FIDES ET RATIO
Энцыкліка Святога Айца
Ян Павел ІІ
V РАЗДЗЕЛ. ВЫКАЗВАННІ НАСТАЎНІЦТВА КАСЦЁЛА Ў ГАЛІНЕ ФІЛАСОФІІ
Разважнасць Настаўніцтва як служэнне праўдзе [49-56]Зацікаўленасць Касцёла філасофіяй [57-63]
Разважнасць Настаўніцтва як служэнне праўдзе
49. Касцёл не абвяшчае ніякай уласнай філасофіі і афіцыйна не падтрымлівае нейкага выбранага філасофскага напрамку ў процівагу іншым[54]. Такая стрыманасць знаходзіць істотнае абгрунтаванне ў тым, што філасофія, таксама і тады, калі яна суадносіцца з тэалогіяй, павінна выкарыстоўваць уласныя метады і прытрымлівацца ўласных прынцыпаў; у адваротным выпадку нельга гарантаваць, што яна будзе скіравана да ісціны і будзе імкнуцца да яе такім чынам, каб гэта мог кантраляваць розум. Калі б філасофія не дзейнічала ў святле розуму, згодна з уласнымі прынцыпамі і спецыфічным метадам, у ёй мала было б карысці. Глыбінная аснова аўтаноміі, якую мае філасофія, заключаецца ў тым, што розум па сваёй прыродзе імкнецца да ісціны і, апроч таго, надзелены неабходнымі сродкамі, каб яе дасягнуць. Зразумела, што філасофія, усведамляючы гэту сваю «першапачатковую будову», будзе таксама прытрымлівацца патрабаванняў і пацвярджэнняў, характэрных для аб'яўленай праўды.
Аднак гісторыя паказвае, што філасофская думка, асабліва сучасная, часта збочвае з правільнай дарогі і памыляецца. Настаўніцтва Касцёла не абавязана і не ўпаўнаважана ўмешвацца, каб запоўніць прабелы ў якойсьці недасканалай філасофскай выснове. Але яно абавязана рашуча і адназначна ўмешвацца, калі спрэчныя філасофскія тэзісы пагражаюць правільнаму разуменню праўдаў Аб'яўлення, а таксама калі пашыраюцца памылковыя і аднабаковыя тэорыі, якія распаўсюджваюць сур'ёзныя памылкі, парушаючы прастату і чысціню веры люду Божага.
50. Таму моцаю свайго аўтарытэту і ў святле веры Настаўніцтва Касцёла можа і павінна крытычна ацэньваць філасофію і погляды, якія супярэчаць хрысціянскай дактрыне[55]. Задача Настаўніцтва, перадусім, - паказваць, якія філасофскія перадумовы і высновы супярэчаць аб'яўленай праўдзе, і тым самым фармуляваць патрабаванні, якія неабходна прад'яўляць філасофіі з пункту погляду веры. Апроч таго, паколькі ў працэсе развіцця філасофіі сфармаваліся розныя школы мыслення, разнастайнасць гэтых напрамкаў таксама абавязвае Настаўніцтва Касцёла выказваць сваю думку аб адпаведнасці альбо неадпаведнасці асноўных канцэпцый, якімі кіруюцца гэтыя школы, патрабаванням слова Божага і прынцыпам тэалагічнага разважання.
Касцёл абавязаны ўказваць, што ў дадзенай філасофскай канцэпцыі можа супярэчыць веры, якую ён вызнае. Сапраўды, шмат філасофскіх пытанняў, такіх як пытанне Бога, чалавека і яго свабоды, а таксама этычнага развіцця, з'яўляецца прамым выклікам для Касцёла, паколькі яны датычаць аб'яўленай праўды, даверанай ягонай апецы. Калі мы, біскупы, ацэньваем гэта, мы павінны быць «сведкамі праўды», што выконваюць паслугу пакорную, але трывалую, вартасць якое павінен ацаніць кожны філосаф, бо яна з'яўляецца асноваю для recta ratio, гэта значыць, для розуму, які правільна разважае аб ісціне.
51. Аднак нельга разумець такі падыход толькі як негатыўную пазіцыю, так як бы Настаўніцтва Касцёла імкнулася адкінуць альбо абмежаваць усялякія магчымыя формы пасярэдніцтва. Наадварот, умяшанне Настаўніцтва павінна, перадусім, стымуляваць, дапамагаць і падтрымліваць філасофскую думку. Зрэшты самі філосафы найлепш усведамляюць неабходнасць самакрытыкі і выпраўлення магчымых памылак, а таксама выхаду за занадта вузкія рамкі, якімі абмежаваны іхнія разважанні. Трэба асабліва памятаць пра тое, што існуе толькі адна праўда, хоць яна і выяўляецца ў формах, якія нясуць на сабе пячатку гісторыі, і, апроч таго, створаны чалавечым розумам, зацемненым і аслабленым грахом. Адсюль вынікае, што ні адна філасофія, сфармаваная гістарычна, не можа абгрунтавана сцвярджаць, што яна заключае ў сабе ўсю ісціну альбо ва ўсёй паўнаце тлумачыць рэальнасць чалавека, свету і адносінаў чалавека з Богам.
Акрамя таго, у наш час, калі з'яўляюцца новыя філасофскія сістэмы, метады, паняцці і аргументы, часта вельмі дэталёва распрацаваныя, узнікае вялікая неабходнасць іх крытычнай ацэнкі ў святле веры. Гэта нялёгкая задача, бо цяжка бывае нават вызначыць натуральныя і неад'емныя здольнасці розуму разам з яго ўнутранаю і гістарычнаю абмежаванасцю, а тым больш бывае часам праблематычна адрозніць у паасобных філасофскіх канцэпцыях каштоўныя і плённыя з пункту погляду веры думкі ад памылковых і небяспечных ідэяў. Аднак, нягледзячы на гэта, Касцёл ведае, што «скарбы мудрасці і ведання схаваны» ў Хрысце (Клс 2, 3); таму імкнецца сваімі выказваннямі стымуляваць філасофскую думку, каб яна не згубіла шляху, які вядзе да пазнання таямніцы.
52. Не толькі апошнім часам Настаўніцтва Касцёла бярэ слова, каб выказаць сваё меркаванне на тэму пэўных філасофскіх дактрынаў. У якасці прыкладу дастаткова прыгадаць, што на працягу стагоддзяў былі выказванні на тэму тэорый, якія абвяшчалі перадіснасць душаў[56], а таксама розныя праявы ідалапаклонства і забабоннага эзатэрызму ў астралагічных прадказаннях[57]; варта ўспомніць таксама і больш сістэматычныя дакументы, скіраваныя супраць некаторых тэзісаў лацінскага аверраізму, што пярэчаць хрысціянскай веры[58].
Пачынаючы з паловы мінулага стагоддзя, выказванні Настаўніцтва Касцёла сталі больш частымі, бо ў той перыяд многія католікі лічылі сваім абавязкам супрацьпаставіць якуюсьці сваю ўласную філасофію розным плыням новай думкі. У гэтай сітуацыі Настаўніцтва Касцёла павінна было сачыць, каб у сваю чаргу гэта філасофія не набыла памылковых і шкодных формаў. Яго крытыка, сіметрычна скіраваная ў двух супрацьлеглых накірунках, з аднаго боку, датычыла фідэізму[59] і радыкальнага традыцыяналізму[60] ў сувязі з іх нявер'ем у прыродныя магчымасці розуму, а з другога – рацыяналізму[61] і анталагізму[62], што прыпісвалі прыроднаму розуму веды, якія можна асягнуць толькі ў святле веры. Канструктыўны змест гэтай палемікі фармальна выказаны ў дагматычнай Канстытуцыі Dei Filius, дзе ўпершыню экуменічны Сабор, а менавіта І Ватыканскі Сабор, афіцыйна выказаўся пра суадноснасць веры і розуму. Гэта вучэнне Сабору мела моцны пазітыўны ўплыў на філасофскія пошукі многіх вернікаў і да гэтага часу з'яўляецца надзейным зыходным пунктам для правільных і стройных хрысціянскіх разважанняў у гэтай асаблівай галіне.
53. У сваіх выказваннях Настаўніцтва Касцёла надавала ўвагу не так паасобным філасофскім тэзісам, як неабходнасці рацыянальнага пазнання - гэта значыць, па сутнасці, філасофскага пазнання - у развагах аб веры. І Ватыканскі Сабор, выяўляючы як сінтэз і ўрачыста пацвярджаючы вучэнне, якое раней з'яўлялася сутнасцю звычайнага і сістэматычнага папскага Настаўніцтва, адрасаванага вернікам, падкрэсліў, наколькі непарыўныя і ў той жа час размежаваныя прыродазнаўчае пазнанне Бога і Аб'яўленне, г.зн. розум і вера. Сабор пачаўся з грунтоўнай перадумовы, якая ёсць асноваю самога Аб'яўлення, а менавіта з таго, што павінна быць магчымым прыродазнаўчае пазнанне існавання Бога, крыніцы і мэты ўсяго існага;[63] а закончыў урачыстаю заяваю, якая ўжо раней цытавалася: «Існуюць два віды пазнання, якія маюць не толькі розныя вытокі, але і аб'екты»[64]. Таму трэба было пацвердзіць, насуперак усім формам рацыяналізму, адрознасць таямніцаў веры ад дасягненняў філасофіі, а таксама іх трансцэндэнтнасць і першынство адносна гэтых апошніх; з другога боку, належала супрацьстаяць спакусам фідэізму і нагадаць пра адзінства ісціны, г.зн. таксама пра той пазітыўны ўклад, які можа і павінна ўнесці рацыянальнае пазнанне ў пазнанне веры: «Хоць вера і пераўзыходзіць розум, ніколі не можа ўзнікнуць сур'ёзнага разыходжання паміж вераю і розумам, бо той самы Бог, які аб'яўляе таямніцы і ўдзяляе веру, абудзіў у чалавечай душы святло розуму, такім чынам не можа той жа Бог адмовіцца ад Самога Сябе і ісціна не можа супярэчыць ісціне»[65].
54. У нашым стагоддзі Настаўніцтва Касцёла таксама неаднаразова перасцерагала ад спакусаў рацыяналізму. У сувязі з гэтым трэба прыгадаць выказванні папы св. Пія Х, які сцвярджаў, што мадэрнізм грунтуецца на філасофскіх тэзісах, што з'яўляюцца праяваю фенаменалізму, агнастыцызму і іманентызму[66]. Не трэба таксама забываць пра другі важны факт, а менавіта пра тое, што каталіцтва адпрэчвае марксісцкую філасофію і атэістычны камунізм[67].
У сваю чаргу папа Пій ХІІ у энцыкліцы Humani generis перасцерагаў ад памылковых поглядаў, заснаваных на тэзісах эвалюцыянізму, экзістэнцыяналізму і гістарызму. Ён тлумачыў, што гэтыя тэзісы не былі выпрацаваны і абвешчаны тэолагамі, але нарадзіліся «па-за аўчарняю Хрыстоваю»;[68] папа, аднак жа, дадаваў, што гэтых адхіленняў не трэба проста адкідваць, іх, хутчэй, трэба крытычна ацэньваць: «Каталіцкія філосафы і тэолагі, важным заданнем якіх з'яўляецца абарона Божай і чалавечай ісціны, а таксама яе ўкараненне ў сэрцах людзей, не могуць ігнараваць альбо грэбаваць тымі поглядамі, якія ў большай ці меншай ступені сыходзяць з правільнага шляху. Наадварот, яны павінны іх старанна вывучыць, паколькі немагчыма вылечыць ад хваробаў, калі іх найперш не даследаваць, а таксама таму, што нават у памылковых сцвярджэннях часам крыецца крупінка праўды, і, нарэшце, памылкі таксама падштурхоўваюць наш розум больш уважліва разважаць над некаторымі філасофскімі і тэалагічнымі ісцінамі і вывучаць іх»[69].
У недалёкім мінулым Кангрэгацыя Веравучэння таксама, выступаючы ад імя Біскупа Рыма[70], вымушана была ўмяшацца, каб яшчэ раз звярнуць увагу на небяспеку, звязаную з некрытычным прыняццем некаторымі тэолагамі, што прытрымліваюцца «тэалогіі вызвалення», тэзісаў і метадалогіі, якія бяруць свой пачатак у марксізме[71]. Такім чынам, у мінулым Настаўніцтва Касцёла шматразова і ў розных абставінах выказвала свой пункт погляду ў філасофскіх пытаннях. Уклад маіх шаноўных папярэднікаў з'яўляецца каштоўным набыткам, пра які нельга забываць.
55. Вывучаючы сучасную сітуацыю, мы заўважаем, што праблемы мінулага вяртаюцца, але ўжо ў новай форме. Мы ўжо маем справу не толькі з пытаннямі, якія цікавяць асобных людзей ці пэўныя колы, а з поглядамі, якія распаўсюджаны настолькі шырока, што ў пэўнай ступені фармуюць спосаб мыслення ўсіх людзей. Да іх належаць, напрыклад, недаверлівыя адносіны да розуму, якія назіраюцца ў навейшых формах многіх плыняў філасофскай думкі. У сувязі з гэтым у многіх колах пагаворваюць пра «канец метафізікі»: выказваюцца пажаданні, каб філасофія абмежавалася больш сціплымі задачамі, такімі як інтэрпрэтацыя фактаў альбо разважанні над пэўнымі галінамі чалавечых ведаў ці іх структурамі.
Таксама ў тэалогіі ўзнікаюць даўнія спакусы. Напрыклад, у некаторых сучасных тэалагічных школах зноў праяўляецца пэўны рацыяналізм, асабліва тады, калі меркаванні, прызнаныя па-філасофску абгрунтаванымі, лічацца абавязковымі ў тэалагічных даследваннях. Гэта часцей за ўсё здараецца ў тых выпадках, калі тэолаг, які не мае належнай філасофскай кампетэнцыі, бескантрольна паддаецца ўплыву сцвярджэнняў, якія ўжо ўвайшлі ва ўжытак і ў масавую культуру, але не маюць пад сабою дастатковых рацыянальных абгрунтаванняў[72]. Хапае таксама выпадкаў небяспечнага вяртання да ідэяў фідэізму, які не прызнае, што рацыянальныя веды і філасофскія разважанні істотным чынам абумоўліваюць разуменне веры і нават саму магчымасць веры ў Бога. Распаўсюджанаю праяваю фідэістычных тэндэнцыяў у наш час з'яўляецца «біблеізм», які хацеў бы зрабіць чытанне Святога Пісання і яго экзэгезу адзіным верагодным пунктам суаднясення. Даходзіць да таго, што слова Божае атаясамліваецца толькі са Святым Пісаннем і такім чынам адпрэчваецца значэнне вучэння Касцёла, якое было рашуча пацверджана ІІ Сусветным Ватыканскім Саборам. Канстытуцыя Dei Verbum нагадвае, што слова Божае прысутнічае як у святых тэкстах, так і ў Традыцыі[73], і адназначна сцвярджае: «Святая Традыцыя і Святое Пісанне складаюць адзіны святы дэпазіт слова Божага, давераны Касцёлу. Прытрымліваючыся яго, увесь святы люд, паяднаны са сваімі пастырамі, прабывае пастаянна ў навуцы апосталаў[74]. Такім чынам, Святое Пісанне не з'яўляецца адзінаю верагоднаю крыніцаю для Касцёла, бо крыніцаю «найвышэйшага правіла яго веры»[75] з'яўляецца адзінства, якое Святы Дух устанавіў паміж святою Традыцыяй, Святым Пісаннем і Настаўніцтвам Касцёла, так звязаўшы і паяднаўшы іх паміж сабою, што яны не могуць існаваць незалежна адно ад аднаго[76].
Не трэба таксама ігнараваць небяспеку, якая падсцерагае таго, хто спрабуе спасцігаць праўду Святога Пісання пры дапамозе толькі аднае метадалогіі, забываючы пра неабходнасць больш поўнай экзэгезы, якая дазволіла б яму разам з усім Касцёлам цалкам адкрыць поўны сэнс тэкстаў. Той, хто займаецца вывучэннем Святога Пісання, павінен заўсёды памятаць, што розныя герменеўтычныя метадалогіі таксама заснаваны на пэўных філасофскіх канцэпцыях, таму іх трэба ўважліва вывучыць, перш чым прымяняць для аналізу святых тэкстаў.
Іншыя праявы прыхаванага фідэізму - гэта недавер да тэарэтычнай тэалогіі і грэблівае стаўленне да класічнай філасофіі, паняцці якой дапамаглі рацыянальнаму тлумачэнню праўдаў веры і нават былі выкарыстаны ў дагматычных формулах. Папа Пій ХІІ перасцерагаў ад наступстваў такога разрыву з філасофскаю традыцыяй і адмаўлення ад традыцыйнай тэрміналогіі[77].
56. Увогуле, у наш час мы маем справу з паўсюдным недаверам да сцвярджэнняў агульнага і абсалютнага характару, які асабліва выказваюць прыхільнікі тэорыі аб тым, што ісціна ёсць вынікам дамоўленасці, а не прызнання розумам аб'ектыўнай рэальнасці. Зразумела, што ў свеце, падзеленым на мноства спецыфічных галінаў ведаў, становіцца цяжэй знайсці поўны і канчатковы сэнс жыцця, які традыцыйна шукала філасофія. Тым не менш, у святле веры, якая бачыць гэты канчатковы сэнс у Езусе Хрысце, я прагну горача заклікаць філосафаў, як хрысціянскіх, так і нехрысціянскіх, паверыць у здольнасці чалавечага розуму і не ставіць занадта сціплых мэтаў перад філасофскімі разважаннямі. Гісторыя тысячагоддзя, якое набліжаецца да канца, вучыць нас, што трэба ісці менавіта гэтым шляхам: імкнуцца да канчатковай праўды, рупліва яе шукаць і смела адкрываць новыя шляхі. Гэта вера падганяе розум, каб ён пераадольваў усялякія бар'еры ізаляцыі і, не вагаючыся, ішоў на рызыку ў пошуках усяго прыгожага, добрага і праўдзівага. Такім чынам вера становіцца рашучаю і пераканальнаю абаронцаю розуму.
Зацікаўленасць Касцёла філасофіяй
57. Аднак Настаўніцтва Касцёла не абмяжоўвалася ўказаннем на памылкі і адхіленні ў філасофскіх дактрынах. Яно гэтак жа паслядоўна імкнулася прыгадваць асноўныя прынцыпы, на якіх павінна грунтавацца сапраўдная аднова філасофскай думкі, і адначасова паказвала канкрэтныя шляхі пошукаў. У гэтым кантэксце абвяшчэнне папам Львом ХІІІ энцыклікі Aeterni Patris стала сапраўды пераломнаю падзеяй у жыцці Касцёла. Да гэтага часу то быў адзіны папскі дакумент такога рангу, цалкам прысвечаны філасофіі. Вялікі папа развіў у ім вучэнне І Ватыканскага Сабору на тэму суадноснасці веры і розуму, паказаўшы, што філасофская думка мае фундаментальнае значэнне для веры і тэалагічных ведаў[78]. Хоць прайшло больш за сто гадоў, многія рэкамендацыі з гэтай энцыклікі не страцілі сваёй актуальнасці, як з практычнага, так і з педагагічнага пункту погляду; гэта, перадусім, датычыць тэзіса аб непараўнальнай каштоўнасці філасофіі св. Тамаша. Папа Леў ХІІІ лічыў, што вяртанне да думкі Анёльскага Настаўніка - гэта найлепшы шлях да таго, каб зноў прывесці філасофскія разважанні ў адпаведнасць з патрабаваннямі веры. «Св. Тамаш, - пісаў папа, - хоць слушна ўводзіць выразнае размежаванне паміж вераю і розумам, адначасова звязвае іх повяззю ўзаемнага сяброўства: забяспечвае захаванне іх правоў і абараняе іх годнасць»[79].
58. Вядома, да якіх станоўчых вынікаў прывёў гэты заклік папы. Вывучэнне думкі св. Тамаша і іншых схаластычных аўтараў было распачата з новым размахам. Значна ажывіліся гістарычныя даследванні, што прывяло да адкрыцця скарбаў сярэднявечнай думкі да таго часу, у асноўным, невядомых і да ўзнікнення новых школаў паслядоўнікаў тамізму. Дзякуючы выкарыстанню гістарычнай метадалогіі істотна пашырыліся веды аб працах св. Тамаша, а многія навукоўцы змаглі смела ўключыць традыцыі тамізму ў дыскусію над філасофскімі і тэалагічнымі праблемамі свайго часу. Найбольш уплывовыя тэолагі нашага стагоддзя, разважанні і пошукі якіх натхнілі Айцоў ІІ Ватыканскага Сабору, былі выхаваны гэтым рухам адраджэння філасофіі тамізму. Дзякуючы гэтаму Касцёл у ХХ стагоддзі меў у сваім распараджэнні шматлікую групу творчых мысляроў, выхаваных у школе Анёльскага Настаўніка.
59. Аднак тамістычная і неатамістычная аднова не была адзінай праявай адраджэння філасофскай думкі ў культуры з хрысціянскімі традыцыямі. Ужо да закліку папы Льва ХІІІ і незалежна ад яго з'явілася шмат каталіцкіх тэолагаў, якія звярнуліся да сучасных плыняў думкі і, выкарыстоўваючы ўласную метадалогію, стварылі філасофскія працы вялікай вартасці, якія зрабілі агромністы ўплыў на розумы людзей.
Некаторыя з іх распрацавалі незвычайна смелы сінтэз, які ні ў чым не саступаў вялікім ідэалістычным сістэмам; іншыя заклалі асновы эпістамалогіі для новага апісання веры ў святле абноўленай канцэпцыі сумлення; іншыя, у сваю чаргу, стварылі філасофію, якая, зыходзячы з аналізу іманентнай рэчаіснасці, адкрывала шлях да трансцэндэнтнага; некаторыя, урэшце, спрабавалі сумясціць патрабаванні веры з прынцыпамі фенаменалагічнай метадалогіі. Такім чынам, зыходзячы з розных перадумоваў, пастаянна ствараліся новыя формы філасофскіх абстрактных высноваў, якія прадоўжылі вялікую традыцыю хрысціянскай думкі, заснаванай на адзінстве веры і розуму.
60. ІІ Ватыканскі Сабор таксама выпрацаваў вельмі багатае і плённае вучэнне, якое датычыла філасофіі. Асабліва ў кантэксце дадзенай энцыклікі я павінен прыгадаць, што цэлы раздзел Канстытуцыі Gaudium et spes з'яўляецца своеасаблівым кампедыумам біблійнай антрапалогіі, якая ёсць крыніцаю натхнення таксама для філасофіі. У гэтым дакуменце гаворыцца пра вартасць чалавека, створанага на вобраз Божы, абгрунтоўваецца яго годнасць і перавага над усімі астатнімі стварэннямі, паказаны трансцэндэнтныя здольнасці ягонага розуму[80]. У Gaudium et spes таксама ўздымаецца праблема атэізму і пераканальна паказаны памылкі гэтага філасофскага светапогляду, асабліва ў кантэксце неад'емнай годнасці чалавека і яго свабоды[81]. Несумненна, глыбокі філасофскі сэнс маюць таксама словы, у якіх выказана галоўная думка гэтага дакумента, на якія я спаслаўся ў маёй першай энцыкліцы Redemptor hominis і якія з'яўляюцца адным з нязменных зыходных пунктаў майго вучэння: «Сапраўды, таямніца чалавека асвятляецца толькі ў таямніцы Уцелаўлёнага Слова. Бо Адам, першы чалавек, быў вобразам будучага, менавіта Хрыста Пана. Хрыстус, новы Адам, ужо ў самым аб'яўленні таямніцы Айца і Яго любові аб'яўляе ва ўсёй паўнаце чалавека самому чалавеку і паказвае яму яго найвышэйшае пакліканне»[82].
Айцы Сабору таксама абмеркавалі праблему вывучэння філасофіі будучымі святарамі; іх рэкамендацыі можна выкарыстоўваць больш шырока для ўсяго хрысціянскага навучання: «Філасофскія дысцыпліны павінны выкладацца так, - сцвярджае Сабор, - каб перадусім скіроўвалі выхаванцаў да набыцця грунтоўных і сістэматычных ведаў пра чалавека, свет і Бога, абапіраючыся на вечна каштоўную філасофскую спадчыну, улічваючы пры гэтым вынікі філасофскіх даследванняў навейшага часу»[83].
Таксама ў іншых дакументах Настаўніцтва Касцёла прыгадваюцца і развіваюцца гэтыя ўказанні, выкліканыя клопатам пра ўсебаковую філасофскую падрыхтоўку, перш за ўсё тых, хто збіраецца вывучаць тэалогію. Са свайго боку я неаднаразова падкрэсліваў значэнне філасофскай падрыхтоўкі для тых, хто ў душпастырскай практыцы павінен будзе вырашаць праблемы сучаснага свету і разумець прычыны пэўных паводзінаў, каб правільна на іх рэагаваць[84].
61. Калі ў розных сітуацыях Настаўніцтва Касцёла вымушана было вяртацца да гэтых пытанняў, паміж іншага дзеля таго, каб пацвердзіць каштоўнасць ідэяў Анёльскага Настаўніка, настойліва рэкамендуючы вывучэнне ягонай спадчыны, то гэта было выклікана тым, што рэкамендацыі тыя не заўсёды рэалізоўваліся з пажаданаю руплівасцю. Пасля ІІ Ватыканскага Сабору ў многіх каталіцкіх навучальных установах можна было заўважыць рэгрэс у гэтай галіне, што было праяваю меншай увагі не толькі да схаластычнай філасофіі, але і да філасофіі ўвогуле. Са здзіўленнем і прыкрасцю мушу заўважыць, што многім тэолагам уласцівы гэты недахоп зацікаўленасці філасофіяй.
Такое негатыўнае стаўленне выклікана рознымі прычынамі. Перш за ўсё тут трэба ўспомніць нявер'е ў здольнасці розуму, характэрнае для большасці канцэпцый сучаснай філасофіі, якая адмаўляецца ад метафізічных разважанняў над адвечнымі пытаннямі чалавека і засяроджваецца на прыватных і вузкіх праблемах, часам чыста фармальных. Трэба таксама звярнуць увагу на непаразуменне, якое ўзнікла перадусім у адносінах да так званых «гуманітарных навукаў». На ІІ Ватыканскім Саборы неаднаразова пацвярджалася пазітыўная каштоўнасць навуковых даследванняў, скіраваных на глыбейшае пазнанне таямніцы чалавека[85]. Заклік, адрасаваны тэолагам, вывучаць гэтыя навукі і, па магчымасці, выкарыстоўваць іх належным чынам у сваіх пошуках, не павінен успрымацца як ускосны дазвол адсунуць філасофію на другі план альбо зусім адмовіцца ад яе ў працэсе душпастырскага выхавання і ў praeparatio fidei» (падрыхтоўцы да веры. - Заўв. пер.). Урэшце, трэба яшчэ ўспомніць пра новую зацікаўленасць інкультурацыяй веры. Досвед перш за ўсё маладых Касцёлаў дазволіў адкрыць поруч з узнёсласцю думкі наяўнасць разнастайных праяваў народнай мудрасці, якія з'яўляюцца сапраўднаю культурнаю і традыцыйнаю спадчынаю. Бо даследванню традыцыйных звычаяў павінна спадарожнічаць вывучэнне філасофіі. Такое вывучэнне дазволіць убачыць каштоўныя элементы народнай мудрасці і ствараць неабходныя повязі паміж імі і абвяшчэннем Евангелля[86].
62. Я хачу рашуча пацвердзіць, што вывучэнне філасофіі з'яўляецца асноўным і неабходным элементам у праграме тэалагічных курсаў і ў падрыхтоўцы будучых святароў. Невыпадкова праграмаю тэалагічных курсаў (curriculum) прадугледжаны пэўны папярэдні этап, прызначаны ў асноўным для вывучэння філасофіі. Такая практыка, пацверджаная на V Латэранскім Саборы[87], сягае сваімі каранямі да досведу, сабранага ў Сярэднявеччы, калі была выяўлена неабходнасць паяднаць у гарманічную цэласнасць філасофскія і тэалагічныя веды. Такі падыход да навучання фармаваў, аблягчаў і падтрымліваў, прынамсі, ускосна, развіццё значнай часткі філасофіі новага часу. Характэрным прыкладам гэтага з'яўляецца ўплыў працы Disputationes metaphysicae (Метафізічныя разважанні. - Заўв. пер.) Франсіска Суарэса, якая вывучалася нават у нямецкіх лютэранскіх універсітэтах. Занядбанне ж гэтай метадалогіі нанесла сур'ёзную шкоду як выхаванню святароў, так і самой тэалогіі.
У якасці прыкладу дастаткова згадаць аб адсутнасці цікавасці да сучаснай думкі і культуры, што прыводзіць да спынення якіх бы то ні было формаў дыялогу альбо да неразважнага прыняцця любых філасофскіх поглядаў.
Я глыбока перакананы, што гэтыя цяжкасці будуць пераадоленыя дзякуючы разумна пастаўленаму філасофскаму і тэалагічнаму навучанню, якога ніколі не павінна забракнуць у Касцёле.
63. З вышэй пададзеных прычынаў я палічыў неабходным пацвердзіць у гэтай энцыкліцы, што Касцёл праяўляе жывую зацікаўленасць філасофіяй. Проста існуе глыбокая повязь, якая яднае працу тэолага з філасофскімі пошукамі ісціны. Таму Настаўніцтва Касцёла абавязана разумець і стымуляваць развіццё філасофскай думкі, якая не супярэчыць веры. Мая ж задача - паказаць некаторыя прынцыпы і зыходныя пункты, якія я лічу абавязковаю ўмоваю ўстанаўлення гарманічнай і плённай сувязі паміж тэалогіяй і філасофіяй. У іх святле можна будзе больш ясна ўбачыць, ці павінна тэалогія падтрымліваць стасункі з рознымі сучаснымі філасофскімі сістэмамі і поглядамі, і калі так, то якім чынам.
54. Пар. Пій ХІІ, энц. Humani generis (12 жніўня 1950): AAS 42 (1950), 566.
55. Пар. І Ватыканскі Сабор, першая дагматычная Канст. аб Хрыстовым Касцёле Pastor Aeternus: DS 3070; ІІ Ват. Сабор, дагм. Канст. аб Касцёле Lumen gentium, 25 с.
56. Пар. Канстанцінопальскі Сінод: DS 403.
57. Пар. І Таледскі Сінод: DS 205; І Брагскі Сінод: DS 459-460; Сыкст V, була Coeli et terra Creator (5 студзеня 1586): Bullarіum Romanum 4/4, Romae 1747, 176-179; Урбан VІІІ, Inserutabilis iudiciorum (1 красавіка 1631): Bullarіum Romanum 6/1, Romae 1758, 268-270.
58. Пар. В'енскі Сабор, Дэкрэт Fidei catholicae: DS 902; V Латэранскі Сабор, була Apostolici regiminis: DS 1440.
59. Пар. Theses a Ludovico Eugenio Bautain iussu sui Episcopi subscriptae (8 верасня 1840): DS 2751-2756; Theses a Ludovico Eugenio Bautain ex mandato S. Cong. Episcoporum et Religiosorum subscriptae (26 красавіка 1844): DS 2768-1769.
60. Пар. Св. Кангрэгацыя Індэкса, Дэкрэт Theses contra traditionalismum Angustini Bonnetty (11 чэрвеня 1855): DS 2811-2814.
61. Пар. Пій ІХ, Breve Eximiam tuam (15 чэрвеня 1857): DS 2828-2831; Breve Gravissimas inter (11 снежня 1862): DS 2850-2861.
62. Пар. Святая Кангрэгацыя Веравучэння, Дэкр. Errores ontologistarum (18 верасня 1861): DS 2841-2847.
63. Пар. І Ватыканскі Сабор, Дагматычная Канстытуцыя аб каталіцкай веры Dei Filius, раздз. ІІ DS 3004; і кан. 2, 1: DS 3026.
64. Тамсама, раздз. ІV: DS 3015, цыт. таксама ў: ІІ Ват. Сабор, Душпастырская Канст. пра Касцёл у сучасным свеце Gaudium et spes, 59.
65. І Ват. Сабор, Дагматычная Канстытуцыя аб каталіцкай веры Dei Filius, раздз. ІV: DS 3017.
66. Пар. энц. Pascendi dominici gregis (8 верасня 1907): AAS 40 (1907), 596-597.
67. Пар. Пій ХІ, энц. Divini Redemptoris (19 сакавіка 1937): AAS 29 (1937), 65-106.
68. Энцыкліка Humani generis (12 жніўня 1950): AAS 42 (1950), 562-563.
69. Тамсама, 1. с. 563-564.
70. Пар. Ян Павел ІІ, Апостальская канстытуцыя Pastor Bonus (28 чэрвеня 1988), арт. 48-49: AAS 80 (1988), 873; Кангрэгацыя Веравучэння, Інструкцыя аб пакліканні тэолага ў Касцёле Donum veritatis (24 мая 1990), 18: AAS 82 (1990), 1558.
71. Пар. Інструкцыя аб некаторых аспектах «тэалогіі вызвалення» Libertatis nuntius (6 жніўня 1984), VІІ-Х: AAS 76 (1984), 890-903.
72. Ужо І Ватыканскі Сабор ясна і аўтарытэтна асудзіў гэтую памылку, сцвярджаючы, з аднаго боку: «Што датычыць веры (...) згодна з вучэннем каталіцкага Касцёла, яна з'яўляецца звышнатуральнаю дабрадзейнасцю, дзякуючы якой пры Божым натхненні і з дапамогаю ласкі мы прызнаем праўдзівымі ісціны, якія Ён аб'яўляе, не таму, што ў святле прыроднага розуму мы спасцігаем унутраную ісціну рэчаў, але з прычыны аўтарытэту самога Бога, які аб'яўляе і які не можа ні памыляцца, ні ўводзіць у зман» (Дагматычная Канстытуцыя Dei Filius, ІІІ раздз.: DS 3008, і кан. 3, 2: DS 3032. З другога боку, Сабор сцвярджаў, што розум «не здольны спасцігнуць гэтыя таямніцы як ісціны, уласцівыя яго пазнанню» (тамсама, ІV раздз.: DS 3016). На гэтай падставе Сабор зрабіў практычную выснову: «Веруючыя хрысціяне не толькі не маюць права абараняць як даказаныя навуковыя дасягненні, погляды, аб'яўленыя супярэчнымі дактрыне веры, асабліва, калі яны асуджаны Касцёлам, але і абавязаны ставіцца да іх як да памылак, якія маюць толькі выгляд праўды» (тамсама, ІV раздз.: DS 3018).
73. Пар. пп. 9-10.
74. Тамсама, 10.
75. Пар. тамсама, 21.
76. Пар. тамсама, 10.
77. Пар. энцыкліка Humani generis (12 жніўня 1950): AAS 42 (1950), 565-567; 571-573.
78. Пар. энцыкліка Aeterni Patris (4 жніўня 1879): AAS 11 (1878-1879), 97-115.
79. Тамсама, 1. с. 109.
80. Пар. пп. 14-15.
81. Пар. тамсама, 20-21.
82. Тамсама, 22; пар. Ян Павел ІІ, энц. Redemptor hominis (4 сакавіка 1979), 8: AAS 71 (1979), 271-272.
83. Дэкрэт аб падрыхтоўцы да святарства Opatam totius, 15.
84. Пар. Ян Павел ІІ, Апостальская канстытуцыя Sapientia christiana (15 красавіка 1979). арт. 79-80: AAS 71 (1979), 495-496; Паслясінадальная Апостальская адгартацыя Pastoras dabo vobis (25 сакавіка 1992), 52: AAS 84 (1992), 750-751; пар. таксама некаторыя каментары да філасофіі св. Тамаша: Прамова ў Папскім Універсітэце «Angelicum» (17 лістапада 1979): Insegnamenti II, 2 (1979), 1177-1189; Прамова перад удзельнікамі VІІІ Міжнароднага Кангрэсу тамістаў (13 верасня 1980): Insegnamenti ІІІ, 2 (1980), 604-615; Прамова перад удзельнікамі Міжнароднага Кангрэсу таварыства «San Tommaso» «Душа ў вучэнні св. Тамаша» (4 студзеня 1986): Insegnamenti ІХ, 1 (1986), 18-24. Акрамя таго, Святая Кангрэгацыя каталіцкага выхавання, Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis (6 студзеня 1970), 70-75: AAS 62 (1970) 366-368; Дэкрэт Sacra Theologia (20 студзеня 1972): AAS 64 (1972), 583-586.
85. Пар. Душпастырская канст. аб Касцёле ў сучасным свеце Gaudium et spes, 57; 62.
86. Пар. тамсама, 44.
87. Пар. V Латэранскі Сабор, була Apostolici regimini sollicitudo, Сесія: VІІІ Conc. Oecum. Decreta, 1991, 605-606.