Памяць і самасьвядомасьць
Ян Павел ІІ
2. Ідэалогія зла
Адкуль жа тады ўзяліся ідэалогіі зла? У чым карані нацызму і камунізму?
Як дайшло да краху гэтых сістэмаў?
Усе гэтыя пытанні маюць глыбокае філасофскае і тэалагічнае значэнне. Трэба зрэканструяваць «філасофію зла» ў яе еўрапейскім і не толькі еўрапейскім вымярэнні. А гэта рэканструкцыя выводзіць нас за межы ідэалогіі. Яна прымушае нас увайсці ў свет веры. Трэба дакрануцца да таямніцы Бога і стварэння, і асабліва – да таямніцы чалавека. Гэта таямніцы, якія я імкнуўся асэнсаваць у першыя гады майго служэння на Сталіцы св. Пятра ў энцыкліках Redemptor hominis, Dives in misericordia i Dominum et vivificantem. Увесь гэты трыпціх, па сутнасці, адпавядае трынітарнай таямніцы Бога. Усё, што адлюстравана ў энцыкліцы Redemptor hominis, я вынес з Польшчы. Таксама рэфлексіі ў Dives in misericordia былі плёнам майго душпастырскага досведу, набытага ў Польшчы, і асаблівым чынам у Кракаве, бо там жа знаходзіцца труна сястры Фаустыны Кавальскай, якой Хрыстус дазволіў быць асабліва натхнёнаю выразніцаю праўды пра Божую міласэрнасць. Гэтая праўда сфармавала ў Фаустыне надзвычай багатае містычнае жыццё. Яна была простаю і неадукаванаю, але, нягледзячы на гэта, людзі, якія чытаюць Дзённічак яе аб’яўленняў, захапляюцца глыбінёю містычнага досведу, адлюстраванага ў ім.
Я кажу пра гэта таму, што аб’яўленні сястры Фаустыны, сканцэнтраваныя на таямніцы Божай міласэрнасці, належаць да пярэдадня Другой сусветнай вайны.
Гэта менавіта той час, калі ўзнікалі і развіваліся ідэалогіі зла, якімі былі нацызм і камунізм. Сястра Фаустына стала сакратаркаю паслання пра адзіную праўду, здольную ўраўнаважваць зло гэтых ідэалогій, праўду пра тое, што Бог з’яўляецца Міласэрнасцю, праўду пра Хрыста міласэрнага. І таму, пакліканы на Пятрову Сталіцу, я адчуваў асаблівую патрэбу перадаць гэты айчынны досвед, які, несумненна, належыць да скарбніцы паўсюднага Касцёла.
Энцыкліка аб Духу Святым Dominum et vivificantem мае ўжо свой рымскі радавод. Яна выспявала трохі пазней. Нарадзілася з медытацыі над Евангеллем ад св. Яна, над тым, што Хрыстус казаў падчас Апошняй Вячэры. Менавіта ў гэтыя апошнія гадзіны зямнога жыцця Хрыста мы атрымалі, хіба, найбольш поўнае аб’яўленне аб Духу Святым. Сярод слоў, якія прамовіў тады Езус, ёсць таксама сцвярджэнне, вельмі характэрнае для тае праблемы, якая нас цікавіць. Ён кажа, што Дух Святы «пераканае свет у граху» (Ян 16, 8). Я імкнуўся заглыбіцца ў гэтыя словы, і гэта прывяло мяне да першых старонак Кнігі Быцця, да падзеі, якая была названая «першародным грахом».
Св. Аўгустын надзвычай трапна ахарактарызаваў прыроду гэтага граху ў наступнай формуле: amor sui usque ad contemptum Dei – «любоў да сябе ажно да адмаўлення Бога» (De civitate Dei, XIV, 28). Менавіта amor sui – уласная любоў – падштурхнула прабацькоў да першапачатковай непаслухмянасці, якая дала пачатак пашырэнню граху ва ўсёй гісторыі чалавека. Гэтаму адпавядаюць словы з Кнігі Быцця: «Гэтак як Бог будзеце ведаць дабро і зло» (Быц 3, 5), гэта значыць, будзеце самі вырашаць, што ёсць дабро, а што – зло.
І менавіта гэтае першароднае вымярэнне граху не магло знайсці адпаведнай кампенсацыі ў іншай постаці, як толькі праз супрацьлеглае amor Dei usque ad contemptum sui – «любоў да Бога ажно да адмаўлення сябе». Менавіта тут мы дакранаемся да таямніцы адкуплення чалавека, а вядзе нас да гэтага пазнання Дух Святы. Гэта Ён дазваляе нам так глыбока пранікнуць у mysterium Crucis і адначасова нахіліцца над прорваю зла, віноўнікам і разам з тым ахвяраю якога стаў чалавек на пачатку сваёй гісторыі. Менавіта да гэтага адносіцца выраз «пераканаць свет у граху». Мэтаю ж гэтага «пераканання» не з’яўляецца асуджэнне свету.
Калі Касцёл, узмоцнены Духам Святым, называе зло па імені, то толькі дзеля таго, каб паказаць магчымасць яго пераадолення. Amor Dei usque ad contemptum sui мае менавіта такое вымярэнне. Гэта адпаведнае вымярэнне міласэрнасці. Бог у Езусе Хрысце схіляецца над чалавекам, каб падаць яму руку, каб падняць яго кожны раз, калі ён падае, каб яго пастаянна падымаць і падтрымліваць у ягоным намаганні распачаць новую дарогу. Чалавек не здольны падняцца ўласнымі сіламі. Яму патрэбна дапамога Святога Духа. Калі ён адкідае гэтую дапамогу, тады здзяйсняе грэх, які Хрыстус назваў «блюзнерствам супраць Духу», абвяшчаючы адначасова, што ён недаравальны (пар. Мц 12, 31). Чаму недаравальны? Таму што выключае ў самім чалавеку жаданне дараваць. Чалавек адпрэчвае любоў і міласэрнасць Бога, бо сам лічыць сябе Богам. Думае, што ён самадастатковы.
Я коратка прыгадаў тры энцыклікі, якія здаліся мне абавязковым каментаром да ўсяго навучання ІІ Ватыканскага Сабору, а таксама да складаных сітуацый, што з’яўляюцца ў гэты гістарычны момант, у які нам выпала жыць.
З цягам часу ў мяне нарадзілася перакананне, што ідэалогіі зла глыбока ўкаранёныя ў гісторыі еўрапейскай філасофскай думкі. Тут я павінен закрануць пэўныя факты, звязаныя з гісторыяй Еўропы, асабліва з яе культурай. Калі з’явілася энцыкліка пра Духа Святога, пэўныя асяроддзі на Захадзе адрэагавалі на яе вельмі негатыўна. З чаго вынікала тая рэакцыя? Яна сыходзіла з тых самых крыніцаў, з якіх больш за дзвесце гадоў таму ўзнікла так званая еўрапейская асвета, асабліва – французская, аднак, у тым ліку і англійская, нямецкая, іспанская ці італьянская. Ад усіх іх адрознівалася асвета ў Польшчы. Расія ж тым часам, хіба, не перажыла асветніцкай катастрофы. Крызіс хрысціянскай традыцыі прыйшоў туды іншым шляхам і на пачатку ХХ стагоддзя выбухнуў тым больш нечакана ў вобразе радыкальна атэістычнай марксісцкай рэвалюцыі.
Каб лепш асвятліць гэтую праблему, трэба вярнуцца яшчэ да перадасветніцкага перыяду, а найперш да тае рэвалюцыі, якую ў філасофскай думцы здзейсніў Дэкарт. Cogito, ergo sum – «мыслю, значыць існую» перамяніла парадак рэчаў у філасофскай сферы. У пераддэкартаўскі перыяд філасофія, а значыць, cogito (мыслю), ці, дакладней, cognosco (пазнаю), суадносілася з esse (існую), якое было чымсьці першасным. Тым часам для Дэкарта esse сталася нечым другасным, у той час як першасным ён лічыў cogito. Такім чынам, адбылася не толькі змена кірунку філасофствавання, але таксама радыкальны адыход ад таго, чым раней была філасофія, асабліва ад таго, чым была філасофія св. Тамаша з Аквіна: філасофія esse. Раней усё інтэрпрэтавалася праз прызму быцця (esse) і ўсё праз гэту прызму тлумачылася. Бог як Істота існуючая (Ens subsistens) быў незаменнаю апораю для кожнага ens non subsistens, ens participatum, гэта значыць для ўсіх створаных жывых істотаў, а такім чынам таксама і для чалавека. Cogito, ergo sum прынесла разрыў з тою традыцыяй думкі. Першаснаю цяпер стала ens cogitans (істота мыслячая). Пачынаючы з Дэкарта філасофія становіцца навукаю чыстага мыслення: усё тое, што ёсць быццём (esse), – гэтаксама як створаны свет, так і Творца – застаецца ў сферы cogito як сутнасць людской свядомасці. Філасофія займаецца быццём таму, што яно з’яўляецца сутнасцю свядомасці, а не таму, што яно існуе па-за ёю.
Тут трэба трохі часу прысвяціць традыцыі польскай філасофіі, асабліва таму, што ў ёй адбылося пасля прыходу да ўлады камуністычнай партыі. З універсітэтаў выкараняліся ўсялякія формы філасофскага мыслення, якія не адпавядалі марксісцкай мадэлі. Адбывалася гэта простым і радыкальным чынам: звальняліся тыя людзі, якія ўвасаблялі такі падыход да выкладання філасофіі. Вельмі паказальна, што сярод тых, каго пазбаўлялі кафедраў, былі найперш прадстаўнікі рэалістычнай філасофіі разам з прадстаўнікамі рэалістычнай фенаменалогіі, такія як прафесар Раман Інгардэн, а таксама прадстаўнікі львоўска-варшаўскай школы, такія як прафесар Ізыдора Домбска. Цяжэй было з прадстаўнікамі тамізму, бо яны знаходзіліся ў Люблінскім каталіцкім універсітэце і на тэалагічных факультэтах у Варшаве і Кракаве, а таксама ў духоўных семінарыях. Аднак іх іншым чынам балюча закранула рука сістэмы. Марксісцкія ўлады з недаверам ставіліся таксама да паважаных мысляроў, якія захавалі крытычны падыход да дыялектычнага матэрыялізму. Сярод іх асабліва запомніліся Тадэвуш Катарбінскі, Марыя Асоўская і Тадэвуш Чэжоўскі. З універсітэцкай праграмы, зразумела, нельга было выкінуць логікі ці метадалогіі навучання. Але можна было рознымі спосабамі ўскладняць і абмяжоўваць уплыў «ненадзейных» выкладчыкаў на фармацыю студэнтаў.
Вось такія падзеі, якія адбываліся ў Польшчы пасля прыходу да ўлады марксістаў, прывялі да вынікаў, падобных да тых, што ўзніклі ў сувязі з ранейшымі працэсамі ў Заходняй Еўропе ў пасляасветніцкі перыяд. Гаварылася між іншым пра «заняпад тамісцкага рэалізму», а разам з тым былі спробы трактаваць гэта як адыход ад хрысціянства як ад крыніцы філасофствавання. У выніку пытанне, якое было пастаўлена пад сумненне, датычыла самой магчымасці прыходу да Бога. У логіцы сogito, ergo sum Бог мог заставацца толькі як сутнасць людской свядомасці, але не мог заставацца Тым, хто да канца тлумачыць людское sum. Такім чынам, не мог заставацца як Esse subsistens, «Істота існуючая», як Творца, як Той, хто адорвае існаваннем, і як Той, хто адорвае сабою ў таямніцы ўцелаўлення, адкуплення і ласкі. «Бог Аб’яўлення» перастаў існаваць як «Бог філосафаў». Засталася толькі «ідэя Бога», як тэма для адвольнага фармавання ў людской думцы.
Такім чынам рухнулі таксама асновы «філасофіі зла», бо зло, у рэалістычным значэнні, можа ўзнікнуць толькі ў дачыненні да дабра, і асабліва ў дачыненні да Бога, найвышэйшага Дабра. Менавіта пра такое зло гаворыць Кніга Быцця. У гэтай перспектыве можна зразумець першародны грэх, а таксама кожны асабісты грэх чалавека. Гэтае зло было адкуплена Хрыстом на крыжы. Дакладней кажучы, быў адкуплены чалавек, які дзякуючы Хрысту стаў удзельнікам Божага жыцця. Усё гэта, уся гэта вялікая драма гісторыі збаўлення, знікла ў асветніцкім розуме. Чалавек застаўся адзін: адзін як творца ўласнай гісторыі і ўласнай цывілізацыі; адзін, як той, хто вырашае, што ёсць дабро, а што зло, як той, хто павінен існаваць і дзейнічаць etsi Deus non daretur – нават калі б Бога не было.
Паколькі чалавек сам, без Бога, можа вырашаць, што добрае, а што нядобрае, то ён можа таксама вырашыць, што пэўная група людзей павінна быць знішчана. Напрыклад, такія рашэнні прымаліся ў гітлераўскай Германіі асобамі, якія пасля прыходу да ўлады па дэмакратычным шляху прыбягалі да іх, каб рэалізаваць вераломную праграму ідэалогіі нацыянал-сацыялізму, якая натхнялася расавымі перадумовамі. Падобныя рашэнні прымала таксама камуністычная партыя ў Савецкім Саюзе і ў краінах, падпарадкаваных марксісцкай ідэалогіі. У гэтым кантэксце адбыўся генацыд габрэяў, а таксама іншых груп, як, напрыклад, цыганаў, сялянаў ва Украіне, праваслаўнага і каталіцкага духавенства ў Расіі, на Беларусі і за Уралам. Падобным чынам адбываўся пераслед усіх нявыгадных для сістэмы людзей: напрыклад, ветэранаў верасня 1939 года і жаўнераў Арміі Краёвай у Польшчы пасля Другой сусветнай вайны, а таксама прадстаўнікоў інтэлігенцыі, якія не падзялялі марксісцкага або нацысцкага светапогляду. Гэта звычайна датычыла ізаляцыі ў фізічным сэнсе, але часам таксама і маральным: менш альбо больш жорстка чалавека пазбаўлялі належных яму правоў.
Тут нельга не закрануць праблемы, якая сёння стала вельмі актуальнаю і балючаю. Пасля падзення сістэмаў, збудаваных на «ідэалогіях зла», згаданыя формы генацыду ў гэтых краінах хоць і зніклі, аднак надалей трывае легальнае знішчэнне зачатых людскіх жыццяў да іх нараджэння. Таксама і гэты генацыд прыняты дэмакратычна абранымі парламентамі і запатрабаваны ў імя цывілізаванага развіцця грамадстваў і ўсяго чалавецтва. Хапае таксама іншых сур’ёзных парушэнняў Божага Права. Згадваецца, напрыклад, моцны націск Еўрапарламенту ў пытанні прызнання гомасексуальных шлюбаў за інакшую форму сям’і, якой належала б таксама права ўсынаўляць дзяцей. Можна і нават трэба запытацца, ці не дзейнічае тут таксама яшчэ нейкая іншая «ідэалогія зла», у пэўным сэнсе больш глыбокая і схаваная, якая намагаецца выкарыстаць нават права чалавека супраць чалавека і супраць сям’і.
Чаму ўсё гэта адбываецца? У чым корань гэтых постасветніцкіх ідэалогій?
Адказ адназначны і просты: адбываецца гэта найперш таму, што адкінуты Бог як Творца, а праз гэта – як крыніца вызначэння таго, што ёсць дабро, а што – зло. Адкінута тое, што найбольш глыбока сведчыць пра чалавечнасць, адкінута паняцце «чалавечай натуры» як «рэальнасці». Яна заменена «плодам мыслення», які адвольна фармуецца і адвольна змяняецца паводле абставінаў. Мяркую, што грунтоўнае асэнсаванне гэтай справы магло б вывесці нас за дэкартаўскія межы. Калі мы хочам вынікова размаўляць пра дабро і зло, то павінны вярнуцца да св. Тамаша з Аквіна, гэта значыць, да філасофіі быцця. Можна, напрыклад, фенаменалагічным метадам аналізаваць досвед, такі, як досвед маральнасці, рэлігіі ці чалавечнасці, значным чынам узбагачаючы наша пазнанне. Аднак нельга забываць, што ўсе гэтыя даследаванні, у пэўнай ступені безагаворачна, прадугледжваюць рэальнасць людскога быцця, гэта значыць, быцця створанага, а таксама рэальнасць Абсалютнага Быцця. Калі не будзем сыходзіць з гэтай «рэальнай» перадумовы, то будзем таўчы ваду ў ступе.