Розныя тэксты
Гесэ Герман
Паэт
Расказваюць, быццам кітайскі паэт Ган Фок у маладосці быў апантаны дзівосным жаданнем спазнаць усё і ўдасканаліцца ва ўсім, што было ад мастацтва паэзіі. Яшчэ тады, калі ён жыў на радзіме, на Жоўтай рацэ, па сваёй добрай волі і з дапамогаю бацькоў, якія яго пяшчотна любілі, ён заручыўся з дзяўчынай з добрага дому, і ўжо былі назначылі вяселле на спрыяльны шчасцю дзень. Ган Фоку споўнілася тады дваццаць гадоў, ён быў прыгожы сабою, сціплы, з далікатнымі манерамі, абазнаны ў навуках і, хоць сабе малады, але ўжо некалькімі выдатнымі вершамі ўвядоміўся сярод літаратараў краіны. Не будучы багатым, ён мог разлічваць на прыстойны маёнтак, які чарамі нявесты можна было яшчэ і прыбольшыць, а як што нявеста апрача ўсяго была яшчэ й прыгожая і поўная ўсялякіх цнотаў, дык шчасцю маладога хлопца, здавалася, не было ніякіх завадаў. І ўсё ж ён не быў да канца задаволены, бо ў сэрцы жыло палкае жаданне стаць дасканалым паэтам.
Неяк яно так супала, што аднаго вечара, калі на рацэ спраўлялі свята сярэдзіны восені, Ган Фок самотна ішоў па другім беразе. Ён спыніўся пад дрэвам, што нахілілася над вадою, і сачыў, як плылі і дрыжалі на люстпыні вады тысячы вогнікаў, як у джонках перагукаліся мужчыны, жанчыны і маладыя дзяўчаты, як яны красавалі, бы кветкі ў сваіх святочных строях, слухаў ціхае мармытанне асветленай вады, песні, пераборы цытры, салоеія гукі жалеек, а над усім гэтым блакітная ноч, як скляпенне храма – плыве, лунае. У хлопца заекатала сэрца, калі ён, смотны сузіральнік, у палоне мроі, пабачыў усю гэтую красу. Але як яго ні разбірала пайсці туды, да ўсіх, быць там, цешыцца святам разам з нявестай і сябрамі, яшчэ з большым запалам прагнуў ён прымаць усё гэта самому, тонка адчуць і перадаць у дасканалым вершы: блакітнасць ночы і гульню вогнікаў на вадзе, весялосць людзей на свяце і захапленне ціхага гледача каля камля дрэва на беразе. Ён адчуваў, што на ўсіх святах пры ўсёй весялосці гэтай зямлі яму ніколі не магло быць зусім добра і цёпла на сэрцы, што ён і ў самым разгары жыцця застаецца самотнікам і ў пэўным сэнсе сузіральнікам і чужым, ён адчуваў, што яго душа сярод усіх людзей так настроена, што ён мусіць адначасова адчуваць і хараство зямлі і тайнае жаданне чужынца. Гэта яго засмуціла, навяло на роздум, і думкі акрэслілі мэту Сапраўднае шчасце і глыбокае наталенне дасца яму толькі тады, калі нарэшце ўдасца адлюстраваць свет у вершах так дасканала, што ён і сам авалодае светам, ім самім агучаным і ўвечненым у гэтых люстраных вобразах.
Ган Фок, ледзьве ўсведамляючы, чувае ён ці дрэмле, пачуў лёгкі пошум і ўбачыў пад дрэвам незнаёмага, нейкага старога дзеда ў фіялетавым убранні з азнакай годнасці на абліччы. Ган Фок выпрастаўся і прывітаў таго вітаннем, якім вітаюць старэйшых і знакамітых, але незнамы ўсміхнуўся і сказаў некалькі радкоў вершам, у якіх было якраз усё тое, што толькі што адчуў хлопец, ды так дасканала і прыгожа, па ўсіх канонах высокай паэзіі, што ў хлопца сэрца зайшлося ад здзіўлення.
-- О, хто ты, -- усклікнуў ён, нізка кланяючыся, -- ты, які ўмееш заглянуць у маю душу і прамаўляеш прыгажэйшымі вершамі, чым я калі чуў з вуснаў маіх настаўнікаў?
Незнаёмы зноў усміхнуўся і сказаў:
-- Калі ты хочаш быць паэтам, ідзі да мяне. Ты знойдзеш маю хаціну каля крыніцы на вялікай рацэ у паўночна-заходніх гарах. Імя маё – Майстар Дасканалга Слова.
І з гэтым старац ступіў у вузкі цень і адразу знік, і Ган Фок, які марна шукаў яго і не знаходзіў ні следу ні звання, ужо цвёрда падумаў, што ўсё гэта была толькі ўява, ад стомы. Ён заспяшаўся да лодак і ўзяў удзел у свяце, але ў шуме гамонкі і мелодый увесь час чуў таямнічы покліч незнаёмага, і, здавалася, душа яго памыкалася следам, ён сядзеў адчужана з задуменнымі вачыма сярод вясёлых людзей, якія цвялілі яго сваёй закаханасцю.
Праз некалькі дзён бацька Ган Фока меўся склікаць сяброў і сваякоў, каб назначыць дзень заручынаў. Ды тут заўпарціўся малады і сказаў:
-- Даруй мне, калі здасца, што я супроць паслушэнства, якога сын вінен бацьку. Але ты ведаеш, якое вялікае маю жаданне вызначыцца ў мастацтве паэзіі, і калі нават некаторыя мае сябры хваляць мае вершы, я ўсё адно ведаю, што пакуль што я толькі пачатковец і ўсё яшчэ на ніжніх прыступках творчага шляху. Таму прашу цябе – дай мне крыху пабыць аднаму, пазаймацца сваімі практыкаваннямі, бо мне здаецца, што як толькі я вазьмуся кіраваць жанчынай і домам, усё гэта звядзе мяне ўбок ад паэтычных спраў. Сёння я яшчэ досыць малады і без абавязкаў і мог бы яшчэ які час пажыць дзеля мастацтва паэзіі, ад якога я чакаю сабе радасці і славы.
Прамова гэтая здзівіла бацьку, і ён сказаў:
-- Гэтае мастацтва, мусіць, табе найдаражэйшае за ўсё, калі дзеля яго ты нават хочаш адкласці сваё вяселле. Альбо, можа, нешта прабегла паміж табою і нявестаю, тады скажы мне, каб я мог неяк паспрыяцца і памірыць вас, альбо пашукаць другую.
Але сын пабажыўся, што любіць нявесту не менш чым учора і заўсёды, што паміж імі не лёг нават цень непаразумення. І расказаў бацьку, што яму абвясціў у сне ў дзень восеньскага свята Майстар, стаць вучнем якога ён прагне больш за ўсякае шчасце на свеце.
-- Добра, -- сказаў бацька, -- я даю табе год. У гэты час ты можаш лавіць сваю мару, якую, відаць, паслаў табе Бог.
-- Можа, яно будзе і два гады, -- сказаў Ган Фок, павагаўшыся, -- хто яго там ведае, як яно абернецца. Тады бацька адпусціў яго і быў вельмі замаркочаны, а хлопец напісаў нявесце ліст, развітаўся і пайшоў з дому.
Пасля доўгіх вандровак дабраўся ён да крыніцы на рацэ, знайшоў там асамотненую бамбукавую хаціну, а перад хацінай сядзеў на плеценай цыноўцы старац, якога ён бачыў тады на беразе пад дрэвам. Ён сядзеў і граў на лютні і, угледзеўшы госця, які набліжаўся з вялікай пачцівасцю, не ўстаў, не прывітаў, а толькі ўсміхнуўся і рабегся далікатнымі пальцамі па струнах, і паплыла далінаю чароўная музыка, як срэбнае воблака, аж хлопец спыніўся, здзівіўся і ў салодкім задуменні забыўся пра ўсё на свеце, пакуль Майстар Дасканалага Слова не адклаў лютню ўбок і не ўвайшоў у хаціну. Ган Фок пайшоў следам і застаўся старцу за слугу і вучня.
Прайшоў месяц, і ён навучыўся пагарджаць усімі песнямі, якія сам склаў раней, ён вытруціў іх са сваёй памяці. І потым зноў праз месяцы вытруціў з памяці песні, якіх ён дома навучыўся ад настаўнікаў. Майстар амаль не гаварыў з ім ні слова, ён моўчкі вучыў майстэрству лютневай ігры, аж пакуль усё вучнева нутро і сутнасць не прасяккнуліся музыкай.. Аднаго разу Ган Фок напісаў кароценькі верш, у якім паказаў палёт дзвюх птушак па восеньскім небе, верш гэты яму падабаўся. Ён не адважыўся паказаць яго Майстру, але аднаго вечара ён заспяваў яго ўбаку ад хаціны, і Майстар добра чуў. Але зноў не сказаў ні слова, а толькі ціхенька зайграў на сваёй лютні, і тут у паветры пахаладала, апусцілася сутонне, падняўся парывісты вецер, хоць на дварэ стаяла лета, па пашарэлым небе праплылі дзве чаплі ў магутным парыве да вандравання, і ўсё было настолькі прыгажэй і дасканалей, чым у вершы вучня, што гэты засмучана змоўк і адчуў сябе нічым. І так тарац рабіў кожнага разу, і прайшоў год, і Ган Фок амаль дасканала навучыўся іграць на лютні, а мастацтва паэзіі ўсё больш і больш здавалася яму цяжкім і ўзнёслым.
А як мінула два гады, адчуў хлопец моцную тугу па доме, па сваіх, па радзіме і нявесце, і ён папрасіў Майстра адпусціць яго.
Майстар усміхнуўся і кіўнуў.
-- Ты свабодны, сказаў ён, -- і можаш ісці куды хочаш. Можаш вярнуцца, можаш не вярнуцца, рабі, як табе заўгодна, воля твая.
Хлопец выбраўся ў дарогу і ішоў, не маючы спачыну, аж пакуль аднае раніцы яшчэ ў прыцемках не апынуўся на родным беразе.З гарбатага моста ўгледзеў бацькоўскі горад. Коадком-потайкам прабраўся ў бацькаў сад, пачуў праз акно спальні бацькава дыханне; бацька яшчэ спаў, і хлопец пракраўся садам да дома сваёй нявесты і ўбачыў з вяршаліны грушы сваю нявесту ў свяцёлцы, -- стаяла і часала валасы, І пакуль усё гэта, убачанае на жывыя вочы, ён параўноўваў з вобразам, намаляваным у карціне тугі па радзіме, зрабілася ясна, што яму наканавана быць паэтам, і ён убачыў, што ў паэтавых крозах жыве прыгажосць і ваба, якіх марна шукаеш у жыцці. Ён злез з дрэва і ўцёк з саду, і цераз мост з бацькоўскага горада вярнуўся ў горную даліну, А там, як і раней, на просценькай цыноўцы перад хацінай сядзеў стары Майстар і перабіраў пальцамі струны лютні, і замест прывітання ён сказаў два вершы дабраславення мастацтву, -- і вершы былі такія глыбокія і мілагучныя, што ў хлопца аж слёзы пабеглі.
Зноў застаўся Ган Фок у Майстра Дасканалага Слова, які цяпер, калі ўжо хлопец авалодаў лютняю, вучыў яго іграць на цытры, і паляцелі месяцы, як снег з заходнім ветрам, паляцелі. Яшчэ два разы захліствала хлопца туга. Першга разу ён употайкі ўцёк сярод ночы, але перш чым паспеў дабрацца да павароту даліны, начны ветрык прабегся па цытры, якая вісела ў дзвярах хаціны, гукі дагналі яго і паклікалі вярнуцца, і ён не здолеў ім усупрацівіцца. Другім разам яму прыснілася, нібыта ён садзіць маладое дрэўца ў сваім садзе, а поплеч стаіць жонка, а дзеткі паліваюць тое дрэўца віном і малаком, Каліён прачнуўся, месяц свяціў у яго пакойчык, ён устаў збянтэжаны, убачыў, што ляжаў і драмаў каля Майстра, а сівая барада ў таго ціха дрыжала; і яго ахапіла дзікая нянавісць да гэтага чалавека, які, як яму здавалася, паламаў яму жыццё і ашукаў го ў спадзяваннях на будучыню. Ён ужо хацеў быў кінуцца на старца і забіць яго, калі тут стары расплюшчыў вочы і заўсміхаўся з далікатнай журботнай лагодлівасцю. Гэта абяззброіла вучня.
-- Ведай, Ган Фок, -- ціха сказаў стары, -- ты свабодны, вольны рабіць, што хочаш. Можаш ісці на радзіму і садзіць дрэвы, можаш ненавідзець мяне і забіць, мне гэта мала абыходзіць.
-- Ах, як я магу цябе ненавідзець, -- усклікнуў паэт, моцна ўзрушаны. Гэта ўсё адно, як бы калі б я ненавідзеў неба.
І ён застаўся і вучыўся іграць на цытры, а потым на жалейцы, а пазней пачаў па ўказаннях Майстра пісаць вершы, і вывучыў паступова тое таемнае мастацтва, толькі з выгляду простае і сціплае, мастацтва гаварыць, але пры гэтым развярэджваць душу слухачам, як вецер паерхню вады. Ён апісаў прыход сонца, як яно запавольваецца на краі гор, і бязгучнае шмыганне рыбак, калі яны, як цені, снуюць пад вадой, і гайданне маладой вярбы на вясновым вятры, і таму, хто слухаў, было гэта не сонца, і не гульня рыбак, і не толкі шэпт вярбы, а здавалася, неба і свет кожны раз на нейкае імгненне зліваліся ў дасканаую музыку, кожны слухач з радасцю альбо болем думаў пра тое, што ён любіў альбо ненавідзеў, хлопчык пра ігру, юнак пра каханую і стары пра смерць.
Ган Фок больш не ведаў, колькі ўжо гадоў пражыў ён з Майстрам каля крыніцы на вялікай рацэ, часам яму здавалася,, неба і свет кожнага разу яму здавалася, што ён толькі ўчора ўвечары спусціўся ў даліну і быў сустрэты струннай ігрою старца, яму нават здавалася, быццам за ім абваліліся і сталі бяссутнаснымі ўсе чалавечыя ўзросты, часіны і поры.
Але аднойчы раніцай ён прачнуўся ў хаціне, і колькі ён ні шукаў ні клікаў, стары Майстар знік, як і не было яго. На ноч раптам апусцілася восень, рэзкі вецер закалаціў старую халупняжыну, а над горным хрыбтом шнурамі пацягнуліся ў вырай птушкі, хоць і не ў свой час яшчэ.
Ган Фок узяў лютнюі спусці\ся з гор на зямлю бацькоў, прыйшоў да людзей, яны павіталі яго вітаннем, якім вітаюць звычайна старых і знакамітых, і калі ён увайшоў у свой родны горад, ягоны бацька, і яго нявеста, і яго сваякі ўжо паўміралі, іншыя людзі жылі ў іхніх хатах. А ўвечары спраўлялі на рацэ свята сярэдзіны восені, і паэт Ган Фок стаяўў па той бок на цёмным беразе, прыхіліўшыся да камля старога дрэва, і калі ён зайграў на сваёй маленькай лютні, уздыхалі жанчыны і пазіралі захоплена і заклапочана ў ноч, а маладыя мужчыны клікалі таго, хто іграў на лютні, і нідзе не маглі яго знайсці, і гукалі гучна, і казалі, што ніхто з іх яшчэ ніколі дагэтуль не чуў ттакіх мелодый. А Ган Фок усміхаўся. Ён глядзеў у раку, дзе плылі тысячы вобразаў тысячаў вогнікаў;; і як не ўмеў ён ужо адрозніць адбіткі воогнікаў на вадзе ад сапраўдных, дык і не знайшоў у сваёй душы ніякай розніцы паміж гэтым светам і тым першым, калі ён стаяў тут сама маладым хлопцам і слухай словы чужога Майстра.