Юстыцыя

Дзюрэнмат Фрыдрых

---

Першая частка

Гэты раман не заснаваны на фактах. Імёны, асобы, месца, дзеянне прыдуманы аўтарам. Магчымае падабенства з сапраўднымі падзеямі, месцамі альбо асобамі, усё роўна – жывымі ці мёртвымі, мае чыста выпадковы характар.

I

Ну, вядома ж, пішу гэтую справаздачу толькі так, дзеля блізіру і парадку, з пэўнага педантызму, каб далучыць яе да справы. Я хачу прымусіць сябе яшчэ раз акінуць вокам увесь бег падзеяў, якія прывялі да апраўдання забойцы і смерці невінаватага. Хацелася б яшчэ раз прадумаць крокі, на якія мяне змусілі, а таксама меры, якія я прыняў, і ўпушчаныя магчымасці. Хачу яшчэ раз сумленна ўзважыць шанцы, якія, пэўна, яшчэ засталіся ў юстыцыі. Але перш за ўсё я пішу гэтую справаздачу таму, што маю час, шмат часу, два месяцы сама мала. Я толькі што вярнуўся з аэрапорта (бары, у якія я заскокваў па дарозе, не ў залік, мой цяперашні стан таксама значэння не мае. Я п'янюткі ў дрызіну, але да раніцы ачухаюся). Калі я вылез са свайго “фольксвагена” і зняў з засцерагальніка рэвальвер, велізарная машына з доктарам honoris cаusa Ісакам Колерам з ровам паднялася ў начное неба і ўзяла курс на Аўстралію. Гэта быў адзін з геніяльных трукаў старога, калі ён перад адлётам патэлефанаваў мне; яму хутчэй за ўсё было вядома, што я задумаў, як яно і ўсім было вядома, што ў мяне няма грошай, каб ляцець следам за ім.

Таму нічога іншага мне не застаецца, як толькі чакаць, калі ён вернецца, недзе так месяцы ў чэрвені, а можа, у ліпені, піць, часта альбо зрэдзь, як на тое станецца маіх фінансаў, і пісаць, пісаць – адзіны занятак, які яшчэ можа сабе дазволіць збанкрутаваны адвакат.

Але ў адным кантанальны радца памыліўся: час не сатрэ ягонага злачынства, не змаліць яго і маё чаканне, маё п’янства яго не залье, не апраўдаюць і мае запісы. Калі я раскрываю ўсю праўду, дык замацоўваю яе ў сваёй памяці, раблю сам сябе здольным калі-небудзь, у чэрвені, як я ўжо сказаў, альбо ў ліпені, якая розніца, калі б ён ні вярнуўся (а ён такі вернецца), будзь я тады п’яны ці цвярозы, зрабіць свядома і пры поўнай памяці тое, што збіраўся зрабіць у стане афэкту. Маё паведамленне -- не толькі абгрунтаванне, але і падрыхтоўка забойства. Забойства справядлівага.

Працверазеўшы ў сябе ў кабінеце, я рашыў: справядлівасць можна цяпер аднавіць толькі праз злачынства. І пасля яго ўжо будзе непазбежна -- пакончыць з сабой. Я зусім не збіраюся такім чынам ухіліцца ад адказнасці, наадвварот, -- толькі так я і адкажу за свой учынак, хай сабе не юрыдычна, дык, прынамсі, па-людску. Ведаючы ўсю чыстую раўду, я даказаць яе не магу. У мяне няма сведкаў у галоўным. Але калі я па сваёй волі сыду з жыцця, яны павераць мне і без сведкаў. Я іду на смерць не як навуковец, які, зрабіўшы эксперымент на самім сабе, забівае сябе ў імя навукі, не, я паміраю таму, што прадумаў сваю справу да канца.

Месца злачынства: -- што грае не абы-якую ролю, -- рэстаран “Du Théâtre” з фасадам у стылі ракако, адзін з нямногіх архітэктурных помнікаў, што ацалелі ў нашым ушчэнт забудаваным горадзе. Рэстаран займае тры паверхі, што вядома далёка не кожнаму, бо большасць лічыць, нібыта іх толькі два. На першым паверсе раніцамі, занудліва бясконцымі – у нас устаюць позна – можна застаць нявыспаных студэнтаў, зрэдзь і дзелавых людзей таксама,-- гэтыя часта заседжваюцца да полудня, а тое і за, а там пасля кавы з вішнёўкаю усё аціхае. Кельнеркі хаваюцца, і толькі недзе гадзіну пад чацвёртую паяўляюцца змардаваныя настаўнікі, стомленае чынавенства. Але асноўны наплыў прыпадае недзе на пад вячэру і потым яшчэ раз, пасля паловы адзінаццатай – палітычныя дзеячы, мэнэджэры і фінансісты, розныя прадстаўнікі вольных і звышвольных прафесіяў, зрэшты, і крыху прыпалошаныя іншаземцы, -- горад наш любіць павыстаўляца інтэрнацыянальна. Таму на другім паверсе страх як вытанчана. Страх як, трапна сказана – у дзвюх нізкіх з чырвонымі шпалерамі залах стаіць трапічная гарач, але госці трываюць, дамы – у вячэрніх туалетах, мужчыны – часта ў смокінгах. Паветра напоена потам, парфумай і, адпаведна профілю ўстановы, пахамі кулінарных вымудраў нашага горада – цялячымі выразкамі з пом-фры і чым толькі яшчэ не. Тут сыходзяцца (зрэшты, тое самае зборышча, што і паверхам ніжэй, толькі больш разнастайна касцюмаванае) пасля прэм’ераў і пасля буйных здзелак, але не дзеля таго, каб правярнуць гешэфт, а каб адсвяткаваць ужо правернутае. На трэцім паверсе характар “Du Théâtre” зноў мяняецца, і ты з нейкім подзівам заўважаеш пэўны налёт распусты. Тут пануе бесцырымоннасць. Залы трэцяга паверха высокія, светлыя, прасторныя, як бы нават кшталту таннай піўнухі – звычайныя драўляныя крэслы, на сталах абрусы ў клетку, паўсюль падстаўкі для куфляў, ля самай лесвіцы паўпустое кабарэ з пасрэднымі фокуснікамі і балаганным стрыптызам. Госці гуляюць у карты і ў більярд. У гэтай зале тусуюцца гарадскія зеляншчыкі, будаўнічыя падрадчыкі, маёмцы універсальных крамаў, гаспадары вялікіх гаражоў, фахоўцы ў зносе дамоў, часам яны сядзяць тут гадзінамі, стаўкі тут фантастычныя, а вакол гульцоў шныпараць і нышкараць розныя раззявы, нехлямяжыя і падазроныя “сучаснікі”, прастытуткі таксама сядзяць і чакаюць, часам па трое, часам па чацвёра, кожнага вечара за тым самым сталом каля акна, іх не проста трываюць, не, яны частка тутэйшай абстаноўкі па даступнай жа й цане. Адносна даступнай. Бо сапраўды багатыя людзі ўмеюць пералічваць кожны грош.

Першы раз я сустрэў кантанальнага радцу, калі сам толькі што здаў дзяржаўны экзамен, напісаў дысэртацыю, атрымаў званне доктара і ліцэнзію на адвакацкую практыку, але як і раней у студэнцтве працаваў у Штусі-Лойпіна спраўным хлопчыкам-пасыльным. Мой гаспадар паспеў на той час набыць вядомасць далёка за межамі нашай краіны дзякуючы апраўдальным прысудам, якіх здолеў дабіцца для асобаў, абскаржаных у забойстве братоў Эцці, Розы Пік, Дойбэльбайса і Амслера, і дзякуючы ўведзенаму ім парытэту паміж Дапаможнымі майстэрнямі «Трэг» і Злучанымі Штатамі (прычым вельмі нават на карысць трэгаўцам). Мне трэба было занесці Штусі-Лойпіну ў «Du «Théâtre» заключэнне адносна адной з такіх сумніўніўных спраў, якія ён любіў. Я заспеў адваката-зорку на трэцім паверсе каля більярднага стала, дзе ён толькі што закончыў партыю з кантанальным радцам, а за суседнім сталом гуляў доктар Бэна з прафесарам Вінтэрам, і вось толькі цяпер, запісваючы гэта, мне, тагачаснаму, як бы наперад робіцца ясна, што там сабраліся ўсе галоўныя фігуранты дзейства, якое зноў жа яшчэ наперадзе, быццам у нейкім Пралогу. На дварэ стаялі халады, быў ці тое лістапад, ці тое снежань, дакладную дату ўстанавіць няцяжка, і я ўвесь перамерз, бо як звычайна хадзіў без паліто, а свой «фольксваген» я запаркаваў за некалькі кварталаў ад «Du Théâtre».

-- А закажыце сабе грогу, малады чалавек, -- звярнуўся да мяне кантанальны радца. Ён уважліва агледзеў мяне і кіўнуў кельнеру. Я міжволі паслухаўся, прынамсі, усё адно ж мне след было чакаць распарады Штусі-Лойпіна, які адышоўся з маім заключэннем убок і цяпер пералістваў яго за столікам.

У пярэдняй частцы залы гулялі зеляншчыкі, іх цёмныя постаці праступалі на фоне вокнаў. З вуліцы чуўся прыглушаны грукат трамвая. Кантанальны радца ўсё яшчэ разглядваў мяне, бесцырымонна, не хаваючы вачэй. З выгляду было яму пад семдзесят. Ён адзін з усіх не скінуў пінжак, але ж і не пацеў. Я нарэшце прадставіўся, здагадваючыся, што стаю перад чалавекам высокага стану, але імя ягонага не ведаў.

-- А вы ці не сваяк палкоўніку Шпэту? – спытаўся ён, не назваўшыся, ці тое не надаючы гэтаму значэння, ці тое мяркуючы, што і без таго ён ўсім і мне вядомы. (Палкоўнік Шпэт: ваяўнічы аграрый, федэральны радца. Прыхільнік атамнага ўзбраення.)

-- Сумняваюся, -- адказаў я. (Каб ужо раз і назаўсёды пакончыць з гэтым пунктам: я нарадзіўся ў 1930 годзе. Сваёй маці, Ганны Шпэт, я ніколі не ведаў, бацька наогул хто і што – невядома. Я вырас у сірочым прытулку, які ўспамінаю з прыемнай цеплынёй, асабліва лес, што пачынаўся адразу за прытулкам і канца яму не было. Дырэкцыя і настаўніцтва там былі выдатныя, дзяцінства – шчаслівае, мець бацькоў – гэта не заўсёды «блага», часцей – проста без двухкосся. Мае няшчасці пачаліся з доктара h.c. Ісака Колера, а да таго ў мяне хоць і бывалі цяжкасці, але не безнадзейныя.)

-- Вы збіраецеся ў кампаньёны да Штусі-Лойпіна? –спытаўся ён.

Я здзіўлена паглядзеў на яго.

-- Не думаў пра гэта.

-- Ён высока ставіць вас.

-- Мне ён гэтага пакуль што ніколі не паказваў.

-- Штусі-Лойпін усё ад усіх хавае, -- суха зазначыў стары.

-- Яго пралік, -- бесклапотна адказаў я. – Мне хочацца самастойнасці.

-- Вам гэта дасца нялёгка.

-- Магчыма.

Стары засмяяўся.

-- Усе вашы дзівосы яшчэ наперадзе. У нашай краіне аднаму цяжка прабіцца наверх. А на більярдзе вы гуляеце? – спытаўся раптам без ніякага пераходу.

Я адказаў адмоўна.

-- Гэта ўжо ваш пралік, -- сказаў ён і зноў задумліва пачаў глядзець на мяне з нейкім нават подзівам у шэрых вачах, але ўжо не пакепліва, як мне здалося, без іроніі, а строга, пасля чаго падвёў мяне да другога більярда, дзе гулялі доктар Бэна і прафесар Вінтэр, гэтых я ведаў: прафесара – з універсітэта, ён быў рэктар, калі я паступаў, доктара Бэна – з начнога жыцця нашага кіпучага горада, у тыя часы, праўда, не запоўнач, але затое даволі інтэнсіўнага. Бэна быў чалавек няпэўнага роду заняткаў. Калісьці ён быў алімпійскім чэмпіёнам у фехтаванні, за што і атрымаў мянушку Гайнц Алімпіец, калісьці ён стаў чэмпіёнам Швейцарыі ў стральбе з пісталета, а знакамітым гульцом у гольф быў і заставаўся дагэтуль; сваім часам ён яшчэ трымаў уласную карцінную галярэю, якая не акупалася, а цяпер, кажуць, больш запраўляў чужымі капіталамі.

Я павітаўся, яны кіўнулі.

-- Вінтэр колькі жыцьме ў більярдзе застанецца навічком. – сказаў доктар h.с. Колер.

Я засмяяўся.

-- Затое вы, пэўна, віртуоз.

-- Вядома, -- спакойна адказаў ён. – Більярд – маё захапленне. Дайце мне кій, прафесар, усё адно такі ўдар вы не асіліце.

Прафесар Адальф Вінтэр падаў яму кій. Вінтэр быў мужчына гадоў шасцідзесяці, грузлы, але невысокі ростам, блішчастая лысіна, залатыя акуляры без аправы, дагледжаная чорная з сівізнай барада, якую ён з годнасцю пагладжваў, заўсёды дбайна прадумана апрануты, хоць і кансерватыўна, але не без элеганцыі, адным словам, адзін з тых гуманітарных балбатуноў, якіх пропадзь у нашым універсітэце, сябар ПЭН-клуба і Фонду Устэры, аўтар двухтомнай цагліны пад назваю «Карл Шпітэлер і Гэсіёд, альбо Швейцарыя і Элада. Параўнаўчы аналіз», выд. «Artemis», 1940 (мне, юрысту, філасофскі факультэт заўсёды граў на нервах).

Кантанальны радца старанна націраў крэйдай скурацік. У яго былі спакойныя, упэўненыя рухі, і, як бы рэзка ні гучалі яго словы, рэзкасць не здавалася пыхай, хутчэй свядома прадуманай і стрыманай, усё ў ім сведчыла пра сілу і беспамылковасць. Крыху нахіліўшы галаву, ён акінуў вокам більярднае поле і ўдарыў, коратка і рашуча.

Я сачыў за рухам белых шароў, за іх сутыкненнем, адскокам.

-- A la bande – толькі так можна пабіць Бэна, -- сказаў кантанальны радца, аддаючы кій прафесару. – Уцямілі, малады чалавек?

-- Я ў гэтым нічога не петру, -- адказаў я і заняўся сваім грогам, які кельнер тым часам паставіў на столік.

-- Нічога, калі-небудзь спетрыце. -- Доктар h.с. Ісак Колер зарагатаў, зняў са сцяны скручаную газетную падшыўку і выйшаў.

Забойства: Тое, што адбылося праз тры гады, вядома ўсім, і пра гэта можна расказаць вокаўзам (і дзеля гэтага мне зусім не канечне быць цвярозым). Доктар h.с. Ісак Колер адмовіўся ад мандата, хоць ягоная партыя хацела вылучыць яго кандыдатуру на пасаду ўрадавага радцы (урадавага, не федэральнага, як пра тое пісалася ў замежных газетах), цалкам адышоў ад палітыкі (адвакацкую практыку ён закінуў яшчэ раней), узначаліў цагельны трэст, які набываў усё больш важкае міжнароднае значэнне, заадно (так бы мовіць – левай рукой), спраўляў абавязкі прэзідэнта ў шэрагу ўправаў, падхалтурваў таксама ў адной падкамісіі ЮНЕСКА і часам месяцамі яго не бачылі ў нашым горадзе аж да таго не па сезоне цёплага дня ў сакавіку 1955 года, калі ён правёз праз наш горад англійскага міністра Б. Візіт міністра меў чыста прыватны характар – у адной прыватнай клініцы горада яго карысталі ад язвы страўніка; цяпер ён сядзеў поплеч з былым кантанальным радцам у “ролс-ройсе” гэтага радцы і без аніякай цікаўнасці знаёміўся напаследак з нашым горадам: цэлы месяц ён катэгарычна адмаўляўся ад такога знаёмства, каб нарэшце-такі здацца; пазяхаючы, кідаў вокам на выдатнасці, што праплывалі міма, -- тэхнічны інстытут, універсітэт, кафедральны сабор, раманскі стыль (кантанальшчык наш пры патрэбе падкідваў кароткія рэмаркі), рака трымцела ў мяккім паветры (якраз садзілася сонца), набярэжная кішэла людзьмі. Міністр, усё яшчэ адчуваючы на вуснах смак бясконцых бульбяных таўканіц і аўсяных кашаў с сухафруктамі, якімі яго гадавалі ў прыватнай клініцы, але выношваючы мару пра неразведзены віскі, ківаў радцаваму як бы здалёку чутнаму голасу, а шум транспарту чуўся – як шум яшчэ больш далёкі, і пад гэты шум ён задрамаў; яго агарнула свінцовая стома, а можа, і прадчуванне, што пухліна ў страўніку – штука зусім не бяскрыўдная.

-- Just a moment? -- сказаў доктар h.c. Ісак Колер і загадаў шафёру Францу спыніцца перад “Du Théâtre”, вылез, сказаў пачакаць хвілінку, паспеў яшчэ парасонам паказаць на фасад «васемнаццатага стагоддзя», але міністр Б. ніяк не зрэагаваў, ён драмаў і бачыў сны. Кантанальны радца скіраваў у рэстаран, праз круцёлку ў дзвярах дастаўся ў вялікую залу, дзе быў пачціва сустрэты мэтрдатэлем. Блізілася сёмая гадзіна, усе столікі былі занятыя, госці вячэралі, гармідар галасоў, плямканне, дзыньканне відэльцаў і нажоў. Былы радца разгледзеўся па баках, пасля рашуча прайшоў у цэнтр залы, дзе за маленькім столікам сядзеў прафесар Вінтэр , заняты філе а-ля Расіні і пляшкай шамбэртэна, дастаў рэвальвер і прыстрэліў сябра ПЭН-клуба, не забыўшыся папярэдне прыязна з ім павітацца (наогул уся сцэна разыгралася вельмі і вельмі прыстойна), пасля чаго гэтак сама спакойна і няўзрушна прайшоў міма аслупянелага мэтрдатэля, які моўчкі лупіў вочы, міма разгубленых, да смерці перапалоханых кельнерак, праз круцёлку ў дзвярах пад пяшчотнае сакавіцкае неба, зноў сеў у свой «ролс-ройс» да задраманага міністра, які так нічога і не заўважыў, які нават не ўсвядоміў, што машына спынялася, які, як ужо было сказана, проста драмаў, проста бачыў сны, ці тое яно пра віскі, ці пра палітыку (дарэчы, яго і праўда ж змыла хваля Суэцкага крызісу), ці тое пра нейкае прадчуванне што да сваёй пухліны (на тым тыдні газеты апублікавалі паведамленне пра яго смерць, з вельмі сціслым каментаром, прычым большасць газет дадумаліся пераблытаць арфаграфію ягонага імя).

-- У аэрапорт, Франц, -- загадаў д-р h.c. Ісак Колер.

Іntermezzo яго арышту. Без пакепу пра гэта не раскажаш. За некалькі столікаў ад забітага якраз сталаваўся начальнік нашай кантанальнай паліцыі са сваім старым прыяцелем скульптарам Мокам, глухім, як пень, які, увесь у сабе, наогул не ўшалопаў анічога з таго, што адбылося, ні раней, ні потым. Абодва елі potaufeu – гатаванае мяса з прыправамі і да яго булён з гароднінай, Мок – са смакам, начальнік, зусім не шчыры заўсёднік “Du Théâtre»,-- не без агіды, нават з буркатою, усё яму не ў губу: і булён астылы, і мяса не пражаваць, і брусніцы засалодкія. Калі грымнуў стрэл, начальнік і галавы не падняў, што цалкам магчыма, прынамсі, так распавядаюць, бо якраз у тую хвіліну ён сама-сама высмоктваў па ўсіх правілах мастацтва мархель з мазгавой косткі, пасля нарэшце ўсё-такі ўстаў, нават абярнуўшы пры гэтым крэсла, і, як чалавек строгіх правілаў, спярша падняў яго, пасля падышоў да Вінтэра, але той ужо ляжаў тварам у сваім філе а-ля Расіні, усё яшчэ сціскаючы рукою келіх з шамбэртэнам.

-- А гэта тут быў часам ці не Колер? – спытаўся начальнік у па-ранейшаму непрытомнага, спалатнелага мэтрдатэля, які з жахам вытапырыўся на яго.

-- Яволь. Яволечкі ж ён, -- прамармытаў той.

Начальства задумліва разглядвала забітага германіста, пасля перавяло змрочны позірк на талерку са смажанай бульбай і бобам, слізганула вачыма па місцы з далікатнай зелянінай салаты, памідорамі і радыскай.

-- Што ж, тут больш нічым не парадзіш, -- сказаў ён.

-- Яволь, нічым, нічым.

Госці, спярша скамянелыя, паўскоквалі са сваіх месцаў. З-за стойкі раззявілі вочы кухар і ўвесь кухонны персанал. Толькі Мок як бы нішто яму ніякага еў далей. Наперад праціснуўся худы чалавек.

-- Я ўрач.

-- Нічога не чапайце, -- спакойна распарадзіўся начальнік. – Нам яго спярша трэба сфатаграфаваць.

Урач нахіліўся да прафесара, але загаду не парушыў.

-- Праўда, -- канстатаваў ён. – Забіты.

-- Менавіта, -- спакойна сказаў начальнік. -- Вярніцеся на сваё месца.

Пасля ўзаў з крэсла бутэльку шамбэртэну.

-- А гэта мы канфіскуем, -- сказаў ён і працягнуў бутэльку мэтрдатэлю.

-- Яволь. Ага, канфіскуем, -- прамармытаў той.

Пасля начальнік пайшоў тэлефанаваць.

Вярнуўшыся, ён застаў над трупам пракурора Емэрліна. На ім быў цёмны святочны гарнітур. Ён збіраўся ў канцэртную залу на сімфанічны канцэрт і, калі пачуўся стрэл, якраз спажываў на другім паверсе ў французскім рэстаране амлет flambee на дэсерт. У горадзе Емэрліна не любілі і марылі пра той час, калі ён сыдзе на пенсію, марылі ўсе: шлюхі і іх канкурэнты з іншага лагера, злодзеі і грабежнікі, недацямныя пракурысты, дзелавыя людзі ў складанай сітуацыі, але ж і юрыдычны аппарат – ад паліцыі да адвакатаў, ды што там яны – нават свае калегі і тыя неабольвалі. Усе выдурніваліся ў недарэчных жартах на яго адрас: маўляў, дзіва што горад загінаецца, -- тут жа Емэрлін, дзіва што юстыцыя кульгае – Емэрлін жа…, ну, і так далей. Пазіцыя ў пракурора была нікудышняя, аўтарытэт спляжаны, прысяжныя ўсё часцей у адкрытую аспрэчвалі яго заявы, а з імі заадно і суддзі, але больш за ўсіх даставаў яго аўтарытэтны начальнік паліцыі, казалі, быццам начальнік лічыць так званую крымінальную частку нашага насельніцтва яго найлепшай часткай. Зрэшты, Емэрлін быў юрыст высокага стылю, не заўсёды ён нёс паразы, ягоных запытаў і рэплік баялія, яго бескампраміснасць гэтак жа паважалі, як і ненавідзелі. Ён быў узорам пракурора старога замесу, якому кожны апраўдальны вырак – асабістая абраза, які аднолькава несправядлівы і з беднымі і з багатымі, нежанаты, недаступны ніякім спакусам, ні разу ў жыцці не дакрануўся да ніводнай жанчыны, што, зрэшты, і было яго галоўным прафесійным недахопам. Злачынцы былі яму чымсці незразумелым, амаль сатанінскім, яны ўводзілі яго ў старазапаветную ятру, ён быў аджытым рэліктам непахіснай, але затое і непадкупнай маралі, даледніковы валун у «багне юстыцыі, якая ўсё чыста апраўдвае», казаў ён гэтак жа палымяна, як і зласліва. Вось і цяпер ён быў незвычайна ўзбуджаны, тым болей што асабіста ведаў і забітага, і забойцу.

-- Гер каменданце! – абурана ўсклікнуў ён усё яшчэ з сурвэткай у руцэ. – Кажуць, нібыта забойства ўчыніў доктар Ісак Колер.

-- Слушна кажуць, -- буркнуў начальнік.

-- Але ж гэта проста немагчыма.

-- Колер, мусіць, з глузду з’ехаў, -- адказаў начальнік, сеў на крэсла каля нябожчыка і запаліў адну са сваіх вечных “Баянас”. Емэрлін прамакнуў сурвэткай лоб, падцягнуў крэсла ад суседняга стала і таксама сеў, так што грузлы нябожчык ляжаў галавой у талерцы акурат паміж абодвума буйнымі і масіўнымі дбальцамі парадку. Яны сядзелі і чакалі. У рэстаране мёртвая цішыня. Ніхто больш не еў. Усё глядзела на прывідную групу. Толькі калі ў рэстаран уварвалася гарластая гурма студэнтаў, узнікла замяшанне. Студэнты з песнямі пачалі расцякацца па зале, не адразу ўцяміўшы, што тут да чаго, гарлалі і толькі потым збянтэжана замоўклі. Нарэшце з’явіўся лейтэнант Хэрэн з іншымі сябрамі камісіі па расследаванні забойстваў. Паліцэйскі фатаграфаваў, судовы медык стаяў бездапаможна побач, а акруговы пракурор, які прыйшоў разам з усімі, перапрасіўся ў Емэрліна за свой прыход. Ціхія загады, распарады. Потым мёртвага паднялі, -- твар у соўсе, гусіная вантробка і зялёны боб у барадзе, -- паклалі на насілкі і эвакуавалі ў санітарную машыну. А залатыя без аправы акуляры Эла знайшла, калі ўжо ёй дазволілі прыбраць са стала, у смажанай бульбе. Пасля чаго акруговы пракурор прыступіўся да апытання першых сведкаў.

Магчымы варыянт першага апытання. Калі абслуга апрытомнела, калі госці паволі і нерашуча парассаджваліся на свае месцы, а некаторыя нават зноў пачалі есці, калі набеглі першыя газетчыкі, пракурор разам з начальнікам паліцыі выйшлі параіцца ў кладоўку каля кухні, куды іх правялі. Пракурор хацеў нейкі час пабыць з ім сам-насам без сведкаў. Бо наперадзе быў гучны адкрыты працэс. Кароткае абмеркаванне сярод паліц з хлебам, кансервамі, мяхамі мукі, бутэлькамі алею прайшло няўдала. Згодна з дакладам, з якім начальнік паліцыі пазней выступіў перад парламентам, пракурор патрабаваў шырока задзейнічаць сілы паліцыі.

-- Навошта? – спытаў начальнік.—Хто паводзіцца так, як Колер, той уцякаць не збіраецца. Мы можам спакойна арыштаваць яго дома.

Емэрліна панесла ў гарачку.

-- Хацелася б спадзявацца, што з Колерам вы будзеце абыходзіцца як з любым іншым злачынцам?

Начальнік маўчаў.

-- Гэты чалавек – адзін з самых багатых і самых вядомых жыхароў нашага горада, -- сказаў Емэрлін. – Наш святы абавязак (страх як любіў гэты выраз!) – дзейнічаць з гранічнай строгасцю. Нават ценю падазрэння ўзнікнуць не павінна, быццам мы яму патураем.

-- Наш святы абавязак, -- спакойна патлумачыў начальнік, -- абысціся без непатрэбных выдаткаў.

-- Значыцца, агульнай трывогі не будзе?

-- Значыцца, не будзе.

Пракурор утаропіўся на хлебарэзку, каля якое стаяў.

-- Вы сябруеце з Колерам, -- сказаў нарэшце, нават не злосна, а холадна, як бы па службовым абавязку.-- Вам не здаецца, што такая акалічнасць можа паўплываць на вашу аб'ектыўнасць?

Маўчанне.

-- Справу Колера будзе весці лейтэнант Хэрэн, -- спакойна сказаў начальнік.

Так пачаўся скандал.

Хэрэн быў чалавек дзеяння, з гонарам, а таму ад самага пачатку паказаў неўтаймоўную руплівасць. Яму ўдалося ўсяго за некалькі хвілін не толькі падняць на ногі ўсю паліцыю, але і заалярмаваць насельніцтва, бо ён прапхнуў на радыё перад праграмай навінаў у сем трыццаць экстрэнае паведамленне кантанальнай паліцыі. Вэрхал усчаўся страшэнны. Віла Колера аказалася пустою (Колер быў удавец, яго дачка, сцюардэса кампаніі “Свісэйр”, была якраз у палёце, кухарка – у кіно). У наяўнасці -- спроба знікнуць. Патрульныя машыны прачэсвалі горад, памежнікі былі папярэджаны. Інтэрпол даведзены да ведаму. З пункту гледжання тэхнічнага гэта заслугоўвала высокай пахвалы, упускалася толькі магчымасць , якую прадбачыў начальнік паліцыі: вышуквалі чалавека, які і не думаў хавацца. Няшчасце ўжо адбылося, калі на пачатку дзевятай з аэрапорта прыйшло паведамленне, што Колер правёў да самалёта аднаго англійскага міністра, потым спакойненька сеў у свой “ролс-ройс” і загадаў везці сябе назад у горад. Найбольш спудлаваў у гэтай справе федэральны пракурор. Супакоены бездакорным функцыянаваннем магутнага дзяржаўнага механізму, яшчэ смакуючы сваю перамогу над праклятым начальнікам, ён якраз падрыхтаваўся слухаць уверцюру Моцарта да “Выкрадання з сэраля” і, загадзя смакуючы асалоду, ужо, пагладжваючы акуратную сівую бародку, адкінуўся ў крэсле, а Мондшайн якраз падняў дырыжорскую палачку, калі па праходзе вялікай канцэртнай залы разам з адной з найбагацейшых і наіўнейшых удоваў нашага горада, міма запоўненых слухачамі радоў праследаваў да першых радоў, вышукваны паліцыяй з ужываннем найноўшых тэхнічных сродкаў пераследу, цкаваны доктар h.c., спакойны і самаўпэўнены, як звычайна, з нявінным тварам, быццам нідзе нікому нічога ніякага, доктар h.c. заняў месца побач з Емэрлінам і нават патрос аслупянеламу пракурору руку. Ажыўленне, пярэшапт і – о, норавы! – хехекання цяжка было не змеціць, уверцюра яўна не ўдалася, бо аркестранты выдатна бачылі ўсё, што адбывалася, адзін габаіст нават крыху падвёўся з цікаўнасці, Мондшайну давялося пачынаць двойчы, а пракурор аж настолькі сумеўся, што слупам праседзеў не толькі уверцюру, але і цалюткі Другі фарітэпіянны канцэрт Ёганэса Брамса. Праўда, ён здолеў ацаніць сітуацыю пад той момант, як сваю партыю пачаў піяніст, але перапыняць Брамса не рызыкнуў, надта ж бо вялікі быў ягоны піетэт перад культурай, ён пакутаваў ад усведамлення, што след было б умяшацца, але цяпер ужо было запозна, даводзілася чакаць антракту. Затое ў антракце ён пачаў дзейнічаць, праціснуўся праз натоўп, які з цікаўнасцю абступіў кантанальнага радцу, стрымгалоў паляцеў да аўтаматаў, мусіў аднак вярнуцца і папрасіць у гардэрэбшчыцы дробязі, патэлефанаваў у паліцэйскую ўправу, звязаўся з Хэрэнам і арганізаваў збор усіх паліцэйскіх часцей. Тым часам Колер строіў святую нявіннасць, ён выправіўся ў бар, дзе пачаставаў удаву шампанскім, гэтаму мярзотніку да таго ж яшчэ і куды к чорту як шанцавала, што нават другое аддзяленне канцэрта пачалося за некалькі хвілін да прыбыцця паліцыі. І давялося Емэрліну разам з Хэрэнам церціся пад зачыненымі дзвярмі, пакуль у зале давалі бясконцую Сёмую Брукнера. Пракурор узбуджана кідаўся туды-сюды, аж капэльдзінэрам некалькі разоў прыйшлося заклікаць яго да парадку. І наогул з ім абыходзіліся як з дзікуном якім, без пачцівасці і рышпекту. Ён праклінаў усю рамантыку, праклінаў таго іхняга Брукнера, за дзявярыма ўсё яшчэ нудзілі першую частку -- адыжыо, і калі нарэшце пасля чацвёртай грымнулі воплескі (дарэчы, таксама бясконца-бясконцыя), а публіка паміж шпалераў паліцэйскіх пачала пакідаць залу, доктар h.c. Ісак Колер адтуль наогул не выйшаў. Ён знік. Начальнік паліцыі правёў яго праз службовы выхад да сваёй машыны і завёз у паліцэйскую ўправу.

Магчымы варыянт другой гутаркі: ва ўправе начальнік правёў д-ра h.c. у свой кабінет. Дарогай яны не абмяняліся ні словам, цяпер начальнік ішоў першы па пустым, слаба асветленым калідоры. У кабінеце ён моўчкі кіўнуў на глыбокі скураны фатэль. Зачыніў дзверы на зашчапку і скінуў пінжак.

-- Размяшчайся зручней.

-- Дзякую, я ўжо размясціўся, -- адказаў Колер, які тым часам ужо сеў.

Начальнік выставіў два келіхі на стол, які раздзяляў абодва крэслы, і дастаў з шафы бутэльку чырвонага віна.

-- Шамбэртэн Вінтэра, -- патлумачыў ён, наліў віна ў келіхы, таксама сеў, нейкі час глядзеў перад сабою, потым раптам пачаў старанна выціраць пот з лоба і шыі.

-- Дарагі Ісак, -- нарэшце загаварыў ён, -- скажы мне, дзеля Бога, навошта ты ўкакошыў гэтага старога асла?

-- Ты маеш на ўвазе… -- неяк няўпэўнена пачаў кантанальны радца.

-- Ты ўвогуле мікіціш, чаго начворыў? – перабіў яго начальнік.

Радца не без прыемнасці сербануў з келіха, але адказваць адразу не пачаў, а замест таго з нейкім здзіўленнем, хоць і не без лёгкага кепу зірнуў на субяседніка.

-- Само сабою, -- адказаў нарэшце, -- само сабою, мікічу.

-- Дык навошта ж ты прыстрэліў Вінтэра?

-- Ах, вось ты пра што, -- пацягнуў кантанальны радца і нібы нават задумаўся, пасля смеючыся: -- Ах, вось ты пра што, няблага, няблага.

-- А што ж няблага?

-- Ды ўсё.

Начальнік не ведаў, як рэагаваць на гэта, ён быў збіты спаналыку і раззлаваны. А забойца наадварот – ажывіўся, развесяліўся, некалькі разоў ціха хехекнуў, яго яўна нешта распацешыла.

-- Ну, годзе. Чаму ты забіў прафесара? – зноў упарта і настойліва падступіўся да яго начальнік, а сам ацёр пот з лоба і шыі.

-- А так сабе, без прычыны, -- прызнаўся кантанальны радца.

Цяпер начальнік з вялікім здзіўленнем вырачыўся на яго, падумаўшы нават, што недачуў, потым дапіў свой келіх, наліў яшчэ, але распляскаў віно.

-- Без ніякай?

-- Без ніякай.

-- Але ж гэта лухта, ужо ж бо такі нейкая прычына ў цябе была, -- нецярпліва ўскрыкнуў начальнік.—Гэта лухта.

-- Прашу цябе, рабі тое, што табе прадпісвае твой абавязак, -- сказаў Колер і дапіў віно.

-- Мой абавязак патрабуе арыштаваць цябе.

-- Дык так і рабі.

Начальнік быў у роспачы. Як цвярозы і разважлівы чалавек, ён любіў яснасць ва ўсіх справах. Забойства для яго было свайго роду няшчасным выпадкам, які не падпадае пад маральны суд. Але, як чалавеку парадку, яму патрабавалася відавочная прычына. Забойства без прычыны, з пункту гледжання начальніка, пляжыла не законы маральнасці, а законы логікі. А так не бывае.

-- Найлепш было б замкнуць цябе ў вар’яцкі шпіталь на абследаванне, -- раз’юшана выпаліў ён, -- не бывае, каб без жоднай прычыны чалавек чалавека забіў.

-- Я абсалютна нармальны, -- спакойна парыраваў Колер.

-- Можа, патэлефанаваць Штусі-Лойпіну? – прапанаваў начальнік.

-- Навошта?

-- Чалавеча, табе ж патрэбен абаронца. Самы лепшы. А Штусі-Лойпін сама такі.

-- Мяне задаволіць і назначаны.

Начальнік здаўся. Ён расшпіліў каўнер і глыбока ўздыхнуў.

-- Ты, мабыць, звіхнуўся, -- прахрыпеў ён. – Дай сюды рэвальвер.

-- Які такі рэвальвер.

-- З якога ты застрэліў прафесара.

-- От чаго няма, таго няма, -- сказаў доктар h.c. і падняўся з месца.

-- Ісак, -- заблагаў начальнік. – Спадзяюся, ты вызваліш нас ад неабходнасці абшукваць цябе.

Ён хацеў зноў падліць сабе віна, але ў бутэльцы ўжо нічога не засталося.

-- Гэта пракляты Вінтэр лішняга выпіў, -- буркнуў начальнік.

-- Загадай нарэшце вывесці мяне, -- прапанаваў забойца.

-- Будзь па-твойму, -- адказаў начальнік, -- але тады і мы цябе ні ад чога не выбавім.

Ён таксама ўстаў, зняў з дзвярэй зашчапку і пазваніў.

-- Выведзіце гэтага чалавека, -- загадаў ён. – Ён арыштаваны.

Запозненае падазрэнне. Калі я спрабую ўзнавіць гэтыя гутаркі, іх “магчымыя” варыянты, бо асабіста іх не чуў, дык зусім без намеру напісаць раман, а каб дакладна, наколькі гэта ўдасца, паказаць падзеі, зрэшты, і гэта не самае цяжкае. Хоць правасуддзе дзейнічае галоўным чынам у закуліссі, але і за кулісамі размываюцца з выгляду такія акрэсленыя сферы кампетэнцыі, мяняюцца альбо падупадаюць новаму размеркаванню ролі, вядуцца гутаркі паміж дзейнымі асобамі, якія ў вачах грамадскасці лічацца заклятымі ворагамі, і наогул пануе зусім іншы тон. Не ўсё там фіксуецца. Не ўсё падшывецца да справы. Інфармацыю можна зрабіць здабыткам публікі, а можна і ўтоіць. Дык вось пры мне начальнік заўсёды быў вельмі гаваркі і шчыры, ахвоча ўсё расказваў, дазваляў знаёміцца з важнымі дакументамі, часам нават дзеля мяне парушаючы інструкцыю, і наогул ён дагэтуль бажаволіць мне. Больш за тое, сам Штусі-Лойпін запабягаў мне ласкай, нават калі я быў у зусім іншым лагеры, вецер жа памяняўся толькі цяпер, ды і тое з прычыны зусім іншай. Вось чаму мне няма патрэбы прыдумляць гэтыя гутаркі, дастаткова простай іх рэканструкцыі. У горшым разе я іх проста магу пралічыць.

Не, мае “пісьменніцкія вымудры” зусім іншага ладу і складу. Хоць я ясна ўсведамляю, што нават прыдуманае забойства альбо самазабойства не могуць стацца апошнім доказам маёй рацыі, мяне, пакуль я апісваю падзеі, час ад часу наведвае ідыёцкая ў сваёй пацешнасці надзея даць-такі доказ, ну, скажам, калі я высветлю, куды падзеўся рэвальвер Колера. Рэвальвер той так ніколі і не знайшлі. Акалічнасць на першы покід вока мала істотная. На працэс яна ніяк не паўплывала. Забойца вядомы, сведкаў -- касой касі: персанал і наведнікі “Du Théâtre». І калі на пачатку следства начальнік кінуў усе сілы на тое, каб знайсці рэвальвер, дык зусім не ад жадання знайсці яшчэ адзін доказ супроць Колера – на тое ніякай патрэбы не было, -- а выключна з любові да парадку, адпаведна свайму крыміналістычнаму стылю. Аднак, як тое ні дзіўна, высілкі начальніка нічога не далі. Уся дарога доктара h.c. Ісака Колера з “Du Théâtre» да канцэртнай залы была вядомая і хранаметраваная да хвіліны. Пасля стрэлу ў спажыўца філе а-ля Расіні Колер, як нам добра вядома, адразу ж сеў у свой “ролс-ройс” каля міністра, якому снілася віскі. У аэрапорце забойца і міністр разам выйшлі з машыны, прытым шафёр, які яшчэ нічога не ведаў, не заўважыў ніякага рэвальвера, як не заўважыў яго і дырэктар кампаніі “Свісэйр”, які падляцеў з вітаннем. У зале аэрапорта перакінуліся словам-другім пра тое пра сёе, ну, там яшчэ ўголас было выказана абавязковае захапленне будынкам, дакладней, яго ўнутраным афармленнем, пасля чаго Колер з міністрам нага ў нагу прадэфілявалі да аэраплана, прычым Колер лёгенька падтрымліваў міністра пад локцік. Цырымонія ўрачыстага развітання, вяртанне разам з дырэктарам у залу, яшчэ адзін мімалётны зірк на машыну, якая бегла па ўзлётнай паласе, набыццё ў кіёску “Ное Цюрыхер Цайтунг” і “Нацыёналь-Цайтунг”, праход праз усю залу, па-ранейшаму з дырэктарам, хоць гэтым разам ужо без захаплення інтэр’ерам, далей – у машыну, з аэрапорта на Цолікерштрасэ, двайны сігнал перад домам прастадушнай удавы, якая адразу ж і выйшла (часу было, як амаль не было), з Цолікерштрасэ напрасткі да Канцэртнай залы. І ніякай, ведаеце, зброі, удава таксама нічога не заўважыла. Рэвальвера як і не было ніякага. Начальнік загадаў як найуважлівей абшукаць “ролс-ройс”, пасля прачасаць маршрут Колера, далей – вілу Колера, сад, кухарчын пакой, шафёрава жытло на Фраерштрасэ. Нічога. Начальнік яшчэ некалькі разоў наязджаў на Колера, нават накрычаў на яго і зладзіў яму доўгі допыт. Марна. Доктар h.c. перанёс гэта лёгка, затое следчы Хорнусэр, які прадоўжыў допыт пасля начальніка паліцыі, пад канец рухнуў знясілены. Тут ужо быў унесены пратэст федэральнага пракурора ў тым сэнсе, каб паліцыя і следства не надта занурваліся ў педантызм, ёсць рэвальвер, няма рэвальвера – не варта надаваць адсутнасці яго важнага значэння, працягваць пошукі – гэта проста выкідаць на вецер грошы падаткоўцаў, карацей, хай начальнік і следчы прыпыняць пошукі; прапалая зброя набыла значэнне толькі пазней, праз намогі Штусі-Лойпіна. Калі апошнім часам рэвальвер абуджае ўва мне новую надзею, дык гэта ўжо зусім іншая гісторыя, якая складае пэўную цяжкасць у маёй справе. Мая роля рыцара справядлівасці толькі нікчэмніць мяне, я ні на што больш не здатны, акрамя як пісаць: ледзь толькі перад мною з’явіцца якаясь прасветліна ў плане магчымага ўплыву на хаду падзей іншым спосабам, дзейнічаць інакш, я пакідаю сваю партатыўную “Гермесбэбі”, лячу да машыны (гэта зноў “фольксваген”), даю газу і імчуся, як напрыклад, учора раніцай, да намесніка па кадрах кампаніі “Свісэйр”. У мяне ўзнікла адна ідэя, адна геніяльная задума. Я ехаў, як учадзелы, і толькі дзівам прыехаў у аэрапорт жывы і цэлы, усе сустрэчныя таксама ацалелі. Але кадравік не захацеў даць мне патрэбнай даведкі, нават прыняць мяне адмовіўся. Вяртаўся я ў больш спакойным тэмпе, на скрыжаванні паставы нават прапанаваў мне дзеля хуткасці падпіхнуць машыну ззаду. Я зноў адчуў сябе бітай картай. Яшчэ раз даручыць вышук прыватнаму дэтэктыву, Лінгарду, я не мог, ён і браў дарагавата і ўдадатак пры тым становішчы, якое склалася, наўрад ці быў зацікаўлены ў маім даручэнні, бо яно ж які табе дурань самахоць будзе сячы сук, на якім сядзіць? Таму мне не заставалася іншага выйсця, апрача як самаму выйсці на Элен. Я патэлефанаваў. Няма дома. “У горадзе”. Тады я выправіўся наўздогадзь, пехатою. Хацеў прамацаць некалькі рэстаранаў альбо кнігарань і знайшоў-такі, проста натыкнуўся на яе, але на жаль яна сядзела з Штусі-Лойпінам каля кавярні “Сэлект” за каваю з падбітымі вяршкамі. Я ўбачыў іх толькі ў апошні момант, калі ўжо сам стаяў перад імі, разгублены, як што шукаў толькі яе, і цяпер кіпеў ад злосці, бо з ёю сядзеў Штусі-Лойпін. Зрэшты, гэта нічога сутнасна не мяняла, яны, трэба думаць, і без таго даўным-даўно спяць разам, дочанька забойцы і ратаўнік яе таткі, яна – у мінулым мая ўлюбеніца, ён – у мінулым маё начальства.

-- Даруйце, фройляйн Колер, -- пачаў я, -- мне хацелася б пагутарыць з вамі некалькі хвілін. Сам-насам.

Штусі-Лойпін прапанаваў ёй цыгарэту, сабе ў рот сунуў другую, падаў агню.

-- Ты не супраць, Элен? – спытаўся ён.

Я быў гатовы забіць на месцы гэтага адваката-зорку.

-- Супраць, -- адказала яна, не падымаючы на мяне вачэй, хоць і адклала цыгарэту. – Зрэшты, хай гаворыць.

-- Добра, -- сказаў я, падсунуў крэсла і заказаў сабе чорнай кавы.

-- Ну, дык чаго ж вам трэба ад нас, мой шаноўны геній юрыспрудэнцыі? – дабрадушліва спытаўся Штусі-Лойпін.

-- Фройляйн Колер, -- пачаў я з ледзь прыхаваным хваляваннем, -- я павінен задаць вам адно пытанне.

-- Слухаю. – Яна закурыла.

-- Задавайце, -- сказаў Штусі-Лойпін.

-- Калі ваш бацька праводзіў англійскага міністра да самалёта, вы яшчэ служылі сцюардэсай?

-- Вядома.

-- І вы таксама ляцелі ў тым самалёце, якім міністр вяртаўся ў Англію?

Яна патушыла цыгарэту.

-- Магчыма.

-- Дзякую вам, фройляйн Колер, -- сказаў я, падняўся, адкланяўся і пайшоў, пакінуўшы недапітую каву.

Цяпер я ведаў, куды магла прапасці зброя. Усё вельмі проста. Крым смеху, проста. Міністр сунуў рэвальвер у кішэню паліто, калі сядзеў поруч з ім у “ролс-ройсе”, а яго дачка Элен дастала рэвальвер з кішэні пад час лёту. Сцюардэсе гэта было прасцей простага. Але цяпер, ведаючы гэта, я раптам адчуў стомленасць і пустату і доўга, бясконца доўга валокся па набярэжнай, а ідыёцкае возера з яго лебедзямі і паруснікамі увесь час заставалася справа ад мяне. Калі мае разважанні правільныя, а яны павінны быць правільныя, Элен ведала пра злачынства. І таму ўжо вінаватая, як і яе бацька. Але ў такім разе яна пракінула мяне, у такім разе яна ведае, што я маю рацыю, і ў такім разе яе бацька перамог. Ён мацнейшы за мяне. А барацьба з Элен не мела ніякага сэнсу, бо Элен ужо прыняла рашэнне, бо вынік барацьбы быў ужо наперад вызначаны. Я не мог прымусіць яе выдаць роднага бацьку. У імя чаго мне апеляваць да яе? У імя ідэалаў? Якіх такіх ідэалаў? У імя праўды? Дык жа яна яе ўтоіла. У імя кахання? Яна мяне прадала. У імя справядлівасці? Вось тут ужо яна магла спытацца: справядлівасці, а дзеля каго? Дзеля дзеяча культуры мясцовага значэння? Попел не стукае ў сэрца. Дзеля бесхарактарнага, працмыгі-бабніка? Ён таксама крэміраваны. Дзеля мяне, нарэшце? А хто я такі і ці варта. Справядлівасць не ёсць справа прыватная. І яшчэ магла б спытацца: справядлівасць, а навошта? Дзеля нашага грамадства? Адным скандалам, адной тэмай на пагудкі больш, а паслязаўтра новы парадак дня з новымі тэмамі. Вынік разумовага практыкавання: карыснасць справядлівасці не пераважвае ў вачах Элен яе таткі. Юрысту вынік -- паляруш прасвятлення. Можа, увесці ў гульню самога Бога? Гэта, несумненна, вельмі зычлівы, але мала вядомы гер з сумніўнымі крыніцамі існавання. І яшчэ: яму і без мяне клопату хапае (дыяметр Сусвету, паводле дэ’Сітэра – састарэлыя дадзеныя, па самых сціслых падліках, -- у сантыметрах: адзінка і дваццаць восем нулёў). Але трэба было выстаяць, выкараскацца, прыдушыць філасофію, змагацца далей з грамадствам, з Колерам, з Штусі-Лойпінам і пачаць барацьбу супроць Элен. Схільнасць да развагаў – рыса нігілістычная, яна спанявервае прызнаныя каштоўнасці, вось чаму я зноў заўзята ўчапіўся за рэальнае жыццё, падбадзёрыўся і, цяпер ужо маючы возера, лебедзяў і паруснікі з левга боку, вярнуўся ў Стары горад, міма пенсіянераў і міма парачак, шчасліва апраменены як бы касмічным ззяннем вечаровага сонца, потым цэлы вечар бесперастанку піў “клеўнэр” (якога проста трываць не магу), і, калі каля гадзіны ночы з адной, хоць і няважнай рэпутацыі дамай, але затое з выдатнай канстытуцыяй цела, наблізіўся да яе апартаментаў, у пад’ездзе мяне чакаў Штубер з паліцыі маральнасці, ён запісаў усе адрасы і ласкава пакланіўся, паклон быў задуманы ім як з’едлівая іронія, як жароўня з вугаллем, высыпаная на галаву наскрозь прапітага адваката. Пракол? Магчыма. (Затое дама аказалася вышэйшай пробы клас, яна нават сказала, што, як што яно гэта для яе вялікі гонар, дык заплаціць я магу іншым разам, у чым я дужа засумняваўся, шчыра прызнаўшыся, што іншым разам я наўрад ці буду плацёжаздольнейшы, пасля назваў ёй сваю прафесію, а яна запрасіла мяне ў свае давераныя.)

Краіна і людзі. Без некаторых звестак нам не абысціся. На забойства патрэбна як непасрэднае, так і аддаленае атачэнне, сярэдняя гадавая тэмпература, сярэдні адсотак землятрусаў і людскі клімат. Тут усё звязана адно з адным. Прадпрыемства, якое выступае пад назваю “наша дзяржава”, а часам – “наша бацькаўшчына”, было па грубых падліках заснавана больш як за дваццаць пакаленняў таму назад. Месца: спачатку ўсё адбывалася галоўным чынам сярод вапняку, граніту і маласы, пазней да гэтага далучыліся трацічныя адклады. Клімат: так сабе. Эпоха: спачатку не дужа, сярэдняя, сцвярджала сябе саматужная ўлада Габсбургаў, лішак кулачнага права, бо калі браць гвалтам, дык бралі гвалтам, узломвалі рыцараў, кляштары і замкі, як незгаральныя шафы, грандыёзныя рабункі, здабыча, палонных не бралі, перад бітвай – малебен, пасля бойкі – павальная п’янка, вайна сябе цалкам акупала, потым, на жаль, прыдумалі порах, вялікадзяржаўная палітыка напаролася на ўсё большы і большы супраціў, аматараў размахваць алебардай альбо кісцянём ціха мірылі, адэптаў блізкага бою прыхлопнулі на адлегласці, і не прайшло і васьмі пакаленняў, як ужо настала векапомнае адступленне, далей яшчэ сем пакаленняў адноснай дзікасці, цягам якіх часткова забівалі адно адных, прыгняталі сялян (свабоду тут ніколі не ўспрымалі надта літаральна) і біліся за рэлігію, часткова ж на шырокую нагу культывавалі ландскнехцтва, прадавалі сваю кроў таму, хто больш плаціў, баранілі князёў ад гараджанаў, усю Еўропу – ад свабоды. Пасля нарэшце грукнулі грымоты Французскай рэвалюцыі, у Парыжы перастралялі ненавісную гвардыю, якая стойка абараняла прайграную пазіцыю на службе ў прагнілай сістэмы, што кіравала з міласці Божай, а тым часам адзін гвардзейскі афіцэрык арыстакратычнага роду, між іншым седзячы ў мансардзе і тым самым у бяспецы, выдумляў сваю “Восеньскую песню”. “Змоўкнуў бор шумлівы, пажаўцелі нівы, восень пачалася”. Крыху пазней Напалеон са сваёй гайнёю і падданымі краінамі канчаткова ачысціўся ад літасцівых паноў. Паразы пайшлі нашай краіне на карысць. Праклюнуліся першыя парасткі дэмакратыі і новыя ідэі: Песталоцы, бедны, абадраны і палымяны, валачыўся па краіне ад аднаго няшчасця да другога. Намячаўся круты паварот да бізнэсу і рамяства, задрапіраваны ў адпаведныя ідэалы. Пачала расці прамысловасць, пракладваліся чыгункі. Праўда, зямля была бедная на карысныя выкапні, вугаль і руду даводзілася завозіць і перапрацоўваць, але паўсюль дбайнасць і рупнасць, усё большае багацце – без марнатраўства, хоць на жаль, і без бляску. Ашчадлівасць сцвярджалася як вышэйшая цнота, адчыняліся банкі, спачатку нясмела, пазыкі лічыліся нечым брыдкім, і калі раней важны пункт вывазу складалі ландскнэхты, дык цяпер -- банкруты: хто банкрутаваў у нас, мог пашукаць шчасця па той бок акіяна. Усё павінна было акупацца, і ўсё акупалася, нават неабсяжныя груды камення, нават галька, языкі глетчараў і спадзістыя схілы, бо з таго часу, як была адкрыта прырода і любы басяк мог адчуць прыліў узвышаных пачуццяў у горным аддаленні ад свету, сталася магчымым і стварэнне індустрыі турызму: ідэалы краіны заўсёды мелі практычную аснову. У астатнім жылі так, што для кожнага меркаванага ворага было больш выгодна не совацца, -- амаральная па сутнасці, але здаровая жыццёвая ўстаноўка, якая сведчыла калі не пра веліч, дык, прынамсі, пра палітычную рассудлівасць. Дык вось і прыстасоўваліся, удала прайшоўшы праз дзве сусветныя вайны, манеўравалі паміж драпежнікамі, але кожнага разу выходзілі цэлыя і здаровыя. На сцэну выйшла наша пакаленне.

Наш час (1957 год пасля нар. Хрыста). Большасць насельніцтва жыве амаль бесклапотна, бяспечна і забяспечана, царква, вучэбныя ўстановы і клінікі заўсёды гатовыя да паслугаў па даступнай цане, крэмацыя ж у выпадку патрэбы робіцца бясплатна. Жыццё ідзе па ўезджанай каляіне, але мінулае расхіствае будову і трасе падмурак. Хто мае многа, таму страшна многа страціць. Той нежывы падае з каня, калі небяспека засталася ззаду, як упаў коннік на лёдзе Бадэнскага возера; не хапае духу, каб прызнаць неабходнасць сваёй абачлівасці, чалавек не гатовы далей мірыцца з тым, што ніколі не быў героем, а быў проста надзелены здаровай кемнасцю, ён ціснецца ў рады герояў, ажыўляе паданне пра бацькоў-ваяроў, геаграфічныя міфы пагражаюць кароткім замыканнем, памяць жыве дагістарычнымі бітвамі, і вось ужо сёй-той сам сябе ўзводзіць у барацьбітоў Супраціўлення, а далей за справу бяруцца генштабісты, яны заклёнамі выклікаюць з нябыту свет Нібелунгаў, мрояць пра ядзерную зброю, пра гераічную знішчальную барацьбу ў выпадку агрэсіі, бо пагібель арміі павінна непазбежна весці да пагібелі нацыі, тым часам як народы, даўным-даўно прыгнечаныя і паняволеныя, умеюць унікаць гэтакай долі то адвагай, а тое і хітрасцю. Але меркаваная пагібель можа прыйсці ў іншым, больш вытанчаным выглядзе. Зямлю, якую нацыя збіралася абараняць да апошняй кроплі крыві, скупляюць іншаземцы, чужыя рукі садзейнічаюць росквіту гаспадаркі, а свае ў лепшым разе вядуць толькі агульнае кіраўніцтва, хоць наўрад ці кіруюць, грамадзяне дзяржавы утвараюць верхні пласт, а пад ім, стлуміўшыся ў жытлішчах, здадзеных за шалёныя грошы, гібеюць бедныя і працавітыя італьянцы, грэкі, іспанцы, партугальцы і туркі, часта пагарджаныя, часта непісьменныя, ілоты, на думку многіх гаспадароў – істоты ніжэйшага гатунку, якія, папоўніўшы сабою шэрагі свядомага пралетарыяту і маючы перавагу як вынікам прывычкі да памяркоўнасці, могуць урэшце заявіць пра свае правы, раптам усвядоміўшы, што фірма, якая называе сябе нашай дзяржавай і ўжо напалавіну перакупленая замежным капіталам, залежыць ад іх цалкам. А насамрэч, як мы пра тое цьмяна здагадваемся, праціраючы вочы ад немага здзіўлення, наша маленькая дзяржаўка сышла з гістарычнай арэны як толькі дасталася да вялікага бізнэсу.

Рэакцыя грамадскасці. Вось на якім фоне рэзка акрэслена забойства, учыненае д-рам h.c. Колерам. Вынік можна было прадбачыць загадзя і наперад: як што мы дэпалітызавалі палітыку – вось дзе мы нацэлены на будучыню, вось дзе мы сучасныя, вось дзе выяўляецца наш першапраходчыцкі дух і свету наканавана альбо загінуць, альбо цалкам “ашвейцарыцца”, -- дык вось жа, як што яно ад палітыкі няма чаго больш чакаць ні дзівосаў, ні новага жыцця, хіба што -- ды і тое толькі зрэдчасу – дарог з яшчэ лепшым пакрыццём, як што сама краіна з біялагічнага гледзішча паводзіцца досыць прыстойна і не залішне рупіцца што да дзетазачацця (тое, што нас няшмат, ёсць наша вялікая перавага, а тое, што дзякуючы замежным рабочым наша раса павалютку-памаленьку паляпшаецца, -- наша найвялікшая перавага), любое парушэнне штодзённай марнасці выклікае прыліў удзячнасці, любая разнастайнасць пажаданая, балазе, штогадовае ўрачыстае шэсце гільдый з яго закасцянелым цырыманіялам ніяк не здольнае замяніць сабою адсутнасці карнавала. Таму дзеянні доктара h.c. Ісака Колера ўнеслі пэўную навізну, людзі атрымалі магчымасць неафіцыйна пасмяяцца з таго, чым афіцыйна абураліся, і ўжо ўвечары таго самага дня, як сканаў Вінтэр, з вуснаў у вусны перадаваліся словы, прыпісваныя ці тое аднаму высокаму службоўцу, ці тое наогул гарадскому галаве, што, бачыце, Колер яшчэ раз заслужыў званне доктара honoris causa, бо то ж ён перашкодзіў прафесару Вінтэру сказаць першага жніўня чарговую прамову. Ды і нягеглыя дзеянні паліцыі мала спрыялі росту грамадскага абурэння, аж такая вялікая была агульная злараднасць: адносіны жыхароў з паліцыяй у нас даволі нацягненыя, і наогул наш горад ужо даўно не адпавядае сваёй рэпутацыі. Зрабіўшыся неспадзявана для самога сябе мегаполісам, ён тым не меней сіліцца захаваць патрыярхальныя рысы – душэўнасць, дабрадзейнасць, мяшчанскую рупнасць, якія ён заўсёды прыпісваў сабе ды прыпісвае і дагэтуль, стараецца захаваць сваё арыгінальнае аблічча пры нечаканай безаблічнасці, звязаны трыдыцыяй, якая даўным-даўно ёю быць перастала. Час аказаўся мацнейшым за наш горад з усёй яго дбайнасцю; час робіць з горадам, што яму заўгодзіцца. Вось чаму мы не такія, якімі колісь былі, але і не такія, якімі павінны былі б быць, у нас няладзіца з цяперашняй сучаснасцю, мы не ахвочыя да таго, да чаго нас змушаюць акалічнасці, з нашай нязгодзіцы мы не даводзім да канца тое, што трэба, а робім толькі да палавіны, і тое толькі з гвалтам над сваёй воляй. Яркім праяўленнем гэтага убоства служыць неверагоднае разрастанне прэрагатываў паліцыі, бо кожны, хто не суладзіцца з сучаснасцю, павінен уводзіць абмежаванні. Наша абшчыннасць па сваёй сутнасці абярнулася паліцэйскай дзяржавай, якая тыча свой нос куды ўтачыцца хоча, у маральнасць і ў транспарт (прычым і тое і другое – поўны хаос). Паліцэйскі больш ніякі не сімвал абароны, хутчэй сімвал пераследу. Канчаю, канчаю, ужо годзе. П’яны да ўбогасці. Удадатакак тая самая раней памянёная дама з мэбляваных апартаментаў удзерлася ў маю кантору (гэта па-ранейшаму мансарда на Шпігельгасэ), ёй спатрэбілася юрыдычная дапамога. Я параю ёй завесці сабаку. Тады яна зможа на законнай падставе выгульваць яе, а разам з ёю і сябе два разы за ноч. (Рэкамендацыя Таварыства абароны жывёл, з зубоўным скрыгатам прынятая да ведаму пракурорам Емэрлінам.)

Цяпер пракурор Емэрлін. Ён ненавідзеў кантанальнага радцу. Ноншаланцыя таго рвала пракурору нервы. Ён не мог дараваць, што Колер яму, Емэрліну, публічна ў Канцэртнай зале паціснуў руку. Ён аж так ненавідзеў Колера, што раздвойваўся ад сваёй нянавісці. Напруга паміж ягонай нянавісцю і пачуццём справядлівасці даходзіла да нясцерпу. То ён узважваў, як заявіць сабе самаадвод за сваю прадузятасць, то разлічваў, што гэта зробіць яму кантанальны радца. Заблытаўшыся ў гэтых супярэчнасцях, ён падзяліўся сваімі трывогамі з кантанальным суддзёй Егерленэрам. Егерленэр прамацаў глебу ў следчага, а той сваёй калейкай у начальніка паліцыі, а начальнік, цяжка ўздыхнуўшы, загадаў прывесці кантанальнага радцу з акруговай турмы да сябе ў кабінет, дзеля большай нязмушанасці абстаноўкі. Доктар h.c. быў у выдатным настроі. Віскі “Белы конь” – найвыдатнейшы. Начальнік зноў павёў гаворку пра Штусі-Лойпіна, бо, сказаў, прызначаны абаронца добрага слова не варты. Колер адказаў, што гэта не мае значэння. Тады начальнік паведаміў пра Емэрлінавыя згрызоты. У адказ кантанальны радца запэўніў, што проста ўявіць сабе не можа больш бесстаронняга абвінаваўцы. Гэтыя словы, перададзеныя Емэрліну, выклікалі ў таго шалёны крык, што вось цяпер ён пакажа гэтаму кантанальнаму радцу і запраторыць яго пажыццёва, пасля чаго суддзя ўжо быў намерыўся сваёй уладай адхіліць Емэрліна, але перадумаў, баючыся, каб пракурора ад злосці не разбіў паляруш, са здароўем у таго і праўда ж не зусім ладзілася.

Сам працэс. Кантанальны суд у складзе судовай калегіі з пяці суддзяў адбыўся, паводле нашых рахубаў, хутка, можна сказаць з хуткасцю гуку, -- усяго праз год пасля забойства, зноў жа ў сакавіку. Злачынства адбылося ўва ўсіх на вачах, не было патрэбы высвятляць, хто забойца. Вось толькі ўстанавіць матывы злачынства суд так і не здолеў. Выходзіла, быццам іх зусім і не было. З кантанальнага радцы нічога выдабыць таксама не ўдалося. Суд апынуўся перад невырашальнай мудзёрай загадкай. Падрабязны допыт абскарджанага не даў суддзям аніякай зачэпкі. Адносіны паміж забітым і забойцам былі настолькі карэктныя, як толькі іх сабе можна ўявіць. Дзелавых сувязяў паміж імі не было, рэўнасць выключалася цалкам, нават здагадак у гэтым напрамку ніхто не выказваў. Пeрад абліччам гэтага больш чым загадкавага факту ўзнікалі два тлумачэнні: альбо доктар h.c. Ісак Колер – хворы душэўна, альбо ж ён амаральная пачвара, забойца з любові да забойства. Першы пункт прадстаўляў афіцыйны абаронца Люці, другі – пракурор Емэрлін. Супроць першага сведчыў сам выгляд Колера, Колер рабіў уражанне цалкам нармальнага, супроць другога – славутае мінулае Колера, бо то ж быць палітычным дзеячам і прадпрымальнікам ужо само па сабе-- найвышэйшая маральнасць. Удадатак грамадская апінія бог ведае з якіх часоў праслаўляла сацыяльныя (не блытаць з сацыялістычнымі) тэндэнцыі ў настроях Колера. Але гэта быў працэс, які найбольш закранаў славалюбныя струны Емэрліна. Нянавісць, ганьбаванне, здзеклівыя кпіны ў ягоны адрас акрылялі старога юрыстага, да яго фантастычнага ўзлёту іншыя высокія суддзі проста не дапялі, бясколерны Люці нічога не мог. Емэрлінаў тэзіс пра Колера-нелюдзя ўсім на здзіўленне прайшоў. Пяцёра высокіх суддзяў палічылі мусовым у навуку іншым асудзіць Колера, нават Егерленэр саступіў ім. Зноў было зроблена ўсё магчымае, каб выратаваць хоць бы фасад маралі. Народ, як гаварылася ў абгрунтаванні прысуду, мае права не толькі патрабаваць, каб фінансава і грамадскі добра забяспечаныя колы вялі маральна беспахібны лад жыцця, але і мае права на свае вочы сачыць за ім. Кантанальнага радцу засудзілі на дваццаць гадоў папраўчай турмы. Не пажыццёва, але практычна пажыццёва.

Паводзіны Колера. Кожны мог заўважыць годнасць, з якою трымаўся выкрыты злачынец. Уваходзячы ў залу, ён здзіўляў усіх свежым выглядам, нездарма ж ён выседжваў папярэдняе ўвязненне галоўным чынам у псіхіятрычнай клініцы на беразе Бодэнскага возера, хоць і быў абавязаны трымацца даволі, зрэшты, мяккіх прадпісанняў паліцыі, але затое пад наглядам прафесара Хабэрзака, свайго блізкага прыяцеля. У межах клінікі ён мог дазваляць сабе ўсе віды перамяшчэння, ягоным партнёрам у гольфе быў вясковы паліцэйскі. Нарэшце, паўстаўшы перад судом, Колер наадрэз адмовіўся ад якіх бы там ні было патуранняў і патрабаваў, каб да яго ставіліся як “да чалавека з народу”. Варта звярнуць увагу на сам пачатак працэсу. Доктар h.c. крыху занямог, грып, слупок градусніка далез да трыццаці дзевяці, але ён усё-такі настояў, каб слухання не адкладвалі, і нават адмовіўся на час разгляду карыстацца бальнічным крэслам. Пяці суддзям ён заявіў (вытрымка з пратакола): “Я тут на тое, каб вы ў згодзе з вашым сумленнем і літарай закону судзілі мяне. Вам вядома, у чым мяне вінавацяць. Выдатна. Цяпер ваша справа судзіць, мая – падпарадкавацца вашаму прысуду. Які б ён ні быў, я палічу яго справядлівым”. Калі вырак быў вынесены, Колер ад усёй душы падзякаваў высокаму суду, асабліва ўпіраючы на чалавечнасць, з якою да яго паставіліся, не забыў падзякаваць і Емэрліну. Публіка слухала гэты наплыў слоў, хутчэй пацяшаючыся, чым расчулена, ува ўсіх склалася ўражанне, што ў асобе доктара Ісака Колера юстыцыі ўдалося здабыць унікальны экземпляр, і, калі яго вывелі, усім здалося, быццам нарэшце апушчана заслона над афёрай, хоць і не да канца высветленай, але ў кожным разе адназначнай.

Цяпер пра мяне, тадыташняга і цяперашняга. Такая ў агульных рысах папярэдняя гісторыя, яна можа расчараваць, разумею, гэта надзённая падзея, дзіўная толькі для непасрэдных яе ўдзельнікаў і для больш дасведчаных, прычына плётак, жартаў больш ці менш банальных і для некаторых маральных сентэнцый пра крызіс Захаду і дэмакратыі, крымінальная справа, сумленна асветленая судовымі рэпарцёрамі і пракаментаваная галоўным рэдактарам нашай сусветна вядомай гарадской газеты (між іншым таксама сябрам Колера) са звычайнай у нашай краіне годнасцю, на некалькі дзён тэма гаворак, якія наўрад ці сягнулі за межы нашага горада, скандал правінцыйнага маштабу, які з поўным правам быў бы забыты ў недалёкай будучыні, калі б за ім не крылася адна дужа пэўная задума. Калі ж мне наканавана было сыграць у гэтай задуме галоўную ролю, дык гэта ўжо мая асабістая бяда, хоць, мушу прызнацца, я з самага пачатку адчуваў нешта падступнае. Зрэшты, тут трэба крыху асвятліць мае шанцы пасля працэсу Колера. Ужо тады яны мала радавалі. Я паспрабаваў неяк устаць на ногі; на Шпігельгасэ, над малітоўнай залай пабожнай секты “Святыя з Ютлі”, я пачаў сваю ўласную практыку, памяшкане з перакошанай знешняй сцяной на тры акны, з некалькімі крэсламі вакол пісьмовага стала ад Пфістэра, з вядомымі налепкамі з “Бэобахтэра” на сценах, прычым прамоўчу пра якасць шпалераў на сценах, і пакуль што з няспраўным тэлефонам, -- закутак, які ўзнік таму, што ўладальнік дома загадаў знесці сцяну паміж двума мансардамі і, натуральна, забіць другія дзверы. У трэцяй мансардзе жыў прапаведнік, ён жа заснавальнік секты Сымон Бэргер, вонкава вельмі падобны на св. Мікалая Флюэнскага, з ім у нас была агульная прыбіральня. Праўда, размяшчэнне маёй канторы было вельмі рамантычнае, праўда, непадалёк сваім часам жылі Бюхнер і Ленін, выгляд на коміны і тэлеантэны Старога горада абуджаў захапленне, давяральнасць, пачуццё ўтульнасці роднага кута і жаданне разводзіць кактусы, але для адваката яно не гадзілася, і не толькі ад нязручнасці з транспартам, да мяне наогул было цяжка дабрацца: ліфта няма, крутыя рыпучыя лесвіцы, хаатычнае плеціва калідораў. (Дадам: гэта раней мая кантора была размешчана няўдала, калі ў мяне яшчэ былі нейкія рэшткі амбіцыі, калі я яшчэ цвёрда хацеў стаць на ногі, чагосьці дасягнуць, зрабіцца спраўным бюргерам, а прапітаму хадайніку па справах паненак лёгкіх паводзінаў, якім я ў выніку зрабіўся, мой закутак пасуе як найлепш, хоць цесната ад размешчанай у ім сафы набыла катастрафічныя памеры; тут я сплю адзін альбо з кім выпадзе, тут жыву і нават часам гатую, а ўначы “Святыя з Ютлі” ў мяне пад нагамі гарлаюць песні, тыпу “Цябе чакаем мы, наш друг і брат, цябе мы любім вельмі шмат”, прынамсі, Луцкі, патрон і абаронца той самай дамы з вартай подзіву канстытуцыяй цела і няпэўнай прафесіяй, які крыху з цікаўнасці, крыху з дзелавога інтэрасу меў са мной гутарку і наогул зандзіраваў глебу, здаваўся ўсім гэтым цалкам задаволеным і нават па-прыяцельску зазаначыў, што толькі тут якраз і можна адпачыць душой). Карацей, кліентура і раней не лашчыла мяне, я быў амаль беспрацоўны адвакат, апрача некалькіх дробных лавачных крадзежыкаў, спагнанняў па выканаўчым лісце ды статутаў спартыўнага таварыства арыштантаў (з даручэння дэпартамента юстыцыі), мне не было ўвогуле чым займацца, я бавіў час альбо на зялёных лаўках уздоўж нябярэжнай, альбо каля кавярні “Сэлект”, гуляючы ў шахматы (з Лесерам, прычым мы абодва ўпарта разгортвалі іспанскі дэбют, так што ў цэлым гэта ўвесь час была адна і тая самая партыя, і заканчвалася яна аднолькава, патам), у сталоўках жаночага аб’яднання я спажываў стравы хоць і не выштукаваныя фантазіяй, затое вельмі карысныя. У такіх акалічнасцях я наўрад ці мог адхіліць Колерава запрашэнне наведаць яго ў турме ў Р.; думка, што ў запрашэнні старога ёсць нейкая дзіўната, што абсалютна нельга зразумець, навошта яму спатрэбіўся невядомы, яшчэ нічым такім не адметны адвакацік, і ўдадатак страх перад ягонай вышэйшасцю – адным словам, усе мае цьмяныя прадчуванні я прагнаў, проста не мог не прагнаць. У імя маральнасці, якая ёсць прадукт нашай працоўнай маралі. Працуй, склаўшы рукі, дык выцягнеш ногі. Гультаю і Бог не паможа. Карацей, я паехаў у Р. (тады яшчэ ў “фольксвагене”).

Наша папраўчая турма. На машыне можна даехаць хвілін за дваццаць. Пляскатая даліна, прыгарадная вёска, панылая, шматбетонная, некалькі фабрык, на небакраі – лясы. Шчыра кажучы, было б перабольшаннем заяўляць, што нашая турма вядомая кожнаму жыхару горада. Бо чатырыста арыштантаў складаюць ад сілы нуль цэлых адну дзесятую працэнта яго насельніцтва. Зрэшты, гэтая ўстанова павінна быць вядомая аматарам нядзельных вылазак на прыроду насельніцтва, нават у тым выпадку, калі шмат хто прымае яе за бровар альбо за вар’яцкі шпіталь. А таму, хто прайшоў праз браму з аховай і стаіць перад галоўным будынкам, можа здацца, быццам перад ім няўдалае архітэктурнае выкананне кірхі альбо капліца з чырвонай цэглы. Гэтае цьмянае адчуванне рэлігійнай прыналежнасці ніякім чынам не парушае постаць ахоўніка: ветлыя, пабожныя фізіяноміі, ну, рыхтык табе Армія выратавання, паўсюль цішыня, дабрадайная для нерваў, у прахалодным змроку на чалавека міжволі нападае пазяхотка, да якое, аднак, дамешваецца душэўная сруха. Тут юстыцыя з’яўляецца перад божым светам з заспаным тварам, што і не дзіва, улічваючы вечна завязаныя вочы гэтай дамы. Ёсць і іншыя прыклады дабрахоцтва і клопату пра выратаванне душы, -- насустрач табе выходзіць барадаты капелан, нястомны руплівец і дбалец, пасля турэмны пастар, далей дама-псіхолаг у акулярах, усё так і прамяніцца жаданнем ратаваць, мацаваць, настаўляць душы, толькі ў самым канцы даволі бязрадаснага калідора прасвечвае пагрозлівы свет, хоць праз закратаваныя шкляныя дзверы немагчыма разгледзець дэталі, ды і двое ў цывільным, што сядзяць на ўслончыку каля кабінета дырэктара і чакаюць, аддана і змрочна, абуджаюць нейкі лёгкі недавер, нейкае несамавітае прадчуванне. Але той, перад кім адчыняюць шкляныя дзверы, хто пераступае таямнічы парог і заходзіць усярэдзіну, малой бяды ў якасці каго – ці тое крыху разгубленых членаў нейкай камісіі, ці тое арыштантаў, пастаўкай якіх займаецца правасуддзе, апынаецца на сваё здзіўленне ў царстве па-бацькоўску строгага, але зусім не бесчалавечнага парадку, карацей, перад трыма магутнымі галярэямі ў пяць паверхаў, якія ўсе праглядваюцца з аднаго пэўнага месца, у царстве зусім не змрочным, а наадварот, прасякнутым святлом зверху данізу, у царстве кратаў і клетак, не пазбаўленым, аднак, ні свайго аблічча, ні прыветлівасці, бо тут праз адчыненыя дзверы камеры можна ўбачыць столь нябесна-блакітнага колеру і пяшчотную зеляніну пакаёвай ліпы, там – ветлівыя, задаволеныя фізіяноміі арыштантаў у карычневых турэмных робах, стан здароўя падапечных вышэй за ўсе пахвалы, манаскі, мерны лад жыцця, ранняе выключэнне святла, простая ежа -- цуды твораць, у бібліятэцы ёсць побач з апісаннямі падарожжаў, побач з душарадным чытвом для арыштантаў абодвух веравызнанняў хай нават не самая новая літаратура, затое класіка, ад дырэкцыі раз на тыдзень – кінасеанс, на гэтым тыдні – “Мы вундэркінды”, наведвальнасць нядзельнай казані прыкметна перавышае ў працэнтных адносінах аналагічную па той бок турэмнага мура, жыццё размотваецца паступова, марудліва і раўнамерна, людзей забаўляюць і захапляюць, яны атрымліваюць ацэнкі. Тут прыкладныя паводзіны маюць сэнс, яны палягчаюць становішча, гаворка ідзе, зразумела, толькі пра тых, каму адседжваць гадоў дзесяць ці меней, тут выхаваўчыя меры дарэчныя. І наадварот, там, дзе ніякай надзеі няма, ад пажыццёва асуджанага нікто не патрабуе выпраўлення з удзячнасці за паслабленні, нездарма ж яны – гонар установы, напрыклад Дросэль і Цэртліх, якія на волі сваімі зладзействамі ўвагналі ў трымценне мірных грамадзянаў; ахоўнікі ставяцца да іх з нясмелай пачцівасцю, яны —зоркі мясцовага кантынгенту і паводзяцца адпаведна. Нельга замоўчваць той акалічнасці, што ў звычайных крымінальнікаў гэта часам выклікае зайздрасць, і яны даюць сабе слова наступным разам падысці да справы з большай грунтоўнасцю; гэтак сама ж і медаль, заслужаны нашай турмой, мае свой другі бок, але, калі разглядаць пытанне сукупна, хто б не захацеў пры такіх умовах ступіць на сцежку дабрачынства, пазбаўленыя пасадаў і пастоў чыноўнікі здабудуць новую надзею, забойцы звяртаюцца да антрапасофіі, вычварэнцы і кровамесы шукаюць духоўных даброцяў, тут клеяць скрынкі, плятуць кашы, акладаюць кнігі, друкуюць брашуры, і нават урадавыя радцы замаўляюць сабе гарнітуры у мясцовай швальні, удадатак будынак прапах цёплым хлебам, тутэйшая пякарня славіцца, яе булачкі на бутэрброды подзіву вартыя (каўбасу трэба замаўляць асобна), папугайчыкаў, галубоў, радыёпрымачы можна заслужыць прыкладнасцю і ветлівасцю, для ахвотнікаў прадоўжыць адукацыю ёсць вячэрнія класы, і не без тайнай зайздрасці міжволі закрадваецца подумка, а ёй на змену прыходзіць цвёрдая ўпэўненасць, што гэты свет у поўным парадку, не наш, а менавіта гэты.

Гутарка з дырэктарам папраўчай турмы. На вялікае маё здзіўленне мяне запрасілі да дырэктара Цэлера. Ён прыняў мяне ў сваім кабінеце – пакоі з вялікім сталом для пасяджэнняў, тэлефонам, папкамі. На сценах табліцы, чорныя дошкі з мноствам паперак, почарк амаль каліграфічны, сярод злачынцаў, як на жаль амаль усюды ў гэтай краіне, шмат настаўнікаў. Акно не закратаванае, выгляд на турэмны мур і невялікі газон, прычым гэта хутчэй нагадвала б школьны двор, калі б не абсалютная цішыня. Ні аўтамабільных гудкоў, ні шолахаў, як у доме для пярэстаркаў.

Дырэктар прывітаў мяне холадна і стрымана, пасля чаго мы селі.

-- Гер Шпэт, -- пачаў ён нашу гутарку, -- увязьнены Ісак Колер пажадаў, каб вы яго наведалі. Я дазволіў, вы будзеце гутарыць з Колерам ў прысутнасці ахоўніка.

-- Ад Штусі-Лойпіна я чуў, што ён можа гутарыць са сваімі кліентамі без сведкаў.

-- Штусі-Лойпін карыстаеццам нашым даверам, -- адказаў дырэктар на маё пытанне.—Не хачу сказаць, што вы ім не карыстаецеся, проста мы вас яшчэ не ведаем.

-- Ясна.

-- І яшчэ адно, гер Шпэт, -- ужо больш прыветлівым тонам, -- перш чым вы пачняце гутарку з Колерам, я хацеў бы расказаць вам, якое думкі я пра гэтага вязьня. Магчыма, гэта вам спатрэбіцца. Не зразумейце мяне няправільна. У мае абавязкі не ўваходзіць высвятляць, чаму людзі, давераныя майму нагляду, апынуліся тут. Гэта мне не абыходзіць. Мая справа – выкананне выраку. І нічога больш. Вось чаму я не збіраюся разважаць і пра злачынства Колера. Але, прызнаюся вам шчыра, гэты чалавек выклікае ў мяне недаўмёнасць.

-- У якім сэнсе?

Дырэктар злёгку замуляўся, потым сказаў:

-- Ён здаецца абсалютна шчаслівым.

-- Можна толькі парадавацца, -- сказаў я.

-- Не ведаю, не ведаю, -- адказаў дырэктар.

-- Зрэшты, у вас сапраўды ўзорная ўстанова.

-- Стараюся, як магу, -- уздыхнуў дырэктар. – І ўсё-такі згадзіцеся, калі мультымільянер шчаслівы, адседжваючы тэрмін, дык у гэтым ёсць нейкая непрыстойнасць.

Па турэмным муры прагульваўся вялікі ўкормлены дрозд. Прываблены спевамі, шчэбетам і свістам распанелых у сваіх клетках птушак, чые галасы часам даносіліся з закратаваных вокан, з яўнай надзеяй на тое, што яму дазволяць тут застацца. Дзень выдаўся гарачы, з усяго выходзіла, што лета вярнулася, над далёкімі лясамі збіраліся хмары, а з вёскі чуўся бой гадзінніка на званіцы кірхі. Роўна дзевяць.

Я запаліў цыгарэту. Дырэктар пасунуў мне попельніцу.

-- Гер Шпэт, -- сказаў ён, -- уявіце сабе артыштанта, які проста з парога кажа вам у твар, што ў вас выдатная ўстанова, дзельныя ахоўнікі, што сам ён вельмі шчаслівы і нічога лепшага сабе не жадае. У галаве не ўкладваецца. У мяне гэта выклікала агіду.

-- Чаму ж гэта? – здзівіўся я. – Хіба ў вас ахоўнікі не дзельныя?

-- Ну зразумела, дзельныя, -- адказаў дырэктар, -- але меркаваць пра гэта належыць мне, а не арыштанту. Калі ўжо на тое, у пекле не скачуць.

-- Ну але ж бо,-- падтакнуў я.

-- Я тады проста выйшаў з сябе, запатрабаваў найстражэйшага выканання ўсіх правілаў унутранага парадку, хоць, згодна з указаннем дэпартамента юстыцыі, павінен быў бы паставіцца да яго з гранічнай лагодай і, хоць нідзе на свеце правіламі турэмнага парадку вязьню не забараняецца пачувацца абсалютна шчаслівым, я быў вельмі разгублены, чыста эмацыйна. Гер Шпэт, вы павінны зразумець мяне, Колер атрымаў звычайную адзіночку са строгім рэжымам, без асвятлення – увогуле, гэта забаронена, -- але праз колькі там дзён заўважаю, што ахоўнікі яго любяць, я б нават сказаў – шануюць.

-- А цяпер?

-- А цяпер я змірыўся з ім, -- буркнуў дырэктар.

-- І таксама яго шануеце?

Дырэктар задумліва паглядзеў на мяне.

-- Ведаеце, гер Шпэт, калі я сяджу ў Колера ў камеры і слухаю, як ён разважае, ад яго, чорт вазьмі, ідзе нейкая сіла, я б сказаў, надзея, можна самому паверыць у чалавецтва і ва ўсё добрае і прыгожае, ён і нашага пастара захапляе сваімі казанямі, гэта, скажу я вам, проста нейкая ліпкая зараза. Але, дзякаваць Богу, я цвярозы рэаліст і не веру, што бываюць абсалютна шчаслівыя людзі. І тым больш, калі яны сядзяць у турмах, як мы ні рупімся палегчыць жыццё нашым пацыентам. Мы ж не звяры, зрэштачкі. А злачынцы – яны і ёсць злачынцы. Вось чаму я яшчэ раз кажу вам: гэты чалавек можа быць вельмі небяспечным, павінен быць вельмі небяспечным. Вы робіце толькі першыя крокі на сваім прыпірышчы, таму будзьце двойчы асцярожлівы, каб не трапіць у ягоную пастку, а самае лепшае было б вам зусім з ім не звязвацца. Зразумела, я толькі раю, не больш; урэшце, вы самі адвакат, вам і рашаць. Калі б толькі чалавека не тузалі да такой ступені ў розныя бакі. Гэты Колер альбо святы, альбо сатана, я лічыў сваім абавязкам засцерагчы вас, што і раблю.

-- Вельмі вам дзякую, гер дырэктар, -- сказаў я.

-- Добра, я распараджуся, каб вам прывялі Колера, -- уздыхнуў дырэктар.

Даручэнне. Гутарка з абсалютна шчаслівым чалавекам праходзіла ў суседнім пакоі. Тая сабая абстаноўка, той самы выгляд з акна. Я ўстаў, калі ахоўнік увёў доктара h.c. Ісака Колера. Стары быў у карычневай арыштанцкай робе, яго ахоўнік – у чорнай форме, вельмі падобны на паштальёна.

-- Сядайце, Шпэт, -- сказаў доктар h.c. Ісак Колер. Ён трымаўся як гаспадар, нязмушана і паблажліва. Я, уражаны, падзякаваў і сеў. Пасля прапанаваў арыштанту цыгарэту, але той адмовіўся.

-- Я кінуў курыць, -- патлумачыў ён, -- не ўпускаю магчымасці спалучыць прыемнае з карысным.

-- Гэта турму вы лічыце прыемнай, гер Колер? – спытаўся я.

Ён здзіўлена паглядзеў на мяне.

-- А вы не?

-- Я ў ёй не сяджу.

Ён аж ззяў.

-- Па-мойму, тут цудоўна. Гэта спакой! Гэта цішыня! Я, мушу вам прызнацца, жыў дужа рассеяна, раней. Праз свой трэст.

-- Магу сабе ўявіць, -- згадзіўся я.

-- Тэлефона тут няма, -- працягваў Колер. – Здароўе ў мяне прыкметна паправілася. Вось, падзівіцеся. – І ён зрабіў некалькі прысядаў. – Месяц назад я б так не здолеў, -- горда патлумачыў ён, -- дарэчы, у нас тут ёсць спартыўны клуб.

-- Ведаю.

За акном, па-ранейшаму поўны надзеяў, прагульваўся ўкормлены дрозд, але, магчыма, гэта ўжо быў іншы. Абсалютна шчаслівы чалавек задаволена разглядваў мяне.

-- Мы з вамі сустракаліся.

-- Ведаю.

-- У рэстаране “Du Théâtre», які займае пэўнае месца ў маім жыцці. Вы, як я памятаю, назіралі, як я гуляю на більярдзе.

-- Я нічога не глуздую ў більярдзе.

-- Дагэтуль?

-- Дагэтуль, гер Колер.

Арыштант засмяяўся і, павярнуўшыся да ахоўніка, сказаў:

-- Мёзер, ці не ўчыніце ласкі падаць нашаму юнаму другу агню?

-- Вядома, гер кантанальны радца, само сабою, гер кантанальны радца.

Ахоўнік таксама ззяў усім тварам.

Пасля ён зноў сеў, а я закурыў. Зычлівасць абодвух моцна мяне выматвала. Я з прыемнасцю адчыніў бы вялікае незакратаванае акно, але ў турме гэта, мабыць, не прынята.

-- Ведаеце, Шпэт, -- загаварыў Колер, -- я нічым не адметны заключоны, не больш, а Мёзер – адзін з маіх ахоўнікаў. Выдатны чалавек. Ён уводзіць мяне ў таямніцы пчалярства. Я ўжо амаль адчуваю сябе пчаляром, ахоўнік Брунэр – з ім вам таксама не лішне было б пазнаёміцца – вучыць мяне эсперанта. Мы стасункуемся выключна на гэтай мове. Можаце самі пераканацца: бадзёрасць духу, хатняя абстаноўка, сардэчнасць паўсюль, глыбокі мір і спакой. Я цяпер абсалютна шчаслівы чалавек. А раней? Госпадзе! Я чытаю Платона ў арыгінале, я пляту кашы, дарэчы, Шпэт, вам не патрэбен кош?

-- На жаль, не.

-- Кашы гера кантанальнага радцы – верх дасканаласці, -- горда пацвердзіў ахоўнік са свайго кута. – Я асабіста навучыў яго плесці кашы, і ён ужо пакінуў далёка ззаду ўсіх нашых майстроў. Далібог, я не перабольшваю.

Я зноў выказаў шкадаванне.

-- Вой не, мне не патрэбен кош.

-- Шкада, а то я з прыемнасцю падарыў бы вам. На памяць.

-- Нічога не парадзіш.

-- Шкада. Да слёз.

Я пачаў траціць вытрымку.

-- Ці не магу я даведацца, навошта мяне сюды запрасілі? – спытаўся я.

-- Але ж вядома, можаце, -- адказаў ён. – Несумненна, можаце. У мяне неяк з галавы выскачыла, што вы прыехалі з волі, што вам спех, што вы занятыя. Добра, пяройдзем да справы: тады, у «Du Théâtre», вы, памятаеце, расказвалі, што збіраецеся стаць самастойным.

-- Я і самастойны.

-- Так, мне дакладвалі. Ну, і як гандаль у лаўцы?

-- Гер Колер, -- сказаў я, -- тут пра гэта, бадай што, гаварыць недарэчы.

-- Значыцца, кепска, -- кіўнуў ён, -- так я і думаў. А кантора ваша ў мансардзе на Шпігельгасэ, праўда? Таксама кепска. Яшчэ горш нават.

Гэта ўжо перабірала край. Я ўстаў.

-- Альбо вы скажаце мне, што вам ад мяне трэба, гер Колер, альбо я пайду, -- груба сказаў я.

Абсалютна шчаслівы чалавек таксама ўстаў, раптам перад маімі вачыма зрабіўся магутным, непераможным і ўціснуў мяне назад у крэсла абедзвюма рукамі, апусціўшы іх, як гіры, на мае плечы.

-- Сядзьце, -- сказаў ён пагрозліва, амаль злосна.

Мне нічога не заставалася, як паслухацца.

-- Добра, -- сказаў я і прыціх.

Ахоўнік таксама. Колер зноў сеў.

-- Вам патрэбны грошы, -- канстатаваў ён.

-- Гэтага мы абмяркоўваць не будзем, -- адказаў я.

-- Я мог бы даць вам даручэнне.

-- Слухаю.

-- Я хачу, каб вы нанава расследавалі маю справу.

Я разгубіўся.

-- Інакш кажучы, гер Колер, вы хочаце дабіцца перагляду?

Ён кіўнуў.

-- Калі б я хацеў перагляду, гэта азначала б, што вынесены мне вырак несправядлівы. Але ён больш чым справядлівы. Жыццё маё завершана і падшыта да справы. Я ведаю, тутэйшы дырэктар лічыць мяне крывадушнікам, і вы, Шпэт, здаецца, таксама. Магу зразумець. Але я не святы і не д’ябал, я ўсяго толькі чалавек, які прыйшоў да высновы, што, каб жыць, дастаткова турэмнай камеры, а каб памерці – ложка, пазней – труны, бо прызначэнне чалавека – мысліць, а не дзейнічаць, Дзейнічаць можа кожны асёл.

-- Добра, -- сказаў я, -- вельмі пахвальныя высновы. Але цяпер дзейнічаць за вас павінен буду я. Яшчэ раз даследаваць вашу справу. А ці дазволена аслу папытацца, што вы намыслілі?

-- Нічога я не намысліў, -- коратка адказаў доктар h.c. Ісак Колер. – Я проста разважаю. Пра свет. Пра людзей. Магчыма, пра Бога. Але на развагі мне патрэбен матэрыял, інакш мае думкі пачынаюць круціцца ў пустаце. Ад вас мне не трэба нічога, апрача невялікай дапамогі ў маіх занятках, якія вы спакойна можаце разглядаць як хобі міліянера. Дарэчы, вы не адзіны, у каго я прашу нязначных паслугаў. Вы ведаеце старога Кнульпэ?

-- Прафесара?

-- Яго-яго.

-- Я ў яго вучыўся.

-- Ну, вось бачыце. Цяпер ён на пенсіі, і каб ён канчаткова не спарахнеў, я і яму даў даручэнне. Цяпер ён заняты даследаваннем. Вынікі аднаго забойства. Ён высвятляе наступствы, якія паследавалі і яшчэ паследуюць у выніку гвалтоўнага спынення жыцця аднаго калегі. Надзвычай цікава. Ён у захапленні. А задача ў тым, каб, даследаваўшы рэчавасць, дакладна вымерыць і ўздзеянне аднаго ўчынку. А ваша задача, шаноўны, будзе іншага роду, і ў пэўнай ступені яна процілеглая таму, што робіць Кнульпэ.

-- Якім жа чынам?

-- Вы павінны нанава разгледзець мой выпадак, зыходзячы з дапушчэння, што забойца быў не я.

-- Не разумею.

-- Вам трэба скласці фіктыўнае дапушчэнне, толькі і ўсяго.

-- Але ж раз вы забойца, дык усе мае дапушчэнні не маюць сэнсу, -- запярэчыў я.

-- Не, толькі так яны і набываюць сэнс, -- адказаў Колер, -- дарэчы, вас ніхто і не прымушае даследаваць рэчавасць, гэтым займаецца наш мілы Кнульпэ, вам трэба разгледзець адну з магчымасцяў, якія тояцца ў рэчаіснасці. Бачыце, дарагі Шпэт, рэчаіснасць нам і без таго вядомая, за яе я і сяджу тут і пляту кашы, а вось пра магчымае нам вядома якраз жа і мала. І гэта натуральна. Магчымае амаль бязмежнае, тым часам як рэчаіснае строга абмежавана, бо толькі адной з магчымасцяў дадзена ўвасобіцца ў існасць. Рэчаіснае – гэта проста асобы выпадак магчымага. А таму яго няцяжка ўявіць і ў іншым выглядзе. З чаго вынікае, што нам трэба пераасэнсаваць рэчаіснае, каб пранікнуць у сферу магчымага.

Я засмяяўся.

-- Не зусім звычайны лад разважанняў, гер Колер.

-- Так, у тутэйшых мясцінах прынята разважаць, -- адказаў Колер. – Ведаеце, гер Шпэт, начамі, гледзячы на зоркі праз аконныя краты, я часта задаю сабе пытанне: як бы выглядала рэчаіснасць, калі б забойца быў не я, а хто-небудзь іншы? Хто б ён тады быў, гэты іншы? Вось на якое пытанне я хацеў бы атрымаць ад вас адказ. Я кладу вам трыццаць тысяч ганарару, з іх пятнаццаць – авансам.

Я прамоўчаў.

-- Ну, дык што? – спытаў ён.

-- Падобна на пакт з д’яблам, -- адказаў я.

-- Я ж не патрабую ад вас душы.

-- Хто ведае.

-- Вы нічым не рызыкуеце.

-- Магчыма. Але я не бачу сэнсу ў вашай задумцы.

Ён паківаў галавой, засмяяўся.

-- Годзе вам і таго, што я бачу. Астатняе хай вас не турбуе. Ад вас патрабуецца толькі прыняць прапанову, якая анічым не ўшчамляе закону і якая мне патрэбна на даследаванне магчымага. Усе выдаткі я, зразумела, бяру на сябе. Звяжыцеся з якім-небудзь сумленным дэтэктывам, сама лепш з Лінгардам, заплаціце яму, колькі ён папросіць, грошай хопіць на ўсё, і наогул дзейнічайце, як вам заўгодзіцца.

Я яшчэ раз абдумаў гэтую дзіўную прапанову. Яна мне не спадабалася, я спадыспаду ўнюхаў нейкую пастку, хоць і не мог уцяміць, у чым яна.

-- А чаму вы звярнуліся менавіта да мяне? – спытаўся я.

-- Таму што вы нічога не цяміце ў більярдзе, -- спакойна адказаў ён.

І тут я прыняў прапанову.

-- Гер Колер, -- сказаў я, -- ваша даручэнне ўяўляецца мне надта загадкавым.

-- Адказ можаце паведаміць маёй дачцэ, -- сказаў Колер і ўстаў.

-- А мне не трэба час на роздум, я адмаўляюся, -- адказаў я і таксама ўстаў.

Колер спакойна зірнуў на мяне, распраменены, шчаслівы, ружовы.

-- Вы возьмецеся за гэта даручэнне, мой юны дружа, -- сказаў ён, -- я ведаю вас лепш, чым вы самі сябе ведаеце: шанец – ён і ёсць шанец, а вам ён патрэбен. Вось, шчыра кажучы, і ўсё, што я хацеў сказаць. А цяпер, Мёзер, вернемся да нашых кашоў.

І абодва сышлі, пад ручку, каб я так жыў, а я быў рады, што змагу нарэшце пакінуць прытулак абсалютнага шчасця і па магчымасці хутчэй. Я зліняў у самым першым значэнні гэтага слова. Поўны цвёрдай рашучасці не ўблытвацца ў гэтую справу і ніколі больш не бачыцца з Колерам.

Але я такі згадзіўся. Хоць яшчэ назаўтра мерыўся адмовіцца. Я адчуваў, што на карту пастаўлена мая адвакацкая рэпутацыя, хай нават ніякай рэпутацыі ў мяне пакуль што не было. Але прапанова Колера не мела сэнсу, нейкі фокус, ніжэй годнасці маёй прафесіі, чыстая магчымасць зарабіць шмат грошай на дурніцу, супроць чаго паўставаў мой гонар. У тыя часы я яшчэ хацеў заставацца незаплямленым, марыў пра сапраўдныя працэсы, пра магчымасць прыносіць людзям карысць. Я напісаў кантанальнаму радцу ліст, дзе паўторна паведаміў яму свае рашэнне. На гэтым справа для мяне была закончаная. З лістом тым у кішэні я выйшаў са свайго пакоя на Фраерштрасэ, як выходзіў штораніцы, а дзевятай ноль-ноль, каб для пачатку як звычайна наведаць “Сэлект” , пазней забегчы ў сваю кантору (мансарда на Шпігельгасэ), а яшчэ пазней – прайсціся па набярэжнай. У дзвярах я раскланяўся са сваёй кватэрнай гаспадыняй, прымружыў вочы ад сляпучага святла, гледзячы на жоўтую паштовую скрынку каля дзвярэй крамы, праз дарогу ад мяне, некалькі крокаў, смеху вартая адлегласць, але, як што жыццё часам нагадвае сюжэт дрэннага рамана, я гэтай раніцай, цяжкай, гнятлівай, бо дзьмуў фён, г.зн. тыповай для нашага горада, звычайнай раніцай паміж дзевятай і дзесятай, як ужо было сказана, сустрэў, і ўдадатак падрад, аднаго за адным а) старога Кнульпэ, б) архітэктара Фрыдлі, в) прыватнага дэтэктыва Лінгарда.

а) Стары Кнульпэ: ён прыхапіў мяне каля паштовай скрынкі. Я якраз мерыўся ўкінуць свой ліст з адмоваю, як ён запабег мяне з цэлым пачкам пісьмаў, якія ён укідаў акуратна адно па адным. Як заўсёды са старым была ягоная жонка. Прафесар Карл Кнульпэ, амаль двухметровы, худы, здавалася, толькі са скуры і касцей, рыхтык той прапаведнік Сімон Бэргер ці Мікалай з Флюэ, але безбароды, здзічэлы, брудны, летам і ўзімку ў палярыне, да яе шапка-баскаўка. Яго жонка таксама высокая, як і ён сам, гэтакая ж худзюшчая, гэтакая ж здзічэлая і брудная, і таксама год у год насіла палярыну і шапку-баскаўку, аж многія прымалі яе не за ягоную жонку, а за брата-блізнюка. Абое былі асобы ў іх прафесіі, абое -- сацыёлагі. Але як неразлучныя былі яны ў жыцці, так навукова былі смяротныя ворагі, люта ваявалі адно з адным у друку – ён вялікі ліберал (“Капіталізм як духоўны авантурызм”, Франке, 1938), яна – зацятая марксістка, вядомая пад імем Майсей Штэхэлін (“Марксісцкі гуманізм гэтага свету”, Эўропа-фэрлаг, 1939), абое аднолькава пацярпелі за свае палітычныя сімпатыі: Карл Кнульпэ не атрымаў візу ў ЗША, Майсей Штэхэлін – у СССР, ён рэзка быў выказаўся супроць “інстынктыўных марксісцкіх тэндэнцыяў” у Злучаных Штатах, яна яшчэ больш неміласэрна праехалася была па “дробнабуржуазнай здрадзе” Савецкага Саюза. Быў, была. На жаль прошлы час дзеясловаў проста неабходны: два тыдні таму назад грузавік кампаніі па зносу дамоў Штурцаера раз’ехаў іх абаіх, ён быў пахаваны, яна крэміравана, згодна завяшчанню пацярпелых, што да крыўднага ўскладніла пахаванне.

-- Пахвалёны бог, -- пазначыў я сваю прысутнасць, усё яшчэ трымаючы ліст Колеру.

Прафесар Кнульпэ не павітаўся ўзаемна, толькі недаверліва зіркнуў на мяне ўніз праз запыленыя без аправы акуляры, прамаўчала і яго жонка (у такіх сама акулярах).

-- Не магу сказаць напэўна, ці памятаеце вы мяне, гер прафесар, -- сказаў я крыху падбадзёраны.

-- Але ж так, так, -- адказаў Кнульпэ, -- памятаю. Вучыліся юрыспрудэнцыі і практыкаваліся ў мяне ў сацыялогіі. Выглядаеце крыху на вечнага студэнта. Экзамены здалі?

-- Даўно, гер прафесар.

-- Цяпер адвакатам?

-- Трошкі, гер прафесар.

-- Пахвальна, пахвальна. Нябось, сацыяліст, га? – спытала жонка Карла Кнульпэ.

-- Трошкі, фраў прафесар.

-- Нешта ў вас на душы, -- канстатаваў Карл Кнульпэ.

-- Так, гер прафесар, трошкі.

-- Дык пройдземцеся разам, -- сказала яна.

Я пайшоў з імі. Ішлі да “Паваў”, так і не ўкінуты ліст у руцэ, па імгненнай забыўлівасці, але па дарозе былі яшчэ скрынкі.

-- Ну? – спытаўся ён.

-- Я быў у д-ра h.c. Ісака Колера, гер прафесар. У турме.

-- Так, так. У нашага развясёлага забойцы. Ай-яй, і Вам загадаў з’явіцца?

-- Ну так.

Распытвалі абое, то адно, то другое.

-- Ён усё яшчэ шчаслівы?

-- Яшчэ як!

-- Усё яшчэ цвіце і пахне?

-- Дзіва што!

Мы прайшлі міма чарговай паштовай скрынкі. Уласна, я ўжо быў хацеў спыніцца, укінуць свой ліст, але Кнульпы ішлі далей, нічога не падазраючы, паспешна і шырокім крокам. Я мусіў подбегам паспявацца, каб сысціся з імі.

-- Колер казаў мне, што Вы атрымалі вельмі своеасаблівае даручэнне, гер прафесар,-- сказаў я.

-- Своеасаблівае? Чаму своеасаблівае?

-- Гер прафесар! Руку на сэрца: што Колер даручае даследаваць сваё ж забойства на прадмет яго наступстваў, -- гэта дзікая ідэя. Чалавек забівае сярод божага белага дня, без прычыны, вось так ні з таго ні з сяго, а пасля яшчэ ўчыняе з усяго гэтага сацыялагічнае даследаванне, дзеля, як заяўляе, вымярэння рэчаіснасці.

-- Але Вы ўжо вымераны, малады чалавек. На поўную сажню.

-- За гэтым павінна нешта стаяць! Нейкая д’ябальшчына! – усклікнуў я.

Кнульпы спыніліся. Я задыхаўся. Ён прачысціў свае безапраўныя шкельцы, ступіў да мяне, так што я павінен быў глядзець на яго угору, а ён на мяне ўніз. Зноў начапіў акуляры, вырачыўся. Яго жонка таксама абурана ўтапырылася на мяне, падсунулася да мужа, а тым самым і да мяне.

-- Навука, навука стаіць за гэтым, малады чалавек, толькі навука. Упершыню ў буржуазным грамадстве вынікі і наступствы забойства могуць быць даследаваны з метадычнай грунтоўнасцю і вычарпальна апісаны! Дзякуючы нашаму царскаму забойству. Каласальны шанец. Выплывуць усе ўзаемасувязі! Сваяцкія, прафесійныя, палітычныя, фінансавыя, культурныя. Ніякага дзіва. Усё ўзаемазалежна ў гэтым свеце, у нашым міленькім горадзе таксама, адзін абапіраецца на другога, адзін пратэжыруе другому, і калі адзін падае, другія кумільгам цераз яго, і колькі ж бо колькі так ужо кульнулася. Уявіце сабе наступствы для нашай шаноўнай альма матэр. І гэта толькі пачатак.

-- Прабачце, машына.

Я пацягнуў абаіх да сябе, Кнульпы ў запале гарачкі сышлі з тратуара на вуліцу, і перад імі раптам затармазіла таксі. У салоне машыны – гвалт, нейкая старая дама ў капелюшы са штучнымі кветкамі кіпела за шыбай, гарласты таксіст – вельмі грубы. А Кнульпам хоць бы што.

-- Абсалютна ўсё адно,-- сказаў ён,-- статыстычна – нуль: ці нас раздушаць, ці не. У залік толькі сам пачатак, толькі навука.

Але фраў прафесар была зусім іншае думкі:

-- А мне было б шкада, -- лічыла яна.

Таксі ад’ехала. Кнульпы зноў перайшлі да любімай тэмы – сацыялагічных даследаванняў.

-- Забойства ёсць забойства, вядома, але для навукоўца гэта феномен, які павінен быць даследаваны як і ўсе іншыя феномены. Дагэтуль абмяжоўваліся толькі канстатацыяй фактаў, матывамі, прычынамі, асяроддзем, а я цяпер нацэлены на наступствы. І тут ужо дазвольце сказаць: дабраславенне альма матэр, дабраславенне ўсяму універсітэту, гэтае забойства, хацелася б, так бы мовіць, аж самаму каго-небудзь забіць. Але ж, вядома, шкада, вельмі шкада, такое жудаснае дзейства, але, з другога боку, праз нечаканую шчыліну, што засталася ад Вінтэра, пранікае свежае паветра, новы дух. Дзіка, чаго толькі з гэтага не вынікае, аказваецца мілы, дарагі наш Вінтэр быў толькі пяском на вятры, толькі рэшткавым элементам, якога якраз і неставала, як яшчэ сказаў Шэкспір: “Зіма (Вінтэр) нашых прыкрасцяў і расчараванняў”, але я не хачу ні вінаваціць, ні каламбурыць, я толькі канстатую, стаўлю перад фактамі, малады чалавек, факты і толькі факты.

Мы дайшлі да “Паваў”.

-- Беражы вас Бог, гер адвакат, -- сказалі Кнульпы і развіталіся. – На гэтай ніве яшчэ шмат чаго даследаваць трэба, уплыў Вінтэра на школьную камісію – адно гэта ёсць цэлы раздзел, сачыце за сенсацыямі.

Каля дзвярэй рэстарана яны яшчэ раз абярнуліся, паднялі палец:

-- Навукова мысліце, малады чалавек, навукова мысліце. Але яшчэ падвучыцца трэба. Хоць вы і адвакат, даражэнькі, -- сказала фраў прафесар Кнульпэ, alias Майсей Штэгэлін. Яны зніклі, а мой ліст так і заставаўся ўсё яшчэ не ўкінуты.

б) Архітэктар Фрыдлі: неўзабаве пасля гэтага я сядзеў побач з ім у рэстаране “Сэлект”, ліст усё яшчэ ў кішэні. “Сэлект”: кавярня, каля якое сядзяць і сядзяць, колькі свет стаіць, інакш кажучы, мільёны гадоў, яшчэ калі брантазаўры пераходзілі ўброд раку, тут сядзелі. Фрыдлі я ведаю з часоў майго знаёмства з Штусі-Лойпінам, у яго былі ўвесь гэты час цяжкасці з зямельнымі спекуляцыямі, але яго нічога не магло стрымаць, ён быў і застаецца лавінай тлушчу, што падмятае наш горад, так што на прасеках паўстаюць новыя гандлёвыя, службовыя, арэндныя дамы, толькі даражэйшыя, чым раней, па адпаведна тлустых цэнах. Прыродная катастрофа пры бліжэйшым разглядзе: пяцідзесяцігадовыя, велізарныя тлушчавыя нарасці, маленькія, бліскучыя вочкі, глыбока--не разгледзець—пасаджаныя, нос малюсенькі, вушы таксама, усё астатняе велізарнае selfmademan*, дзіця доўгай вуліцы (мая старая, дарагі Шпэт, хадзіла мыць да чужых людзей, мой стары дапіўся да смерці, я нават сам пры пахаванні выліў у яго магілу бутэльку піва), не толькі арэна калёсных высцігаў, без яго спецыяльных цэнаў былі б немагчымыя шасцідзённыя гонкі, падчас якіх на стадыёне паглынаецца процьма венскіх сасісак, але ж і музычны мецэнат, дзякуючы якому аркестр Канцэртнай залы і наш Оперны не спаўзаюць у пасрэднасць, завабліваў дырыжыраваць у нас Клемпэрэра, Бруна Вальтэра і нават Караяна, а цяпер пратэжыруе Мондшайну, так што ён наш горад, які ён так грунтоўна зганьбіў новабудоўлямі і рэканструкцыямі, прынамсі, зноў крыху прасвятляе музамі.

Ён адразу пазнаў мяне. Раніца была, як ужо сказана, ветраная (дзьмуў фён) і цёплая, адчуваў сябе па-хатняму, расслаблена і зачараваным вяласцю клімату, сядзелі цесна, я амаль прыклеены да Фрыдлі, які быў у выдатным настроі, мачаючы грэнку за грэнкай у каву з малаком, бязмерна, плямкаючы, глытаючы і сёрбаючы, кава карычневымі палосамі сцякала па шаўковым гальштуку і па белай кашулі.

Запыт пракурору. Далей цягнуць нельга. Я проста абавязаны расказаць пра сваю першую сустрэчу з Элен. Пакутлівае мерапрыемства, ісці на яго трэба вельмі абачліва, унікнуць яго немагчыма. Нават калі ў маім пераказе выплывуць чыста асабістыя матывы. Нарэшце-такі асабістыя, бо вы з асаблівай цікавасцю прачытаеце і падкрэсліце гэтую частку. “Вы” – я не абмовіўся, я маю на ўвазе менавіта вас, гер пракурор Ёахім Фойзэр. Трымціце і калаціцеся. Чаму б мне не перайсці на асобы, калі вы, як пераемнік Емэрліна, другім, пасля начальніка паліцыі , чытацьмеце гэтыя радкі, правільней сказаць, ужо чытаеце, і я адчуваю пякельную радасць – пякельную, магчыма, у двайным сэнсе гэтага слова – прывітаць вас з таго свету. Па шчырасці: вы вельмі педантычны прадстаўнік сваёй пароды, хай нават у адрозненне ад нябожчыка Емэрліна ўдаяце з сябе чалавека прагрэсіўных поглядаў і не прапускаеце ніводнага псіхалагічнага сімпозіума. Вы любіце рэчавыя доказы. Толькі што дзеля парадку вы агледзелі мой труп у анатамічным тэатры, на вас быў светлы плашч, капялюш вы з павагі да жытлішча мёртвых трымалі ў руцэ і скруцілі прафесійна журботны твар, самазабойства праведзена так, што не падкапаешся, ужо прызнайцеся, але ж з Колерам я абышоўся паводле ўсіх правілаў, у яго вельмі ўрачысты выгляд, калі мы так вось пакоімся побач, адзін каля аднаго. Але ж вернемся з вашага рэальнага, якое для мяне ў будучым, у маё рэальнае, якое для вас ужо мінула. Часіны змяшчаюцца. Усеклі? Не думаю. Хіба што разгневаліся. Я вельмі старанна падрыхтаваўся.

Па-першае, гістарычна, архітэктанічна, па-філасофску. Важнае для ўнутранага жыцця патрабуе дакладнай акрэсленасці. Гэтак сама і ў гістарычным аспекце. Таму я сабраў самыя дакладныя звесткі пра Колераву вілу. Нават пакалупаўся ў матэрыялах гарадской бібліятэкі і высветліў, што гэта былая рэзідэнцыя Нікадэмуса Мольха. А Нікадэмус Мольх, мысляр на зары дваццатага стагоддзя, еўрапеец з Майсеевай барадой, невядомага паходжання і невядомай нацыянальнасці (паводле адной легенды – законны сын аўстралійскай спявачкі ад Аляксандра Трэцяга, паводле другой – былы падсудны за разбэшчванне малалетак настаўнік другой ступені Якаб Хэгер з Бургдорфа), узначальваў незалежную акадэмію, якая субсідавалася багатымі ўдовамі і палкоўнікамі – аматарамі прыгожага, перапісваўся са старым Талстым, сярэдніх гадоў Рабіндранатам Тагорам і маладым Клагесам, запачаткаваў касмічны рух абнаўленцаў, абвясціў сусветны вегетарыянскі ўрад, так нікім усур’ёз і не прызнаны (інакш, магчыма, удалося б пазбегнуць першай сусветнай вайны, пазбегнуць Гітлера – хоць і вегетарыянца, -- Другой сусветнай, а таксама ўсіх наступных ліхотаў), выдаваў часопісы, часткова акультнага, часткова парнагарафічнага зместу, пісаў драмы-містэрыі, пазней звярнуўся да будызму, каб яшчэ пазней, калі ўжо паўсюль былі парассыланыя арыентыроўкі з апісаннем ягоных прыкметаў, заблытаўшыся ў процьме банкруцтваў і пазоваў да прызнання бацькоўства, завяршыцца сакратаром далай-ламы – але гэта па неправераных чутках, бо некаторыя нашыя грамадзяне, удзельнікі кінаэкспедыцыі, нібыта і пазналі яго ў тапёры аднаго шанхайскага бара ў трыццатыя гады.

Размяшчэнне вілы. Як на адваката, які вырас у бедных, а дакладней, у ніякіх умовах, які толькі-толькі прыняў рашэнне ўчыніць сальта-мартале (цытую Фрыдлі) у гушчыню салодкага жыцця, дарога ад машыны Лінгарда да дзвярэй доктара h.c. Ісака Колера была даволі прыемная, яна вяла праз парк, дзе нават сама прырода дыхала багаццем. І флора тут не збеднілася сваімі дарамі. Дрэвы ўсе чыста велічныя і дагэтуль у летняй раскошы. Нават фён і той тут не адчуваецца, нават па гэтым пытанні быў падпісаны дагавор з нейкімі невядомымі інстанцыямі, бо то ж багатым людзям і такое па кішэні. (Для недасведчаных: пад фёнам у нашым горадзе разумеюць такую метэаралагічную сітуацыю, з якое вынікаюць болі ў галаве, самазабойствы, сужэнскія здрады, дарожныя выпадкі і акты насілля). Я ішоў па дбайна выпалатых, расчышчаных і пасыпаных друзам дарожках. Увогуле гэта быў парк далёкі ад цяперашніх. Хутчэй культытваваны пад даўніну. Падстрыжаныя кусты і жывыя агароджы. Замшэлыя статуі. Голыя барадатыя божышчы з маладзецкімі сцёгнамі і такімі самымі лыткамі. Ціхія сажалкі. Велічная пара паваў. І гэта пры тым, што парк ляжаў у цэнтры горада, дзе кожны квадратны метр зямлі каштаваў астранамічных грошай. Вакол яго грукаталі трамваі і ліўся паток машын, транспарт, як акіянскі прыбой, разбіваўся аб чыгунную рашотку з пазалочанымі слупамі, бушаваў, трызвоніў і дудзеў, але ў парку ў Колера панавала цішыня, адкуль толькі яна тут бралася. Магчыма, гукавым хвалям проста забаранілі сюды ўрывацца. Чутно было толькі птушынае ціліліканне.

Сам будынак. Увогуле ён часам выглядаў проста пачварай з ахітэктурнага гледзішча, наш паўночны мысляр сам накідаў яго праект. І як удалося кантанальнаму радцу ператварыць гэты жах у нешта жылое і людзкае – гэта адна з ягоных таямніц. Мабыць, давялося адбіць процьму купалоў, вежак, эркераў, анёлкаў і задыякальных фігурак (Нікадэмус Мольх між іншым прыпадаў слабасцю і да астралогіі), перш чым з архітэктурнага монстра выкуклілася віла, хоць і па-ранейшаму з шчытом-франтонам, але ад гэтага яшчэ больш зграбная, увітая дзікім вінаградам, блюшчом, бружмелем і ружамі, вялікая і ўкладзістая, такою ж аказалася яна і ўсярэдзіне, калі я, апошні раз акінуўшыся вокам на “поршэ”, які адгэтуль выглядаў толькі чырвонай плямай, пераступіў яе парог. Архітэктары парупіліся як мае быць, яны павыломвалі сцены, накрылі падлогу дыванамі і гэтак далей, усё тут было зручнае і лёгкае. Антыкварная мэбля, кожны прадмет – твор мастацтва, на сценах – славутыя імпрэсіяністы, далей – познія фламандцы (па доме мяне вяла пакаёўка). У кабінеце гера радцы мяне пакінулі чакаць, кабінет быў шырокі, пазалочаны сонцам. Дзверы насцеж вялі ў парк, два акны абапал дзвярэй даходзілі амаль да падлогі. Каштоўны паркет, неабсяжны пісьмовы стол, глыбокія скураныя фатэлі, на сценах ніякіх карцін, адно толькі кнігі і кнігі пад самую столь, натуральныя навукі і матэматыка, салідная бібліятэка, да якой неяк зусім не пасаваў більярд. Стаяў ён у ёмістай нішы, на зялёным полі ляжалі тры шары, каля сцяны цэлая калекцыя більярдных кіёў. Шмат старадаўніх з надпісамі. Кій Анарэ дэ Бальзака, кій Готфрыда Келера, генерала Дзюфура, кій Бісмарка, а адным па ўсёй верагоднасці калісьці ганяў шары сам Напалеон. Я агледзеўся крыху збянтэжана. Прысутнасць старога доктара h. c. адчувалася рыхтык ва ўсім, быццам ён кожную хвіліну мог увайсці з парку, быццам я чуў яго смех, быццам на мне спыніўся яго пільны позірк.

Візія. Тут адбылося нешта дзівоснае, я сказаў бы нават – са свету відзежаў. Раптам я зразумеў кантанальнага радцу. Самому сабе нечакана. Гэтае разуменне як бы сышло на мяне. Я разгадаў прычыну яго ўчынку. Я ўгадваў яе ў каштоўных прадметах абстаноўкі, у кнігах, у більярдным стале. Я разгледзеў яе у сувязі паміж строгай логікай і гульнёй, якая наклала свой адбітак на гэты пакой. Я пранік у яго таямніцу і ўбачыў ясна: Колер забіў не таму, што быў гулец. Не. Колер не быў чалавекам азарту. Стаўкі яго не цікавілі. А цікавіла яго сама гульня як гульня, раскат шароў па зялёным полі, разлікі, іх выкананне, магчымасці, закладзеныя ў кожнай партыі. Удача была для яго нішто (таму ён мог лічыць сябе абсалютна шчаслівым чалавекам і пры гэтым ані не хітраваў). Ён проста ганарыўся, што ў ягонай уладзе было вызначаць умовы гульні, любіў назіраць за ростам нейкай мусовасці, якую сам жа і стварыў. На чым палягаў ягоны гумар. Вядома, на тое былі таксама свае прычыны. Магчыма, вытанчаная прага ўлады, ахвота пагуляць не толькі шарамі, але і людзьмі, спакуса паставіць сябе нароўні з Богам. Вельмі нават магчыма. Але неістотна. Мне, як юрысту, след заставацца на паверхні, а не лезці ў нетры псіхалогіі і ўжо ж тым болей не дзерціся ў філасофію альбо ў тэалогію. Учыніўшы забойства, Келер проста пачаў новую партыю, і не больш. Цяпер усё ішло згодна з яго планам. Я ж быў толькі адным з шароў пад яго ўдарам. Ён дзейнічаў лагічна. Суду ён не назваў прычыны таму, што і не мог назваць яе. Забойцы звычайна дзейнічаюць па канкрэтных матывах. З голаду. З кахання. Духоўныя матывы сустракаюцца больш рэдка, і тое скажоныя ад дамесу палітыкі. Матывы рэлігійныя амаль не сустракаюцца і вядуць забойцу проста ў псіхіятрычную лякарню. А кантанальны радца дзейнічаў з чыста навуковых меркаванняў. Гэта гучыць абсурдна, але ён быў мысляр. І матывы ў яго былі не канкрэтныя, а абстрактныя. Вось на гэта яго і можна было падчапіць. Ён любіў більярд не як гульню, а таму, што більярд служыў яму за мадэль рэчаіснасці. Адным з магчымых яе спрашчэнняў ( мадэль рэчаіснасці – тут я ўжываю любімы выраз Мока, дойліда, які шмат займаецца фізікай, нямала лепіць і наогул непапраўны летуцейнік, у яго майстэрні я апошнім часам часта заседжваюся – а дзе яшчэ загадаеце пасля дванаццаці шукаць выпіўку ў такой краіне, як наша? -- гутарыць з ім пры яго глухаце даволі цяжка, хоць ідэяў ён мне падкінуў шмат). З той самай прычыны Колер займаўся прыродазнаўчымі навукамі і матэматыкай. Яны акурат гэтак сама пастаўлялі “мадэлі рэчаіснасці”. Але ўрэшце гэтыя мадэлі перасталі яго задавальняць, і яму давялося пайсці на забойства, каб стварыць сабе чарговую мадэль. Ён эксперыментаваў над злачынствам, і смерць была для яго не больш чым метадам. Адсюль і даручэнне Кнульпэ высветліць наступствы забойства, адсюль і абсурднае заданне пашукаць іншага “магчымага” забойцу. Толькі цяпер у яго кабінеце сам-насам з прадметамі, якімі займаўся стары, я зразумеў сэнс нашай з ім гутаркі ў турме. “Даследаваўшы рэчавасць, дакладна вымерыць і ўздзеянне аднаго ўчынку”, і “нам трэба пераасэнсаваць рэчаіснасць, каб пранікнуць у сферу магчымага”. Доктар h. c. адкрыў нам свае карты, але тады я не зразумеў ягонай гульні. Толькі прыняўшы гульню сур’ёзна, можна было знайсці матыў забойства: ён забіў, каб паназіраць, ён забраў у кагосьці жыццё, каб даследаваць законы, на якіх грунтуецца чалавечае грамадства. Зрэшты, калі б ён прывёў гэты матыў у судзе, яго палічылі б пустой адчэпкай. З юрыдычнага боку ён занадта абстрактны. А навуковае мысленне менавіта ж такое. Яго абстрактнасць служыць яму абаронай. Аднак, адзін раз вырваўшыся са свайго схову, яно можа наброіць бедаў. І мы будзем бяссільныя перад ім. Няма сумнення, што менавіта гэта і адбылося з эксперыментам Колера: духу навукі спатрэбілася забойства. Тым самым ні радца не апраўданы, ні навука не асуджана. Чым духоўнейшы матыў гвалту, тым страшнейшы сам гвалт, чым больш усвядомлены, тым менш яму апраўдання. Ён набывае рысы бесчалавечнасці. Блюзнерства. У гэтым сэнсе я разважаў слушна, і маё бачанне пацвердзілася. Яно засцерагло мяне ад захаплення Колерам, перашкодзіла мне хоць на хвіліну паверыць у яго невінаватасць. Яно дапамагло мне захаваць да яго агіду. Перакананне, што забіў менавіта ён, з гэтай хвіліны ўжо ніколі не пакідала мяне. Бяда ж у тым, што тады я не распазнаваў небяспекі партыі, якую Колер з маёй дапамогай задумаў згуляць. Я лічыў, быццам мой удзел – гэта ўсяго толькі бяскрыўдная тэхнічная дэталь, без наступстваў. Я ўявіў сабе, быццам партыя будзе весціся далей у вакууме, так сказаць, выключна ў думках гэтага блюзнера. Гульня яго пачалася з забойства. Як жа я мог не здагадацца, што працяг яе прывядзе да другога забойства, да забойства, якое гэтым разам ужо давядзецца ўчыняць не доктару h. c., а нам, прадстаўнікам юстыцыі, з якою стары завёў сваю гульню?

Па-другое, духоўна. Кожная сустрэча патрабуе не толькі строгіх рамак, яна прэтэндуе таксама і на тое, каб яе правялі ў прыстойных манерах. З чаго вынікае: п’янка без пярэсыху і дзеўкі. Выпіў я спачатку літр-другі яблычнага віна, мавэтон, сам разумею (пытанне цаны), але піў я толькі дзеля таго, каб увесцівесці сябе ў патрэбны настрой; калі да мяне далучылася паненка, я перайшоў на каньяк. Не хвалюйцеся: шлункі ў мяне як прасмоленыя. Дарэчы, пра паненак – гэтым разам яна была не Гізэла (ну, тая, станістая), а Моніка (ці Марыя, ці Марыяна, чорт іх разбярэ, прынамсі, нейкае “М” было), справа ў нас пайшла на высокім узроўні, яна праспявала мне процьму народных песняў з нямецкіх фільмаў, пад яе спевы я і заснуў, а пазней яна змылася з усёй маёй наяўнасцю. Я, тым часам перайшоўшы на “грушаўку”, знайшоў яе непадалёк ад Бэльвю ў нейкай кавярні, дзе не падавалі моцных напояў. Заспеў я яе не адну, а з Гізэлай і Гізэліным хахалем (той самы Луцкі , пра якога ўжо згадвалася раней), які, як выявілася, быў яе патронам. Я паклікаў яе да адказу, а ён самым найгуманнейшым чынам урэгуляваў маю фінансавую праблему. І Марлен, ці як там яе, давялося раскашэльвацца. Увогуле ўсё адбывалася вельмі па-людзку. Я б нават сказаў – высакародна: так, афіцыянтка, напрыклад, заплюшчыла вочы на тое, што я прынёс з сабою бутэльку “вільяміну”, і мы выпілі ўчатырох. Потым прыйшла Элен, больш чым неспадзявана, больш чым раптоўна, проста як з’яўленне з іншага свету. З горшага. Убачыўшы яе з Штусі-Лойпінам – калі гэта, папытаюся я, было такое два месяцы назад, тры месяцы назад, паўгода? – я больш не думаў пра яе, хоць не, яшчэ раз, неяк ноччу, пад раніцу, калі над мною, як Буда, пакалыхвалася Гізэла, але ўжо пасля таго больш не думаў, напэўна не думаў, хіба што мімалётна, подбегам успомніў, пераходзячы мокрую пасля дажджу вуліцу каля Бэльвю, але гэта не ў залік, проста рэзкія перамены надвор’я кранаюць псіхіку, -- і вось яна ўзнікла перад мною, ёй, бачыце, спатрэбілася пашукаць мяне ў кавярні. Я міжволі засмяяўся, усе засмяяліся. Элен захоўвала спакой, прыветлівасць, перавагу, яснасць погляду, ну, словам, усё, што патрэбна па лініі бездакорнай вытрымкі. У тым і быў жах, што яна заўсёды валодала сабою, заўсёды была спакойная, прыветлівая, ясна ўсё бачыла. Я быў здольны забіць, зарэзаць, задушыць, згвалціць яе, зрабіць шлюхай, апошняе – найахвотней.

-- Мне трэба перагаварыць з вамі, гер Шпэт, -- сказала Элен, запытальна зірнуўшы на мяне.

-- Што гэта за паненка за такая? – пацікавілася Гізэла.

-- Гэта вельмі высакародная паненка, -- адказаў я, -- паненка з добрага дому, дачушка аднаго забойцы.

-- А з кім яна спіць? – хацелася ведаць Марыяне (ці Магдалене, ці Мадлене).

-- Яна знюхалася з адным суперадвакатам, -- патлумачыў я, -- з найсвяцілейшым свяцілам з усіх юрыдычных свяцілаў, з добра выхаваным шыбенікам, з вялікім адвакатам на ўсе рукі майстрам Штусі-Лойпінам. Таму акт у іх бывае не полавы, а юрыдычны.

-- Гер Шпэт, -- сказала Элен.

-- Прысядзьце, прашу вас, -- адказаў я. – Ці заўгодзіцца вам сядзець на каленях у патрона гэтых дзвюх паненак, вялебнага гера Луцкі, чыім давераным я маю гонар быць, альбо, магчыма, вам больш даспадобы фатэль?

-- Фатэль, -- ціха сказала Элен.

Луцкі падсунуў ёй крэсла, ласкава, рафінавана, з галавы да ног свецкі Луцкі, вускі чорныя, твар як з касметычнай рэкламы, каравокі апостальскі позірк, ён нават пакланіўся, пасоўваючы крэсла і на сто міляў навокал патыхаючы туалетнай вадой і цыгарэтамі «Camel». Элен нерашуча села.

-- Я, шчыра кажучы, хацела б пагутарыць з вамі сам-насам, -- сказала Элен.

-- От ужо што лішне, тое лішне, -- засмяяўся я, -- у нас у чацвярых няма сакрэтаў адно ад аднаго. З фройляйн Гізэлай я ўжо каторы тыдзень як сплю, з дабрадзейнай Монікай, ці Марыянай, а хвароба яе ведае, як насамрэч, спаў мінулае ночы. Як бачыце, у нас усё досыць непрэтэнцыёзна. Адным словам, выкладвайце.

У Элен на вочы набеглі слёзы.

-- Вы неяк у мяне пра нешта пыталіся.

-- Пытаўся.

-- Калі мы з герам Штусі-Лойпінам пілі каву…

-- Мне ясна, пра што вы кажаце, -- перапыніў я, -- не трэба толькі перад імем гэтага пацяробка ўжываць слова “гер”.

-- Я таго разу не зусім даўмелася да сэнсу вашага пытання,-- ціха сказала яна.

І вакол нас таксама зрабілася ціха. Гізэла спырхнула з маіх каленяў і пачала асвяжаць макіяж. Я асатанеў ад злосці, разліў “вільямін” у чаркі і раптам заўважыў, што валасы ў мяне зліпліся, твар заліўся потам, што вочы пячэ, што я не паголены, што ад мяне кепска патыхае, раптоўная збянтэжанасць дзяўчат мяне страшэнна раззлавала, здавалася, быццам яны засаромеліся перад Элен, быццам сярод нас павеяла духам Арміі выратавання, я быў гатовы разнесці ўсё ўшчэнт, свет быў зладжаны шыварат-навыварат і дагары нагамі. Гэта Элен трэба было поўзаць на пузе перад гэтымі дзяўчатамі, але нічога, яна ў мяне яшчэ напоўзаецца. Я ўсё больш падліваў сабе, не кажучы ні слова, проста моўчкі глядзеў у спакойны твар з вялікімі цёмнымі вачыма.

-- Фройляйн Элен Колер, -- прамармытаў я заікаючыся і ўстаў, пахістваючыся, але ўстаў,-- фройляйн Колер, я хачу зрабіць вам адну заяву, адну, але прынцыповую. Так-так, зрабіць заяву, гэта дакладная фармулёўка. Я застаў вас тады з вашым кныром Штусі-Лойпінам – без панікі, мілыя дамы, -- я застаў вас, Элен Колер. Правільна. Я спытаўся ў вас, ці лёталі вы ў дзень забойства ці не, прычым менавіта тым рэйсам, які павінен быў даставіць англійскага міністра на яго захлюпаны востраў. Правільна, правільна і яшчэ раз правільна. Вы адказалі на маё пытанне станоўча. А цяпер я хачу шпурнуць вам у твар самае галоўнае, так-так, Элен Колер, шпурнуць з усяе сілы. Рэвальвер быў у міністра ў паліто, вы яго адтуль дасталі, што для сцюардэсы не так ужо і цяжка, і гэта быў менавіта той рэвальвер, які паслужыў зброяй вашаму даражэнькаму татачку, так ніколі пазней і не знойдзенай зброяй забойства, што вы і без мяне выдатна ведаеце. Вы саўдзельніца, Элен Колер, вы не проста дачка забойцы, вы і сама забойца. Я ненавіджу вас, Элен Колер, я вас цяпер трываць не магу, ад вас, як і ад вашага паганага татачкі, нясе смуродам забойства, а не гарэлкі і распусты, як ад мяне. Зычу вам прасмерднуць жыўцом, Элен Колер, зычу вам рака ў вашу бясцэнную матку, бо, калі вам удасца выпладзіць на белы свет маленькага Штусі-Лойпіна, нашай зямлі настане канец, надта ж бо яна крохкая, каб насіць на сабе такую паскудную пачварыну. Мне ж будзе ад душы шкада нашай беднай зямелькі, нягледзячы на ўсе яе грахі, шкада за гэтых цудоўных патаскух, якім вы, любасная, у падноскі не вартая, якія займаюцца сумленным рамяством, мая пяшчотна каханенькая, а зараз згіньце з вачэй маіх, выпердольвайце адсюль. І можаце з ходу падкаціцца пад свайго суперадваката…

Яна сышла. Што было далей, прамятаю цьмяна. Я нібыта ўпаў, прынамсі, я ляжаў ніцма на падлозе. Не выключана, што разам са мною ўпаў і столік, а з бутэлькі выцякла рэшта змесціва (гэта я добра памятаю), нейкі госць у акулярах і з лобам мысляра паскардзіўся, на скаргу прыплыла гаспадыня, тыповая бандэрша, Луцкі, высакародны Луцкі, завёў мяне ў туалет, я раптам зразумеў, што мяне раздражняюць яго вускі, пачаў з ім біцца. Луцкі ў мінулым быў баксёрам-аматарам, але абышлося без крыві, я рухнуў галавою ў пісуар, было вельмі непрыемна, найперш таму, што на ўсім ляжаў тойсты, як тынк, пласт сімволікі, быццам у дрэнным фільме. Потым раптам явілася паліцыя, вахмістр Штубер і з ім яшчэ двое. Некалькі гадзін яны трымалі мяне ў пастарунку, допыт, пратакол і г. д.

Пасляслоўе. Даводзіцца з чыста тэхнічнага боку канстатаваць, што спроба расказаць пра маю першую сустрэчу з Элен правалілася. А расказаў я пра апошнюю сустрэчу, з чаго вынікае, што на будучае трэба прыняць некаторыя меры перасцярогі. Запісы, зробленыя нападпітку, патрабуюць адмысловай асцярожнасці. Кароткія сказы, толькі кароткія. Даданыя тояць у сабе небяспеку. Сінтаксіс спараджае вэрхал. А цяпер трэба дапісаць эпілог (толькі што атрымаў ад Колера чарговую паштоўку, гэтым разам з Рыо-дэ-Жанэйра, з палымяным прывітаннем, адтуль ён вылятае ў Сан-Францыска, а з Сан-Францыска на Гаваі, пасля на Самоа, карацей, часу мне хапае). А ўсё ў тым, што мне зрабіў візіт начальнік кантрольнай паліцыі. Візіт быў вельмі важны. Гэта я ўсведамляю. Дарэчы, гэтым, магчыма, і можна патлумачыць, што цяпер я цвярозы. Даказаць пакуль што нічога нельга, але, як я падазраю, начальнік здагадваецца, што я намысліў. Жах, калі гэта так. З другога боку, тады ён забраў бы ў мяне рэвальвер. Прыйшоў да мяне без ніякага папярэджання, гадзін каля дзесяці вечара, праз два дні пасля той злашчаснай сцэны ў кавярні. На дварэ была снежная плягота. І тут ён раптам з неба зваліўся ў маю мансарду. Унізе завывала секта:

Рыхтуйся , браце ва Хрысце,
настане Страшны Суд,
і хто жыць будзе у брыдзе,
той страшны душаблуд.

Начальнік трохі сумеўся. Ён збянтэжана пакасіўся на мой пісьмовы стол, завалены спісанымі аркушамі.

-- Вы, мабыць, пісьменнікам намыслілі зрабіцца, -- буркнуў ён.

-- А чаму б і не, гер начальнік. Калі чалавеку ёсць што расказаць, -- адказаў я.

-- Падобна на пагрозу.

-- Разумейце, як хочаце.

Заціснуўшы падпахай бутэльку, ён агледзеўся па баках. На жаль, на кушэтцы ў мяне ляжала дзяўчына, якое я зусім не ведаў, яна проста ўвязалася за мною, магчыма, гэта быў дарунак ад Луцкі, яна яўна ўжо раздзелася і легла, натхнёная фальшывым уяўленнем пра свае службовыя абавязкі. (Сумленныя адносіны да працы адчуваюцца ў нас абсалютна ва ўсім. Але што мне было да яе, я працаваў, я разбіраў свае запісы.)

-- Апранайся, -- загадаў начальнік, -- а то прастудзішся. А мне трэба пагутарыць з адвакатам.

Ён паставіў бутэльку на стол.

-- Каньяк, -- сказаў ён, -- «Адэ», рэдкая марка. Ад сябра з заходняй Швейцарыі. Давайце пасмакуем. А вы, Шпэт, прынясіце дзве чаркі. Яна сёння больш піць не будзе.

-- Слухаюся, гер начальнік, -- адказала дзяўчына.

-- Ты пойдзеўш дахаты. На сёння годзе.

-- Слухаюся, гер начальнік.

Яна амаль паспела апрануцца за гэты час.

-- Дабранач.

-- Дабранач, гер начальнік.

І пайшла. Мы чулі, як яна збегла ўніз па лесвіцы.

-- Вы яе ведаеце? – спытаўся я.

-- Я яе ведаю, -- адказаў начальнік.

Паверхам ніжэй сектанты ўсё яшчэ гарлалі свой харал.

І знікне сонца, і зямля,
сваю забудзе цвердзь.
Калі ж душа з табой твая,
ты пераможаш смерць.

Начальнік наліў каньяк у чаркі

-- Ваша здароўе.

-- Ваша.

-- У вас ёсць рэвальвер? – спытаў ён.

Аднеквацца не мела сэнсу. Я дастаў рэвальвер з пісьмовага стала. Ён уважліва агледзеў яго, пасля аддаў мне.

-- Вы ўсё яшчэ лічыце, што вінаваты Колер?

-- А вы хіба не?

-- Магчыма, -- адказаў ён і перасеў на канапу.

-- Тады чаму ж вы не выходзіце з гульні? – спытаў я.

Ён глянуў на мяне.

-- А вы ўсё яшчэ разлічваеце на выйгрыш?

-- На свой лад.

Ён паглядзеў на рэвальвер. Я паставіў яго на засцерагальнік.

-- Воля ваша, -- сказаў ён і зноў наліў каньяку. – Як вам мой «Адэ»?

-- Выдатны.

-- Я пакіну вам бутэльку.

-- Вельмі міла.

Знізу чулася ці тое казань, ці тое малітва.

-- Бачыце, Шпэт, -- загаварыў начальнік, -- вы ўляпаліся ў кепскую гісторыю. Не хачу сказаць нічога благога пра шаноўнага гера Луцкі і тым больш пра гаротнае стварэнне, якое я ў вас застаў. У тым, што такія тыпы ёсць, іх віны ўвогуле няма, але вось чаго дасягнеце вы як праваабаронца шлюх, -- гэта ўжо іншае пытанне, пра тое, што калегія адвакатаў самым бліжэйшым часам павінна будзе прыняць меры, вы, як я мяркую, здагадваецеся. Калегія зусім не супраць хадайніка па справах шлюх, калі ён добра зарабляе, але рашуча супраць, калі той нічога не зарабляе. Тут ужо закрануты яе саслоўны гонар.

-- Ну і што?

-- Паслухайце, Шпэт, вось вы папыталіся ў мяне, чаму я не выйшаў з гульні, -- сказаў начальнік, раскурваючы сваю тоўстую «Баянас», прычым рукі ў яго зусім не дрыжалі. – Вам я шчыра скажу, што таксама лічу старога Колера вінаватым, а ўсё, што здарылася,-- фарсам, які я ахвотна прадухіліў бы. Але ў мяне няма доказаў. А вы пасунуліся наперад у сваім расследаванні?

-- Не, -- сказаў я.

-- Што, сапраўды не? – перапытаў ён.

І я другі раз адказаў адмоўна.

-- Вы не давяраеце мне? – спытаў ён.

-- Я нікому не давяраю.

-- Добра, -- сказаў ён, -- будзь яно па-вашаму. Для мяне гісторыя з Колерам закончана, і закончылася яна маёй паразай. Гэта ўжо не першы раз, калі я прайграю. Вельмі прыкра, але чалавеку маёй прафесіі даводзіцца перажываць і такое. Яно і ў вашай прафесіі, думаю, таксама. Вам трэба ўзяць сябе ў рукі, Шпэт. І пачаць усё нанава.

Калі ж бо пекла зноў самкне
ў смуродзе, ў дыме пашчу,
тады з грахамі сатане
здасі сябе, прапашчы.

У мяне раптам узнікла падазрэнне.

-- Вы нешта не дагаворваеце.

Ён зацягнуўся, глянуў на мяне, яшчэ раз зацягнуўся, устаў.

-- Шкада, -- сказаў, падаючы мне руку, -- усяго вам добрага. Мне, магчыма, давядзецца выклікаць вас.

-- І вам усяго добрага, гер начальнік,-- адказаў я.

Пачатак кахання. Тут я зноў пачынаю спатыкацца. Я ведаю, што выкручвацца больш няма чаго. Я павінен нарэшце расказаць пра сваю першую сустрэчу з Элен. Я павінен прызнацца, што кахаў яе. І павінен дадаць таксама – з самага пачатку. Інакш кажучы: з нашай першай сустрэчы. Прызнанне – увогуле штука няпростая, я толькі цяпер на яго здольны. Але тое каханне не адбылося, і таму мне прыйдзецца расказваць пра каханне, якое я сам ад сябе утойваў у той час, калі яно яшчэ магло неяк адбыцца і якое цяпер адбыцца не можа. Задача нялёгкая. Цяпер мне, канечне, вядома, што Элен не была такая, якою мне здавалася. Толькі цяпер я бачу яе такую, якая яна ёсць. Яна саўдзельніца Колера. Увогуле, я яе разумею. Па-чалавечы можна зразумець, што яна пакрывае свайго нелюдзя-бацьку. Недарэчна патрабаваць ад яе, каб яна яго выдала. Толькі яе прызнанне магло б зваліць кантанальнага радцу. Але гэтага прызнання яна ніколі не зробіць. Я дастаткова прафесіянал, каб не патрабаваць яго ад яе. Мне выпадае ісці сваёй дарогай, а яна хай ідзе сваёй. І ўсё ж я не магу адмовіцца ад таго ўяўлення, якое аднойчы ў мяне склалася пра яе. У тым, што Элен не адпавядае майму ўяўленню і ніколі не адпавядала, яе віны няма. Я шкадую за свае грубыя словы. Я разумею, што паводзіўся, як немысель. А мае п’янкі, мае блядкі! Яна мае права быць такою, якая яна ёсць, а я прысвоіў сабе права рана ці позна забіць яе бацьку.

Калі б я паспеў тады дагнаць яе бацьку ў аэрапорце, ён быў бы ўжо на тым свеце, і я разам з ім. Усё было б у парадку, і свет даўно заняўся б іншымі справамі. Усё маё цяперашняе жыццё мае толькі адзін сэнс: паквітацца з Колерам. Разлік будзе просты. Хопіць аднаго стрэлу. Але пакуль што трэба чакаць. Гэтага я не ўгадаў наперад. Як не ўгадаў і траты нерваў на чаканне. Адно – аднавіць справядлівасць, другое – жыць, чакаючы, калі яе можна будзе аднавіць. Я быццам у нейкім ашаламленні. І п’ю так многа праз абсурднасць свайго становішча, быццам упіваюся справядлівасцю. Усведамленне таго, што рацыя – мая, знішчае мяне. Няма нічога больш вусцішнага за такое ўсведамленне. Я караю сябе, бо не магу пакараць старога Колера. Вось у гэтым ашаламленні я бачу сябе і Элен, азіраючыся на нашу першую сустрэчу. Ведаю, што страціў усё. Шчасця не заменіш нічым. Нават калі гэта шчасце абернецца вар'яцтвам, а маё цяперашняе вар'яцтва насамрэч ёсць цвярозасць. Бязлітаснае ўсведамленне рэчаіснасці. Вось чаму я азіраюся назад з жалем. Я хацеў бы забыць, але не здатны на гэта. Усё так выразна адбілася ў маім мозгу, быццам адбылося толькі ўчора. Я яшчэ чую яе голас, бачу яе вочы, яе рухі, яе сукенку. І сябе таксама. Мы былі маладыя, абое. Не растрачаныя. З таго часу прайшло ад сілы паўтара гады, а я ўжо стары, вельмі стары. Мы з даверам паставіліся адно да аднаго, хоць было б зусім натуральна, калі б яна мне не давярала. Яна непазбежна бачыла ўва мне адваката, які хоча зарабіць. І ўсё-такі даверылася мне з самага пачатку. Я гэта адразу адчуў і таксама даверыўся. Я быў гатовы ёй дапамагчы. Усё было цудоўна. Нават калі мы проста сядзелі насупраць, нават калі мы гутарылі толькі па справе. Ну, вядома ж, я разумею, што, папраўдзе кажучы, усё было зусім не так, што ўсё было міраж, памылка альбо, што яшчэ горш, подлая інтрыга, якую Элен закалаціла супроць мяне, але, пакуль я гэтага не ведаў, не падазраваў нават, я быў шчаслівы.

-- Сядайце, гер Шпэт, -- сказала яна.

Я падзякаваў. Яна села ў глыбокі скураны фатэль. Я сеў насупраць, таксама ў глыбокі скураны фатэль. Усё было неяк дзіўна, гэтая дзяўчына гадоў прыкладна на дваццаць два, смуглявая, усмешлівая, раскаваная і ў той жа час сарамлівая, мноства кніг, масіўны пісьмовы стол, на заднім плане – більярд з шарамі, прамяні сонца, парк за прачыненымі шклянымі дзвярмі, праз якія ўвайшла Элен з пажылым герам Фёрдэрам. Фёрдэр быў бездакорна апранены, мне прадставілі яго як асабістага сакратара Колера, ён моўчкі і з выглядам амаль пагрозлівым пачаў мяне разглядваць. Пасля чаго зноў выйшаў, не развітаўшыся, не азваўшыся ані гукам. Мы засталіся ўдваіх. Элен была збянтэжана. Я таксама. Думкі пра яе бацьку скоўвалі мяне, адабралі дар мовы. Мне было шкада яе. Я зразумеў, што яна ніколі не зможа зразумець свайго бацьку і пакутуе ад неспасцігальнасці яго ўчынкаў.

-- Гер Шпэт, -- пачала яна, -- бацька мне заўсёды шмат пра вас расказваў.

Гэта было нечакана. Я здзіўлена паглядзеў на яе.

-- Заўсёды?

-- З таго часу, як сустрэў вас у «Du Théâtre».

-- І што ж ён вам расказваў?

-- Ён непакоіўся за вашу адвакацкую практыку.

-- Не было ў мяне тады ніякай практыкі.

-- Затое цяпер ёсць, -- канстатавала яна.

-- Не сказаць, каб бліскучая, -- прызнаўся я.

-- Ён інфармаваў мяне пра справу, якую мерыўся вам даручыць.

-- Ведаю.

-- Вы возьмецеся за яе?

--Рашыў узяцца.

-- Мне вядомыя ўмовы, -- сказала яна. – Вось вам чэк. Гэта аванс. Пятнаццаць тысяч. Плюс яшчэ дзесяць. На выдаткі па справе.

Элен працягнула мне чэк. Я ўзяў яго і склаў папалам.

-- Ваш бацька не паскупіўся, -- сказаў я.

-- Ён вельмі зацікаўлены, каб вы ўзяліся за яго даручэнне, -- патлумачыла.

-- Прыкладу ўсе намаганні.

Я сунуў чэк у кашалёк. Мы абое памаўчалі. Яна больш не ўсміхалася. Я адчуў, як яна падбірае словы.

-- Гер Шпэт, -- загаварыла нарэшце з запінкай, -- я разумею, што бацькава даручэнне не зусім звычайнае.

-- Нават вельмі.

-- Гер Фёрдэр думае гэтак сама.

-- Ахвотна веру.

-- Але тым не меней яго трэба выканаць, -- сказала яна рашуча, амаль горача.

-- Дзеля чаго?

Яна ўмольна глянула на мяне.

-- Гер Шпэт, я магу бачыцца з татам раз у месяц. Ён дае мне ўказанні. Справы ў таты вельмі заблытаныя, але яго абазнанасць шакіруе. Ён загадвае, я выконваю. Ён бацька, я дачка. Вы ж разумееце, я слухаюся яго.

-- Ну, вядома ж.

Элен разгарачылася. Яе гнеў быў непадробны.

-- Асабісты сакратар і адвакаты хочуць назначыць над ім апеку, -- сказала яна.—На маю карысць, як яны кажуць. Але я добра ведаю, што мой бацька ў сваім розуме. А тут яшчэ даручэнне, за якое вы ўзяліся. Асабістаму сакратару гэта чарговы доказ.

Мы зноў памаўчалі.

-- Нават калі я не магу яго зразумець,-- ціха дадала яна.

-- Фройляйн Колер, -- адказаў я, -- для юрыста даручэнне даследаваць забойства прафесара Вінтэра, зыходзячы з пасылкі, што забойца не ваш бацька, мае юрыдычны сэнс толькі ў тым выпадку, калі забойца не ваш бацька. Але такая пасылка немагчымая. І тым самым даручэнне не мае ніякага сэнсу. З юрыдычнага боку. З чаго, аднак, не вынікае, што яно не мае сэнсу і з навуковага боку.

Яна здзіўлена паглядзела на мяне.

-- Як мне разумець вас, гер Шпэт?

-- Я ўважліва агледзеў гэты пакой, фройляйн Колер. Ваш бацька любіў свой більярд і свае прыродазнаўчыя кнігі…

-- Так, і больш нічога, -- упэўнена сказала яна.

-- То ж бо тое і яно.

Яна не дала мне дагаварыць.

-- Менавіта з гэтай прычыны ён і не здатны на забойства. Яго нейкім пачварным чынам прымусілі…

Я перамоўчаў. Адчуваў, што было б непрыстойна так згопалу бабахнуць па ёй праўдай. Я не мог убіць у яе недарэчную, дзікую ісціну, што яе бацька забіў менавіта таму, што не любіў нічога на свеце, апрача свайго більярда і кніг. І недарэчы было б расказваць ёй пра сваё празарэнне, бо гэта была толькі голая інтуіцыя, а не факт, які можна даказаць.

-- Бачыце, фройляйн Колер, мне нічога не вядома пра матывы ўчынку, за які ваш бацька быў асуджаны, -- асцярожна пачаў я, -- гаворка ў нас ішла пра іншае. Пра тое, што магло б растлумачыць не яго ўчынак, а даручэнне, якое ён мерыўся даць мне. На падставе гэтага даручэння ваш бацька хоча даследаваць межы магчымага. Ён сцвярджае, быццам такая яго навуковая мэта. Мая справа – строга трымацца гэтага пастулату.

-- Але ж у гэта нельга паверыць! – усхвалявана ўсклікнула Элен.

Я не згадзіўся.

-- Асабіста я абавязаны верыць, -- сказаў я Элен, -- абавязаны, бо прыняў яго даручэнне. Для мяне гэта гульня, якую ваш бацька можа дазволіць сабе. У іншых гэта скакавыя коні. У мяне -- гульня. Як юрыст я лічу гульню вашага бацькі больш цікавай.

Яна задумалася.

-- Не сумняваюся, -- нарэшце неяк нерашуча сказала яна, -- што вы знойдзеце сапраўднага забойцу, знойдзеце кагосьці, хто прымусіў тату забіць. Я веру свайму бацьку.

Яе роспач засмуціла мяне. Я рады быў бы дапамагчы ёй, але гэта было мне не па сіле.

-- Фройляйн Колер, -- адказаў я ёй, -- буду з вамі да канца шчыры. Я не думаю, што мне ўдасца выявіць гэтага «кагосьці». З той простай прычыны, што яго няма на свеце. Ваш бацька нікому не дазволіць, каб яго прымусілі.

-- Вы са мною вельмі сумленны, -- ціха адказала яна.

-- Хацелася б, каб вы давяралі мне.

Яна ўтаропіла на мяне пільны і змрочны позірк. Я не адвёў вачэй.

-- Я давяраю вам, -- сказала.

-- Гатовы дамагчы вам толькі ў тым разе, калі вы адкінеце надзею, -- сказаў я. – Ваш бацька – забойца. Вы зможаце зразумець яго толькі ў тым выпадку, калі не скіруеце свой пошук на няправільны след. Матывы злачынства вашага бацькі трэба шукаць у ім самім, а не ў кімсьці іншым. І не думайце больш пра ягонае даручэнне. Цяпер гэта справа мая.

Я ўстаў. Яна таксама паднялася.

-- А чаму ж у такім разе вы згадзіліся?

-- Бо мне патрэбны грошы, фройляйн Колер. Не рабіце сабе ніякіх ілюзій што да мяне. Нават калі ваш бацька бачыць у сваім даручэнні навуковую каштоўнасць, у мяне ж гэта не больш, чым магчымасць зрушыць з месца сваю адвакацкую практыку. Так што не майце марных ілюзій.

-- Разумею, -- сказала яна.

-- Я не магу сабе дазволіць рабіць інакш, чым раблю, я павінен выканаць просьбу вашага бацькі. Але хачу, каб вы ведалі, каму давяраеце.

-- Якраз вы і дапаможаце мне, -- сказала Элен і падала мне руку, -- была шчаслівая пазнаёміцца з вамі.

За агароджай мяне ўсё яшчэ чакаў Лінгард у сваім «поршы», толькі цяпер ён сядзеў не на месцы шафёра, а побач і курыў з адсутным выглядам, увесь у сабе.

-- Усё ў парадку, -- сказаў я. – Даручэнне прынята.

-- А чэк? – спытаўся ён.

-- Таксама.

-- Выдатна, -- сказаў Лінгард.

Я сеў за руль. Лінгард прапанаваў мне цыгарэту, даў агню. Я курыў, абедзве рукі на баранцы, успамінаў Элен і быў шчаслівы. Радаваўся будучыні.

-- Ну і што? – спытаўся Лінгард.

Я раздумваў, яшчэ не ўключаючы запальванне.

-- Ёсць толькі адна магчымасць, -- адказаў. – Для нас Колер больш не забойца. Цяпер мы павінны падыгрываць.

-- Згода.

-- Дапытайце сведак яшчэ раз, -- працягваў я. – Вывучыце мінулае Вінтэраў, хто там вораг, хто сябар.

-- Зоймемся доктарам Бэна, -- адуказаў ён.

-- Алімпійцам? – здзівіўся я.

-- Сябрам Вінтэра, -- паясніў Лінгард. -- І Монікай Штаерман.

Моніка Штаерман была адзінай спадчынніцай Дапаможных майстэрняў “Трог” А/О.

-- Чаму? – спытаўся я.

-- Прыяцелька Бэна.

-- Не, лепш не будзем ублытваць яе, -- задумліва сказаў я.

-- О’кей, -- сказаў Лінагард.

Нешта тут было не так.

-- Дзіўна ўсё-такі, -- сказаў я.

-- Што менавіта?

-- Вас парэкамендаваў мне Колер.

-- Чыстая выпадковасць.

Я ўключыў запальванне і асцярожна крануў з месца. Яшчэ ніколі мне не даводзілася сядзець за рулём “порша”. На віядуку Лінгард спытаўся:

-- Шпэт, а вы знаёмы ў Монікай Штаерман?

-- Я яе толькі раз бачыў.

-- Дзіўна.

У Талакеры я яго высадзіў і паехаў далей з горада. Куды вочы глядзелі. Бяздумна паехаў у восень. І як ні супраціўляўся, твар Монікі Штаерман увесь час выплываў на пярэдні план, засланяючы твар Элен Колер.

* Selfmademan (англ.) - даслоўна: чалавек, які сам сябе зрабіў.