Сяргей Шупа пра пераклад «Восені патрыярха»
2022-01-16 16:32
Пад канец мінулага году ў выдавецтве «Янушкевіч» выйшаў раман Габрыеля Гарсія Маркеса «Восень патрыярха» ў беларускім перакладзе Сяргея Шупы. Зь перакладчыкам пагутарыў Ян Максімюк.
— Калі табе прыйшла ў галаву думка перакласьці «Восень патрыярха»? І навошта?
— (Сьмяецца.) Мабыць, я апошні з усіх вакол мяне, каму такая думка прыйшла ў галаву. Яна спачатку прыйшла іншым людзям, якія ўгаварылі мяне, што я мушу гэта зрабіць. Найперш яна прыйшла ў галаву маёй жонцы, пасьля таго як мы прачыталі гэтую кніжку ў арыгінале. Потым гэтая думка прыйшла ў галаву выдавецтву Андрэя Янушкевіча. Ну, і нарэшце падзеі апошняга году ці паўтара ў Беларусі і ў сьвеце неяк падштурхнулі мяне на тое, каб паспрабаваць. Бо іначай я б ніколі не паверыў, што такое нешта можна перакласьці. Я пачаў перакладаць у сьнежні 2020-га, а скончыў у красавіку 2021-га.
— Нічога сабе! За пяць месяцаў ты пераклаў такі раман! А калі ты пасьпеў прачытаць арыгінал?
— Аднойчы, ходзячы па праскіх букіністычных кнігарнях, я натрапіў на кніжку калюмбійскага выдавецтва, кніжку маленькага фармату, непрыглядную, даволі загадкавага выгляду, і падумаў сабе: хай будзе. Яна ў мяне праляжала гадоў пятнаццаць, я некалькі разоў спрабаваў яе чытаць, але далей за першыя старонкі цяжка было прадзерціся.
Аднаго дня я стаў чытаць кніжку ўголас жонцы — у рамках нашага «хатняга радыётэатру». Я ўжо ня памятаю, якая была нагода і чаму мы ўзяліся чытаць менавіта «Восень патрыярха». У Вэсны гішпанская мова — адна з моваў, на якіх яна свабодна гаворыць, таму ёй разумець было вельмі лёгка. Мне было трохі больш складана, але не скажу, што вельмі цяжка. Там праблема была ня столькі ў мове, колькі ў самім тэксьце Маркеса. Чытаючы, мы захапляліся і стылем, і тэмай…
Чытаючы любую кніжку, ты прымерваесься да таго, як бы ты гэтую кніжку перакладаў. Пакуль мы чыталі «Восень патрыярха», я так і не прымерыўся, бо адчуваў, што перакласьці яе страшна цяжка, або і наагул немагчыма. І з такой думкай я жыў якія тры-чатыры гады, пакуль не настаў час, калі я адчуў, што трэба паспрабаваць. Паспрабаваў — і вось кніжка зьявілася.
— Разумею, што тваёй жонцы разумець Маркеса было лягчэй. А як табе — трэба было спачатку падцягнуць гішпанскую мову ці ты ўзяўся перакладаць «з ходу»?
— Мяне ў Інстытуце замежных моваў пяць гадоў навучалі францускай мове і два гады італьянскай, так што раманскія мовы не былі для мяне загадкай. Я б тут даў такое параўнаньне: вось мы з табой прыехалі ў Прагу і навучыліся чэскай мове, і калі б нам давялося перакладаць са славацкай, то што, мы не змаглі б? Структура гішпанскай мовы не была для мяне чужою, але часам трапляліся словы ці звароты, якія трэба было паглядзець у слоўніку. Так што вялікай лінгвістычнай цяжкасьці не было. Прытым я раней быў вывучыў партугальскую мову, якая да гішпанскай вельмі блізкая, так што францускай і партугальскай мне цалкам хапіла, каб безь вялікіх праблемаў успрымаць гішпанскую.
— Запытаю пра лексыку Маркеса. Ці вызначаецца яго мова нейкімі лексычнымі асаблівасьцямі ў параўнаньні са стандартнай гішпанскай, так сказаць, кастыльскай мовай? Былі там нейкія лацінаамэрыканізмы, якія немагчыма знайсьці ў стандартных слоўніках?
— Лексыка — гэта была адна зь цяжкасьцяў. Я тут адчуў сваю вялікую перавагу над усімі перакладчыкамі, якія пераклалі гэты твор трыццаць-сорак гадоў таму. Бо я сабе не ўяўляю, як яны перакладалі гэты твор бяз доступу да інтэрнэту. Я параўноўваў розныя пераклады і бачыў, што празь недаступнасьць да інфармацыі перакладчыкі не з усімі такімі праблемамі спраўляліся.
Сапраўды, лякальнай лексыкі ў Маркеса вельмі шмат, і ня проста паўднёваамэрыканскай, але і калюмбійскай, а часам і ня проста калюмбійскай, але і нейкай зусім мясцовай. Асабліва з рэгіёну каля гораду Баранкілья, які Маркес згадваў, калі расказваў пра незразумелыя словы і выразы ў гэтым рамане. У мяне ўвесь час, калі я працаваў, былі адкрытыя інтэрнэтныя слоўнікі лацінаамэрыканізмаў, калюмбізмаў, карыбізмаў… У бальшыні выпадкаў удавалася знайсьці, што Маркес хацеў сказаць і якую рэалію апісаў характэрным для свайго рэгіёну словам. Але я не ўяўляю, як гэта было сорак гадоў таму — перакладчык мусіў хадзіць па бібліятэках і шукаць слоўнікі, якіх, магчыма, тады і не было…
— У якія канкрэтна пераклады «Восені патрыярха» ты заглядаў, каб лягчэй расшыфроўваць тэкст Маркеса?
— Я меў штук шэсьць розных перакладаў. Альгарытм быў такі: я спачатку перакладаў і вырашаў усе праблемы, якія змог вырашыць сам. Калі зьяўляліся цяжкасьці, а часам і бяз гэтага, я заглядаў у тое, што зрабілі перада мной мае калегі. Часам гэта дапамагала вылавіць свае памылкі, якія непазьбежна здараюцца ў працэсе перакладу. Часам, вырашаючы нейкія праблемы зь месцамі ў тэксьце, якія нельга перакласьці адназначна і трэба прымаць сваё пэрсанальнае рашэньне, інтэрпрэтаваць напісанае Маркесам, — было цікава зазірнуць праз плячо папярэднікам, паглядзець, як з гэтым справіліся яны.
Зразумела, перадусім у мяне быў расейскі пераклад Карласа Шэрмана і Валянціна Тараса. Быў украінскі пераклад паэта і дыплямата Сяргея Баршчэўскага, які жыў і шмат гадоў працаваў на Кубе. Украінскі пераклад, вядома ж, быў з арыгіналу, але ў нейкіх неадназначных месцах перакладчык відавочна «пазычаў» рашэньні ў расейскага перакладу. Быў таксама ангельскі пераклад, вельмі гладзенькі і акуратны, даволі карэктны, але часам перакладчык спрашчаў нейкія рэчы. Былі яшчэ чэскі і польскі пераклады, таксама вельмі акуратныя і дакладныя, але, на маё суб’ектыўнае адчуваньне, як бы без душы, асабліва польскі.
— Я чытаў «Восень патрыярха» некалі па-польску, але, відаць, пераклад мне не зайшоў, бо нічога з таго чытаньня ня помню. Магчыма, таму, што пераклад, як ты кажаш, быў без душы. А потым я прачытаў расейскі пераклад, і ён мне моцна спадабаўся. Перш чым пагаварыць пра тое, як перакладалі Шэрман і Тарас, я хачу запытацца вось пра што. У «Восені патрыярха» вельмі даўгія сказы ды стыль моцна пакручасты і грувасткі. Ты раней перакладаў нешта супастаўнае па цяжкасьці з гэтым раманам Маркеса, ці такое табе трапілася ўпершыню?
— Гэта было ўпершыню, бо тэкст «Восені патрыярха» не пабудаваны паводле правілаў прозы. Ты кажаш — даўгія сказы… Нават цяжка сказаць, ці сказы гэта. Бо нармальна кожны сказ — гэта закончаная думка. А тут думкі ходзяць неарганізавана, адна асацыяцыя выклікае другую, чапляецца за трэцюю. Гэта паэзія бяз рыфмы і бяз рытму, запісаная ў радок.
«Восень патрыярха» — гэта шэсьць разьдзелаў, і кожны разьдзел — гэта адзін вялікі абзац, часам нейкія кропкі ёсьць, а часам іх доўга-доўга няма. Гэтыя разьдзелы пачынаюцца нармальна нейкай традыцыйнай празаічнай нарацыяй, але пасьля ўсё недзе заблытваецца, адбываюцца няспынныя падарожжы наперад і назад у раманным часе. Але ўсё разам складаецца ў найпрыгажэйшую мазаіку, пры жаданьні падзеі раману можна аднавіць у іх пасьлядоўнасьці — але для гэтага трэба чытаць яго зноў і зноў…
— І што, ты спачатку разблытваў гішпанскі тэкст для сябе, каб зразумець, што да чаго, а потым заблытваў яго ў беларускай мове, каб беларускаму чытачу было гэтак сама цяжка, як табе пры чытаньні арыгіналу?
— Чытач павінен успрымаць пераклад больш-менш так, як бы гэта быў тэкст, напісаны мовай арыгіналу. Павінен быць захаваны спэцыфічны стыль твору. Зьмяніць гэты стыль — значыць зьмяніць дух кнігі. Дзе ў Маркеса кропка, там яна і ў мяне; дзе ў яго канчаецца нейкая думка, там яна канчаецца і ў мяне. Я нідзе не ламаў ягоную структуру, ягоную стылістыку. Гэтая кніжка чытаецца цяжка. Яна чытаецца цяжка па-гішпанску, яна павінна чытацца цяжка і па-беларуску. Так гэты твор і перакладаецца ў сьвеце, з адным істотным выключэньнем…