Памяць і самасьвядомасьць
Ян Павел ІІ
4. Адкупленне як Боская мера, вызначаная злу
Размовы на пераломе тысячагоддзяў
Як трэба дакладней разумець гэтую меру зла, пра якую ідзе гаворка? У чым заключаецца сутнасць гэтага абмежавання?
Калі я кажу «мера, вызначаная злу», то найперш думаю пра гістарычную меру, якая дзякуючы Провіду была вызначана злу таталітарызмаў ХХ стагоддзя: злу нацыянал-сацыялізму, а пасля марксісцкага камунізму. Аднак у гэтай перспектыве мне цяжка ўтрымацца яшчэ ад іншых рэфлексій, якія маюць тэалагічны характар. Тут не ідзе гаворка пра той тып разважанняў, якія часам прывыклі называць «тэалогіяй гісторыі». Хутчэй, гаворка ідзе пра тое вымярэнне мыслення, якое праз тэалагічную рэфлексію пранікае ў глыбіні ажно да спазнання каранёў зла дзеля таго, каб адкрыць магчымасць яго пераадолення дзякуючы справе Хрыста.
Сам Бог з’яўляецца тым, хто можа вызначыць канчатковую меру злу, бо Ён — сама Справядлівасць, таму што Ён — Той, хто за дабро ўзнагароджвае, а за зло карае, з дасканалаю адпаведнасцю рэчаіснасці. Гэта датычыць усялякага маральнага зла, датычыць граху. Бог, які асуджае і карае, з’яўляецца на даляглядзе гісторыі чалавека ўжо ў зямным раі. Кніга Быцця дэталёва апісвае кару, якую атрымалі прабацькі пасля свайго граху (пар. Быц 3, 14–19). Іх кара была перанесена на ўсю гісторыю чалавека, бо першародны грэх з’яўляецца грахом спадчынным. Як такі ён азначае пэўную прыроджаную грахоўнасць чалавека, схільнасць хутчэй да злога, чым да добрага, якая ў ім ёсць. Ёсць у чалавеку пэўная прыроджаная слабасць маральнага характару, якая ідзе ў пары з няпэўнасцю яго быцця, з псіхафізічнаю слабасцю. З гэтаю слабасцю звязаныя разнастайныя цярпенні, якія Біблія з першых старонак паказвае як кару за грэх.
Такім чынам, можна сказаць, што гісторыя чалавека ад пачатку пазначаная мераю, якую Бог Створца вызначае злу. Шмат на гэтую тэму сказаў ІІ Ватыканскі Сабор у Канстытуцыі Gaudium et spes. Варта было б тут прыгадаць асабліва ўводную частку, якую Сабор прысвячае сітуацыі чалавека ў сучасным свеце. Абмяжуюся асобнымі цытатамі на тэму граху і грахоўнасці чалавека: «...чалавек, аналізуючы сваё сэрца, прыходзіць да высновы, што ён схільны таксама да злога і пагружаны ў разнастайную грахоўнасць, якая не можа сыходзіць ад яго добрага Творцы. Часта, адмаўляючыся прызнаць Бога крыніцаю свайго пачатку, чалавек парушае таксама і адпаведны парадак, які вядзе яго да канчатковай мэты, а разам з ім — і ўсё, устаноўленае наперад: як у адносінах да самога сябе, так і ў адносінах да іншых людзей і ўсяго створанага свету.
Такім чынам, чалавек падзелены ў самім сабе, таму ўсё жыццё людзей — і індывідуальнае, і калектыўнае — аказваецца драматычнаю барацьбою паміж дабром і злом, паміж святлом і цемраю. Больш за тое, чалавек бачыць, што ўласнымі сіламі ён не здольны паспяхова перамагчы атакі зла, так што кожны адчувае сябе як бы звязаным ланцугамі бяссілля. Аднак сам Пан Бог прыйшоў, каб вызваліць і ўмацаваць чалавека, абнаўляючы яго знутры і праганяючы вон „князя гэтага свету“ (пар. Ян 12, 31), які трымаў яго ў няволі граху. Грэх жа дэградуе самога чалавека, адштурхоўваючы яго ад дасягнення паўнаты.
У святле гэтага Аб’яўлення набываюць свой канчатковы сэнс як высокае пакліканне, так і глыбокае бяссілле, якія перажываюць людзі» (GS 13).
Такім чынам, нельга казаць пра «меру, вызначаную злу», не беручы пад увагу сэнсу прыведзеных слоў. Сам Бог прыйшоў, каб нас збавіць, каб вызваліць чалавека ад зла, а гэтае прыйсце Бога, гэты «Адвэнт», які мы так радасна перажываем у перыяд, што папярэднічае Божаму Нараджэнню, мае адкупленчы характар. Немагчыма думаць пра меру, якую Бог вызначае злу ў яго розных іпастасях, не звяртаючыся да таямніцы адкуплення.
Ці з’яўляецца таямніца адкуплення таксама адказам на гэта гістарычнае зло, якое вяртаецца ў гісторыі чалавека пад розным выглядам? Ці з’яўляецца яна адказам на зло нашага часу? Магло б здавацца, што зло канцэнтрацыйных лагераў, газавых камераў, жорсткасць пэўных паліцэйскіх службаў, урэшце зло самой татальнай вайны і сістэмаў, угрунтаваных на насіллі, — што гэтае зло, якое таксама планамерна перакрэслівала прысутнасць крыжа, — было мацнейшае. Аднак, калі прыгледзецца больш уважліва да гісторыі нацый і народаў, якія прайшлі праз выпрабаванні таталітарных сістэмаў і пераследаў за веру, тады адкрыецца там выразная, пераможная прысутнасць Хрыстовага Крыжа. А на такім драматычным фоне гэта прысутнасць яшчэ больш уражвае. Тым, хто падвяргаецца планамерным атакам зла, не застаецца нікога іншага і нічога іншага, апроч Хрыста і крыжа як крыніцы духоўнай самаабароны, як зарукі перамогі. Хіба ж такім знакам перамогі над злом не стаў св. Максіміліян Кольбэ ў асвенцімскім лагеры смерці? Хіба ж не з’яўляецца ім гісторыя св. Эдыты Штайн — вялікай мысляркі са школы Гусэрля, якая раздзяліла лёс многіх сыноў і дачок Ізраіля, спаленая ў крэматорыі ў Бжэзінцы? Акрамя гэтых дзвюх постацяў, якія называюцца звычайна разам, гэтулькі іншых, што ў той балючай гісторыі былі вялікімі веліччу сведчання, якое давалі ўкрыжаванаму і ўваскросламу Хрысту ў асяроддзі вязняў.
Таямніца Хрыстовага адкуплення вельмі глыбока ўкаранёная ў наша існаванне. Сучаснае жыццё здамінавана тэхнічнаю цывілізацыяй, але і сюды сягае дзейснасць гэтай таямніцы, як нам нагадаў пра гэта ІІ Ватыканскі Сабор: «На пытанне, якім чынам можна пераадолець гэтае няшчасце, хрысціяне адказваюць, што ўсялякую людскую дзейнасць, якая з-за пыхі і непамернага самалюбства штодзённа знаходзіцца ў небяспецы, трэба ачысціць і прывесці да дасканаласці з дапамогаю Крыжа і Уваскрэсення Хрыстовага. Чалавек, адкуплены Хрыстом і ўчынены ў Духу Святым новым стварэннем, можа і павінен любіць усё, створанае Богам, бо ад Бога ўсё гэта атрымлівае і як дар Божы разглядае і шануе. Аддаючы за ўсё падзяку Дабрачынцу, ён валодае створаным і карыстаецца ім ва ўбостве і свабодзе духу, прыходзячы да сапраўднага ўладання светам, як той, хто нічога не мае, але ўсім валодае. „Усё — ваша; вы ж — Хрыстовы, а Хрыстус — Божы“ (1 Кар 3, 22–23)» (GS 37).
Можна сказаць, што праз усю Канстытуцыю Gaudium et spes Сабор развівае дэфініцыю свету, якую знаходзім на самым пачатку дакумента: «Сабор бярэ пад увагу свет людзей, ці ўсю чалавечую сям’ю ў яе цэласнасці, з усім тым, чым яна жыве; свет, які ўяўляе арэну роду людскога, пазначаны яго працаю, паразамі і перамогамі; свет, які, як вераць хрысціяне, быў створаны і абараняецца любоўю Творцы, трапіў у няволю граху, але быў вызвалены пасля крушэння ўлады Злога ўкрыжаваным і ўваскрослым Хрыстом, каб перайначыцца згодна Божаму замыслу і асягнуць дасканаласць» (GS 2).
Гартаючы старонкі Gaudium et spes, можна заўважыць, што пастаянна вяртаюцца гэтыя «асноўныя паняцці»: крыж, уваскрасенне, пасхальная таямніца. А ўсе разам гэтыя словы кажуць: адкупленне. Свет быў адкуплены Богам. Схаластыкі перадавалі гэта выразам status naturae redemptorae — «стан адкупленай натуры». Хоць Сабор амаль не ўжывае слова «адкупленне», аднак у многіх месцах пра яго гаворыць. У саборавай трактоўцы адкупленне мае пасхальны характар і звязана з кульмінацыйным момантам, якім з’яўляецца змёртвыхпаўстанне. Ці было нейкае абгрунтаванне, якое б прамаўляла на карысць гэтага выбару? Калі я бліжэй пазнаёміўся з усходняю тэалогіяй, то лепш зразумеў, што такі падыход меў у сваёй аснове важную экуменічную рысу. У акцэнтацыі ўваскрасення выяўляецца духоўнасць вялікіх Айцоў хрысціянскага Усходу. Калі адкупленне — гэта тая Боская мера, вызначаная злу, то менавіта таму, што ў ім зло радыкальным чынам было пераможана дабром, нянавісць — любоўю, смерць — змёртвыхпаўстаннем.