Адзiнота на стадыёне
Глёбус Адам
Капялюш пажарнага колеру
Можа, гэта i адзiная значная падзея ў маiм жыццi, але я не шкадую, што давялося адчуць смерць мастака, якi жыў у маёй душы. Кожны чалавек мае схiльнасць да мастацтва, толькi, вядома, не кожны становiцца мастаком, а тым больш не кожны ведае, што мастак можа i памерцi, загiнуць раней за самога чалавека. Таму я i напiсаў невялiкi тэкст, якi, можа, i дарэмна назваў апавяданнем, тэкст пра лёс мастака, якi быў ува мне.
Мастак жыў ува мне даволi доўга, i нельга сказаць, каб умовы былi благiя цi я меў жаданне пазбавiцца ад яго. Наадварот, я дапамагаў яму i калi наведваў школу мастацтваў, i калi займаўся ў акадэмii на аддзяленнi жывапiсу. У вучнёўства i ўдасканаленне таленту я верыў i пасля заканчэння вучобы, якая давалася цяжка з прычыны маёй схiльнасцi да максiмалiзму. На выставах мае карцiны звычайна вывешвалi сярод плакатаў. Каляровыя рэпрадукцыi, пад якiмi чорным на белым выдрукоўвалася маё прозвiшча, часцей за ўсё выклiкалi спрэчкi. Не адзiн раз я даставаў з паштовай скрынкi лiсты ад невядомых апалагетаў i апанентаў маёй творчасцi. На тэлефонныя парады пакiнуць займацца маразмам я адказваў маўчаннем. Сябры мяне хвалiлi. Ворагi, як i належыць паводзiць сябе ворагам, ганiлi, не прымалi i крытыкавалi ў друку i на сходах. Некалькi старэйшых мастакоў актыўна падтрымлiвалi мяне, i я адным з першых сярод сваiх аднакурснiкаў атрымаў майстэрню. Запланаваны рост сучаснага мастака адбываўся даволi нармальна, калi не лiчыць канфлiктаў памiж мной як чалавекам i мастаком, якi жыў ува мне. Прычыну я бачыў перш за ўсё ў тым, што "мой мастак" не прымаў замацаваных iншымi канонаў i будаваў свае законы i правiлы.
Прайшло некалькi гадоў пасля заканчэння акадэмii, i на стэлажы ў майстэрнi назбiралася даволi многа скончаных прац. Я напiсаў заяву на персанальную выстаўку. I мяне ўключылi ў спiс. Праз паўгода я павiнен быў развесiць свае палотны па сценах невялiкай светлай залы ў Палацы прафсаюзаў. З падпiсаным дазволам на выставу я пакiнуў Саюз мастакоў i пайшоў у процiлеглы бок ад сваёй майстэрнi. Я хадзiў па горадзе i сам не заўважыў, як апынуўся ў касах Аэрафлоту. Я разглядаў оп-артычную рэкламу, калi да мяне падышоў незнаёмы i шэптам спытаў:
— Вам патрэбен бiлет на поўдзень?
Незнаёмы меў iнтэлiгентны выгляд, белыя рожкi кашульнага каўняра свяцiлiся на чорнай воўне швэдра, выгляд зусiм не стасаваў з прапановаю.
— Магу дапамагчы, — я пачуў яшчэ раз голас, якi быў надзiва падобны да голасу майго настаўнiка фiласофii. Незнаёмы паправiў акуляры. Ён даволi спакойна пачакаў, пакуль я перабраў усе, колькi ўспомнiў, "за" i "супраць".
— Дапамажыце, — сказаў я. Незнаёмы кiўнуў, i я ўбачыў акуратную лысiну, падобную да танзуры. Ён забраў мой пашпарт i грошы, а праз паўгадзiны я ўжо меў бiлет на самалёт i сядзеў на алеi, дзе так прыемна думалася, што заўтра буду ў далёкiм паўднёвым горадзе.
Прыморскi горад з акультуранымi руiнамi некалькiх старажытных дзяржаў мне спадабаўся. Ранiцамi, калi ўсе адпачыннiкi накiроўвалiся на пляж, я хадзiў да разбураных сабораў. Мой расклад вiдавочна не супадаў з раскладам прыезджых, i я адчуваў волю i лёгкасць. Я жыў, як вольная пташка, пакуль не ўбачыў капялюш.
Якi быў капялюш! Яго колер, ярка-пажарны колер я любiў з дзяцiнства. Пажарным я называю колер, якi мы бачым на пажарных шчытах, вогнетушыцелях i пажарных машынах. Густа-чырвоная фарба на металёвых i драўляных паверхнях з цягам часу набывае спецыфiчнае адценне, гэта не чырвоны, не пунсовы, не пурпуровы i не руды, не ржавы i не бурачковы, не малiнавы i не аранжавы, як не крывавы i не вогненны, а менавiта пажарны колер. Саламяны конус са скруглёнай вяршыняю быў за верх, а палi былi роўныя, шырокiя i аднолькавыя з усiх бакоў. Белыя, вышываныя шоўкам кветкi аздаблялi незвычайны ўбор. Я толькi ўбачыў такое дзiва на палiцы галантарэйнага кiёска, i рука сама выцягнула нататнiк з грашыма. Але я падумаў, што рэч у гаспадарцы зусiм не прыдатная, i ўсе яе вартасцi, мастацкiя i эстэтычныя, не маюць нiякага дачынення да самай мiзэрнай функцыянальнасцi, я так падумаў i адышоў ад кiёска, за шклом якога агнiўся капялюш.
Лежачы на пляжным лежаку пад палатнянымi парасонамi, я думаў пра капялюш. Нашто ён мне? Можа, каму i прыдасца, а мне толькi — купiць i выкiнуць. Можна яшчэ падараваць. А каму? Хто яго насiць будзе? Можа, дзе-небудзь далёка-далёка i носяць, а ў нас нават на пляжы нiхто не надзене. Дзяўчына? Ды няма такога дзявочага твару, якi б мог паспрачацца ў прыгажосцi з такiм высокiм i яркiм капелюшом. А якая дзяўчына пагодзiцца, каб капялюш быў прыгажэйшы за твар? Нiякая. Дзецям ён вялiкi. Жанчына? Ды жанчына хутчэй атрымае сонечны ўдар, чым пагодзiцца з выглядам, якi можа стварыць з яе саламяны ўбор. Мужчына? Калi незнаёмаму я падару капялюш, ён не зразумее, а знаёмых у радыусе ста кiламетраў я не маю. Я разважаў i разважаў, пакуль не скемiў: адзiнае месца, якое застаецца для капелюша, гэта мая ўласная галава. Я ўявiў сябе ў капелюшы i пераканаўся, што кветкi трэба паабрываць.
З капелюшом пад пахаю я прыйшоў да антычнай руiны, схаваўся ў цень i больш як гадзiну прамучыўся, але спароў кветкi. "Прыгожа!" — сказаў я ўголас забароненае для мастакоў слова. Я надзеў капялюш i пайшоў да мора. Рэплiкi, якiя пачуў на пляжы, я запомнiў надоўга. Я не магу гарантаваць нi парадак, у якiм яны ляцелi ў мяне, нi дакладнасць кожнага слова, але агульны сэнс быў такi:
— Жлоб! — было першае, што я атрымаў, пакуль прайшоў некалькi кiламетраў па бетону.
— Мама, паглядзi, якi дзядзя, i я хачу такую шапку.
— Вы працуеце ў цырку?
— Ходзяць жа такiя, i як iх толькi зямля носiць!
— Вазьмiце мяне з сабою.
— (Цалкам нецэнзурны выраз.)
— Я такога... яшчэ не бачыла, колькi жыву.
— Такi не купiш, самаробны... Якая пластмасавая штампоўка? Кажу табе саламяны i самаробны, i колер дзiкi, нi адна фабрыка так не зробiць.
— Вам да твару i вельмi.
— Фраер... Мы такiх... (Далей доўга i незразумела пра што.)
— Вiдны хлопец, i раптам такое.
— У, гэта да!
— Дажылiся! Унiтаз на голаў надзень. З такiх i пачынаецца! Можа, усе голыя хадзiць пачнём? Цьфу!
— Ёсць жэст! Ёсць!
— Усё паўтараецца.
— Зноў хiпi? Цi гэта панк?
— Не, ён чысты.
— Кажу табе, недзе схавалi кiнакамеру i здымаюць, вот не верыш... А я кажу — здымаюць.
— Знойдзецца каму сапсаваць настрой.
— Толькi так i трэба, толькi так.
— А дзе вашы рапаны?
— Што чырвана, то хораша.
— На большае розуму не хапiла.
— Д'ябал спакусiў, няйнакш.
— Патрэбны зялёныя порткi да чырвонага капелюша.
— Не порткi патрэбны, а пяро паўлiна за вуха i пальмавы лiст у руку, а так бездухоўна выйшла, без палёту, ведаеце, без прарыву.
— А здымiце яму капялюш, i хто ён? Нiхто!
— Не скажыце, зараз ён якраз лiдэр i кумiр.
— Ізаляваць яго... Ізаляваць...
— А што гэта за дзядзя?
— Гонар у хлопца ёсць, не кожны так зможа. Адзiн супраць усiх. I дзеля чаго? Спытайце. А дзеля самога сябе.
— Шкоды ён не робiць.
— Яшчэ як робiць. Ён парушае звычкi i ка... (далей не пачуў).
— Моцна, па-нашаму.
— У iм нешта ад Адама, ад першага чалавека, ёсць, напэўна, адзiнота.
— Нашто вытыркацца?
— Ён ёсць, згодны. А як жа астатнiя, iх на пляжы тысячы?
— Цiкава, кiм ён працуе?
— I што ж гэта ты, хлопец, робiш, га?
— Ён чырванее.
— Заўтра яго не будзе, гарантую.
— (Пачатак сказа я не пачуў) ...iрт i агонь.
— Чалавекам i толькi чалавекам.
— З капелюшом два метры трыццаць адзiн цi трыццаць два сантыметры.
— (Жорстка i нецэнзурна.)
— Яму ўсё роўна.
— Такiх трэба шкадаваць, а вы такое гаворыце.
— Ха-ха-ха-ха...
— Пустата.
У мяне няма жадання рабiць аналiз рэплiк, i не таму, што я не бачу, хто стаiць за кожнай з iх, а таму, што гэта марная справа.
Пляж скончыўся, яго перагароджваў высокi дашчаны плот. Я прайшоў праз браму i апынуўся на вялiзнай пустэчы, спрэс застаўленай бетоннымi блокамi i трубамi. Цiха i жалобна было сярод будматэрыялаў. Мора манатонна шархацела прыбярэжным жвiрам. Я прайшоў праз гэты часовы склад i выйшаў на бераг катлавана. Вялiкi катлаван, якi вырылi пад фундамент невядомай мне пабудовы, прыцягваў, як прыцягваюць варонкi стадыёнаў. Па разварочанай экскаватарнымi гусенiцамi дарозе я спусцiўся ў катлаван. Мяне абступiлi пясчана-скалiстыя стромы, над якiмi навiсла густое паўднёвае неба.
Шорсткi свiст прымусiў мяне азiрнуцца. Камень упаў побач. На беразе катлавана цямнелi постацi падлеткаў. Я паказаў iм кулак. Другi камень таксама ўпаў побач, а трэцiм яны пацэлiлi мне ў калена. Я схапiў з-пад ног вялiкi глыж i пабег да падлеткаў. Калi я апынуўся наверсе, задыханы, з глыжом у руцэ, падлеткаў нiдзе не было вiдаць. Блокi i панелi стабiльна ляжалi на шэрай бястраўнай зямлi. Кароткiя ценi падкрэслiвалi асветленыя сонцам фактуры i паверхнi, за якiмi нашэптвала бясконцыя гекзаметры абыякавае мора. Я паглядзеў у катлаван. На сподзе валяўся мой капялюш. Я вярнуўся на пляж i пайшоў той жа дарогаю, памiж тых жа людзей, толькi нiхто не глядзеў на мяне i не крычаў услед.
Вечарам мне зрабiлася блага, я адчуў у сабе пустату. Я закрываў вочы i бачыў, як iду сам сабе насустрач, адзiн з маiх "я" быў у капелюшы. Спаць я не клаўся, я хадзiў гуляць да антычных руiн. Пад ранiцу вiдовiшча, што мучыла мяне, знiкла, яно перастала з'яўляцца ўваччу, як толькi я ўсвядомiў пра смерць "майго мастака". Мастак, якi жыў ува мне, памёр.
Вы можаце спытаць: з якой прычыны? Але я не раблю анатамiравання з'явы. Я толькi пераказваю факты. Адзiнай больш-менш вартай гiпотэзай, якой я прытрымлiваюся, з'яўляецца: смерць з прычыны рэалiзацыi магчымасцей, развiццё спынiлася, адбылася крышталiзацыя, i мастак памёр.
Ад выстаўкi я адмовiўся, бо не хацелася збiраць гледачоў ля карцiн творцы, якi страцiў самога сябе. У сваёй майстэрнi я дазволiў працаваць студэнту, якi i зараз працуе там. Мастацтва я пакiнуў не адразу, я спрабаваў маляваць i нават скончыў некалькi невялiкiх прац, толькi ўсе яны з'явiлiся дэманстрацыяй рамяства, i не больш.
Вы маеце поўнае права спытаць у мяне, а дзе я працую i чым займаюся цяпер. Я адкажу. Выкладаю красленне ў сярэдняй школе, тлумачу, чым адрознiваецца аксанаметрыя ад перспектывы. Мае вучнi, канечне, не ўсе, старанна асэнсоўваюць сакрэты двухмернай i трохмернай прасторы. Я iмi задаволены збольшага.
Часам, калi вучнi пакiнуць клас i я сяджу адзiн перад пустымi крэсламi i сталамi, мне ўспамiнаецца пляж, капялюш i я ў гэтым капелюшы; тады мне пачынае здавацца, што мастакi зусiм i не памiраюць, яны проста назаўсёды пакiдаюць нас i жывуць асобна ў нашых творах, нашых мастацкiх жэстах. Так i мой мастак iдзе па пляжы...