Дубавец у “Літаратурных зацемках” чытае альманах “Апостраф” — падкаст

Выпуск можна слухаць на soundcloud.com, а таксама на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index і іншых пляцоўках.

Чытаньне сьвежага «Апострафа» пачалося ў мяне з пэўнае нязгоды. Сяргей Шапран прадставіў першае апублікаванае апавяданьне Васіля Быкава пад назвай «У той дзень» 1949 году, якое сам аўтар называў «прапагандовым». Гаворка ў творы ідзе пра эпізод заканчэньня Другой усясьветнай вайны, а менавіта пра сустрэчу савецкага войска з арміяй саюзьнікаў, дзе фігуруе і чарнаскуры салдат, які захапляецца рускімі, Савецкім Саюзам, дзе «пануе роўнасьць людзей», і з празьмерным піетэтам прамаўляе слова «Ленін», за што ён зьненавіджаны сваім амэрыканскім армейскім начальствам.

«Тут не быкаўскі талент вадзіў чарнільным пяром, а славутая бальшавіцкая прапаганда», — камэнтуе твор публікатар. Сам Шапран выступае не як староньні назіральнік, а як эмацыйны контарпрапагандыст, быццам ён з дня сёньняшняга апынуўся ў тым 1949 годзе, пры жывым Сталіну, пры перапоўненым ГУЛАГу, калі ўсё, што друкавалася ў Беларусі, было тандэтнай прапагандай. Але 75 гадоў таму, калі Быкаў працаваў у «Гродзенскай праўдзе», ягоны празаічны дэбют ды яшчэ на ваенную тэму проста ня мог быць іншым. Вось самы пачатак апавяданьня. Усё адбываецца дзесьці ў Аўстрыі:

«Запыленыя машыны з гарматамі на прыцэпах імчаліся на захад. Па абочынах дарогі пляліся натоўпы падаўленых, дэмаралізаваных немцаў, якія пустымі атупелымі поглядамі глядзелі ўсьлед бясконцаму патоку нашай артылерыі і мотапяхоты. Дарога бегла па даліне побач з шумлівай і быстрай горнай рачушкай. Вясеньняе сонца ліло ў даліну жывіцельныя патокі праменьняў. Цьвілі акацыі, мяккай сакавітай зелянінай пераліваліся лугі, над далінай стаяў духмяны арамат вясны, церпкі пах прэньня і прарастаньня. Сьвежы веснавы вецер зьвінеў у рашотках радыятараў».

Што ж адбываецца? Быкаў, які быў мастаком, быццам намацвае гушчыню мастацкага мазка — свайго літаратурнага стылю. Так не пісалі ў тагачасных газэтах, і гэта зусім не газэтны тэкст, ён яўна тырчаў на паласе «Гродзенскай праўды» як іншаплянэтны карабель, як слаісты тэкст і ў аднаслойным полі прапагандысцкай газэты вылучаўся якраз сваёй тэкстурай найперш. 

За прамінулыя 75 гадоў бальшавіцкая прапаганда ператварылася ў фарс і гратэск, чым, думаецца, яна была для Быкава і тады, у 1949-м. Пра гэта сьведчыць і пэўная абыякавасьць, калі не прыхаваная іронія аўтара ў тых месцах, дзе камэнтатар убачыў «пяро славутай бальшавіцкай прапаганды». Якраз у гэтым «прапагандысцкім» шэрагу Быкаў становіцца прыблізным і недакладным:

«Мы запамяталі гэту веснавую сустрэчу з двухлікім сьветам, сьветам сумленных, прыгнечаных працаўнікоў і сьветам плутакратаў-рэакцыянэраў». 

Гэты фінальны сказ — не прапаганда, а канстатацыя «двухлікасьці сьвету». Прычым «плутакраты-рэакцыянэры» зьявіліся тут зусім адвольна, «патрапілі пад руку». І цяперашняе пакаленьні ўбачаць тут не экзатычную бальшавіцкую прапаганду, а якое-небудзь умоўнае «Слава каралю!» у вуснах прадаўніх францускіх мушкетэраў.

Ужо ў другім апавяданьні, таксама 1949 году, да абазначанага стылю дадаецца інтрыга, дынамічны сюжэт і ўласна той Быкаў, якім мы яго ведаем з наступных твораў. 

Ускосна цяперашняя публікацыя абвяргае даўні сюжэт (амаль байку) пра тое, што пачынаў Быкаў не з суворае ваеннае прозы, а з сатырычных апавяданьняў, якія друкаваліся ў часопісе «Вожык», то бок — пачынаў недарэчна, кур’ёзна, няўдала. Пра гэта нам казалі яшчэ на журфаку ў канцы 1970-х, пра гэта гаварылі пісьменьнікі, некаторыя тлумачылі, што «пры Сталіне» пісаць экзыстэнцыйную прозу было немагчыма, і таму толькі пасьля сьмерці правадыра Быкаў выйшаў на свой шлях.

Сяргей Шапран не разглядае гэтую «калізію пачатку». Хоць у нейкай паралельнай рэальнасьці расказ пра Быкава часьцяком стартаваў з гэтай інтрыгі: А вы ведаеце, як пачынаў Быкаў? Тут трэба было зрабіць шматзначную паўзу і пасьля ўразіць: сатырыкам у «Вожыку»! І ўсе вакол: ды вы што, ды ня можа быць... А можна было б і наадварот: раней быў такі стэрэатып. Але ж насамрэч усё было па-іншаму...

***

У Аксаны Данільчык у 4-м «Апострафе». — тое, што называюць чыстай паэзіяй, як водсьвет, водгук, як пэйзаж, у якім ты чытаеш сэнсы — жыцьцёвыя і касьмічныя, і старажытнагрэцкія — адным дотыкам, які нараджае адмысловы настрой. Напрыклад, шчасьце — дарэшты зацёртае слова, раптам ажывае ад простага, непасрэднага прызнаньня:

У невядомым далёкім горадзе 

хтосьці чытае маю кнігу.

І гэта робіць мяне

шчасьлівай. 

Не ўзьнікае думкі, што тут штосьці надуманае ці вымучанае, ці патаснае, ці прыўкрашанае. Проста паэзія.

Чакаеш вясны як збавеньня

ад вечнай зімы

і ад белых праклёнаў,

чакаеш, калі зарунеюць палі

і абудзяцца птушкі шматзвонна. 

Аднак вясной прарастаюць

ня толькі пралескі ды іншыя кветкі — 

ўзыходзяць з-пад сьнегу

і косткі памерлых жывёлаў. 

Спыняесься каля іх,

па лясах і палях раскіданых, 

нібы парушаеш

таемнасьць жыцьця

і раптоўнасьць сыходу,

і ўсё, што за кадрам было

назаўжды пахавана,

цяпер на паверхню між першай травы 

нечакана выходзіць.

Так робіцца бачным усё,

што, магчыма, і не ўсведамлялі, пакуты

усіх невядомых,

загнаных ваўкамі,

душой саслабелых і целам.

Палююць невідавочныя

смутак і сьмерць побач з намі,

каб вынішчыць тое,

што неяк пакуль ацалела.

Але надвячоркам,

калі супыняецца вецер,

і птушкі яшчэ не паснулі,

а промні дзівосным сьвятлом 

асьвятляюць палеглы сасоньнік, 

праходзяць даўгім ланцужком

цераз поле казулі,

што здолелі ўратавацца і

уцяклі ад пагоні. 

Гэты анталягічны верш, між іншым, пра надыход вясны, пра кругазварот жыцьця, калі спачатку ты бачыш з-пад сьнегу косткі памерлых жывёлаў, а ў канцы — іх саміх, але — жывых у дзівосным сьвятле... Аксана — мастачка, якая малюе карціны на розныя тэмы, але заўсёды ў адным жанры — гэта краявід, дакладней, яна сама мае ў сабе настрой краявіду, дзе нішто не замінае сузіраньню, а фарбы складаюцца ў думкі, сэнсы, адчуваньні. Часам яна малюе фарбамі, часам вобразамі, часам пахамі, часам гукамі:

Пасьля дажджу так пахла крапіва,

і лісьце бэзу быццам партытура, 

раскрытая і прагная гучаньня. 

Зямля задыхала глыбей і раньне 

напоўніла вільготнае паветра 

энэргіяй спакойных сьветлых думак.

У пазачасавасьці гэтай чысьціні, 

непадуладнай вонкавым загадам

і абыякавай да чалавечых стратаў,

не існавала ні віны, ні вінаватых.

Па абабітай квецені акацый

пайшла вясна ў блакітны пастарунак.

Пайшла сама... 

А вось паспрабуйце ў гэтым вершы ўбачыць 2020 год. Навядзіце рэзкасьць, і вось у вас у кадры — мужчына, які кажа, што сам пайшоў у аўтазак, каб заняць сабою месца, якое інакш зойме, напрыклад, ягоны сын, чаго нельга дапусьціць. Я ўжо пажыў, кажа мужчына, і хай лепей я буду на тым месцы, чым мой сын ці нехта з маладых... Ці вось на Плошчы Перамен сабраліся людзі на «абабітай квецені акацый», людзі — як увасабленьне вясны, і жанчына распавядае, як было ў Польшчы, калі людзі самі ішлі ў аўтазакі і сваёй колькасьцю паралізавалі злачынства. Гэта, вядома, ня рэбус, каб яго разгадваць, але магчымасьць паглядзець на сытуацыю інакш і шырэй, быццам зь неба...

***

Паэма «Ніоба» польскага клясыка Канстантага Ільдэфанса Галчыньскага ў перакладзе Андрэя Хадановіча распавядае гісторыю старажытнагрэцкай маці, што страціла ўсіх сваіх дзяцей, і робіць гэта на розныя музычныя матывы, але бліжэй да канца дасягае экстазу, што важна, і ў перакладзе таксама. Ніоба скамянела на гары, у яе адкалолася галава...

1.

Тыя сьвечкі на вокнах... Хто сёньня жыве там? 

Тыя сьвечкі, герані, і кладка праз рэчку,

той калодзеж з Нэптунам і сад зь белым кветам — 

дзе ўсё гэта?

2

Вецер кратаў фіранкі і пахлі канвалі, 

запалілі агні й салавей граў на скрыпцы, 

завушніцы сузор’яў зьвінелі, сьпявалі — 

дзе ўсё гэта?

3

Сінім часам гадзіннікі зьзялі на вежах, 

аблачынка сьпяшала — відаць, на спатканьне,

і ціхутка залазіў у фортачкі ветах — 

дзе ўсё гэта? 

Матыў тугі па старажытнагрэцкай цывілізацыі часта сустракаецца ў польскай паэзіі, яшчэ Норвід усклікаў: «Грэцыя, мілая? Што стала з Сакратам?». Само запытаньне гучыць ці то падазрона, ці то роспачна і ў Галчыньскага не знаходзіць адказу.

Зварот да антычнасьці ці ў вершах Аксаны Данільчык ці то ў Галчыньскага і Хадановіча, сам сабою абумоўлівае мэтазгоднасьць выказваньня надзейнаю глебай культуры. Пад мэтазгоднасьцю я маю на ўвазе ня тэму, ня жанр ці форму. Мэтазгоднасьць як прывод, што запускае рух, бо рух гэты нічога, апроч мэтазгоднасьці, і ня значыць. Назваць яго можна жыцьцём, натхненьнем...

***

А яшчэ альманах «Апостраф» змушае разважаць пра самыя важныя сутыкненьні, што адбываюцца ўнутры літаратуры, а таксама — паміж літаратурай і жыцьцём.

Скажам, у мяне выклікае пэўнае адчужэньне, калі чытаю пра дэдыкацыі (дарчыя надпісы) на кнігах рускамоўнага паэта з Магілёва, які меў посьпех у Маскве, Ігара Шклярэўскага. Разумею важнасьць такіх публікацыяў і разумею, што прычына тут, напэўна, ува мне. Калісьці я і сам працаваў у рускамоўным менскім часопісе «Нёман», але штосьці зьмянілася за мінулыя 35 гадоў, і тое, што было звычайным у савецкія часы, сёньня, пэўнае ілюзорна адзінае літаратурнае поле, у незалежнай краіне Беларусі гучыць як недарэчнасьць. І ніякая зямная воля ня можа гэтаму разьдзяленьню перашкодзіць. Быццам прырода сама, вызваленая ад штучнага «братэрства», перастае ставіць беларускую літаратуру ў пазыцыю другасную адносна першаснай, расейскай. Вось, да прыкладу, такая дэдыкацыя:

«Приехал с рыбалки. Клюет уже слабо, зато грибов — хоть косой коси. Автобусы пахнут грибами и чуть-чуть спекуляцией — грибы стали бизнесом. <...> В Могилеве стоит ветреная скучная погода. Знакомые и товарищи разъехались. <...> Завтра опять на рыбалку. Как твои дела? Что нового в институте нашем и в Москве?»

Некамфортна чытаць гэта паміж успамінамі Язэпа Янушкевіча пра драматычную постаць Рыгора Семашкевіча і эсэ пра драматычныя каханьні эмацыйнай Элізы Ажэшкі. Напэўна, у «Апострафе» мусіў друкавацца пераклад Шклярэўскага з расейскай мовы з камэнтарамі, арыентаванымі на Беларусь і беларускі кантэкст. Чаму такое ўвогуле здараецца, што толькі расейскую ў нас не перакладаюць, як усе астатнія мовы, магу патлумачыць толькі інэрцыяй русыфікацыі. Справа ж ня ў тым, што «беларусы разумеюць па-руску», а ў тым, што на вашу падпарадкаваную і другасную літаратурную пляцоўку (увага!) уваходзіць начальнік — мова-гаспадар, вялікі і магутны рускі язык.

***

Паэме Артура Бартэльса, падумалася, патрэбная прэзэнтацыя. Па сутнасьці гэта беларускі твор таксама, як і творы яго сучасьнікаў, скажам, Сыракомлі ці Кіркора. Бо ўсё ў ім і ёсьць беларускае, апроч польскай мовы, якая ў ХІХ стагодзьдзі была больш «абкатанаю» ў літаратуры, а беларуская толькі аднаўлялася пасьля сваіх дасягненьняў у ранейшыя часы, калі яна была ў ВКЛ фактычна дзяржаўнай.

Мне ўяўляецца ня проста «голы» пераклад Бартэльса, але грунтоўнае культуралягічнае эсэ, дзе сам пераклад быў бы ілюстрацыяй да тлумачэньняў і развагаў перакладчыка — і такім чынам тэкст рабіўся б актуалізаваным у нашым часе. То бок ад перакладчыка патрабавалася б сутворчасьць і супраца з аўтарам. Бо занадта мала мы ведаем і пра тагачасную Беларусь, і пра тагачасных яе людзей (а гэта ж нашы продкі-папярэднікі), іх настроі, і пра самога Бартэльса, паэта, мастака, кампазытара, што варты беларускага біяграфічнага раману.

Апошнім часам папярэднія эпохі ў Беларусі сталі часьцей зьяўляцца ў перакладах пра «панскую Беларусь», як, да прыкладу, у «Шчанячых гадах» Мэльхіёра Ваньковіча, дзе гаворка вядзецца ў тым ліку і пра Артура Бартэльса:

«У сталовай з двума зялёнымі маёлікавымі камінамі і васкаванымі ясеневымі бэлькамі віселі нейкія іншыя старыя багамазы і шэраг дрэварытаў Бартэльса, на якіх былі выяўленыя беларускія паляўнічыя сюжэты. Бартэльс, жанаты з бацькавай сястрой, пакінуў у Калюжычах поўныя шуфляды трафарэтаў і неапублікаваных твораў».

Варта было літаратарам апошнім часам больш грунтоўна ўзяцца за пераклады ранейшых беларускіх аўтараў з польскай, як высьветліліся дзьве рэчы: па-першае, карціна колішняй Беларусі пачала афармляцца ў невядомае раней цэлае, па-другое, у гэтай справы, шчыра кажучы, амаль няма канца. Прыежджыя ў Беларусь расейцы пісалі як дасьледнікі чужога захопленага краю, тады як тутэйшыя людзі пісалі пра сваё.

Словам, нават невялікая прадмова наблізіла б паляўнічую паэму Бартэльса да кандыцыйнай публікацыі, як, прыкладам, наступны твор — «Вецер у вербах» шатляндца Кенэта Грэма, у выпадку якога прадмова для канцыдыі якраз і не патрэбная, тут дастаткова і «чыстага» перакладу.

Гэты пераклад жыва нагадаў мне мінулы пару дзён таму конкурс перакладаў на прэмію Карласа Шэрмана, дзе ў разьдзеле твораў для дзяцей перамог Фрэнк Баўм з кнігай «Чараўнік краіны Оз» у перакладзе Сяржа Мядзьведзева. То бок у жанры фантазіі ў нас зьяўляюцца творы самых заснавальнікаў жанру ва ўсясьветнай літаратуры і гэта яшчэ мацней натхняе на чытаньне. Калісьці «Оз» і «Вецер» выйшлі ў адзін час — у самым пачатку ХХ ст. адпаведна ў ЗША і ў Вялікабрытаніі. Але гэта цалкам розныя творы, кожны захапляльны па-свойму. 

Да беларусаў яны зноў прыходзяць адначасова, толькі больш чым праз стагодзьдзе. Зразумела, што мы атрымліваем сатысфакцыю ад выхаду гэтых твораў па-беларуску. Кенэта Грэма прадставіў у «Апострафе» Ўсевалад Сьцебурака. І гэта толькі палова кнігі з важным апошнім радком —

Заканчэньне будзе.