Ганна Янкута: «Нехта хоча нас вырваць, але мы ўсё адно зноў і зноў прарастаем»

Пра што гэтая кніга і як яна стваралася? Як прыдумалася назва і што аўтарка ў яе ўкладае? Што дапамагала не звар’яцець у самыя складаныя моманты? Навошта ў кнізе адсылкі да геалогіі? Ці будзе працяг «Часу пустазелля»? Паразмаўлялі пра гэта з Ганнай Янкута падчас фестывалю інтэлектуальнай кнігі «Pradmova» ў Познані.

З аднаго боку, я, безумоўна, цешуся, для мяне гэта вельмі важна. На цырымоніі я казала, што ўспрымаю прэмію Гедройця як узнагароду не за кнігу, якая ўжо выйшла, а за кнігу, якая будзе напісаная. Журы ў цябе верыць, верыць, што ты нешта зробіш. Прыз за другое месца — гэта месячная стыпендыя ў Швецыі, дзе можна працаваць у тым ліку над наступнай кнігай. Гэта і ёсць падтрымка будучай працы, а не той, якая ўжо зробленая.

З другога боку, мяне засмучае, што цяпер выходзіць так мала прозы па-беларуску. У 2019 годзе ў поўным спісе прэміі было 34 кнігі, а сёлета — 14. Празаічных кніг відавочна робіцца менш, і гэта можна растлумачыць. Пісаць прозу цяжка і доўга, а калі аўтар ці аўтарка выязджае за мяжу, робіцца яшчэ цяжэй: трэба больш працаваць і адначасова займацца легалізацыяй, вырашаць пытанні, якія дома не вымагалі асаблівых высілкаў. Мяркую, для пісьменнікаў, якія засталіся ў Беларусі, гэты час таксама цяжкі для таго, каб пісаць і асабліва публікаваць, прасоўваць свае кнігі.

«Час пустазелля» — гэта мая першая празаічная «недзіцячая» кніга. Яна складаецца з шасці частак: дзве з іх прысвечаныя паездкам у Беларусь, а астатнія — варшаўскаму побыту, таму, як гэта — быць беларускай у Польшчы ў часы вайны Расіі супраць Украіны. У кнігу трапіла толькі невялікая частка таго, што ў тыя часы я запісала ў дзённіку — я вяла яго прыкладна год. Потым жыццё і псіхіка неяк адаптаваліся пад новую рэальнасць — я пісала ўсё менш. Гэты год я сціснула ў аповед, які ахоплівае перыяд з пачатку вайны да пачатку восені.

Я ніколі ў жыцці не вяла дзённікаў. У падлеткаўстве часам спрабавала і на наступны дзень знішчала ўсё, што пісала ў папярэдні — раздзірала запісы на найдрабнейшыя шматочкі, каб, не дай Божа, ніхто гэтага не прачытаў. Калі пачалася вайна ва Украіне, я першы раз у жыцці пачала па-сапраўднаму весці дзённік, бо мне здавалася, што мы сведкі вялікай гісторыі — у тым сэнсе, што яна змяняе сітуацыю ва ўсім свеце. Я запісвала абсалютна ўсё: свае думкі, тое, што чула ад людзей на вуліцах, навіны і проста мімалётныя ўражанні. Напрыклад, неўзабаве пасля пачатку вайны, з надыходам вясны, на вуліцах Варшавы пачалі квітнець дрэвы, і мірная варшаўская вясна здавалася мне вар’яцкім кантрастам да выбухаў і смерцяў з навінаў пра Украіну — такія назіранні я таксама запісвала. Ёсць у кнізе і гісторыі ўкраінскіх уцекачоў — паколькі я добра ведаю польскую і рускую мовы і разумею ўкраінскую, я пайшла валанцёркай у цэнтры дапамогі, дзе шмат чула пра тое, што адбываецца на вайне. Першая частка кнігі — перадусім пра валанцёрства.

У 2022 годзе я двойчы ездзіла ў Беларусь — гэта былі мае апошнія паездкі. Калі я прыязджала, то заўважала змены ў краіне і старалася іх фіксаваць — гэтыя нататкі таксама трапілі ў кнігу.

Мая асноўная праца — пераклад, і ўлетку 2022 года я працавала з маніторынгамі і заявамі міжнародных арганізацый пра вайну ва Украіне. Так, напрыклад, я перакладала тэксты пра марыупальскі тэатр і пра забойствы ў Кіеўскай вобласці падчас акупацыі, а таксама праваабарончыя тэксты пра беларускіх палітзняволеных, пра ўмовы ў беларускіх турмах. Варшава ўлетку — гэта вельмі прыгожы горад. У парку Лазенкі штонядзелю ладзяцца канцэрты Шапэна — можна прыйсці і паслухаць музыку ў выкананні сусветна вядомых піяністаў. І вось раніцай я перакладала тэксты пра турмы і вайну, а потым ішла ў Лазенкі слухаць Шапэна. І мне здавалася, што ад такіх кантрастаў можна звар’яцець. Бо калі зірнуць на карту, бачыш, што Кіеў не такі і далёкі ад Варшавы, гэта не іншы канец свету — вайна ідзе зусім побач, а навокал — мірнае жыццё. Усе гэтыя рэфлексіі можна знайсці ў кнізе.

Цяпер мне цяжка гэта прыгадаць. Здаецца, што тады я была трошкі аглушаная, было адчуванне, што ўсё ўспрымаецца як праз тоўшчу вады. Дарэчы, падобнае адчуванне было ў мяне пасля выбараў у 2020 годзе. 

У тых тэкстах не было крывавых падрабязнасцяў: людзі, якія перажылі акупацыю, расказвалі, што кагосьці застрэлілі, нехта не вярнуўся дадому, пазней знайшлі цела. 

Гэта былі балючыя і ў той жа час вельмі ўзважаныя тэксты. Магчыма, стан аглушанасці і дапамог мне быць фізічна здольнай з імі працаваць. 

Калі пасля працы я ішла ў кавярню ці на канцэрт, то адчувала віну — людзі гінуць, ідзе вайна, а я вяду мірнае жыццё. А калі ішла ў геалагічны музей, то віны не адчувала, ён дапамагаў мне адчуць палёгку. Гэта быў спосаб радзіць з сорамам ад таго, што камусьці побач вельмі кепска, а ты не можаш з гэтым нічога зрабіць. Рэфлексія вакол маёй тагачаснай працы, адчування віны, пошуку палёгкі — гэта таксама тэма гэтай кнігі.

У той час я жыла ў раёне Макотаў, мае вокны выходзілі на падворак былой турмы, сумна вядомай тым, што ў часы ПНР там расстрэльвалі людзей, у тым ліку палітзняволеных. Менавіта такое месца было ў мяне перад вачыма, калі я сядала за камп’ютар. Цяпер турма не дзейнічае, у ёй ёсць музей, прысвечаны ў тым ліку людзям, якія там утрымліваліся. З аднаго боку, гэта было досыць змрочна — штодня глядзець на былыя турэмныя муры. А з іншага боку, гэта давала надзею, бо турма ўжо не дзейнічала, бо нават самыя страшныя турмы аднойчы могуць быць закрытыя, і калі да мяне прыходзілі сябры, я часам жартавала, што мы глядзім на сваю будучыню.

Але, апроч турмы, побач быў яшчэ і геалагічны музей. Калі пачалася вайна, туды прыходзіла шмат уцекачоў, я там чула ўкраінскую і рускую мовы. Беларускую, дарэчы, таксама. Людзі, якія ў такіх умовах траплялі ў чужы горад, часам не ведалі, як у ім знайсціся. І геалагічны музей быў добрым месцам, куды можна пайсці, бо ўваход туды бясплатны. Там я падслухала размовы і падгледзела сітуацыі, некаторыя з якіх потым увайшлі ў кнігу.

Геалагічная гісторыя мяне таксама захапіла. У кнізе ёсць кароткі пераказ таго, як жыццё на Зямлі з’явілася, развівалася і дайшло да нашага часу. У мяне нядаўна спыталі, чым заканчваецца кніга «Час пустазелля», і я сказала — пачаткам восені 2022 года. А было б правільней сказаць, што яна заканчваецца чацвярцічным перыядам, антрапацэнам — геалагічнай эпохай, у якой мы жывём. Жыццё, якое мы ведаем, пачалося каля 500 мільёнаў гадоў таму. Сузіранне экспанатаў геалагічнага музея мяне суцяшала, бо, калі я глядзела навіны, то думала: вось ужо тыдзень ідзе вайна, ужо месяц ідзе вайна, ужо тры месяцы ідзе вайна, ужо два гады, як у Беларусі прайшлі пратэсты — калі ўсё скончыцца? Гэта так доўга! А калі я прыходзіла ў музей геалогіі, то разумела: доўга — гэта 500 мільёнаў гадоў. На жаль, гэта час, ён ідзе так, як ідзе.

Яшчэ адна лінія гэтай кнігі — чытанне мінулага ў тым, што вакол нас. Я хадзіла па Варшаве ці па іншых гарадах і спрабавала расшыфраваць сляды мінулага. Адно з маіх любімых сведчанняў пра час — каментары да розных мясцінаў у гугл-картах: гэта знайшло адлюстраванне ў кнізе. Яшчэ я шукала сляды, якія беларусы пакідаюць у Польшчы: налепачкі з беларускімі словамі, графіці, сцягі ці, напрыклад, беларускія кавярні і культурныя пляцоўкі. Так, калі ўлетку 2022 года я гуляла ў Познані, то ўбачыла беларускі надпіс на сцяне: «Як ты без мяне?». Мяне ўразіла, што нехта пакінуў (можа, камусьці знаёмаму ці незнаёмаму?) такое вельмі кранальнае, сугучнае часу пасланне. У іншым месцы ў Познані я ўбачыла, што нехта напісаў на сцяне крэйдай: «Любіць па-беларуску». А знізу было дапісана: «Кохати по-українському». Некаторыя з такіх знаходак я апісала ў кнізе.

Увогуле назву прыдумала не я. У мяне была свая назва, але не вельмі ўдалая, выдавец Андрэй Янушкевіч сказаў, што яе варта памяняць. Я доўга не магла прыдумаць новую назву і неяк пажалілася на гэта Яане Бэрнатовіч, перакладчыцы беларускай літаратуры на польскую мову. І яна дапамагла мне: прачытала рукапіс і прапанавала два варыянты. Першы — «Я, эмігрантка», а другі — «Час пустазелля». У выніку я спынілася на «Часе пустазелля». Назва ўзятая з раздзела, дзе я прыязджаю ў Беларусь і бачу, як клумба пад маім мінскім акном, на якой я садзіла кветкі, зарастае пустазеллем.

«Час пустазелля» — гэта час, калі мы з’ехалі, і нашы клумбы і сады зарастаюць пустазеллем. 

Гэта песімістычны бок назвы. Але ў ёй ёсць і аптымістычны сэнс. З гледзішча экалогіі пустазелля не існуе — гэта тое, што мы самі прыдумалі: нам не падабаюцца нейкія расліны, якія растуць не там, дзе мы хочам, — лебяда ці снітка на клумбе альбо на градах, — і мы іх вырываем. Але насамрэч гэта не пустазелле, а вельмі карысныя расліны.

Так, напрыклад, насеннем дзьмухаўцоў, якія старанна выкошваюць у беларускіх гарадах, харчуюцца птушкі.

Пустазелле — гэта вельмі трывалыя расліны: іх выдзіраюць, знішчаюць, а яны ўсё адно цягнуцца да сонца. Я думаю, гэта добрая метафара для нас: мы таксама камусьці не падабаемся, нехта хоча нас вырваць, але мы ўсё адно зноў і зноў прарастаем.

У кнізе гаворыцца, што з суму нараджаецца шмат гісторый. Цяпер шмат суму і шмат гісторый. Ці могуць гісторыі нараджацца з радасці?

Я пачала пісаць для дарослых толькі пасля 2020 года, калі сапраўды адбылося шмат трагічнага. Але я не лічу, што гісторыі нараджаюцца выключна з суму. З радасці яны нараджаюцца таксама, проста суму ў нас цяпер больш, чым радасці. Але нягледзячы на гэта, навакольны свет з усімі сваімі цудамі дорыць мне шмат натхнення, жадання нешта расказаць.

Думаю, я не змагла б гэта зрабіць, нават калі б захацела. Тады быў час узрушэння, ні на што не падобны, трагічны, гістарычны час, які вымагаў рэфлексіі.

Да страшнага прывыкнуць немагчыма, але мы ўжо прынамсі неяк навучыліся ў гэтым новым свеце жыць.

Пішучы «Час пустазелля», я яшчэ не магла назваць сябе эмігранткай, перажыванні ад’езду былі вельмі моцныя і балючыя. Цяпер я неяк зжылася з такім найменнем, нават ужо паціху пачынаю называць сваё жыццё эмігранцкім, хоць усё яшчэ ўнутрана супраць гэтага пратэстую.

З іншага боку, тое, над чым я працую цяпер — гэта і ёсць працяг «Часу пустазелля», толькі напісаны ўжо ў зусім іншым рэчышчы.

Мне падалося, што з мастацкага гледзішча надыход восені, змена сезона — гэта добрая нагода паставіць кропку. У гэтым ёсць нешта сімвалічнае — як у школьныя гады, пачынаецца новы цыкл, прыцішанае, больш засяроджанае жыццё. Безумоўна, той восенню нічога не скончылася: рэпрэсіі працягваліся, вайна працягвалася, жыццё працягвалася. І ўсё ж мне падалося, што якраз прыкладна праз паўгода пасля пачатку вайны людзі і пачалі зжывацца з новай рэальнасцю, з тым, што жыццё пайшло іншымі рэйкамі. «Час пустазелля» пачынаецца, калі холад змяняецца цяплом, а заканчваецца, калі цяпло змяняецца холадам. Вакол гэтага я і пабудавала кампазіцыю кнігі.

З пачаткам вайны ва Украіне жыццё моцна перавярнулася — так, як было, ужо не будзе. Нібыта пачалася новая эпоха. Але і сам той час, першыя месяцы пасля расійскага ўварвання, былі ні на што не падобныя. Варшава, у якой я тады жыла, умомант змянілася — і той Варшавы, той Польшчы, і, напэўна, той Еўропы, якая з’явілася ўвесну 2022 года, ужо няма. Тады на вуліцах было шмат уцекачоў, варта было выйсці з дому, як тут жа завязвалася нейкая размова, трэба было некаму тлумачыць, як некуды трапіць, нешта перакладаць. Усюды панавалі разгубленасць, страх за будучыню — але і было шмат ініцыятываў, салідарнасць усюды была навідавоку. Цяпер гэтага ўжо няма.

Адзін з самых каштоўных водгукаў на кнігу я атрымала ад былой палітзняволенай, якая выйшла з турмы і пераехала ў Польшчу. Паводле яе слоў, у турме яна чула, што пачалася вайна, але не ўяўляла, як гэта. І кніга дала ёй уяўленне, як гэта адчувалася прынамсі ў Варшаве. Для мяне гэта — яшчэ адзін доказ, што той час быў гістарычным і яго варта было апісаць.

Апошнім часам я шмат чую, што актыўнасць беларусаў за мяжой, іх зацікаўленасць беларускімі імпрэзамі цяпер ніжэйшая, чым раней. Так, напрыклад, нядаўна я была ў Гданьску на цырымоніі ўручэння прэміі Гедройця, і на ёй прысутнічала каля 120 чалавек — а летась было каля 300. Людзі ўладкоўваюцца на новым месцы, у іх ужо менш часу, сіл і імпэту на ранейшыя актыўнасці. Людзі стамляюцца — час ідзе, хутка з 2020 года міне чатыры з паловай гады. Тым не менш, калі сёлета я мела шчасце сустракацца з дыяспарамі ў Польшчы, Германіі, Нідэрландах, Швейцарыі, Аўстрыі, Італіі, я бачыла, што ўсюды людзі працягваюць дапамагаць тым, хто мае патрэбу ў дапамозе, арганізоўваць невялікія беларускія імпрэзы і вялікія фестывалі, прасоўваць беларускую павестку ў свеце. Усюды ёсць актывісты, кожная дыяспара мае свае праекты салідарнасці, некага падтрымлівае, робіць беларускую культуру больш бачнай у сваіх краінах. Таму нават калі нехта стамляецца і адыходзіць ад спраў, праца не спыняецца.

Людзі працягваюць рабіць тое, што ў нашай сітуацыі можна рабіць, і гэта вельмі натхняе.

Не так даўно я рабіла даследаванне ў Скарынаўскай бібліятэцы ў Лондане — там захоўваецца вялікі архіў беларускай эміграцыі. Гэтая праца дапамагла мне ўявіць, як дзесяцігоддзямі беларускія эмігранты зацята змагаліся за суб’ектнасць сваёй краіны, прасоўвалі беларускую культуру і вобраз Беларусі, якая мусіць быць свабоднай і незалежнай, у Еўропе, Амерыцы, Аўстраліі. Напрыклад, беларускі эмігранцкі пісьменнік Кастусь Акула год за годам адсочваў публікацыі пра Беларусь у канадскай прэсе, і калі заўважаў там памылкі, тут жа пісаў лісты ў рэдакцыю. З дакументаў у Скарынаўцы я ўсвядоміла, што раней сітуацыя была нашмат горшай, чым цяпер: ніхто не ведаў ні пра беларусаў, ні пра Беларусь. Як бы там ні было, сёння пра нас ведаюць ужо больш, чым тады, выходзяць пераклады беларускіх кніг, у тым ліку сучасных, і г. д.

Мы працягваем рабіць тое, што рабілі да нас, рухаемся наперад. І мне хочацца верыць, што гэтая праца прынясе плён.

Мабыць, немагчыма перастаць ненавідзець тых, хто працягвае рабіць злачынствы. І гэта тычыцца не толькі нашага рэгіёна — цяпер ва ўсім свеце шмат кропак нянавісці. Таму нават калі людзі стамляюцца і ненавідзець, і быць салідарнымі, жыццё зноў і зноў падсоўвае нагоды і для першага, і для другога. Спадзяюся, з другім мы будзем спраўляцца прынамсі не горш, чым з першым.

Я ведаю, што пэўная колькасць украінцаў прачытала гэтую кнігу. Але думаю, ва Украіне цяпер перакласці беларускую кнігу на ўкраінскую і выдаць яе было б складанай задачай, магчыма, невырашальнай.

Таксама я ведаю, што гэту кнігу чыталі палякі — тыя, хто валодае беларускай. Мне хацелася б, каб кніга выйшла па-польску, бо яна пра Польшчу, пра тое, як Польшча можа быць убачаная вачыма беларускай эмігранткі, чалавека з іншай культуры. Але мне здаецца, польскі рынак не надта зацікаўлены ў беларускай літаратуры. Зрэшты, гэта ў любым разе справа польскіх перакладчыкаў і выдаўцоў.

Затое магу пахваліцца, што нядаўна фрагменты «Часу пустазелля», перакладзеныя на нямецкую мову Цінай Вюншман, былі апублікаваныя ў аўстрыйскім часопісе «manuskripte», і я ўжо атрымала некалькі добрых водгукаў на гэтую публікацыю.

Проза мне як пісьменніцы нашмат бліжэйшая і цікавейшая, я нават пра сваю паэтычную кнігу — «Канстытуцыю» — часам жартую, што не да канца упэўненая, паэзія гэта ці ўсё ж проза. Цяпер я працую над кнігай на мяжы нон-фікшн і травелога пра беларуска-аргентынскія (а часам нават польскія) эмігранцкія гісторыі. Я і не ўяўляла, што буду займацца такой тэмай, пакуль летась не трапіла на тры месяцы ў Аргентыну. Безумоўна, мне хацелася паглядзець, як жывуць людзі на іншым кантыненце, але, прыехаўшы на іншы бок свету, я не магла не шукаць там беларусаў.

Перадусім мяне цікавяць гісторыі Карласа Шэрмана і Фларыяна Чарнышэвіча. Беларускі перакладчык, літаратар і адзін з заснавальнікаў Беларускага ПЭНа Карлас Шэрман нарадзіўся ў сям’і эмігрантаў з Заходняй Беларусі ў Мантэвідэа, сталіцы Уругвая, а яго маладосць прайшла ў Буэнас-Айрэсе. Потым яго бацькі захацелі вярнуцца ў Беларусь, і ён паехаў разам з імі, фактычна, эмігруючы, бо дагэтуль ніколі на іх радзіме не бываў. Я знайшла ў Мантэвідэа і Буэнас-Айрэсе мясціны, пра якія Шэрман пісаў у сваёй кнізе ўспамінаў «Блуканец», і паглядзела, што змянілася, а што засталося нязменным.

Польскамоўны пісьменнік з Бабруйшчыны Фларыян Чарнышэвіч эміграваў у Аргентыну, калі яго родныя землі адышлі Савецкаму Саюзу і ён зразумеў, што ніколі не зможа вярнуцца дадому. Я пабывала ў аргентынскім горадзе Карлас Пас, дзе ён пражыў апошнія дзевяць гадоў жыцця і дзе быў пахаваны. Таксама я сустрэлася там з апошняй прадстаўніцай польскай дыяспары Крыстынай і напісала пра яе эсэ, якое пад назвай «Аргентынскі пасьянс» было апублікаванае на «Litradio». Потым выявілася, што бацька Крыстыны паходзіў з Навагрудка.

Гісторыі такіх людзей, як Фларыян Чарнышэвіч, мы лічым польскімі, і яго самога адносім да палякаў. Вядома, у гэтым ёсць рацыя — ён сам вызначаў сябе як паляка і пісаў па-польску, хоць два з чатырох яго раманаў звязаныя з беларускімі землямі. І ўсё ж яго ідэнтычнасць была нашмат складанейшай — ён вельмі любіў родныя мясціны, да канца жыцця сумаваў па іх і ў перапісцы з Кастусём Акулам назваў сябе сынам Вялікага Княства Літоўскага. Мне здаецца, нам варта па-новаму паглядзець на Фларыяна Чарнышэвіча і іншых дзеячаў польскай культуры, якія нарадзіліся на беларускіх землях і адчувалі з імі сувязь, і ўключыць іх гісторыі ў беларускі кантэкст, безумоўна, не адмаўляючы іх польскасці. Думаю, гэта будзе адна з тэмаў маёй будучай кнігі.

І, апроч усяго, гэта будзе кніга пра эміграцыю ўвогуле, пра мой досвед, пра спробы знайсці сябе ў іншых краінах. Таму я і бачу яе своеасаблівым працягам «Часу пустазелля», хоць і тэматычна, і жанрава, і стылістычна гэта будзе зусім іншая кніга.