Розныя тэксты
Гесэ Герман
Тры жыцці - Індыйскі жыццёпіс
Індыйскі жыццёпіс
Адзін князь дэманаў, пацэлены стралой з месяцападобнага лука Вішну (ці Рамы, у якім увасобілася частка істоты Вішну) у зацятай бітве таго з дэманамі, вярнуўся ў вобразе чалавека ў крутаверць пераўвасабленняў і з імем Равана жыў на беразе вялікага Ганга жыццём ваяўнічага ўладара. Ён і быў бацька Дасы. Маці Дасы памерла рана, і ледзь толькі яе пераемніца, жанчына прыгожая і славалюбная, нарадзіла князю сына, як ужо маленькі Даса стаў ёй папярок дарогі; замест яго, першароднага, яна марыла ўбачыць на прастоле свайго сына Налу, здолела астудзіць бацькавы пачуцці да Дасы і задумала пры першай зручнай нагодзе прыбраць сыноўца з дарогі. Аднак ад прыдворнага брахмана Раваны, спрактыкаванага ў ахвяраваннях Васудэвы, не ўтоілася яе зламыснасць, і разумнаму старому ўдалося паламаць задуманае. Яму было шкада хлопчыка, і да таго ж ён разгледзеў у нораве маленькага княжыча спадчынныя матчыныя задаткі богабаязнай рахманасці і пачуцця абавязку. Ён пачаў ахоўваць Дасу, чакаючы, калі выдасца звесці хлопчыка ад мачахі.
Быў у раджы Раваны статак прысвечаных Брахму кароў, іх трымалі ў доглядзе і ад малака і масла іх гэтаму богу часта прыносілі ахвяры. На самых лепшых пашах пасвіліся тыя каровы. Аднойчы ў двор явіўся пастух свяшчэннага статка, здаў масла і паведаміў, што ў мясцінах, дзе пасуцца каровы, чакаецца вялікая суша, а таму яны, пастухі, умовіліся перагнаць статак бліжэй да гор, дзе ў самую сухмень не чэзнуць крыніцы і заўсёды ўдосталь свежай муравы. Не першы год брахман Васудэва ведаў гэтага пастуха як чалавека добрага і памыснага, а таму і даверыўся яму, і калі на другі дзень маленькі Даса, сын Раваны, знік і не быў знойдзены, толькі Васудэва і пастух ведалі таямніцу яго знікнення. Падлетка Дасу пастухі завялі да далёкіх пагоркаў, там яны нагналі статак, які павольна качаваў, і Даса лёгка і проста сышоўся з пастухамі, рос падпаскам, дапамагаў пільнаваць і пераганяць каровы, навучыўся даіць, гуляў з цяляткамі, спаў у цені дрэў, піў салодкае малако, і босыя ногі яго былі заўсёды ўробленыя ў гной. Яму гэта вельмі падабалася, ён зведаў пастухоўскае жыццё, спанатры кожнай каровы, зведаў лес з яго дрэвамі і пладамі, палюбіў манга, дзікую смокву і дрэва варынгу, вылоўліваў у зялёных вірах салодкі корань лотасу, а на святы плёў сабе вянок з чырвоных кветак плаўніку, прывык асцерагацца дзікіх звяроў, пазбягаць сустрэч з тыграм, сябраваць з разумнай мангустай і вясёлым вожыкам і пераседжваць час вялікіх дажджоў у будане; тут пастушкі гулялі ў свае гульні, спявалі гімны, плялі цыноўкі і кашы. Хоць Даса і не да канца забыў сваю радзіму і ранейшае жыццё, але неўзабаве яны зрабіліся яму далёкім сном.
І вось аднаго разу, калі статак перакачаваў на свежую пашу, Даса пайшоў у лес паласавацца мёдам. З таго часу, як ён упершыню пабыў у лесе, ён моцна палюбіў яго, а гэты лес здаўся яму асабліва прыгожым: быццам залатыя змеі, іскрыліся сонечныя прамяні паміж лістоў і галін, птушыны пошчак, крыкі малпаў, шэпт лістоты – увесь лясны гоман здаваўся Дасу ціхім зіхоткім плецівам, а ўсе лясныя пахі – кветак і лісця, вады і звяр’я, пладоў і ягад, зямлі і моху, то церпкія, то салодкія, то бадзёрлівыя, то ачмурныя, то дзікія і невядомыя, то родныя і блізкія – таксама як бы спляталіся і распляталіся, быццам сонечныя прамяні. Часам у цёмнай глыбіні яра чулася цурчанне ручая, над белымі парасолькамі пырхаў матылёк з чорнымі і жоўтымі крапачкамі на смарагдавых крылечках, у сіняватай глыбіні нетры трашчаў сук, глуха шалясцела апалае лісце, у змроку рыкаў звер або неўгамонная малпа сварылася з прыяцелькамі… Забыўшыся на мёд, Даса прыслухоўваўся да спеваў пералівіста-зіхоткіх райскіх птушак, і раптам сярод густой зарасці папараці, што расла нібы маленькім лесам у гэтым велізарным лесе, убачыў нечы след, быццам нехта вытаптаў тут вузкую сцежку. Ціха, асцярожна ён пайшоў па ёй і неспадзявана пад велізарным мнагаствольным дрэвам знайшоў будан, сплецены з папараці і падобны на спічасты намёт, а побач -- чалавека, які сядзеў проста і нерухома, рукі ў яго ляжалі паміж скрыжаваных ног, а з-пад сівых валасоў і шырокага лоба на зямлю глядзелі спакойныя, як бы невідушчыя вочы, хоць і расплюшчаныя, але скіраваныя толькі ўсярэдзіну. Даса зразумеў: гэта святы чалавек, ёг, ён і раней бачыў такіх, -- гэта былі людзі паважаныя, богу спадобныя, лічылася за шчасце падносіць ім дарункі і выказваць пашану. Але гэты, што сядзеў у самапаглыбленні перад сваім старанна схаваным буданом з папараці так проста і спакойна, апусціўшы рукі, упадабаўся хлопчыку асабліва і здаўся больш дзівосным і пашаноўным, чым усе, каго ён бачыў раней. Гэтага чалавека, які бязважка сядзеў і, здавалася, сваім адсутным паглядам бачыў усё і прадбачыў усё, ахінала некая аўра святасці, забароннае кола годнасці, вогненная хваля ёгічнай сілы, якую хлопчык не мог ні пераступіць, ні разарваць вітаннем або гуканнем. Веліч і годнасць ёга, яго аблічча, унутранае святло, якім свяціўся твар, засяроджанасць і жалезная няўзрушнасць усіх яго рысаў выпраменьвалі хвалі, у сплыве якіх ён лунаў, як месяц, і згустак духоўнай сілы, бязгучна засяроджаная воля ва ўсім яго абліччы ўтваралі навокал яго такое магічнае кола, што адчувалася: не падымаючы вачэй, адным жаданнем, адной думкай сваёй гэты чалавек можа забіць сябе і зноў вярнуцца да жыцця.
Нерухомейшы за дрэва, бо галіны яго ўсё-такі дыхаюць і лісты калышуцца, каменным стодам сядзеў ёг, і гэтак сама нерухома, быццам закаваны ў ланцугі, застыў перад ім хлопчык з таго імгнення, як заўважыў яго, не могучы сысці з месца, не могучы паварухнуцца і парушыць зачараванасць. Ён стаяў і глядзеў на ёга, бачыў сонечны блік на ягоным плячы і яшчэ адзін на супакоеных руках, бачыў, як блікі памалу рухаюцца, як узнікаюць новыя, пачаў здзіўлена разумець, што гэтыя блікі не звязаныя з ёгам, ды і птушыная гамана вакол, і крыкі малпаў у глыбіні лесу, і кашлатая лясная пчала, якая села аскету на твар і панюхала скуру, прабегла па шчацэ, а потым паднялася і паляцела, -- усё шматаблічнае жыццё лесу, усё гэта, адчуваў Даса, усё, што бачыць вока, чуе вуха, усё прыгожае і брыдкае, усё прыемнае і жахоткае – усё гэта не мела дачынення да святога: дождж не мог астудзіць яго і спрыкраць яму. Агонь не мог яго абпаліць, увесь навакольны свет – у яго толькі паверхня без ніякага значэння. Здагадка пра тое, што ўвесь свет сапраўды толькі паверхня, павеў ветру і зыб хвалі над нязведанымі глыбінямі, узнікла ў княжыча-падпаска не думкаю, а лёгкімі дрыжыкамі прабегла па яго целе, як нешта падобнае на кружэнне галавы, як пачуццё жаху і блізкай небяспекі, а разам з тым і як вялікая туга і прыцягальная сіла. Бо, здавалася яму, ёг праз паверхню свету, праз свет паверхні апусціўся ў аснову сутнага, у тайну ўсіх рэчаў, ён прарваў чарадзейскія цянёты пачуццяў, ашукі святла, гукаў, фарбаў, адчуванняў, ён скінуў іх з сябе і цяпер трывала ўчапіўся карэннем за сутнаснае і непарушнае. Хлопчык, хоць і пабываў у школе ў брахманаў і ўспрыняў ад іх каліва духоўнага святла, зразумеў гэта не розумам, і словамі ён нічога не змог бы сказаць пра гэта, -- ён адчуў, як у шчасны час адчуваеш блізкасць боскага, як трапятанне павагі і здзіўлення перад гэтым чалавекам, як любоў да яго, як тугу па жыцці, якою, здавалася, жыў ёг у сваёй самапаглыбленасці. Даса ўсё стаяў на тым самым месцы, і ў памяці ў яго дзякуючы ёгу нянаджана ўсплыў успамін пра яго княскую і царскую годнасць, душа яго трымцела, і тут, на краі папаратніку, ён не чуў ні птушак, ні шалахцення дрэў, ён забыўся пра лес і пра далёкі статак – ён падупаў уладзе чараў і глядзеў на пустэльніка, захоплены неспасцігальнай цішынёй і недатыкальнасцю ўсёй яго постаці, светлым спакоем твару, сілай і засяроджанасцю паставы, бо старац увасабляў служэнне службе сваёй.
Сказаць потым, прабыў ён каля будана гадзіну, дзень ці тыдзень, -- ён не мог. І калі зачараванасць прайшла, калі ён ціхенька ішоў сцежкаю праз зараснік папараці, потым знайшоў дарогу, якая вывела яго з лесу, і нарэшце зноў апынуўся на пашы паблізу статка – ён зрабіў гэта неўсвядомлена, і душа яго ўсё яшчэ была зачараваная, і ачуўся ён толькі тады, калі нехта з пастухоў клікнуў яго. Пастух адразу накінуўся на яго з лаянкай за такую доўгую адсутнасць, але Даса толькі здзіўлена паглядзеў на яго круглымі вачыма, і пастух замоўк, уражаны такім незвычайным і адчужаным позіркам і ўсім урачыстым выглядам хлопчыка. Крыху счакаўшы, ён спытаўся:
-- Дзе ж гэта ты прападаў, дарагі? Можа, бога якога ўбачыў або дэмана спаткаў?
-- Я быў у лесе, -- адказаў Даса, -- мяне пацягнула туды, я хацеў сабраць мёду. А потым убачыў там чалавека, пустэльніка, і забыўся на ўсё, а ён сядзеў, задуменны такі, або, можа, гэта ён так маліўся, а я, як убачыў яго прасветлены твар, так і застыў і доўга не мог вачэй адвесці. Можна, я ўвечары зноў пайду да яго і занясу яму што-небудзь, -- ён святы чалавек.
-- Так і зрабі, -- адказаў пастух, -- занясі яму малака і масла: святых трэба шанаваць і трэба ім падаваць.
-- А як мне называць яго?
-- Ніяк. Пакланіся яму ды пастаў, што прынясеш, вось і ўсё.
Даса так і зрабіў. Ён даволі доўга блукаў, перш чым зноў знайшоў тое месца. Каля будана нікога не было, а зайсці Даса не адважыўся і паставіў усё, што прынёс, проста на зямлю перад уваходам і пайшоў.
Штовечара, пакуль яны паслі статак у тых краях, Даса насіў дарункі да будана, а аднаго разу пабываў там удзень і зноў убачыў пустэльніка ў стане самапаглыбленасці; змярцвеўшы, ён зноў не ўстояў перад спакусай прыняць прамень ад ззяння, якое вытачала добрасная сіла святога. І яшчэ доўга пасля таго, як яны пакінулі гэты край і Даса памагаў пераганяць статак на новыя пашы, ён не мог забыць перажытае ў лесе, а часам, як гэта часта бывае з хлопчыкамі, застаючыся сам з сабою, ён аддаваўся мроям і бачыў сябе на месцы пустэльніка і мудрага ёга. Але спакваля мары і ўспаміны пабляклі, і бляклі яны тым хутчэй, чым больш Даса падрастаў, рабіўся дужым хлопцам, які з радаснай прагай аддаваўся гульням і спаборніцтвам з равеснікамі. Але ў глыбіні яго душы яшчэ жыў нейкі водбліск, жыла кволая здогадзь: навука ёгаў, веліч і моц яе вернуць яму яго страчаную княскую годнасць, і ён зноў будзе княжычам.
Аднойчы, калі яны пасвілі статак недалёка ад горада, пастух, вярнуўшыся адтуль, расказаў, што гараджане рыхтуюцца да вялікага свята: стары князь Равана зусім страціў сваю былую сілу, пастарэў і вызначыў дзень, калі сын яго Нала заступіць бацькава месца і будзе абвешчаны царом. Дасу захацелася пабыць на свяце, паглядзець горад, пра які з дзяцінства ў яго не засталося амаль ніякіх успамінаў, паслухаць музыку, паглядзець на святочнае шэсце і спаборніцтвы высакародных, хацелася хоць раз пабыць у тым невядомым свеце гараджан і ўлалдароў, пра які так часта расказваецца ў легендах і паданнях і пра які ён ведаў – можа, штосьці яшчэ меншае, -- што калісьці ў старавечныя часы гэта быў яго свет.
Пастухі атрымалі загад даставіць у двор масла на святочныя ахвяраванні, і, на радасць Дасы, старэйшы пастух выбраў яго і двух другіх ехаць у горад.
Напярэдадні свята яны былі ўжо пры двары і здалі масла брахману Васудэву: менавіта ён быў галоўны распарадчык пры ахвяраваннях, але хлопца ён, вядома, не пазнаў. Пастухі ўзялі ўдзел у святкаванні, бачылі, як раніцай пад кіраўніцтвам брахмана пачаўся абрад, як залаціста-жоўтае масла аддалі агню, як полымя шуганула да неба, угору, у бясконцасць, а напоены тлушчам дым ператварыўся ў пахошчы тройчы дзесяці багам. Яны бачылі шэсце сланоў з раззалочанымі балдахінамі, пад якімі сядзелі воіны, бачылі ўпрыгожаную кветкамі княскую калясніцу і ў ёй маладога раджу Налу, яны чулі аглушальную музыку барабанаў. Усё было цудоўна, пышна і крыху смешна, ва ўсякім разе, так гэта падалося маладому Дасу; ап’янелы і аглушаны нязвыклым шумам, грукатам калясніц, упрыгожанымі конямі, усёй гэтай раскошай і транжырлівым багаццем, Даса захапіўся танцоркамі, якія скакалі перад княскай калясніцай, статнымі і гнуткімі, як сцябліны лотасу, захапляўся такім велізарным і прыгожым горадам, і ўсё ж насуперак гэтаму ап’яненню, гэтай радасці, глядзеў на ўсё вачыма пастуха, які ў душы пагарджае гараджанамі. Але пра тое, што насамрэч ён быў першародны, што толькі што ягонага братаніча Налу, якога ён ужо зусім не памятаў, памазалі і ўзвялі ў цары і гэта Налу ўшаноўвалі, а на самай справе гэта ён, Даса, павінен быў бы ехаць ва ўпрыгожанай кветкамі калясніцы, -- не, пра гэта ён не думаў. Аднак малады раджа яму вельмі не спадабаўся, ён здаўся яму дурным, злым і разам з тым спешчаным, нязносна славалюбным у сваім раздзьмутым самапакланенні, і ён, Даса, быў не супраць таго, каб урэзаць штуку гэтаму блазну, які строіў з сябе цара, ды і правучыць яго як след, але нагоды не было, і Даса неўзабаве забыўся пра гэта, -- надта шмат на што было тут паглядзець, шмат чаго паслухаць, з чаго пасмяяцца і парадавацца. Гараджанкі былі прыгожыя, дзёрзкія былі ў іх позіркі, і паходка, і мова; усе тры пастухі таго дня наслухаліся такога, што яшчэ доўга звінела ім у вушах. Праўда, жанчыны загаворвалі з імі пакепліва, бо гараджанін жа ставіцца да пастуха так, як пастух да гараджаніна, з пагардай, -- але усё-такі прыгожыя і дужыя, узрослыя на малацэ і сыры, амаль круглы год пад адкрытым небам, хлопцы вельмі спадабаліся гараджанкам.
З свята Даса вярнуўся ўжо не хлопцам, а мужчынам, пачаў бегаць за дзяўчатамі, і няраз яму даводзілася кулакамі адстойваць свае правы перад іншымі. Няшмат прайшло часу, як яны перакачавалі на новае месца, дзе былі прасторныя лугі і шмат азёр, парослых трыснягом і бамбукам. Тут Даса сустрэў дзяўчыну, звалі яе Праваці, і загарэўся апантаным каханнем. Яна была арандатарава дачка, і Даса так моцна пакахаў яе, што забыўся на ўсё і ўсё закінуў, толькі каб дабіцца яе кахання. А калі праз нейкі час пастухі пагналі статак далей, ён не паслухаўся іх засцярогаў і парад, а развітаўся з імі, ды і са сваім пастухоўствам, якое яму датуль дужа падабалася, асеў на зямлі і дасягнуў свайго: Праваці аддалі яму ў жонкі. Ён жаў проса і рыс на цесцевым полі, дапамагаў на млыне і ў лесе, паставіў жонцы бамбукавую хаціну, абмазаў яе глінай і трымаў Праваці пад замком. Якою неадольнаю павінна быць сіла, што прымушае маладога чалавека адмовіцца ад усіх ранейшых радасцяў, таварышаў і звычак, змяніць жыццё і ўзяць на сябе незайздросную ролю зяця сярод чужых яму людзей! Такая вялікая была прыгажосць Праваці, такое вялікае спакушальнае абяцанне радасцяў кахання, якім прамяніўся яе твар, яе цела, што Даса аслеп для ўсяго астатняга, увесь аддаўся гэтай жанчыне і сапраўды зведаў у яе абдымках вялікае шчасце. Апавядаюць, быццам некаторыя багі і святыя, заварожаныя спакуслівай жанчынай, забываліся пра ўсё, зліўшыся з ёю, і не выпускалі яе з сваіх абдымкаў дні, месяцы і гады, цалкам аддаўшыся асалодзе, адцураўшыся ўсяго на свеце. Вось такое долі і жадаў сабе Даса, такога сабе кахання. Але яму было наканавана інакш, і шчасце яго не задоўжылася. Яно трывала не болей за год, ды і гэты год не ўвесь быў напоўнены адным толькі шчасцем – і на другое заставаўся час: на дакучлівыя прыставанні цесця, на швагровыя прычэпкі, на вычуды маладой жонкі. Але кожны раз, як ён быў з ёю ў ложку, усё гэта забывалася і ператваралася ў нішто – так вабіла яго яе чароўная ўсмешка, так соладка было яму лашчыць і песціць яе гнуткае цела, так расцвітаў усімі сваімі кветкамі, надзячы халадком і водарам, сад пажады яе маладога цела.
Дасава шчасце не патрывала і году, як у тых мясцінах узнікла трывога і прыйшоў неспакой. Явіліся ганцы-верхаўцы і абвясцілі, што прыязджае малады раджа, а за ганцамі прыехаў і сам раджа Нала, з конямі, паляўнічымі і ўсім табарам, каб паляваць у тых мясцінах; слугі раскінулі намёты, коні ржалі, рогі трубілі. Даса працаваў у полі, потым на млыне, як мог пазбягаў сустрэчы з паляўнічымі і людзьмі раджы. Неяк вярнуўшыся ў хаціну і не застаўшы дома жонкі, якой у гэтыя дні строга наказаў не выходзіць, ён адчуў укол у сэрца і зразумеў, што блізіцца бяда. Ён тут жа паспяшаўся да цесця, але і там не знайшоў Праваці, ніхто яе не бачыў. Дасава сэрца сціснулася яшчэ пакутлівей. Ён абышоў агарод, палеткі, -- дзень, потым другі толькі і рабіў, што бегаў паміж сваёй хацінай і цесцевым домам, падпільноўваў на полі, спускаўся ў калодзеж, маліўся, выкрыкваў яе імя, угаворваў, праклінаў, вышукваў яе слядоў. Нарэшце самы малодшы швагер, хлопчык яшчэ, расказаў яму, што Праваці – у раджы, яна жыве ў яго ў намёце, ён бачыў яе верхам на ягоным кані. Прыхапіўшы прашчу, якая засталася ў яго з той пары, калі ён пасвіў каровы, Даса выправіўся да лагера Налы і пачаў чакаць. Як толькі ён заўважыў, што княскі намёт нікім не ахоўваецца ці то ўдзень, ці ўначы, ён падкрадваўся, але кожнага разу аказвалася варта, і ён адступаўся. Схаваўшыся ў шатах вялікага дрэва, ён сачыў за намётам і ўбачыў-такі раджу, твар якога быў яму знаёмы і ненавісны яшчэ з вялікага свята ў горадзе; раджа ўскочыў на каня і паскакаў, а калі ён праз некалькі гадзін вярнуўся, саскочыў на зямлю і адкінуў полаг намёта, Даса паспеў заўважыць маладую жанчыну, якая прывітала раджу. Пазнаўшы ў гэтай жанчыне сваю жонку Праваці, Даса ледзь не зваліўся з дрэва. Цяпер ён ужо ўпэўніўся, і на сэрца яму лёг яшчэ большы цяжар. І калі шчасце ягонага кахання з Праваці было вялікае, дык не менш вялікія, калі не большыя, былі цяпер ягонае гора, яго шал, адчуванне страты і знявагі. Так яно і бывае, калі чалавек засяроджвае ўсё сваё каханне на чым-небудзь адным, а страціць гэта адно – і ўсё рушыцца, усё з рук валіцца, і застаецца ён адзін сярод руінаў.
Цэлы дзень і цэлую ноч бадзяўся Даса па навакольных лясах, і варта было яму спыніцца і перадыхнуць, як вялікае гора сэрца гнала яго, змардаванага, далей. Ён не мог не рухацца, ён павінен быў кудысьці бегчы, хай на край свету, хай упрочкі з гэтага жыцця, бо яно страціла ўсё сваё хараство і ўсякую цану. І ўсё ж ён нікуды не ўцёк, а кружляў-кружляў паблізу месца, дзе застала яго гора, -- каля сваёй хаціны, млына, раллі і княскага намёта. Нарэшце ён зноў затаіўся ў шатах дрэва каля намёта і высочваў, поўны прагі і горычы, падобны на галоднага драпежніка ў засадзе, пакуль не настала тое імгненне, дзеля якога ён і запашваў усе свае сілы: раджа выйшаў з намёта.Даса нячутна саслізнуў на зямлю, раскруціў прашчу, і камень пацэліў у лоб ненавісніку: Нала ўпаў нерухомы. Навокал – нікога, буру салодкай помсты, якая бушавала ў грудзях у Дасы, на момант змяніла дзіўная і вусцішная глыбокая цішыня. І перш чым каля забітага замітусіліся слугі і ўзняўся гвалт, Даса кустоўем выбраўся з лагера і схаваўся ў бамбукавым зарасніку ў даліне.
У той час, як ён спускаўся з дрэва, быццам ап‘янелы раскручваў прашчу, пасылаючы смерць, ён адчуваў, быццам разлучаецца і са сваім жыццём, быццам гэта апошняя сіла выходзіць з яго, быццам разам з смертаносным каменем ён і сам ляціць у прорву, і ён быў згодны загінуць, абы ненавісны вораг загінуў хоць на хвіліну раней за яго. Але цяпер, калі за чынам настала нечаканая цішыня, прага да жыцця, пра якую ён дагэтуль і не падазраваў, павяла яго ад краю раззеўранай прорвы, а ўсімі яго думкамі авалодаў нейкі першасны інстынкт, які і пагнаў яго ў лес, у бамбучнік, і прымусіў уцякаць, зрабіцца нябачным. І толькі ўжо схаваўшыся, унікнуўшы першай небяспекі, ён усвядоміў, што сталася. І калі ён, вымучаны, задыханы, прынік да зямлі, ап‘яненне пачало развейвацца, прыйшла цвярозасць, і ён найперш адчуў расчараванне і агіду: як жа гэта сам ён застаўся жывы? Але як толькі дыханне яго супакоілася, як толькі перастала круціцца ў галаве ад празмернай стомы, дык і агіднае пачуццё слабасці змянілася ўпартай прагай жыць, зноў да яго вярнулася дзікая радасць ад таго, што ён учыніў.
Неўзабаве непадалёк ад яго паднялася трывога, пачаліся пошукі, пагоня і было гэта цэлы дзень; яго не знайшлі толькі таму, што ён праляжаў увесь час, не варухнуўшыся, у зарасцях, а шукальнікі не хацелі лезці ў самую гушчобу, баючыся тыгра.Даса заснуў ненадоўга, потым зноў ляжаў, прыслухоўваючыся, папоўз далей, зноў даў сабе спачынку, а на трэці дзень ужо перабраўся праз ланцуг пагоркаў і, не ведаючы стомы, усё ўцякаў і ўцякаў у горы.
Бяздомніцтва прымусіла Дасу пабываць у самых розных краях, яно зжарсцвіла яго, з’абыякавіла да ўсяго, але і навяло на розум, уціхамірыла, ды ўсё ж начамі яму снілася Праваці, яго мінулае шчасце з ёю або тое, што ён шчасцем называў; часта яму сніліся ягоныя ўцёкі і пагоня – страшныя, цяжкія сны. Напрыклад, такі: ён бяжыць лесам, за ім пагоня, чуцен барабан, трубяць трубы, а ён прадзіраецца праз гушчар па куп’і, праз калючыя зарасці, па хісткіх кладках, нешта нясе, нейкую ношу, нешта спавітае, схаванае, невядомае, пра што толькі і ведае, што яно вельмі дарагое яму і ні ў якім разе не павінна трапіць у чужыя рукі, нешта бясцэннае і крохкае, нейкі скарб, магчыма, крадзеную здабычу, загорнутую ў хустку, у яркую тканіну з чырвонымі і блакітнымі ўзорамі, такімі самымі, як і на святочнай сукенцы Праваці, -- і з гэтай ношай, скарбам або здабычай ён бяжыць, паўсюль небяспека, трасе страх, ён крадзецца пад навіслымі галінамі і скаламі, міма сыклівых змей, а то і на страшэннай вышыні па хісткіх кладках цераз бурлівыя рэкі, поўныя кракадзілаў, і пад канец, зацкаваны і вымучаны, спыняецца, цярэбіць тасёмкі вузлоў, развязвае адзін за адным, разгортвае тканіну, і скарб, які ён дастае, аказваецца сваёй, ягонай галавой.
Ён жыў у бясконцым вандраванні, хаваючыся, потайкам, не тое каб па-сапраўднаму ўцякаючы ад людзей, а пазбягаючы іх. І вось аднаго разу такое тулянне прывяло яго ў зялёны пагорысты край, які здаўся яму такім цудоўным і радасным, нібыта ўсё там вітала яго, як даўняга знаёмага: ён пазнаваў то поле ў даліне, дзе калыхаліся пахучыя травы, то сакоўныя лугі – усё нагадвала яму вясёлы і бесклапотны час, калі ён не ведаў кахання і рэўнасці, злосці і помсты. Гэта быў той край, дзе калісці з таварышамі ён пасвіў каровы: найлепшы час яго маладосці глядзеў на яго з далёкіх глыбіняў незваротнага. Салодкаю скрухай заныла сэрца ў Дасы на прыветлівыя галасы гэтых мясцінаў: ласкавага ветрыку, што шалясцеў у срабрыстай лістоце вярбы, імклівага ручая, што напяваў такую задорыстую і вясёлую паходнюю песню, на звонкія галасы птушак і басовае брунжанне залатых чмялёў. Усё тут гучала прыстанішчам, радзімай, і яму, звыкламу да вандроўнага пастухоўскага жыцця, яшчэ ніводзін край не здаваўся такім родным. Гэтыя галасы ўжо гучалі ў ягонай душы, яны падганялі яго, і ён з пачуццямі, падобнымі на пачуцці чалавека, які вярнуўся на радзіму, бадзяўся па землях гэтай прыязнай яму краіны ўпершыню за многія страшныя месяцы не як чужы, не як выгнанец, асуджаны на смерць уцякач, а з шчырым сэрцам, ні пра што не думаючы, нічога не прагнучы, увесь у ціхай радасці жыцця, убіраючы ў сябе ўсё, што было вакол яго, з глыбокай удзячнасцю і пэўным здзіўленнем перад гэтым новым, нязвыклым, упершыню з захапленнем перажытым станам душы, перад гэтай адкрытасцю без жаданняў, гэтай весялосцю без запалу, перад гэтай радаснай і ўдзячнай гатоўнасцю да сузірання. З зялёных лугоў яго пацягнула ў лес, пад шаты дрэў, у запырсканы сонечнымі блікамі морак; пачуццё вяртання на радзіму там яшчэ памацнела і павяло яго па сцежках, якія ногі яго, здавалася, знаходзілі самі, пакуль ён, прабраўшыся праз зарасці папараці, гэты маленькі лес у вялікім лесе, не ўбачыў будан, а перад ім нерухомага ёга – таго самага, якога ён калісьці падглядваў і якому насіў малако.
Даса стаяў, быццам прачнуўшыся. Тут усё было як раней, тут час не ішоў, тут ніхто не забіваў і не пакутаваў; тут жыццё і час застылі, быццам крышталь, у непарушным спакоі. Ён глядзеў на старога, і ў яго сэрца вярталіся тыя самыя захапленне, любоў і туга, якія ён адчуваў тут, калі першы раз убачыў ёга. Ён глядзеў на будан і думаў, што на пачатку вялікіх дажджоў яго трэба бало б крыху паладзіць. Потым ён асмеліўся асцярожна падысці да будана, увайшоў у яго, агледзеўся і ўбачыў, што ў ім амаль нічога не было: ляжанка з лісця, высушаны гарбуз з вадой і пусты плецены кош. Ён узяў кош, выйшаў і пачаў шукаць у лесе чаго-небудзь на ежу, знайшоў некалькі пладоў і салодкіх каранёў, вярнуўся, узяў гарбуз і прынёс свежай вады. Вось ён і зрабіў тое, што тут трэба было зрабіць. А як мала трэба чалавеку, каб жыць! Даса сеў на зямлю і аддаўся марам. Ён быў рады гэтаму маўкліваму, летуценнаму спакою ў лесе: ён быў рады голасу ў яго душы, які прывёў яго сюды, дзе ён яшчэ хлапцом адчуваў нешта падобнае на мір, шчасце і радзіму.
Так ён і застаўся ў маўклівага. Мяняў подсцілку з лісця, збіраў у лесе плады і карэнне, потым паправіў стары будан і непадалёк пачаў будаваць новы, ужо сабе. Здавалася, стары трывае яго, аднак ці заўважыў яго тойё наогул, зразумець было ніяк нельга. Устаючы пасля самапаглыблення, ёг ішоў у будан і клаўся спаць, альбо крыху еў, альбо прагульваўся па лесе. Даса жыў каля шаноўнага, як слуга каля вялікага пана, правільней нават, як хатняя жывёліна, прыручаная птушка альбо мангуста жыве каля людзей, амаль непрыкметная, з калівам карыснасці.. Даса, які быў уцякач і доўга жыў з нячыстым сумленнем, няўпэўнены ў заўтрашнім дні, штохвіліны чакаў пагоні, гэта спакойнае жыццё, лёгкая праца і суседства чалавека, які, здавалася, не заўважаў яго, нейкі час былі шчасцем: ён спаў без страшных сноў, а выпадалі дні, калі ён ні разу не ўспамінаў пра мінулае. Пра будучыню не думаў, а калі і ўзнікалі жаданні або туга па чым-небудзь, дык гэта па тым, каб застацца тут, каб ёг увёў яго ў таямніцы пустэльніцтва, каб і самому зрабіцца ёгам, далучыцца да ганарлівай спакойнасці. Ён пачаў пераймаць позы шаноўнага, спрабаваў, скрыжаваўшы ногі, як і ён, сядзець нерухома, як і ён, сузіраць невядомы свет, пранікаць у праявы жыцця і не ўспрымаць таго, што непасрэдна блізка. Пры гэтым ён хутка стамляўся, зацякалі ногі, ныла спіна, дакучалі камары альбо раптам пачынала свярбець скура, гэта змушала юрзаць, часацца і рэштаю ўставаць. Але бывала і так, што ён адчуваў нешта іншае, падобнае на спустошанасць, на незвычайную лёгкасць, ён быццам лунаў, як лунаюць у сне: трэба толькі крыху-крыху адштурхнуцца ад зямлі, і ўжо ляціш, як пушынка. У такія хвіліны на яго находзіла прадчуванне таго, як яно будзе, калі ён увесь час лунацьме, калі цела і душа скінуць з сябе цяжар і будуць узносіцца ў дыханні вялікага, чыстага і сонечнага жыцця, узвысяцца і растануць у незямным, бясчасавым, вечным. Але такія хвіліны так і заставаліся хвілінамі і прадчуванні – толькі прадчуваннямі, Расчараваны, зноў вяртаючыся ў сваю буднасць, ён думаў, як добра было б, калі б майстар узяў яго ў навуку, увёў у свае практыкаванні, у тайну свайго майстэрства і зрабіў з яго ёга. Толькі ж як гэтага дасягнуць? Здавалася, пустэльнік ніколі не ўбачыць яго, як бачаць вачамі, ніколі словам з ім не перакінецца. Здавалася, дні і гадзіны, лес і будан – усё гэта было недзе па той бок, як і ён сам быў па той бок слоў.
І ўсё ж аднойчы ён сказаў адно слова. У Дасы зноў настаў такі час, калі ён ноч у ноч бачыў страшныя сны, то завабліва салодкія, то завабліва страшныя, то Праваці яўлялася яму, то ён зноў перажываў усе страхі ўцёкаў. І ўдзень ён не дабіваўся ніякіх поспехаў, доўгага нерухомага спакою і паглыблення ў сябе ён не вытрымліваў, думаў пра жанчын, пра каханне і падоўгу без нічога ніякага блукаў па лесе, магчыма, было вінаватае надвор’е: стаяла засуха, наляталі парывы гарачага ветру… І вось зноў настаў адзін такі нядобры дзень, калі звінелі камары, а надоечы ўночы Даса бачыў сон, гнятлівы, страшны, што там у тым сне было, ужо і не памятаў, але цяпер на яве сон здаўся яму недазволеным, мізэрным і ганебным вяртаннем у ранейшае жыццё, на раннія яго ступені. Цэлы гэты дзень ён таптаўся каля будана, устрывожаны і пануры, усё валілася з рук, некалькі разоў ён садзіўся папрактыкавацца ў самапаглыбленні, але яго адразу агортвала нейкая ліхаманкавая трывога, рукі і ногі тузаліся, быццам тысячы мурашак поўзалі па яго целе, у патыліцы гарэла, хвіліны ён не вытрымліваў такога стану; збянтэжаны і прысаромлены, ён касавурыўся на старца, які сядзеў у дасканалай позе, вочы звернутыя ў сябе, усярэдзіну, а зіхаткі ад спакойнай радасці твар пахітваецца, быццам кветка на сцябліне.
Калі ёг устаў і пакіраваўся да будана, Даса, які ўжо даўно пільнаваў гэтага мігу, заступіў яму дарогу і з роспаччу запалоханага ўцекача сказаў:
-- Даруй, шаноўны, што я ўварваўся ў тваю цішыню. Я шукаю міру, шукаю спакою. Я хацеў бы жыць, як ты, і стаць, як ты. Я яшчэ малады, але зазнаў шмат гора, доля жорстка абышлася са мною. Я нарадзіўся князем, але мяне прагналі да пастухоў, і я вырас пастухом, дужы і вясёлы, як малады бычок, і я быў чысты сэрцам. Потым я ўведаў жанчын, і калі ўбачыў самую прыгожую, я ўсё жыццё аддаў ёй і памёр бы, калі б яна не выйшла за мяне. Я пакінуў таварышаў-пастухоў, прысватаўся да Праваці і стаў зяцем. Я служыў гэтую службу, цяжка працаваў, але ж Праваці была мая, кахала мяне, або я думаў, што яна мяне кахае, і кожны вечар я вяртаўся ў яе абдымкі, і яна туліла мяне да свайго сэрца. І раптам у нашыя краі прыходзіць раджа, той самы, за якога мяне яшчэ змалку выгналі, прыйшоў і адабраў маю Праваці, і я ўбачыў маю Праваці ў ягоных абдымках. Гэта быў самы страшэнны боль, які я зведаў, і ён перамяніў мяне і ўсё маё жыццё перавярнуў. Я забіў раджу, я забіў і пачаў жыць жыццём злачынцы, уцекача, за мною гналіся, ні гадзіны я не быў спакойны за сваё жыццё, пакуль не дабраўся сюды. Я чалавек без розуму, о, шаноўны, я забойца, магчыма, калі-небудзь мяне схопяць і чацвяртуюць. Не магу я болей жыць такім жудасным жыццём, я хачу пазбыцца яго.
Ёг няўзрушна выслухааў гэтую казань, прыплюшчыўшы вочы. Цяпер ён расплюшчыў іх і глядзеў у твар Дасы, гэта быў ясны, пранізлівы, амаль невыносна цвёрды, засяроджаны і прамяністы позірк, і, у той час, як ён разглядаў Дасаў твар і разважаў над таропкім расказам, яго рот павольна скрывіўся на ўсмешку і на смех, і з бязгучным смехам ён затрос галавой і паўтараў, смеючыся:
-- Майя, майя!
Дарэшты збянтэжаны і прысаромлены Даса так і застыў, а старац падняўся і перад вячэрай пагуляў крыху па вузкай сцежцы ў зарасцях папараці, быццам вытрымліваў такт, роўнымі крокамі прайшоўся ўзад і ўперад і, зрабіўшы так крокаў сто, вярнуўся ў будан, і твар яго зноў быў такі, як і заўсёды, звернуты кудысьці яшчэ, а не да свету з’яў. Што ж гэта была за ўсмешка на гэтым заўсёды такім нерухомым твары ў адказ на сказаныя Дасам словы? Прыйдзецца яму пакруціць над гэтым галаву. Ці быў зычлівы або здзеклівы смех, які так жахліва прагучаў у момант роспачнага прызнання Дасы, яго мальбы, ці быў ён суцяшальны або асуджальны, боскі або дэманічны? Ці быў гэты смех цынічным хіхіканнем старца, які ўжо больш нічога не можа прымаць сур’ёзна, або смех мудраца з чужое дурасці? Ці азначаў ён адмаўленне, дараванне ці загад згінуць з вачэй? І можа, гэта была парада, прапанова Дасу пераймаць і таксама смяяцца? Ніяк не мог ён зразумець гэтага смеху. І ўначы, доўга не могучы заснуць, ён усё думаў пра гэты смех, у які старцу ператварылася ўсё жыццё, усё шчасце і ўсё гора Дасы. Даса не пераставаў думаць пра гэты смех, як не перастаюць грызці стары і цвёрды корань, яго грызуць таму, што ён усё яшчэ нешта нагадвае, нечым пахне, і гэтак сама Даса чапляўся за слова, якое стары гукнуў на такой высокай ноце, так радасна і з такой неспасцігальнай прыемнасцю: “Майя, майя!” Што менавіта азначала яно, ён напалавіну ведаў, напалавіну здагадваўся, ды і тое, як стары выкрыкнуў яго, дазваляла здагадвацца пра сэнс слова. Майя – гэта было жыццй Дасы, маладосць Дасы, самае салодкае шчасце і горкая доля яго, майя – гэта была прыгажуня Праваці, майя – гэта каханне і яго радасці, майя – гэта ўсё жыццё. Гэта было жыццё Дасава і ўсіх людзей, якім яго бачыў ёг, і было ў ім для яго нешта дзіцячае, блазенскае, нейкі тэатр, гульня ўяўлення, Нішто ў стракатай абалонцы, мыльная бурбалка, нешта, з чаго можна ахвотна пасмяяцца, але да чаго разам з тым трэба ставіцца пагардліва і чаго ні ў якім разе нельга прымаць сур’ёзна.
Але калі кожнаму ёгу гэты смех і слоўца “майя” азначалі, што пра Дасава жыццё сказана ўсё, дык пра самога Дасу гэтага ніяк нельга было сказаць, і як ён ні хацеў ператварыцца ў смяшлівага ёга, як ні хацеў не бачыць у сваім жыцці нічога, акрамя майі, у ім, пачынаючы з тых трывожных дзён і ночаў, зноў абудзілася ўсё, пра што ён, знураны ўцёкамі, знайшоўшы тут прыстанак, здавалася, даўно забыўся. Надзеі авалодаць майстэрствам ёгаў, а то і зраўняцца са старцам была ў яго больш чым замала. Але ж тады які сэнс заставацца ў гэтым лесе? Ён быў яму прыстанішчам, тут ён крыху аддыхаўся, набраўся сілы, крыху асвойтаўся з сабой, і гэта было каштоўна, гэта ўжо было нешта. А раптам тым часам там, у краіне, ніхто ўжо больш не высочвае князевага забойцу, і ён, Даса, нічога ўжо не баючыся, можа ісці сваёй дарогай далей? Так ён і пастанавіў зрабіць, на другі ж дзень выправіцца ў дарогу: у свет вялікі, няма чаго яму тут хавацца, як у нары. Рашэнне гэта крыху супакоіла.
Даса мерыўся пайсці на золку, аднак, прачнуўшыся пасля здаровага сну, убачыў, што сонца паднялося ўжо высока і старац пачаў сваё самапаглыбленне, а не развітаўшыся, Даса не хацеў ісці, ды яшчэ і трэба было пра тое-сёе распытацца. Даса чакаў гадзіну, чакаў другую, пакуль старац не падняўся, не расправіў цела і не пачаў пахаджваць туды-сюды. Даса заступіў яму дарогу, пакланіўся і датуль не адступаўся, пакуль той не ўзвёў вочы і не паглядзеў на яго.
-- Настаўнік!-- рахмана звярнуўся да яго Даса. – Я пайду сваёй дарогай і не парушацьму больш твайго спакою. Але яшчэ адзін раз, шаноўны, дазволь мне папрасіцца ў цябе. Калі я расказаў табе пра сваё жыццё, ты засмяяўся і ўсклікнуў “майя!”. Благаю, скажы мне што пра майю.
Стары павярнуў да будана, позіркам загадаўшы Дасу ісці следам. Там ён узяў высушаны гарбуз з вадой, падаў яго Дасу і сказаў яму вымыць рукі. Даса паслухмяна выканаў загад. Тады настаўнік выліў рэшту вады ў папаратнік, падаў парожні посуд маладому чалавеку і загадаў прынесці свежай вады. Даса паслухмяна пайшоў па ваду. Па дарозе яму засумавалася: вось ён апошні раз спускаецца па вузкай сцяжыне да крыніцы, апошні раз падносіць лёгкі сасуд са сцёртымі ад рук беражкамі да невялікага люстэрка вады, у якім адбіваюцца і станожнік, і кароны дрэў, і нябесны блакіт у светлых бліках, а калі ён нахіліўся, дык убачыў і свой твар у рудаватым змроку. Павольна і задуменна Даса апусціў посуд у ваду і адчуў няўпэўненасць, ён не мог зразумець, чаму ў яго так дзіўна на душы, чаму, калі ён ужо зноў выбіраецца ў дарогу, яму так баліць ад таго, што ёг не папрасіў яго застацца, магчыма, застацца назаўсёды.
Ён прысеў на кукішкі каля крынічкі, зачарпнуў крыху вады, павольна, баючыся расплёскаць, падняўся з посудам у руках і хацеў быў ісці да будана, калі раптам пачуў дзіўны гук, успрыняты ім з захапленнем і з жахам, -- гэта быў голас, які ён няраз чуў у сне і які з такой горкай тугой марыў пачуць наяве. Які салодкі ён быў, як соладка, па дзіцячы пяшчотна гучаў, як закахана заклікаў у лясным мораку, -- Дасава сэрца замерла ад захаплення, страху і жаданняў. Гэта быў Правацін голас, жончын голас. “Даса”, -- вабіла яна. Усё яшчэ не верачы, ён азірнуўся з гарбузом у руках, і раптам яна паявілася, выйшла з-за дрэў, статная, гнуткая, даўганогая Праваці, каханая, незабыўная, няверная. Ён шпурнуў посуд і кінуўся да яе. Усміхаючыся, крыху засаромеўшыся, яна стаяла перад ім, гледзячы на яго сваімі вялізнымі вачыма лані, і цяпер зблізку ён заўважыў, што на ёй былі сандалі з чырвонай скуры і прыгожае, багатае ўбранне, на руцэ залаты бранзалет, а ў чорных валасах – каштоўныя камяні, ва ўсіх колерах. Даса адхінуўся. Няўжо яна ўсё яшчэ княская шлюха? Але хіба ён не забіў таго Налу? А яна ўсё яшчэ носіць яго падарункі. Ды як яна магла з гэтымі бранзалетамі і камянямі выйсці да яго і вымавіць яго імя!
Але яна была прыгажэйшая, чым калі-небудзь. І перш чым патрабаваць ад яе адказу, ён павінен быў абняць яе, занурыцца лбом у яе валасы, падняць яе твар, пацалаваць у губы, і пры гэтым ён адчуваў, як да яго вярнулася ўсё тое, што раней належала яму: шчасце, каханне, жаданне, захапленне, палкасць. І вось у думках сваіх ён ужо далёка ад гэтага месца і старога пустэльніка, лес, будан, самота, медытацыя, стары ёг – усё гэта адкінута, ператварылася ў нішто і забыта; нават пра посуд, які ён павінен быў занесці старому, ён забыўся разам з вадой. Гарбуз так і застаўся ляжаць каля крыніцы, а Даса ўжо спяшаўся з Праваці да ўзлесся. Паспешліва, збіваючыся, яна расказвала яму, як сюды трапіла, што прывяло яе ў гэты лес.
Дзівосны быў яе аповед, дзівосны, неспасцігальны і падобны на казку, і быццам у казку ўвайшоў Даса ў сваё новае жыццё. Не толькі Праваці была зноў з ім, не толькі ненавісны Нала быў мёртвы і шукаць забойцу даўно перасталі, але звыш таго – Дасу, княжыча, які вырас сярод пастухоў, абвясцілі ў сталіцы законным спадкаемцам і царом; стары пастух і стары брахман расказвалі амаль усімі забытую гісторыю пра выгнанне Дасы, і цяпер таго самага чалавека, якога пэўны час усе шукалі як забойцу раджы Налы, каб закатаваць, пачалі шукаць з яшчэ большым запалам, каб абвясціць новым раджам і ўрачыста ўвесці ў горад і ў бацькаў палац. Усё гэта было як сон, і самае прыемнае Дасу было тое, што з безлічы ганцоў, якія шныпарылі па ўсёй краіне, Праваці першая знайшла і прывітала яго.
На ўзлессі яны ўбачылі намёты, ад іх цягнула дымам і смажаным мясам. Слугі сустрэлі Праваці галасам, а калі яна сказала, што гэта – Даса, яе муж, адразу было выстраена вялікае свята. Сярод спадарожнікаў Праваці быў чалавек, які даўно калісьці з Дасам пасвіў свяшчэнныя каровы, ён і прывёў Праваці і ўсіх астатніх сюды, у гэты край, дзе колісь цякло ранейшае жыццё Дасы. Пазнаўшы Дасу, пастух засмяяўся ад радасці, кінуўся быў да яго і хацеў паляпаць па плячы або абняць, але спахапіўся: яго таварыш цяпер раджа, і пастух так і застыў на месцы, потым павольна і пашанліва наблізіўся і прывітаў Дасу нізкім паклонам. Даса падняў яго, абняў, лагодна назваў імем і спытаўся, што яму падарыць. Пастух папрасіў сабе цялушку, і яму выдалі тры з найлепшай пароды. Новаму князю прадстаўлялі ўсё новых і новых людзей: чыноўнікаў, паляўнічых, прыдворных брахманаў, і ён прымаў іх вітанні, як нешта належнае; потым падалі стравы, загрымелі барабаны, пачуліся гукі цытраў і жалеек, але ўвесь гэты гвалт, уся гэтая раскоша цяпер Дасу як бы снілася, ён не мог паверыць у гэта, яваю была яму толькі адна Праваці, яго маладая жонка, якую ён не выпускаў з абдымкаў.
Невялікімі пераходамі шэсце падступалася да горада, наперад былі пасланыя ганцы, яны і паведамілі радасную навіну, што знайшлі нарэшце маладога раджу і неўзабаве ён будзе ў горадзе, а калі Даса здалёк угледзеў гарадскія муры, адкуль чуліся гонгі, барабаны, насустрач урачыста выйшлі брахманы ў белых строях. На чале іх крочыў пераемца таго самага Васудэвы, які гадоў дваццаць таму назад паслаў Дасу да пастухоў і толькі нядаўна памёр. Яны віталі Дасу, спявалі гімны, а перад палацам, куды скіравалася шэсце, расклалі велізарныя ахвярныя вогнішчы. У палацы, дзе зараз меўся жыць Даса, яго сустрэлі новымі вітаннямі, чуліся хвалебныя спевы, бясконцыя здравіцы. Да позняй ночы грымела свята.
Штодзень Дасу вучылі два брахманы, і ён вельмі хутка спасціг патрэбныя навукі, прысутнічаў пры ахвяраваннях, судзіў і авалодваў вайсковым і рыцарскім майстэрствам. Брахман Гопала ўвёў яго ў палітычныя дачыненні, расказаў, якія ў яго правы, правы ў ягонага роду і ў ягоных нашчадкаў, і хто яго ворагі. Гэта была перша за ўсё Налава маці, тая самая, якая калісьці забрала ў царэвіча Дасы ўсе правы і хацела забраць і жыццё, цяпер жа яна мусіла ненавідзець яго як сынавага забойцу. Яна ўцякла пад ахову суседняга князя Гавінды, жыла ў ягоным палацы, а сам Гавінда і яго род здавён часу, спрадвеку лічыліся небяспечнымі ворагамі, яны ваявалі яшчэ з Дасавымі продкамі, патрабавалі некаторых земляў з яго княства. Другі сусед, паўднёвы князь Гайпалі, сябраваўся з Дасавым бацькам і няраз непрыязніўся з Налам; а таму важным абавязкам лічылася пабываць у яго бліжэйшым часам, паднесці яму дарункі і запрасіць на наступнае паляванне.
Спадарыня Праваці борзда асвойталася са сваім высокім становішчам, і, калі ў багатым убранні, увешаная каштоўнасцямі, ва ўсёй красе выступала поплеч з высакародным мужам, дык здавалася зусім не ніжэйшай у паходжанні. Шчаслівае было ў іх каханне і доўжылася гадамі, і шчасце надавала ім нейкі бляск і ззянне, быццам яны былі божыя ўлюбёнцы, і народ паважаў і любіў іх. А калі пасля доўгага і марнага чакання Праваці нарадзіла нарэшце Дасу сына, названага ў гонар бацькі Раванам, шчасце яго стала поўнае, і з таго часу ўсё, чым ён валодаў – зямля, дамы, гаспадарчыя будынкі, двары і жывёла, -- набыло ў яго вачах яшчэ большага значэння і важнасці, заззяла і павысілася ў цане: усе гэтыя валоданні радавалі яго, бо яны служылі Праваці, аздаблялі і ўпрыгожвалі яе, але цяпер яны зрабіліся яшчэ прыгажэйшыя, яшчэ радаснейшыя і важнейшыя, бо ішлі ў спадчыну сыну, Равану, на іх грунтавалася яго будучае шчасце.
Калі Праваці больш за ўсё радавалі святы, шэсці, раскоша і багацце вопраткі, украсаў, шматлюднасць світы, дык Даса ўсе гэтыя радасці аддаваў за сад, дзе ён загадаў пасадзіць дарагія дрэвы і кветкі, завёў папугаяў і іншых стракатых птушак; карміць іх і гутарыць з імі стала штодзённай прывычкай. Радавалі яго і заняткі навукамі, удзячны брахманаў вучань, ён вывучыў многа гімнаў і казаняў, авалодаў майстэрствам чытаць і пісаць, завёў пры сабе пісца, які ўмеў вырабляць пальмавы ліст пад пісьмо, і спакваля пад яго рупліваю аслонаю была створана невялікая бібліятэка. У ёй сярод кніг, у невялікім раскошна абсталяваным пакоі з сценамі з высакароднай драўніны, упрыгожанымі пазалочанай разьбою з жыцця божышчаў, ён слухаў спрэчкі запрошаных брахманаў, самых лепшых вучоных і мысляроў-жрацоў пра свяшчэнныя дзеі, пра стварэнне свету і пра майю вялікага Вішну, пра святыя Веды, пра сілу ахвярнасці і пра яшчэ большую моц аскезы, дзякуючы якой смяротны чалавек робіцца здольны наганяць страх нават на багоў. Брахманаў, якія найбольш пераканаўча выступалі ў дыспутах, шчодра адорвалі, і сёй-той за перамогу ў спрэчцы вёў з сабой добрую карову. Было нешта смешнае і кранальнае ў тым, як вучоныя мужы, якія толькі што цытавалі вершы з Ведаў і мудра разважалі пра іх, выдатна разбіраліся ў сузор’ях, морах і акіянах, ганарыстыя і пыхлівыя, разыходзіліся па дамах са сваімі ўзнагародамі, а то часам і ўскалочвалі свары паміж сабою.
Ды і наогул раджу Дасу, з яго шчасцем, багаццем , садам, кнігамі, усё звязанае з жыццём і чалавечай прыродай час ад часу ўяўлялася, дзіўным, паняверным, адначасова і кранальным і смешным, як тыя мудрыя і славалюбныя брахманы, адначасова светлымі і цёмным, жаданымі і вартымі пагарды. Ці ён любаваўся кветкай лотасу на сажалцы ў сваім садзе, а ці пералівамі фарбаў у пер’і паваў і ўдодаў, пазалочанай разьбою на сценах палаца – усё гэта часам уяўлялася яму боскім і як бы прасякнутым цяплом вечнага жыцця, а часам альбо нават адначасова ён адчуваў ва ўсім гэтым нешта несапраўднае, ненадзейнае, сумніўнае, нейкую прагу да тленнасці і знікнення, гатоўнасць да вяртання ў агіднае, у хаос. Бо і сам ён, князь Даса, быў царэвічам, а стаў пастухом, забойцам і тулягам, а потым зноў узвысіўся ў князі, не разумеючы, якія сілы вялі яго па гэтай сцежцы, не ведаючы ні заўтрашняга, ні паслязаўтрашняга дня; так і ўся падманлівая гульня жыцця – гэта ўсюды адначасова ўзвышанае і нізкае, вечнае і прахлае, вялікае і смешнае. Нават яна, шматкаханая, нават цудоўная Праваці часам на некалькі імгненняў здавалася яму пазбаўленай усякай чароўнасці, смешнай: надта многа на руках было бранзалетаў, надта шмат пыхі і пераможнасці было ў яе паглядзе, дбання пра годнасць паходкі.
Але яшчэ больш за сад і кнігі Даса любіў Равану, сынка свайго, увасабленне кахання свайго, мэту жыцця, прынца крыві, з вачыма лані, як у маці, схільнага да задумлівасці і летуценнасці, як бацька. Часам, калі малое, седзячы на даване і крыху прыўзняўшы бровы, глядзела ціхім, адсутным поглядам на каштоўны камень, разьбёную цацку або стракатае пёрка або, бегаючы па садзе, раптам застывала перад якім-небудзь незвычайным дрэвам, Дасу здавалася, што сын падобны на яго. А як моцна ён яго любіў, Даса зразумеў толькі калі ўпершыню вымушаны быў разлучыцца з ім на няпэўны час.
У палац прыбыў ганец з тых мясцінаў, дзе княства Дасы межавала з княствам Гавінды, і паведаміў, што людзі Гавінды напалі на Дасавыя землі, пабралі быдла, некалькіх жыхароў захапілі ў палон і павялі з сабою. Даса адразу сабраўся, загадаў начальніку асабістай варты і некалькім дзясяткам верхаўцоў ехаць за ім і кінуўся даганяць наездцаў; але ў той момант, калі перад ад’ездам узяў на рукі і пацалаваў сына, любоў у сэрцы ў яго разгарэлася палкім болем. І гэты палкі боль, які пранізаў і азадачыў яго з нечаканай сілай, быццам напамінак, які прыйшоў з невядомых глыбіняў, зрабіўся чымсьці ўсвядомленым і зразумелым у той час, калі ён спяшаўся да граніц свайго княства. У дарозе яго займалі разважанні пра тое, з якой прычыны ён так спешна і рашуча скача на кані ў такую далеч, якая сіла прымусіла яго зрабіць менавіта так, а не іначай. Ён доўга думаў і нарэшце зразумеў, што ў глыбіні душы яму ўсё роўна, што ён не можа ўбольвацца з таго, што нехта там на граніцы пабраў быдла і людзей, што рабунку гэтага і папірання княскіх правоў было недастаткова, каб успыхнуў ягоны гнеў і спрычыніў пэўныя ўчынкі, і што яму было б куды натуральней прыняць вестку пра напад спагадлівай усмешкай.
Але тады – і гэта ён добра разумеў – ён зрабіў бы вельмі несправядліва з ганцом, які давёў сябе да поўнага зенясілення, каб перадаць гэтую вестку, і не маней несправядлівы ён быў бы да тых людзей, якіх абабралі, да тых, каго ўзялі ў палон, вырвалі з мірнага жыцця і пагналі ў рабства на чужыну. Ды і другіх сваіх падданых, якіх ніхто не крыўдзіў, ён пакрыўдзіў бы сваёй адмовай ад ваеннай помсты, яны былі б зняважаныя, яны ніколі не змаглі б зразумець, як гэта князь не абараніў іх краіну, і калі на яго самога нападуць, ён не зможа чакаць ад іх ні дапамогі, ні помсты. І ён зразумеў, што яго абавязак – імчацца ў тыя краі і помсціць. Але што такое абавязак? І колькі ў нас абавязкаў, якімі мы так часта і без ніякага шкадавання пагарджаем? І чаму ж гэты абавязак помсты не быў адным з тых, які ён мог адкінуць, і чаму ён цяпер выконвае яго не ад сілы, а рупліва і палка? Не паспеў ён задаць сабе гэта пытанне, як сэрца ўжо адказала на яго – яго зноў пранізаў той глыбокі боль, які ён адчуў пры расставанні з прынцам Раванам. І ён зразумеў: калі б ён, Даса, не супраціўляючыся, дазволіў рабаваць свае землі, забіраць быдла і людзей, дык разбой і гвалт пранікалі б усё глыбей у яго краіну і нарэшце дасталі б яго самога, спрычыніўшы самы горкі боль. Яны забралі б у яго сына, забралі б Равану, спадчынніка, захапілі б і забілі, магчыма, нават катавалі б, што было б краем ягоных пакутаў і куды страшнейшым ударам, чым нават смерць Праваці. Вось чаму ён так спяшаўся, паганяў каня, вось чаму ён такі верны свайму княскаму абавязку. І зусім ён не быў такі таму, што нехта забраў быдла, забраў у яго палоску зямлі, і не таму, што ён так шкадаваў сваіх падданых, так даражыў гонарам бацькоўскага імя і княскай годнасцю, а таму толькі, што так да болю моцна, так шалёна любіў сына і што так моцна, шалёна баяўся болю, які мог бы стацца ад страты сына.
Вось да чаго Даса дадумаўся ў паходзе. Але тады яму так і не ўдалося дагнаць і пакараць людзей Гавінды – яны ўжо ўцяклі з нарабаваным дабром, і, каб даказаць сваю адвагу і непахісную волю, Дасу давялося самому перайсці граніцу, абабраць вёску суседа і захапіць быдла і палонных. Шмат дзён яго не было ў сталіцы, і ўсё ж па дарозе назад, пасля перамогі, ён зноў аддаўся глыбокім развагам, быў ціхі і вярнуўся ў палац нечым засмучаны, бо роздум яго прывёў да думкі пра тое, як моцна, трывала, без ніякай надзеі вырвацца, усёй сваёй істотай, усімі ўчынкамі заблытаўся ён у падступніцкіх сетках. І ў той час, як ягоная схільнасць да развагаў, патрэба ў бесклапотным ціхім сузіранні, бяздзейным і бязвінным жыцці ўсё расла, з другога боку, з яго любові да Раваны і з страху за яго і клопатаў пра яго жыццё і будучыню, гэтаксама вырастала патрэба дзейнічаць, і ён заблытваўся яшчэ больш: з ласкі вырастала спрэчка, з кахання – вайна; вось ён ужо – хай нават дзеля справядлівай кары – пабраў статак, нагнаў смяротны страх на цэлую вёску, забраў у палон бедных, ні ў чым не вінаватых людзей, а гэта пацягне за сабою новыя набегі, помсту і гвалт, і так чым далей, тым больш, пакуль уся яго краіна не будзе ахоплена вайной і ўсё не патоне ў грукаце зброі. Менавіта ўразуменне і прадбачанне гэтага прымусіла яго так прыціхнуць і нават засмуціцца, вяртаючыся ў палац.
Дзёрзкі сусед і праўда не даваў спакою Дасу. Адзін разбойны наезд ішоў за другім. Каб пакараць і абараніцца, Даса вымушаны быў зноў выступаць, і калі ворагу ўдавалася ўцячы за мяжу, ён дазваляў салдатам і паляўнічым гнаць суседа і рабіць яму ўсё новую шкоду. У сталіцы ўсё больш і больш паяўлялася ўзброеных верхаўцоў, у некаторых памежных вёсках Даса цяпер увесь час трымаў атрады воінаў, дні насталі неспакойныя ад бясконцых ваенных нарадаў і падрыхтаванняў. Даса не мог зразумець, які сэнс, якая карысць з гэтых бясконцых сутычак, ён шкадаваў усіх, хто цярпеў ад іх, шкадаваў забітых, свой сад і свае кнігі, якія цяпер занядбаў, шкадаваў страчаны спакой свайго жыцця і сваёй душы. Пра гэта ён часта гутарыў з брахманам Гопалам і некалькі разоў з жонкай Праваці. Трэба было б, сказаў ён, заклікаць у суддзі каго-небудзь з паважаных князёў з суседзяў, каб усталяваць мір, і ён сам, са свайго боку, ахвотна пайшоў бы на ўступкі, аддаў бы і пашы, і дзве-тры вёскі, абы гэта паспрыяла міру. Але ні жрэц, ні Праваці і слухаць пра гэта не хацелі, і Даса быў глыбока расчараваны і засмучаны.
З Праваці гутарка выйшла даволі бурная і прывяла да свары, Настойліва, заклінаючы яе, ён прыводзіў свае довады, выказваў думкі, а яна кожнае слова прымала не як накіраванае супроць вайны і бяссэнсавай бойні, а супроць яе самой. Усё ж бо якраз у тым, павучала яна яго ў сваёй доўгай і палкай казані, што непрыяцель хоча перавярнуць Дасавыя дабрадушнасць і міралюбства, каб не сказаць яго страх перад вайной, сабе на карысць, ён прымусіць Дасу заключыць мір дзеля самога міру, і кожны раз трэба будзе плаціць за гэта ўступкамі, аддаваць землі і людзей, але гэта зусім не супакоіць супастата, наадварот, як толькі вораг такім чынам паслабіць Дасу, ён пяройдзе да больш адкрытай вайны і забярэ ў іх апошняе. Гаворка ж не пра статкі і вёскі, а пра само княства, быць яму ці не быць. І калі ён, Даса, сам не ведае, як ён запазычыўся свайму сыну, -- што ж, яе абавязак навучыць яго. Вочы яе гарэлі, голас дрыжаў, даўно ўжо Даса не бачыў яе такой прыгожай, успалымнёнай, але яму было ад гэтага толькі маркотна.
Тым часам разбойніцкія набегі, парушэнні міру на граніцы не сціхалі і толькі на час вялікіх дажджоў крыху прыпыняліся. Усё Дасава атачэнне падзялілася цяпер на дзве партыі. Першая – партыя міру – была нешматлікая; апрача самога Дасы, да яе далучыліся толькі некалькі старых брахманаў – людзі вучоныя, цалкам адданыя медытацыі. На баку партыі вайны, партыі Праваці і Гопалы, была большасць жрацоў і военачальнікі. Краіна спешна ўзбройвалася, усе ведалі, што варожа настроены сусед рабіў тое самае. Маленькага Равану старэйшы лучнік вучыў страляць з лука, а маці вазіла яго на ўсе агляды войска.
У той час Даса ўспамінаў лес, дзе ён, няшчасны ўцякач, знайшоў сабе прыстанішча на некалькі тыдняў, і сівога старога, які жыў там дзеля самапаглыблення. Даса думаў пра яго і адчуваў, як у яго нараджаецца жаданне зноў пабачыцца з ім, паслухаць ягонае рады.Але ён не ведаў, ці жыве яшчэ стары, ці захоча ён выслухаць яго, даць яму параду, і нават калі ён жывы і параіць яму нешта, дык усё роўна – усё пойдзе сваёй калейкаю і нічога не зменіцца. Самапаглыбленасць і мудрасць – гэта добрыя і высакародныя рэчы, але патрэбныя яны, мабыць, толькі ўбаку ад гульні, на краі жыцця, а калі ты плывеш у патоку жыцця, змагаешся з яго хвалямі, твае справы і мукі нічога агульнага не маюць з мудрасцю, яны прыходзяць самсабою – і робяцца лёсам, іх трэба дзейсніць і выпакутаваць. Нават багі не былі ў вечным міры і вечнай мудрасці, і яны ведалі, што такое небяспека і страх, ведалі барацьбу і бітвы, Даса чуў шмат расказаў пра гэта. І ён здаўся, перастаў спрачацца з Праваці, рабіў агляды войска, адчуваў, як насоўвалася вайна, перажываў усе яе жахі ў ліхаманкавых снах. І пакуль ён блажэў і твар яго цямнеў, бачыў, як бляклі і шчасце, і ўся радасць ягонага жыцця. Заставалася толькі любоў да сына, і яна расла разам з клопатам, расла разам з ваеннымі падрыхтаваннямі, яна чырвонай кветкай палымнела ў апусцелым садзе. Даса дзіву даваўся, колькі пустаты здольны вынесці чалавек, колькі нярадасці, як ён прывыкае да нэндзы і непрыемнасці; як амаль ужо беспачуццёвае сэрца можа быць ахоплена такой гарачай і ўсеабдымнай, такой зварушлівай і клапатлівай любоўю. Магчыма, жыццё яго і не мела ўжо сэнсу, але ў ім было яшчэ ядро, сарцавіна – усё яно цяпер абарачалася вакол любові да сына. Дзеля яго ён уставаў раніцай, дзеля яго працаваў цэлы дзень, дзеля яго аддаваў указанні, мэта якіх была вайна і кожнае з якіх было яму непрыемнае. Дзеля яго ён трываў усе гэтыя бясконцыя нарады ваеннай рады, дзеля яго толькі супраціўляўся рашэнням большасці, каб прымусіць яго заняць хоць бы чакальную пазіцыю і не кінуцца на злом галавы ў авантуры.
Як і сама радасць жыцця, яго сад, яго кнігі паступова яму ачужэлі, здрадзілі яму, альбо ён ім, так паступова чужэла і знявервалася яму і тая, што доўгія гады была шчасцем і слодычам ягонага жыцця. Усё пачалося з палітыкі, і тады, калі Праваці сказала перад ім сваю палымяную прамову, амаль адкрыта назваўшы ягонае нежаданне ўчыніць несправядлівасць, яго любоў да свету – баязлівасцю, і калі яна з расчырванелымі шчокамі кінула яму ў твар пякучыя словы пра княскі гонар, геройства і ганьбу, -- менавіта тады яго ахапіла пачуццё, падобнае на кружэнне галавы, і ён раптам убачыў, наколькі аддалілася ад яго жонка ці ён ад яе. З таго часу прорва паміж імі ўсё шырэла і шырэла, і ні ён, ні яна нічога не рабілі, каб перакрыць яе. Правільней, самому Дасу трэба было нешта зрабіць, бо прорву гэтую бачыў ён адзін і гэта ў ягоным уяўленні яна пашыралася і нарэшце стала непраходнай безданню, прорваю паміж двума светамі, паміж светам мужчыны і светам жанчыны, паміж “але” і “не”, паміж душой і целам. Азіраючыся назад, ён бачыў усё вельмі ясна і выразна: даўно калісьці Праваці, цудоўная Праваці, закахала яго ў сябе, гуляла ім, пакуль не дамаглася, што ён разлучыўся з сваімі таварышамі і сябрамі і ўсім ціхім, радасным пастухоўскім жыццём і дзеля яе пасяліўся на чужыне, пачаў служыць, стаў зяцем у доме ў нядобрых людзей, якія выкарысталі ягоную любоў і прымусілі цяжка працаваць. Потым паявіўся той Нала, і пачаліся ўсе няшчасці. Нала адабраў у яго жонку – ён жа быў раджа, яго святочныя строі, палаткі, слугі, коні спакусілі бедную, не прывыклую да раскошы жанчыну, і наўрад ці яму гэта абышлося вялікай турботай. Аднак ці мог бы ён спакусіць яе так хутка і лёгка, калі б яна ў глыбіні душы была цнатлівая і верная? Ну што ж, раджа спакусіў яе альбо авалодаў ёю і прычыніў Дасу самы горкі боль, які Даса датуль ведаў. Але ён, Даса, адпомсціў, забіўшы таго, хто ў яго адабраў шчасце, і гэта бала вялікая перамога. Яму адразу давялося ўцякаць. Многія дні, тыдні, месяцы ён хаваўся ў зарасніках і ў трыснягу, не давяраючы нікому, пастаўлены па-за законам. А што рабіла тым часам Праваці? Ніколі яна не расказвала яму пра тое. Як бы яно там ні было, яна не пабегла за ім, а пачала шукаць Дасу толькі тады, калі яго як першароднага абвясцілі князем і ён ёй спатрэбіўся, каб узысці на прастол і пасяліцца ў палацы. Вось тады яна і знайшла яго ў лесе і вывела, адарвала ад шаноўнага пустэльніка. Дасу ўвабралі ў багатае адзенне, абвясцілі раджой, але ўсё гэта было толькі пустым бляскам, толькі блізірам шчасця, а на самай справе ад чаго ён уцёк тады і на што прамяняў сваё жыццё ў лесе? Прамяняў на бліскучае княжанне, на абавязкі князя, якія спачатку здаліся яму лёгкімі, але паступова рабіліся ўсё цяжэйшымі і цяжэйшымі, прамяняў на сваю прыгажуню-жонку, на салодкія гадзіны кахання з ёю і на сына, на любоў да яго, але і на трывогу за яго жыццё, за яго шчасце, -- вайна ж стаяла ў парозе! Вось што прынесла з сабой Праваці пасля таго, як убачыла яго каля крыніцы ў лесе. А чаго ён пазбыўся, што пакінуў? А пазбыўся ён лясной заміранасці, пабожнай самоты, суседства і прыкладу святога старца, надзеі на вучнёўства і права зрабіцца пераемнікам, надзеі на забыццё глыбокага, яркага, непахіснага душэўнага спакою мудраца, надзеі вызваліцца ад барацьбы і бедаў, якія заўсёды спадарожнічаюць жыццю, Спакушаны прыгажосцю Праваці, зачараваны жанчынай, ён заразіўся яе славалюбствам і пакінуў тую адзіную дарогу, якая толькі і можа прывесці да вызвалення і спакою. Вось якім цяпер уяўлялася яму яго жыццё, ды і праўда, яго лёгка было растлумачыць менавіта такім чынам, варта было яго толькі крыху прыхарошыць і сёе-тое прапусціць. А прапусціў ён між іншым тое, што яшчэ зусім не быў вучнем пустэльніка, а наадварот, збіраўся пакінуць яго. Як лёгка ўсё ссоўваецца з месца, калі азірнешся назад!
Праваці глядзела на ўсё гэта, зразумела, зусім інакш, хоць яна куды меней думала пра гэта, чым яе муж. Пра Налу яна ўвогуле не думала. Калі ўспаміны не заводзілі яе, яна і склала адна Дасава шчасце, яна дамаглася гэтага шчасця і заснавала яго, гэта яна зрабіла яго зноў раджам, падарыла яму сына, аддала яму сваё каханне, ашчасціла яго і нарэшце вымушана была прызнацца сабе: ён не варты яе велічы, яе гордых задум. Бо ж яна была перакананая, што будучая вайна прывядзе толькі да паражэння Гавінды, а тым самым да падваення яе магутнасці, яе багацця. Але замест таго каб радавацца з гэтага і самому рупліва працаваць над дасягненнем гэтай мэты, Даса нягодным для раджы чынам супраціўляўся вайне, быццам нічога так палка не жадаў, як састарыца ў спакоі сярод сваіх кветак, дрэў, папугаяў і кніг. Хіба можна паставіць яго побач з начальнікам конніцы Вішвамітрам, разам з ёю Вішвамітра самы зацяты прыхільнік вайны і хуткай перамогі. Колькі яна ні параўноўвала яго з Дасам, перамагаў заўсёды адважны воін.
Сам Даса выдатна бачыў, што жонка ягоная зблізілася з Вішвамітрам, бачыў, як яна захаплялася ім і дазваляла захапляцца ёю гэтаму вясёламу, дзёрзкаму ваеначальніку, які заўсёды гучна смяяўся, у якога былі выдатныя моцныя зубы і дагледжаная барада. З горыччу гладзеў на гэта Даса, але разам з тым і з пагардай, з той пакеплівай абыякавасцю, якую ён сам на сябе напускаў. Ён не дасочваў іх ды і не хацеў ведаць, ці пераступіла дружба гэтых дваіх межы дазволенага, межы прыстойнасці. На гэтую закаханасць Праваці і прыгожага палкаводца, на тое, што аддала яму перавагу над занадта негераічным мужам, Даса глядзеў з тым самым нібыта абыякавым спакоем, але з унутраным ажарсцвеннем і гаркотай, з якімі ён прывучыў сябе глядзець на ўсё, што адбывалася навокал. Ці збіралася яна здрадзіць яму, ці гэта было толькі выяўленнем яе пагарды да ладу думак Дасы – было не так ужо і важна, але нешта расло і развівалася, насоўваючыся на яго, як насоўвалася вайна, як сам лёс, і не было нічога, што магло спыніць гэта, не было іншага ваыбару, як прыняць гэта і пакорліва пераносіць сваю долю, бо ў гэтым і быў гераізм Дасы, а зусім не ў ваяўнічых набегах і не ў жаданні захапіць чужыя землі.
Ці заставалася захапленне Праваці палкаводцам або яго ёю ў межах дазволенага, у межах прыстойнасці ці не, у кожным разе – і ён разумеў гэта – Праваці даводзілася тут вінаваціць менш, чым яго самога. Ён, Даса, мысліцель, якога мучыла паняверка, быў схільны прыпісваць жанчыне віну за сваё расталае шчасце альбо хоць не лічыць адказнаю за тое, што сам заблытаўся ва ўсім: у каханні і славалюбстве, у імкненні адпомсціць і ў разбойных набегах на суседавыя землі; так яно, у думках ён лічыў жанчыну, каханне, жарсць вінаватымі за ўсё на зямлі, хза ўсе гэтыя дзікія сакокі, ліхаманку страсцяў і жаданняў, за пералюбства, смерць, забойствы і вайну. Але пры гэтым ён добра ўсведамляў, што Праваці зусім не вінаватая і не прычына ўсяго, яна сама ахвяра, ні яе прыгажосць, ні яго каханне да яе не зрабілі яе тым, чым яна была, яна толькі пылінка ў сонечным промні, кропля ў патоку, і ягоным абавязкам было ўхіляцца ад сустрэчы з гэтай жанчынай, ад кахання да яе, ад прагі шчасця, ад славалюбных думак і альбо застацца пастухом, задаволеным сваім лёсам, альбо пайсці таемнымі шляхамі ёгаў і пераадолець у сабе недасканалае. Ён упусціў гэтую магчымасць, ён пацярпеў паражэнне, на вялікае ён не быў пакліканы альбо ж сам здрадзіў свайму пакліканню, і жонка ў яго не такая ўжо і няслушная, калі называе яго баязліўцам. Але затое ў яго ёсць сын ад яе, прыгожы, пяшчотны хлопчык, за якога ён так баіцца і само існаванне якога ўсё яшчэ надае ягонаму жыццю сэнс і цану, спараджае адчуванне вялікага шчасця. Праўда, такое шчасце прыносіць боль, усяляе страх, але ўсё-такі гэта шчасце, яго шчасце. І за гэтае шчасце ён расплачваецца пакутамі і горычам у сэрцы, гатоўнасцю ісці на вайну, на смерць, усведамляючы, што ідзе насустрач лёсу. Там, па той бок мяжы, сядзелі раджа Гавінда і маці забітага Налы, таго нядобрай памяці спакусніка, яна бясконца падбухторвала Гавінду на новыя і новыя набегі, і той усё больш і больш нахабіўся; толькі саюз з магутным раджам Гайпалі дадаў бы Дасу дастаткова моцы, каб прымусіць ліхога суседа трымацца міру. Але Гайпалі, хоць і быў прыхільны да Дасы, быў сваяк Гавінды і самым ветлівым чынам ухіліўся ад усіх спробаў заключыць такі саюз. Не, няма куды Дасу падзецца, няма чаго яму спадзявацца і на розум, і на чалавечнасць, лёс насоўваўся, і трэба было яго выпакутаваць. Даса сам ужо амаль хацеў вайны, хацеў, каб зрынулася нарэшце гэта скопішча маланак, каб паскорыліся падзеі, якіх усё адно не пазбегнуць. Ён яшчэ раз пабываў у князя Гайпалі, без ніякага поспеху абмяняўся з ім знакамі ветлівасці, прапаноўваў у радзе выявіць цярплівасць і асцярожнасць, але рабіў гэта ўжо без асаблівай надзеі і – узбройваўся. У радзе думкі цяпер разыходзіліся толькі ў адным: ці адказаць на чарговы набег суседа паходам у ягоную краіну, ці дачакацца, калі вораг сам пачне вайну, каб той паўстаў перад народам і ўсім светам у ролі агрэсара і парушальніка міру.
Аднак вораг не рабіў сабе згрызотаў такімі пытаннямі, і настаў дзень, калі ён паклаў канец усім гэтым разважанням, нарадам і ваганням, напаўшы на княства Дасы. Спачатку ён інсцэніраваў вялікі набег на памежныя землі, які прымусіў Дасу і начальніка конніцы з лепшымі воінамі паспяшацца да рубяжоў краіны, і калі Даса быў яшчэ ў дарозе, непрыяцель увёў у бой галоўныя сілы, падступіўся да сталіцы, уварваўся ў браму і аблажыў палац. Даведаўшыся пра гэта, Даса адразу павярнуў і паскакаў назад, і сэрца ў яго сціскалася ад пякучага болю, калі ён думаў, што сын яго і жонка ўвязненыя ў абложаным палацы, што над імі навісла смяротная небяспека і на вуліцах ідзе крывавы бой. Цяпер ужо яго нельга было назваць міралюбцам, абачлівым военачальнікам – ён ашалеў ад болю і лютасці і ў дзікім бегу панёсся са сваімі людзьмі да сталіцы, застаў на ўсіх вуліцах гарачы бой, прабіўся да палаца, уступіў у рукапашную схватку з ворагам і біўся як апантаны, пакуль нарэце ў канцы крывавага дня не змогся і ўвесь паранены не ўпаў на зямлою.
Калі памяць вярнулася да яго, ён ужо быў палонны, бітва прайграная, а горад і палац занятыя ворагам. Звязанага Дасу падвялі да Гавінды, і той насмешліва прывітаў яго і загадаў адвесці ў пакоі, тыя самыя, што былі з разьбёнымі сценамі і пазалотай і дзе захоўваліся шматлікія скруткі. На дыване, выпрастаная, з акамянелым тварам сядзела яго жонка Праваці, за ёю стаяла варта, а на каленях у яе ляжаў яго сын Равана. Зламанаю кветкай панікла яго нежывое цела, твар пашарэлы, вопратка ў крыві. Жонка не абярнулася, калі ўвялі Дасу, яна і не зірнула на яго, без ніякага выразу, не адрываючыся, яна глядзела на нежывога сына. Дасу яна здалася дзіўна непадобнай на сябе, і толькі праз нейкі час ён заўважыў, што ў валасах у яе, некалькі дзён таму яшчэ сінявата-чорных, прабівалася сівізна. Мусіць, яна так даўно ўжо сядзела, застылая, з тварам-маскай, а мёртвы хлопчык ляжаў у яе на каленях.
-- Равана! – закрычаў Даса. – Равана, сынку мой, кветачка мая! – Ён упаў на калені, прынік тварам да галавы хлопчыка; як на малітве, стаяў ён на каленях перад замоўклай жонкай і сынам, аплакваючы абаіх, пакланяючыся абаім. Ён адчуваў пах крыві і тлену, змяшаны з пахам ружавага алею, якім былі намашчаныя валасы дзіцяці. Ледзяным позіркам глядзела Праваці на абодвух.
Нехта крануў Дасу за плячо – гэта быў адзін з военачальнікаў Гавінды, ён загадаў устаць і вывеў Дасу з пакоя. Ні слова не сказаў Даса Праваці, ні адзінага яна яму.
Яго звязанага кінулі на падводу і завезлі ў сталіцу княства Гавінды, дзе кінулі ў вязніцу; тут з яго знялі частку кайданоў, салдат прынёс збанок з вадою, паставіў яго на каменную падлогу, выйшаў і зачыніў дзверы на завалу. Адна рана на плячы пякла агнём. Даса вобмацкам знайшоў збанок, абліў рукі і твар. Даймала смага, але ён не напіўся – так ён хутчэй памрэ, вырашыў сабе. Калі ж гэта ўсё скончыцца, калі? Ён прагнуў смерці, як яго перасохлае горла вады. Толькі смерць збавіць яго сэрца ад пакуты, толькі смерць назаўсёды сатрэ з ягонай душы вобраз маці з мёртвым сынам на каленях. Але сярод гэтай пакуты слабасць і поўная знямога як бы прыйшлі да яго з дапамогай, ён апусціўся на падлогу і задрамаў.
Прачнуўшыся, ён, усё яшчэ нічога не ўсведамляючы, хацеў быў працерці вочы, але не змог, рукі былі занятыя, яны нешта трымалі. Тады ён канчаткова прачнуўся, расплюшчыў вочы і не ўбачыў ніякіх сцен – паўсюль было разліта яркае, пераможнае святло: на дрэвах, на лістоце, на траве. Даса Доўга маргаў, святло ўдарыла яго бясшумна, але з вялікай сілай, і страшныя дрыжыкі прабеглі па ўсім целе ад галавы да пят, ён маргаў і маргаў, твар яго перакрывіўся, як ад плачу, і нарэшце зусім разамкнуў вочы. Ён стаяў у лесе і трымаў у руках посуд з вадою, каля ног пералівалася крыніца то зялёным, то рудым колерам, а за папаратнікавымі зарасцямі, ён ведаў, стаіць будан і там яго чакае ёг, які паслаў па ваду, які так дзіўна смяяўся, калі Даса прасіў яго расказаць пра майю. Дык значыцца, ён не прайграў бітвы, не страціў сына, не быў князем, не быў бацькам, і ўсё ж ёг выканаў яго жаданне і паказаў яму, што такое майя: палац і сад, кнігі і птушкі, княскія клопаты і бацькоўсякая любоў, вайна і рэўнасць, каханне да Праваці і пакутлівы недавер да яе – усё гэта было Нішто. Не, не Нішто, усё гэта было майя! Даса стаяў ашаломлены, слёзы беглі па твары, у руках дрыжаў гарбуз, кім ён толькі што зачарпнуў вады пустэльніку, вада плёскалася цераз край і бегла па нагах.
Яму здалося, быццам ад яго нешта адрэзалі, нешта выбралі з галавы, і ўтварылася пустата: так раптам ён страціў доўгія пражытыя гады, скарбы, зведаныя радасці, перанесены боль, перажытыя страх і роспач, якія выпалі яму на самым парозе смерці, -- усё гэта ў яго забрана, згінула, сцёрта, ператварылася ў Нішто! Засталіся ўспаміны, цэлыя карціны адбіліся ў мозгу; ён усё яшчэ бачыў: вось сядзіць Праваці, вялікая і застылая, з пасівелымі ўмомант валасамі, а на каленях у яе ляжыць сын, і здаецца, быццам яна сама задушыла яго, быццам гэта яе здабыча, а рукі і ногі ў дзіцяці, як завялыя сцяблінкі, звісаюць з яе каленяў. О, як хутка, як пачварна хутка і страшна, як грунтоўна яму паказалі, што такое майя! Усё кудысьці адсунулася, доўгія гады, поўныя такіх значных падзей, сціснуліся ў імгненні, і ўсё, што ўяўлялася яму такой поўнай рэальнасцю, усё гэта ён бачыў толькі ў сне. А што, калі і ўсё астатняе, што было да гэтага, уся гісторыя пра княскага сына Дасу, яго пастухоўскае жыццё, яго жаніцьбу, яго помсту, яго ўцёкі да пустэльніка – раптам усё гэта былі толькі карціны, якія можна ўбачыць на разьбёных сценах палаца, дзе сярод лісця паказаны кветкі і зоркі, птушкі, малпы і багі! А тое, што ён прачнуўшыся перажываў і бачыў толькі што, пасля страты княства, пасля бітвы і палону, тое, што ён стаіць цяпер каля крыніцы з высушаным гарбузом у руках, з якога вось зноў выплюхнулася крыху вады, усе ягоныя думкі – ці не з таго яны самага матэрыялу, ці не сон усё гэта, ці не мйя? А ўсё, што яшчэ наперадзе, што перажыве, пабачыць вачыма, памацае рукамі, пакуль не прыйдзе смерць, -- хіба гэта будзе з іншага матэрыялу, хіба гэта будзе нешта іншае? Не, уся прыгожая і жорсткая, чароўная і безнадзейная гульня жыцця, з яе пякучымі асалодамі і пякучым болем, -- толькі гульня і падман, толькі бачнасць, толькі майя.
Даса стаяў ашаломлены. Посуд у яго ў руках зноў уздрыгнуў, выплеснулася вада і пабегла па нагах на зямлю. Што ж яму рабіць? Зноў напоўніць посуд, занесці ёгу, каб той пасмяяўся з яго, з усяго таго, што Даса перажыў у сне? Гэта не дужа цешыла. Ён апусціў посуд, выліў ваду і адкінуў яго ў мох. Сеў і задумаўся. Хопіць яму сноў, гэтага дэманічнага перапляцення падзей, радасцяў і пакут, што рвалі сэрца і студзілі кроў, а потым раптам аказваліся майя і дурылі цябе, годзе яму ўсяго гэтага, не трэба яму ні жонкі, ні дзяцей, ні трона, ні перамог, ні помсты, ні шчасця, ні розуму, ні ўлады, ні дабрачыннасці. Нічога яму не трэба, акрамя спакою, ён прагне канца, хоча спыніць раскручанае кола, гэтую бясконцую змену праяў, ён прагне сцерці іх. Ды і сябе ён прагне спыніць і сцерці, як ён гэтага прагнуў, калі ў тым апошнім баі накінуўся на ворагаў, сек і крышыў, калі секлі і крышылі яго самога, і ён наносіў раны і атрымліваў іх, пакуль не зваліўся на зямлю. А што было потым? Потым настаў правал няпамяці, ці дрымоты, ці смерці. І тут зноў абуджэнне, і ў сэрца зноў уліваецца хваля жыцця, плынь пачварных, прыгожых і страшных відзежаў, бясконцая, няўхільная, і ты не ўвінешся ад яе да наступнай няпамяці, да наступнай смерці. Ды і яна, магчыма, будзе толькі кароткім перапынкам, нядоўгім адпачынкам, каб перавесці дух і зноў стаць адной з тысячаў фігур у гэтым дзікім, млосным і безнадзейным танцы жыцця. Не, гэтага згладзіць нельга, гэтаму няма канца!
Нейкі неспакой прымусіў яго ўскочыць. Калі ўжо ў клятым танцы няма спакою, калі яго адзінае запаветнае жаданне нельга выканаць, тады нішто яму не замінае зноў зачэрпнуць вады і занесці старому, як той яму загадаў, хоць ніякага права не меў загадваць. Гэта была паслуга, якой ад яго патрабавалі, даручэнне, і яго можна было паслухмяна выканаць, гэта лепей, чым сядзець тут і прыдумляць розныя спосабы самазабойства, наогул паслушэнства і служэнне намнога лягчэйшае і лепшае, намнога больш нявіннае і карыснае, чым улада і адказнасць – гэта ён ведаў добра. Так што, Даса, бяры гарбуз, зачарпні вады і зянясі яе свайму гаспадару!
Калі ён падышоў да будана, настаўнік сустрэў яго нейкім дзіўным позіркам, і былі ў гэтым позірку і пытанне, і спагада, і вясёлае разуменне: гэта быў позірк, якім юнак сустракае падлетка пасля таго, як той перажыў цяжкую і разам з тым крыху ганебную прыгоду, якое-небудзь выпрабаванне на мужнасць. Гэты княжыч-пастух, гэты прыблуда-гаротнік хоць і бегаў толькі што да крыніцы, ды і адсутнічаў, можа, з чвэрць гадзіны, але за гэты час паспеў пабыць у вязніцы, страціць жонку, сына, цэлае княства, закончыць цэлае чалавечае жыццё, убачыць вечнае Кола ў руху. Хутчэй за ўсё гэты хлопец і раней абуджаўся адзін альбо некалькі разоў і ўдыхаў глыток праўды, інакш бы ён не прыйшоў сюды і не заставаўся б тут так доўга; але цяпер ён прачнуўся па-сапраўднаму, цяпер ён выспеў на доўгі шлях. Спатрэбіцца не адзін год, каб толькі паставіць яму дыханне, навучыць яго правільна сядзець.
І гэтым адным позіркам, у якім быў толькі намёк на спагаду, на повязі паміж імі, повязі настаўніка і вучня, -- толькі гэтым адным позіркам ён учыніў абрад прыёму Дасы ў навуку. Гэты позірк выганяў непатрэбныя думкі з галавы вучня і заклікаў яго да пакоры і служэння.
Больш нам няма чаго сказаць пра жыццё Дасы, усё астатняе адбылося па той бок вобразаў і дзеянняў. Лесу ён больш не пакідаў.
Пераклад зроблены з выдання: Das Glasperlenspiel: Versuch einer Lebensbeschreibung des Magister Ludi Josef Knecht samt Knechts hinterlassenen Schriften / Herausgegeben von Hermann Hesse. -- Berlin und Weimar: Aufbau-Verlag. 1977.
Беларускае выданне: Гульня шкляных перлаў: Спроба жыццёпісу Магістра Гульні Ёзэфа Кнэхта з дадаткам ягоных твораў. – Мн.: Маст. літ., 1991.