Ці выйдзе біяграфія Пазняка і ў чым галоўная праблема беларускай літаратуры? Янушкевіч — пра тыражы і канкурэнцыю з рускай кнігай

"Наша ніва" даведалася, як сёння справы ў выдавецтва і крамы ў Варшаве, пагутарылі пра кніжныя хіты і правалы, крызісны перыяд і грошы, чытачоў з Беларусі, праблемы айчыннай літаратуры і чаму ў нас непапулярныя біяграфіі (нават калі б гэта была біяграфія Зянона Пазняка).

Андрэй Янушкевіч: Я не злапомны чалавек. З цягам часу я адыходжу ад негатыўных ацэнак і стараюся бачыць пазітыўныя моманты нават у кепскіх рэчах. Вядома, і па сёння мне прыкра, што так здарылася. Таму што ў адначассе паламалася ўся тая сістэма, увесь той рух, які мы будавалі цягам васьмі гадоў. Планы ў нас былі вельмі амбітныя — менавіта як у выдавецтва, якое працуе на тэрыторыі Беларусі дзеля жыхароў Беларусі. І тое, як гэта разбурылі, проста абуральна, так не павінна быць, бо нічога злачыннага, супрацьпраўнага, супрацьуладнага мы не рабілі.

Я цудоўна разумеў, што мы сваёй дзейнасцю выйшлі за межы рэзервацыі, за кола свядомых беларусаў. Мы ахапілі вялікую актыўную частку беларускага грамадства, чытацкай аўдыторыі, якой цікава новае. Таму ў пэўнай ступені тое, што здарылася з намі 16 траўня 2022 года, я ўспрымаю як прызнанне нашых заслуг перад беларускім грамадствам з боку ўладаў.

У прынцыпе, калі нас у 2021 годзе абшукваў Дэпартамент фінансавых расследаванняў, ужо тады было зразумела, што мы дзейнічаем у кірунку, які ўладам не падабаецца. А гэтая падзея вакол «Кнігаўкі» яшчэ больш даказала, што мы ўяўляем небяспеку. Калі кнігарня ўяўляе небяспеку — значыць, з гэтай уладай нешта не тое. Значыць, яна баіцца.

АЯ: Мы жылі ілюзіяй, што калі быць у рамках жорсткай аўтацэнзуры, калі фармальна не парушаць дзейнае заканадаўства, то зможам працаваць далей. Так, напэўна, не ўдавалася б выдаваць нейкія вострасацыяльныя тэксты, дзе адкрыта крытыкавалася б улада ці выстаўлялася б не ў найлепшым ракурсе. Але ж ёсць мноства спосабаў, як падмануць цэнзуру, як выказвацца іншаслоўем.

Я разумеў, што за выданне нейкай, па іх тэрміналогіі, няправільнай кнігі, мне можа ўляцець. Бо, напрыклад, першай кнігай, якую мы збіраліся выдаць пасля адкрыцця кнігарні ў Мінску, была «Ферма жывёл» Джорджа Оруэла. Я асэнсоўваў, што гэтая класічная кніга можа выклікаць пытанні: чаму ты яе выдаеш у такія часы, няма іншых? Але ў самым чорным сне я не мог уявіць, што мы атрымаем такі ўдар за факт адкрыцця беларускай кнігарні. 

АЯ: Шмат кніг засталося на складзе ў Беларусі. Іх цяжка распаўсюджваць, калі ты знаходзішся за сотні кіламетраў. Гэта можна лічыць за патэнцыйна страчаную выгаду (калі не згадваць тыя 200 кніг, якія ў нас канфіскавалі з «Кнігаўкі», а таксама адабраную падчас аблавы тэхніку).

Плюс мы там зрабілі няхай касметычны, але ўсё ж рамонт, заказалі адмысловую мэблю, якая да гэтага моманту ляжыць лежаком нікому не патрэбная. Але, ведаеце, гэта драбяза. У параўнанні з тым, што нават пасля арышту і закрыцця кнігарні, нам удалося прадаць даволі шмат кніг — так у грамадскай прасторы спрацавала «рэклама» ад ГУБАЗіКа.

Мы рэальна адчулі, што з’яўляемся брэндам. Мне расказвалі, што людзі куплялі кніжкі толькі таму, што бачылі наш лагатып.

АЯ: На жаль, з цягам часу сітуацыя пагаршаецца. Я маю на ўвазе нават не столькі наша выдавецтва і кнігарню, колькі агульны кантэкст і існаванне ў беларускай супольнасці. На мой погляд, падставы для аптымізму з кожным днём таюць.

Ліпень будзе першым месяцам за апошнія два гады, калі мы не запусцілі ў вытворчасць ніводнай кнігі. І гэта не таму, што ў нас няма чаго запускаць, мы проста бярэм паўзу, каб назапасіць грошы на далейшую дзейнасць.

АЯ: Так, перадусім мы бачым падзенне продажаў, хаця і не трэба забываць, што летам яно мае сезонны характар. У гэты час заўсёды ў кніжнага рынку вакацыі.

Я прыходжу да высновы, што тэндэнцыі не найлепшыя, таму што час эйфарыі ў грамадстве мінуў, адколваюцца тыя выпадковыя людзі, якія прыйшлі па нашы кнігі на хвалі эйфарыі, салідарнасці, моды ў пэўным сэнсе. У іх цяпер іншыя праблемы. Яны разумеюць, што трэба асядаць, што трэба думаць над адукацыяй сваіх дзяцей, а яна вядзецца не на беларускай мове. І шмат для каго ўвесь гэты беларускі кантэкст перастае быць актуальным. 

Дадаткова працуюць эканамічныя чыннікі. Каб пашырыць каталог, патрэбныя фінансавыя рэсурсы. А выдадзеныя ўжо кнігі, на жаль, прадаюцца не тымі тэмпамі, якія дазваляюць хутка аднавіцца. Такое вось замкнёнае кола. Грантавых уліванняў мы не маем, апроч спарадычнай падтрымкі перакладаў культурнымі інстытуцыямі іншых краін. Пару разоў нам шанцавала з конкурсам «Шуфлядка». Мы карыстаемся інвестыцыйнай падтрымкай у форме займаў ад прыватных людзей. Іх рана ці позна трэба аддаваць.

Мы трымаемся на плаву, не першы раз у крызісных сітуацыях. Але ў кантэксце пострэвалюцыйнай эйфарыі мы, спадзяваючыся на вялікі рост, няправільна разлічылі сілы. Прывяду прыклад.

Аптымальны, больш-менш камфортны наклад кнігі — гэта 1000 экзэмпляраў. А яшчэ лепей, калі ты робіш 2-3 тысячы, тады сабекошт увогуле выдатна зніжаецца — адпаведна, ты можаш па лепшай цане даць кнігу чытачам.

Але аказалася, што тысячны наклад у сённяшніх варунках — гэта завысокая планка. У нас ён не прадаецца за ўмоўны год. За два апошнія гады, нягледзячы на цікавыя выданні, мы такіх тэмпаў не дасягнулі.

АЯ: Спадзяванні на такія кнігі, як «Уладар пярсцёнкаў» ці «Гары Потар», былі большыя. Па досведзе, атрыманым яшчэ ў Беларусі, такія кнігі былі для нас лакаматывам, яны закрывалі слабыя продажы іншых выданняў А тут гэтага не адбываецца: той жа «Келіх агню» надрукаваўся накладам у 3300 экзэмпляраў з разлікам, што ўсё разыйдзецца да Новага года. Зараз я бачу, што, хутчэй за ўсё, гэтага не адбудзецца: за пяць месяцаў прададзена толькі тысяча. Як для навінкі (і такой доўгачаканай) гэта даволі мала.

Каб усё гэта змяніць, вельмі дапамагла б інтэнсіўная рэклама, прафесійны, сістэмны маркетынг, а не аматарскі падыход. Але на гэта зноў трэба грошы, якія сам продаж кніг не прыносіць.

Калі ты нешта зарабляеш, у цябе выбар: альбо заплаціць пастаўшчыкам (бо працэнтаў 30-40 продажаў — гэта кнігі іншых выдавецтваў); альбо аддаць новую кнігу ў друк — тады трэба плаціць друкарні; альбо запусціць рэкламу, папрацаваць з маркетолагамі, дызайнерамі. Сродкаў займацца адразу ўсімі патрэбнымі рэчамі няма (і гэта я яшчэ не згадаў заробкі для супрацоўнікаў, арэнду крамы і склада).

АЯ: Гэта вельмі добры канал для продажу кніг у Польшчы, але ён далёка не панацэя. І не факт, што праз Empik дадалася новая аўдыторыя, а не тыя людзі, якія раней куплялі на Allegro (маркет-плэйс у Польшчы — НН), перацяклі ў Empik. Рэзкага росту заказаў я не назіраю. Але калі толькі з’явілася навіна пра наша супрацоўніцтва, гэта выклікала энтузіязм, якога я не чакаў.

Увогуле, чым больш каналаў распаўсюду, тым лепш. Іншы момант: наколькі гэта апраўдана. Прыкладам, прысутнасць на Amazon для нас аказалася нерэнтабельнай. Мы паступова згортваем там дзейнасць.

Усё, што адбываецца, сігнал пра якасць і сілу нашага кніжнага рынку, пра месца, якое мы на ім займаем. Ён драбнюткі і не абаперты на сучасныя маркетынгавыя і рэкламныя тэхналогіі. І занадта слабы па асартыменце, каб быць канкурэнтаздольным.

Калі я аднаўляў выдавецкую справу ў эміграцыі, мне ўяўлялася, што пры дапамозе культурных ініцыятыў, грамадска-палітычных структур удасца стварыць сапраўдную кніжную альтэрнатыву, канкурэнтаздольную татальнаму засіллю рускай кнігі. Што мы будзем выдаваць столькі выданняў і такія выданні, што ў той жа Беларусі нас не змогуць ігнараваць ні чытацкая аўдыторыя, ні ўлада. У пэўнай ступені мы па гэтым шляху ідзём, але ідзём вельмі маленькімі, нягеглымі крокамі, на жаль.

АЯ: Ведаеце, я падняў даныя за апошнія паўгода, і сам быў здзіўлены, што па колькасці заказаў Беларусь займае трэцяе-чацвёртае месца.

А калі ўлічыць мноства людзей, якія сюды прыязджаюць з Беларусі па кнігі, то атрымліваецца, што Беларусь упэўнена займае другое месца. Для нас гэта падстава для аптымізму: нягледзячы на ўсе муры, якія зараз будуюцца — і праз візы, і праз экстрэмісцкія спісы, высокі кошт дастаўкі, праз тое, што на наш сайт у Беларусі можна зайсці толькі праз VPN, — людзі хочуць мець кнігі. 

На першым жа месцы па замовах, безумоўна, Польшча. Яшчэ з актыўных краін, дзе купляюць беларускія кнігі, Літва і Германія.

АЯ: Мы займаемся гэтым пытаннем. На knihauka. com, на Google Books можна купіць нашы электронныя кнігі. Ужо выйшла 25 пазіцый, і мы будзем нарошчваць колькасць.

Хутчэй не атрымліваецца, бо, па-першае, не на ўсе кнігі ў нас ёсць правы на электроннае выданне. Па-другое, як кажуць, рукі не даходзяць. Мы выбралі для сябе гэта не самым прыярытэтным напрамкам, таму што па досведзе (я ж доўга займаўся электроннымі кнігамі ў Беларусі) нашы людзі больш хочуць надрукаваных кніг, нейкімі вялікімі продажамі электронных кніг пахваліцца нельга.

Але шмат для каго гэта добрае рашэнне. Асабліва для тых, хто жыве далёка ад Польшчы, і дастаўка ім будзе дарагая. Ну ці для тых, хто не хоча абрастаць рэчамі — як ні круці, электронная кніга — гэта зручна. Але на іх таксама трэба высілкі, грошы на аплату вярстальшчыкаў і гэтак далей. Карацей, па выніку ты гэтым займаешся на бясплатнай аснове ў вольны час.

АЯ: Вы, напэўна, думаеце, што кожны больш-менш паспяховы пісьменнік у той жа Польшчы, Германіі ці Амерыцы можа існаваць толькі за кошт ганарараў. Насамрэч нідзе такога няма. Вялікімі продажамі ва ўсім свеце могуць пахваліцца выключна аўтары супербестселераў — тых жа дэтэктываў, нейкай поп-фантастыкі і гэтак далей. А што піша Таццяна Заміроўская? Інтэлектуальную прозу. Тое ж можна сказаць пра Сашу Філіпенку, Альгерда Бахарэвіча. Такія тэксты апрыёры не будуць мець супернакладаў, нават у беларускіх маштабах.

Праблема беларускай літаратуры, што мы абсалютна аддалі на водкуп масавыя жанры расійскім пісьменнікам і выдавецтвам.

Калі наш чалавек хоча прачытаць дэтэктыў, ён звяртаецца да таго, што выдалі ў Маскве. Хоча прачытаць нейкую простую гераічную фантастыку — зноў Масква. Нешта там пра любоў і сэкс — зноў Масква. Мы чамусьці вырашылі, што маем права і абавязак пісаць толькі высокую літаратуру.

Але чаму ў нас не пішуцца масавыя жанры? Таму што няма рынку. Таму што любому пісьменніку трэба мець прынамсі два галоўныя матыватары: слава і прызнанне, увага СМІ, а таксама ганарары. Калі вам хтосьці будзе казаць, што яму гэтага не трэба, не верце.

Мала аднаго таленту пісьменніка, патрэбныя яшчэ моцныя выдавецтвы, кнігарні, піяршчыкі — каб усё гэта разам выклікала ў людзей інтарэс. На гэта няма свабодных рэсурсаў. Таму і топчамся на адным месцы. Сітуацыю могуць змяніць толькі знешнія датацыі. На імклівы, нечаканы рост продажаў я ўжо не спадзяюся... 

АЯ: Ды ўсіх, што запланаваныя.

Напрыклад, у нас заканчваецца падрыхтоўка двухтомніка Хорхе Борхеса — проста ўжо ідзі і аддавай у друкарню. Па ўсіх планах мы павінны былі ў чэрвені яго выдаць, але вымушаныя цягнуць час. Выданне нобелеўскіх лаўрэатаў пастаянна адкладваецца. Вельмі хацелася б запусціць доўгачасовы праект пад умоўнай назвай «Школьная праграма ў перакладах». Каб мы былі падрыхтаваныя, калі нешта ў краіне зменіцца, калі давядзецца вярнуцца. Бо сёння беларускія дзеці вывучаюць сусветную класічную літаратуру ў большасці выпадкаў па рускамоўных выданнях.

Час ад часу складваецца адчуванне, што нашы палітыкі настолькі недальнабачныя, што не бачаць элементарных, відавочных рэчаў. У чым вялікі плюс кніг? Кніга — яна заўсёды з прэтэнзіяй на вечнасць. Яна захаваецца ў прыватных альбо публічных бібліятэках. Яна перамагае час. І выдаць кнігу на кантрасце з іншымі культурнымі прадуктамі — гэта нядорага.

Мы ўсе хочам вярнуцца ў Беларусь, так? На белым кані. А з чым мы вернемся? Што мы прапануем нашым людзям, калі яны запытаюцца: дзецюкі, а чым вы тут займаліся ва ўмовах свабоды, адсутнасці цэнзуры? Мяне гэтае пытанне вельмі непакоіць. 

АЯ: Слухайце, ну гэта такая шапказакідаўчая пазіцыя. Як сама ідэя, што ў беларусаў дзве родныя мовы — беларуская і руская. Для мяне відавочна, што калі ты прымаеш для сябе гэтую ідэю на ўзбраенне, то беларускай мове і нацыянальнай аўтэнтычнай культуры прыйдзе канец. Мы што, не бачым гэтага па палітыцы Лукашэнкі? У 1995 годзе ён правёў рэферэндум па моўным пытанні. Там не гучала, што руская мова мае перавагу над беларускай. Распавядалася пра роўныя ўмовы. І што мы атрымалі ў рэальнасці?

Калі мы паўнавартасная нацыя, мы проста павінны мець на сваёй роднай мове фонд класічнай літаратуры.

Напэўна, не варта перакладаць класічную рускую літаратуру (як ні круці, кожны беларус ведае рускую мову, гэта быў бы халасты выстрал). А вось Кізі, Остэн, Рэмарка, Брэдберы можна прачытаць па-руску, але людзі з замілаваннем купляюць гэтыя кнігі па-беларуску. Гэта ж умацоўвае ідэнтычнасць. Раз ён можа гэта прачытаць па-беларуску — значыць, ёсць яшчэ адна цаглінка, каб умацавацца ў думцы, што ты беларус. Людзі ганарацца беларускімі выданнямі «Гары Потара». Рускае (не абавязкова расейскае) — гэта чужое (не абавязкова варожае) для нацыянальнай культуры.

АЯ: Рукапісы час ад часу шлюць. Мы працягваем выдаваць дэбютантаў — добрым прыкладам служыць кніга Макара «Апошняе пакаленне». Падлічылі, дарэчы, яе продажы за першае паўгоддзе, і атрымалася, што выданне дзеліць трэцяе-чацвёртае месца побач з «Уладаром пярсцёнкаў» і Yellowface.

Але рукапісаў дасылаюць мала. Прычыны, на маю думку, усё тыя ж, эканамічныя. Патэнцыйныя пісьменнікі не ўпэўненыя, што іх заўважаць, што іх чакае рэальны публічны поспех. А пафасных, ідэалагічных аргументаў я не прымаю. 

АЯ: Мяне вельмі радуе тое, што робіць Каміла Цень — яна проста пераварочвае ўяўленне пра беларускую літаратуру. І вось вам факт: новая кніга Камілы Цень за тры месяцы выбілася ў лідары продажаў. Беларусы патрабуюць такой літаратуры — віртуознага, займальнага, арыгінальнага дэтэктыву з гумарам, дзе яны могуць убачыць сябе ці здзейсніць віртуальнае падарожжа ў тую Беларусь, якой яны на сёння пазбаўленыя.

Вельмі хочацца, каб масавых жанраў было больш. Я мару, што калі-небудзь хтосьці з нашых пісьменнікаў возьмецца і напіша такую вялікую сямейную сагу, дзе пераплятуцца лёсы некалькіх пакаленняў. Мы жывём у вельмі цікавым часе, дзе існуюць канфлікты, драмы, змены каштоўнасных арыенціраў. У заходняй літаратуры гэта вельмі папулярны жанр..

«НН»: Што наконт біяграфій? Вам, напрыклад, не захацелася перакласці на беларускую мову біяграфію Святланы Ціханоўскай — кнігу «Ледаколка», напісаную журналістам польскай газеты Rzeczpospolita Русланам Шошыным?

АЯ: Мне не падалося гэта цікавым. Гэтая біяграфія — усё ж такі свайго роду экспартны варыянт, накіраваны найперш на польскую аўдыторыю. І я бачу, што пераклады кнігі не пайшлі далей.

АЯ: Людзі ж будуць хацець шчырай біяграфіі, яна павінна быць крытычнай у тым ліку. Не думаю, што нашы палітыкі гатовыя даверыць паперы сваё публічнае жыццё, не пераходзячы на прыватныя крыўды. Бо калі пісаць, то толькі добрае, гераічнае. 

Ці мела б поспех такая пазітыўная біяграфія? Я не ўпэўнены — мы моцна абламаліся з біяграфіяй кіраўніка БССР Мікалая Слюнькова, напісанай Дзянісам Марціновічам. Гэта выдатнейшая кніжка, напісаная жывой мовай, з цікавымі малавядомымі фактамі. Я быў упэўнены, што яна разляціцца, тым больш прадаецца нядорага. Мы выдалі 700 штук, яна распаўсюджваецца два гады, і на сёння ледзь прадалі 200 асобнікаў. І гэта паказвае, што нашы палітычныя фігуры — дробнамаштабныя, гэта няўдачнікі, аддзеленыя ад улады як такой.

Мне здаецца, што ідэя, што «пра Пазняка хочуць ведаць усе» — таксама ілюзія. Калісьці ў нас выходзіла падрабязная біяграфія Уладзіміра Някляева — 500 штук — і дагэтуль не распрададзена.

Біяграфія кіраўніка БССР Мікалая Слюнькова ад Дзяніса Марціновіча. Можна па-рознаму ставіцца да Слюнькова і да таго факту, што ён быў першым сакратаром Камуністычнай партыі Беларусі. Але так ці інакш яго жыццё — гэта цікавы зрэз палітычнай гісторыі Беларусі. І на сёння я б нават памяняў падзагаловак у кніжцы: «палітычная біяграфія» замяніў бы на «зрэз эпохі». Сутнасна гэта лепей перадае змест кнігі, бо гэта не проста біяграфія.

«Самасейкі» Дамінікі Словік. Рэдкі для нашых шыротаў жанр, прысвечаны экалагічнай тэматыцы, зменам клімату, звязаным з глабальным пацяпленнем. Ну і самае важнае — месцу чалавека ў гэтых новых выкліках. Гэта зборнік апавяданняў, усе яны разнапланавыя, па-свойму арыгінальныя — варта звярнуць увагу.

Выдатная літоўская кніга «Як я была малалеткай» Віргініі Кульвінскайтэ. Па-свойму лёгкая, па-свойму ўдумлівая і драматычная, вельмі аўтабіяграфічная. Жвавае апісанне 90-х з пункту гледжання гэтай маладой дзяўчыны, якая толькі пачынае ўваходзіць у дарослае жыццё ў супярэчлівую эпоху.