Розныя тэксты

Гесэ Герман

---

Тры жыцці - Спавядальнік

У тыя часы, калі святы Іларыён быў яшчэ жывы, хоць ужо моцна абчэплены гадамі, жыў у горадзе Газе чалавек Ёзэфус Фамулус, які да сваёй трыццатай вясны вёў пабожнае жыццё і чытаў язычніцкія кнігі, аднак пасля, праз жанчыну, якое дамагаўся, ён спазнаo боскае вучэнне і слодыч хрысціянскіх дабрачыннасцяў, прыняў святое хрышчэнне, адрокся ад сваіх грахоў і шмат гадоў праседзеў у нагах прfсвітfраў свайго горада, з прагнай увагай слухаючы упадабаныя ўсімі гавэнды пра жыццё святых пустэльнікаў, пакуль аднойчы, ужо ў трыццаць шэсць гадоў, не ступіў на тую дарогу, якую прайшлі да яго святыя Павел і Антоні, а за імі і многія праведнікі. Ён перадаў рэшту сваёй маёмасці старэйшынам, каб тыя падзялілі яе паміж беднымі абшчыннікамі, развітаўся каля гарадское брамы з сваімі блізкімі і рушыў з горада ў пустыню, з абрыдлага свету – у гаротнае жыццё пакайных анахарэтаў.

Доўгія гады паліла і сушыла яго сонца, ён здзіраў сабе на малітвах скуру на каленях аб каменне і пясок, ён пасціў да заходу сонца, каб потым скаўтаць жменьку фінікаў, нячыстыя даймалі яго спакусамі, смешкамі і панадамі, ён бараніўся малітваю, аскезай, самаадрачэннем, падобна на тое, як гэта мы чытаем у жыццёпісах святых айцоў. Доўгія ночы чуваў ён без сну, сачыў зоркі, але і зоркі ўводзілі яго ў змусту і спакушалі, ён пазнаваў астральныя фігуры, паводле якіх калісьці навучыўся вычытваць гісторыі багоў і падабенствы чалавечай істоты, -- навука, якую адмаўлялі прасвітары, але яна яшчэ доўга надакучала яму прывідамі і думкамі з яго паганскіх часоў.

Усюды, дзе толькі ў тых краях сярод голай, няплоднай пустыні цякла крыніца, жылі тады пустэльнікі, некаторыя ў поўным адасабленні, некаторыя з невялікімі брацтвамі, як гэта паказана на адной фрэсцы пізанскага Кампа-Санта; выступаючы за жыццё ў беднасці і прапаведуючы любоў да блізкага, яны былі прыхільнікі нейкай палымянай ars moriendi – мастацтва памірання, памірання для свету і для свайго “я”, адыходу ад яго, Спаса, у светлае і нятленнае быццё. Іх наведвалі анёлы і дэманы, пустэльнікі складалі гімны, праганялі чарцей, лекавалі і багаслаўлялі, быццам пабралі на сябе задачу адрабіць марнасць, грубасць, юрлівасць многіх вякоў, што ўжо адышлі і што яшчэ прыйдуць, моцным парываннем духоўнага палымнення і самаадрачэння, экстатычным звышлішкам волі да подзвігу. Сёй-той з іх, мусібыць, ведаў старавечныя прыёмы ачышчэння, якія вялі свой пачатак яшчэ з язычніцтва, сродкі і выцвічкі ўжо стагоддзямі практыкаванай у Азіі навукі адухоўліваць сябе, але пра гэта не гаварылася ўголас, ды ўжо ніхто і не вучыў гэтым прыёмам ёгаў, яны былі забароненыя, як і ўсё паганае, на што хрысціянства ўсё больш і больш накладала руку.

У некаторых пустэльнікаў уласцівае іх жыццю духоўнае гарэнне спарадзіла адмысловыя дары: дар малітвы і гаенння ускладаннем рук, дар прадбачання і выгнання нячысцікаў, дар суду і кары, суцяшэння і багаславення. І ў Ёзэфусавай душы драмаў нейкі дар, і з гадамі, калі валасы ў яго пасівелі, дар гэты выспеліўся. Гэта быў дар слухаць. Варта было якому-небудзь пустэльніку або ўгрызенаму сумленнем парафіяніну прыйсці да Ёзэфуса і расказаць пра свае ўчынкі, цярпенні, спакушэнні і памылкі, расказаць пра сваё жыццё, пра сваё парыванне да дабра, пра сваю паразу або страты, пра сваё гора і скруху, як Ёзэфус расчыняў перад пакайнікам слых і сэрца, быццам хацеў увабраць у сябе ўсё гора ягонае і турботы, увабраць іх у сябе і адпусціць яго ўжо вызваленага і супакоенага. Спакваля за гэтыя доўгія гады Ёзэфус цалкам увайшоў у сваю службу, ператварыўшыся ў прыладу, у нейкае вуха, да якога людзі звяртаюцца з даверам. Вялікая цярплівасць, нейкая чароўная паслухмянасць і маўклівасць былі яго даброцямі. І людзі ўсё часцей і часцей пачалі хадзіць да яго, каб выгаварыцца, скінуць з сябе накопленую гаркоту, але ніводнаму пакайніку не хапіла адвагі, рашучасці прызнацца, хоць і некароткая была ў яго дарога да трысняговага буданчыка Ёзэфуса. Прыйшоўшы, ён пачынаў выкручвацца, саромеўся, быццам даражыў сваімі грахамі, уздыхаў і доўга маўчаў пасля прывітання, а ён, Ёзэфус, быў з усімі аднолькавы – ахвоча ці супраць волі, паспешліва ці запінаючыся, выдавалі прыхадні свае таямніцы, злосна ці ганарыста расставаліся з імі. Яму ўсе былі роўныя: вінаваціў чалавек Бога ці сябе самога, прыхоўваў ці пабольшваў свае грахі і цярпенні, спавядаўся ў забойстве ці толькі ў парушэнні цноты, аплакваў здраду каханай ці загублены душэўны ратунак. Ёзэфус не жахаўся, калі наведнік распавядаў пра блізкае знаёмства з дэманамі і па ўсіх знаках быў з самім чортам на “ты”, ён не сердаваў, калі каторы за доўгімі і нуднымі байкамі маніўся прытоіць самае важнае, і не выходзіў з сябе, калі госць узвальваў на сябе самыя вар’яцкія правіны ў прыдуманых грахах. Здавалася, усё, што чуў Ёзэфус: скаргі, прызнанні, абвінавачванні, дакоры сумлення – усё ўбіраў ён у сябе, як пясок у пустыні ўбірае ў сябе дождж; здавалася, у яго ні пра што няма сваёй думкі і няма ў ім ні шкадавання, ні жалю, ні варожасці да спавядальца, і ўсё ж, а можа, менавіта таму, тое, што яму давяралі, здавалася сказаным не напуста, а ў час самой споведзі, у час слухання яе яно як бы пераўтваралася, лягчэла, а то і зусім знікала. Рэдка калі ён ушчуваў або перасцерагаў, яшчэ радзей раіў або загадваў, гэта нібыта і не ўваходзіла ў ягоныя абавязкі, ды і спавядальцы адчувалі, што гэта яму не абыходзіць. Ягоным было – абуджаць і прымаць давер, цярпліва і любасна слухаць, дапамагаць гэтым самым яшчэ не зусім выспеленай споведзі канчаткова сфармавацца, даць усяму, што застаялася і загусла ў наведнікавай душы, растаць і сцячы, увабраць у сябе ўсё гэта і ахінуць маўчаннем. Толькі ў канцы споведзі, хай яна страшная альбо бяскрыўдная, пакорлівая альбо ганарыстая, ён казаў пакаянцу ўкленчыць побач з ім, казаў пацеры і, перш чым адпусціць грэшніка, цалаваў таго ў лоб. У ягоную службу не ўваходзіла накладаць епітым’ю або кару, ды і даваць афіцыйна адпуст грахоў ён не лічыў сваім правам, ён не судзіў і не дараваў. Выслухаўшы і зразумеўшы, ён як бы браў на сябе частку віны, дапамагаў несці чужы цяжар. Сваім маўчаннем ён хаваў у магілу і аддаваў забыццю пачутае. Молячыся пасля споведзі разам з грэшнікам, ён паўставаў перад ім як брат і роўны. Цалуючы пакаянца, ён быццам багаслаўляў яго, але хутчэй як брат, чым як духоўнік, хутчэй ласкава, чым урачыста.

Слава пра яго разнеслася па ўсіх ваколіцах Газы, яго ведалі далёка і часам нават ставілі побач з вялікім спавядальнікам Дыёнам Пугілем, чыя вядомасць, зрэшты, была гадоў на дзесяць даўнейшая, ды і грунтавалася зусім на іншым; бо Дыён славіўся менавіта тым, што чытаў у душах даверлівых хутчэй і выразней, чым у пачутых словах, часта здзіўляючы нясмелага спавядальца, калі выказваў яму шчыра ў вочы ўсе яго замоўчаныя грахі. Гэты сэрцавед, пра якога Ёзэфус чуў дзівосныя расказы і з якім ён ніколі не асмеліўся б параўнаць самога сябе, быў боганатхнёны настаўнік аблудных душ, вялікі суддзя, карнік і ўлагоджвальнік: ён накладваў епітым’ю, абавязваў да бічавання і паломніцтва, асвячаў шлюбы, змушаў ворагаў да замір'я і карыстаўся не меншым аўтарытэтам, чым каторы епіскап. Жыў ён непадалёк ад Аскалона, аднак сустрэчы з ім шукалі просьбіты з самога Ерусаліма і нават з яшчэ далейшых мясцінаў.

Як і большасць пустэльнікаў і анахарэтаў, Ёзэфус Фамулус доўгія гады вёў зацятае і знясільнае змаганне з сабой. Хоць ён і пакінуў свецкае жыццё, аддаў сваю маёмасць і дом, пакінуў горад з яго такімі шматлікімі спакусамі, але ад сябе самога ён не мог нікуды ўцячы, а ў ім жылі ўсе стыхіі душы і цела, якія толькі і могуць укінуць чалавека ў бяду і спакушэнне. Найперш ён пагасіў у сабе ўсё цялеснае, пагасіў сурова і няўмольна, прывучаў цела да гарачыні і холаду, голаду і смагі, шнараў і мазалёў, пакуль яно не высахла і не завяла; але нават у такой яго аскецкай абалонцы старавечны Адам няраз дакучаў яму самымі нянаджанымі жаданнямі і жарсцямі, снамі і відзежамі, бо добра ж вядома, што д’ябал надта рупіцца аскетамі і пустэльнікамі. Так што потым, калі яго пачалі час ад часу наведваць людзі, якім было патрэбна суцяшэнне, якія прагнулі споведзі, а ён з удзячнасцю ўгледзеў у гэтым покліч мілаты і ўспрыняў як нейкую палёгку ў сваім аскетычным жыцці: яно атрымала надасаблівы сэнс, нейкі сан быў яму давераны, цяпер ён мог служыць блізкім і служыць Богу як прылада ў яго руках для прыцягнення да сябе душ. І гэта было дзівоснае і сапраўды ўзвышальнае пачуццё. Але пазней ён адкрыў, што і душэўныя скарбы належаць свету зямнога і могуць зрабіцца спакушальнымі пасткамі. Бо здаралася, калі дарожнік, пешы ці конны, спыняўся перад яго келляй, выдзеўбанай у скале, і прасіў глытка вады, а потым споведзі, у нашага Ёзэфуса з’яўлялася пачуццё задаволенасці самім сабой, пачуццё марнае і сябелюбнае; ён жахаўся, калі распазнаваў яго. На каленях ён благаў у Бога даравання, прасіў, каб ніхто болей не прыходзіў да яго, нягоднага, на споведзь: ні манаская брація з суседніх келляў, ні парафіяне з горада і сёлаў. Але калі і наведнікі не дакучалі яму, ён усё роўна не адчуваў палёгкі, калі ж потым да яго зноў пачыналі звяртацца людзі, ён лавіў сябе на новых грахах: слухаючы прызнанні, ён адчуваў нейкі ўнутраны холад, поўную абыякавасць, нават пагарду да спавядальца. З уздыхам спрабаваў ён пабароць і гэтыя спакусы, аддаваў сябе пасля кожнай выслуханай споведзі подзвігам пакаяння і знемажэння. Яшчэ больш, ён паставіў сабе законам: да ўсіх спавядальцаў ставіцца не толькі як да братоў, але нават з адмысловай шанобай, тым большай, чым меней яму падабаўся той ці іншы наведнік; кожнага ён прымаў як Божага вестуна, пасланага яму на выпрабаванне. Не хутка, ужо старэючы, ён з гадамі набыў вядомую аднастайнасць у жыцці, і тым, хто жыў побач з ім, ён здаваўся беззаганным праведнікам, што адбыў унутраную заміранасць у Бозе.

Аднак жа і заміранасць ёсць нешта жывое, і, як усё жывое, яна павінна расці або менець, павінна суадносіцца з акалічнасцямі, павінна паддавацца выпрабаванням і пераменам. Такая была і заміранасць у Ёзэфуса Фамулуса: яна была няўстойлівая, яна то прыходзіла, то знікала, то была блізкая, як свечка ў руцэ, то бясконца далёкая, як зоркі на зімовым небе. Але з часам зусім інакшы, новы від грэху і спакусы пачаў абцяжарваць ягонае жыццё ўсё часцей і часцей. Гэта не было моцнае, палкае парыванне, рух альбо мяцеж помыслаў, хутчэй наадварот. Амаль непрыкметнае пачуццё гэта ён на першым часе зносіў лёгка, не адчуваючы ніякіх згрызотаў або недахопу чагосьці: гэта быў нейкі вялы, санлівы, абыякавы стан духу, які можна было азначыць толькі адмоўна, нейкае расставанне, змаленне і ўрэшце поўная адсутнасць радасці. Усё гэта было падобна на дні, калі і сонца не свеціць, і дождж не падае, а неба завалочанае і як бы ціха апускаецца само ў сябе, нейкае шэрае і ўсё ж не зорнае, у паветры задуха, але не тая, што нясе з сабою навальніцу. Вось такія дні і насталі цяпер у пастарэлага Ёзэфуса; усё менш яму ўдавалася адрозніць раніцу ад вечара, свята ад будняў, гадзіны ўздыму ад гадзін заняпаду, жыццё цягнулася, над ім вісела стома і абыякавасць. Прыйшла старасць, журботліва падумаў ён. А журба налягала на яго таму, што ён чакаў: наступленне старасці і паступовае згасанне страсцяў зробяць яго жыццё больш прасветленым і лёгкім, будуць яшчэ адным крокам да жаданай гармоніі і сталай заміранасці, а старасць расчароўвала і ашуквала яго, бо не прыносіла з сабой нічога, апрача гэтай вялай, шэрай бязрадаснай пустэчы, гэтага адчування нявылечнай перанасычанасці. Ён перанасыціўся ўсім: самім існаваннем, тым, што дыхаў, начным сном, жыццём у пячоры ўскрай невялічкага аазіса, вечнай зменай дня і ночы, чаргаваннем дарожнікаў і пілігрымаў на аслах і на вярблюдах, а найбольш тымі людзьмі, якія прыходзілі дзеля яго самога – гэтымі дурнымі і напалоханымі і да таго ж поўнымі блазенскай веры людзьмі, якім трэба было распавесці яму сваё жыццё, грахі і страхі, свае спакушэнні і самаабвінавачанні. Часам яму здавалася: вось у аазісе цурчыць малюсенькая крынічка, збірае свае воды ў ямцы, выкладзенай камянямі, бяжыць раўчуком па траве, потым выліваецца ў пясок пустыні, і вось ужо яна ссякла і памерла – так і ўсе гэтыя споведзі, пералічэнні грахоў, жыццёпісы, гэтыя згрызоты сумлення, і вялікія і малыя, цяжкія і пустыя, сцякаюцца ў яго вуха тузінамі, сотнямі, усё новыя і новыя. Але яго вуха не было мёртвае, як пясок у пустыні, яно было жывое і няздольнае вечна ўбіраць у сябе, глытаць і паглынаць; ён адчуваў, што стаміўся, ягоную сілу ўжылі на зло, ён перанасычаны, ён прагне, каб гэтыя патокі і ўсплёскі казаняў, турботаў, абвінавачанняў, самабічаванняў нарэшце перапыніліся, каб месца гэтага цурчання занялі спакой, смерць, цішыня. Ён хацеў канца, ён стаміўся, ён быў сыты па горла, жыццё яго зблякла і зняцэнілася, дайшло да таго, што Ёзэфус часам адчуваў спакусу пакласці крэс такому існаванню, пакараць сябе, выкрасліць з спісу жывых, як гэта зрабіў, павесіўшыся, Юда Прадажнік. І калі ў першыя гады манаскага жыцця д’ябал маніўся закінуць яму ў душу вобразы і крозы свецкага юру, дык цяпер ён апрыкраў яму думкамі пра самазнішчэнне, так што Ёзэфус пачаў прыглядвацца да кожнай галіны, а ці не падыдзе яна, каб на ёй павесіцца, і да кожнай скалы, а ці дастаткова яна высокая і крутая, каб кінуцца з яе. Ён супрацьстаяў спакусе, ён змагаўся, ён не паддаваўся, аднак і ўдзень і ўночы жыў у агні нянавісці да сябе і прагі смерці, жыццё здавалася яму невыносным і ненавісным.

Так было з Ёзэфусам. Аднаго разу, стоячы на крутой скале, ён убачыў удалечыні паміж зямлёй і небам дзве-тры малюсенькія фігуркі -- гэта былі дарожнікі ці пілігрымы, а можа, і людзі, якія мерыліся наведаць яго, каб паспавядацца, -- і раптам ім авалодала неадольнае жаданне як мага хутчэй уцячы адсюль, прэч з гэтых мясцінаў, прэч ад гэтага жыцця. І жаданне з такой сілай і палкасцю ахапіла яго, што перабарола ўсе астатнія подумкі, адкінула пярэчанні, сумненні, якіх жа таксама было нямала: хіба мог дабрачынны аскет, не спрамагаючы сумленне сваё, аддавацца безадказнаму парыванню? І вось ён ужо бег, ужо вярнуўся да сваёй пячоры, дзе столькі прайшло гадоў барацьбы, да сасуда, які ўвабраў столькі перамогаў і паражак. У апантанай спешцы ён згроб прыгаршчы фінікаў, нацадзіў вады ў сушаны гарбуз, запхнуў гэта ўсё ў сваю торбу, перакінуў яе цераз плячо, схапіў посах і выкінуў зялёны спакой сваёй маленькай радзімы, зноў зрабіўшыся ўцекачом, які не ведае ні міру, ні спакою, які бяжыць ад Бога і ад людзей, а найперш ад таго, што яшчэ зусім нядаўна лічыў сваім найвышэйшым абавязкам і сваёй місіяй.

Спачатку ён бег як зацкаваны, быццам убачаныя ім са скалы постаці і праўда гналіся за ім і былі ягоныя ворагі. Але праз некалькі гадзін ён адолеў сваю баязлівую спешку, хада прынесла дабрадатную стому, і на першым жа прывале, калі ён не дазволіў сабе дакрануцца да фінікаў – бо ў яго ўжо стала святым правілам не брацца да ежы да захаду сонца, -- абудзіўся ў ім розум, прывучаны да самотных разважаннў, зноў ачуўся і пачаў выпрабавальна разглядваць яго неабдуманыя ўчынкі. І розум не астудзіў гэтых учынкаў, якімі б неразумнымі яны яму ні здаваліся; не, ён амаль ласкава сузіраў іх – бо ўпершыню пасля доўгага часу ўбачыў паводзіны Ёзэфуса прастадушнымі і нявіннымі. Праўда, гэта былі ўцёкі, раптоўныя і неабдуманыя ўцёкі, і ўсё ж не ганебныя. Ён пакінуў свой пост, які стаў яму не па плячы, сваімі ўцёкамі, ён прызнаўся сабе і таму, хто, можа, назіраў за ім, у сваім паражэнні; ён спыніў нарэшце штодзённую бясплённую барацьбу і прызнаў сябе разбітым і пераможаным. Гэта было, як казаў яго розум, не тое каб дужа велічна, не да твару герою або святому, але, прынамсі, шчыра і здавалася непазбежным; Ёзэфус цяпер здзіўляўся, чаму ён даўно не наважыўся на ўцёкі, чаму так доўга, так неверагодна доўга цярпеў. Упартасць, з якой ён змагаўся за безнадзейную справу, здавалася яму зараз памылкай, і яшчэ горш – сутаргамі ягонага сябелюбства, сутаргамі яго спарахнелага Адама, і яму цяпер стала зразумела, чаму гэтая ўпартасць прывяла да такіх кепскіх, проста д’ябальскіх вынікаў, да такой растурзанасці і душэўнай вяласці, да дэманічнай апантанасці смерцю і самазнішчэннем. Хоць хрысціяніну і не лічыць бачыць у смерці свайго ворага, падзвіжніку ж і святому след глядзець на ўсё жыццё як на ахвяру, усё ж думка пра дабравольнае накладанне на сябе рук была цалкам д’ябальская і магла нарадзіцца толькі ў такой душы, настаўнік і абаронца якой ужо не анёл Гасподні, а злыя дэманы. Нейкі час Ёзэфус сядзеў прыгнечаны і збянтэжаны, а пад канец жахнуўся, зірнуўшы на сваё жыццё з адлегласці, адоленай за некалькі гадзін хады, і ўсвядоміўшы яе як безнадзейную маяту стараватага чалавека, што не знайшоў сваёй мэты і неадступна даймаецца жахлівымі спакусамі павесіцца на першай галіне, як той, што прадаў Спаса. Але калі ён жахнуўся, так падумаўшы пра дабравольную смерць, дык у гэтым жаху было штосьці ад дачасавага, дахрысціянскага, старажытнапаганскага ведання, ведання пра спрадвечны звычай прыносіць у ахвяру чалавека, калі на ахвяраванне прызначалі цара, святога або абранца племені, які часта павінен быў рабіць усё гэта сваімі рукамі. І жах выклікала не так думка пра гэты цёмны звычай язычніцкай старавечнасці, як пра тое, што ўрэшце і Спасава смерць на крыжы – не што іншае, як самавольная самарэзь. Яно і праўда, варта было Ёзэфусу як след прыгадаць, і цьмянае ўсведамленне гэтага ён знаходзіў ужо ў першых успышках тугі па самазабойстве; гэта было злосна-ўпартае і дзікае жаданне прынесці сябе ў ахвяру і тым самым недазволеным чынам паўтарыць подзвіг Спаса або ж і недазволеным чынам намякаць, што Спас не так ужо і ўспаспешыў у сваёй справе. Ёзэфус здрыгануўся, але тут жа адчуў, што небяспека ўжо мінулася.

Доўга прыглядаўся ён да гэтага пустэльніка па імені Ёзэфус, да таго, у якога ён ператварыўся і які, замест каб ісці за прыкладам Юды або, калі хочаце, прыкладам Укрыжаванага, кінуўся зараз упрочкі, зноў аддаўшы свой лёс у руку Божую. Чым ясней яму ўяўлялася пекла, якога ён пазбег, тым мацней нарасталі ў ім сорам і роспач, і пад канец усё гора яго абярнулася ў невыносна задушлівы камяк у горле і раптам знайшло сабе выйсце і разбаўленне ў нястрымным патоку слёз, якія далі дзівосную палёгку. О, як даўно ён не плакаў! Слёзы цяклі ручаём, вочы нічога не бачылі, але смяротнай задухі ўжо як і не было, а калі ён ачуўся дарэшты, пасмакаваў соль на вуснах і зразумеў, што плача, дык на імгненне яму здалося, што ён зноў дзіця, якое не ведае ліха. Ёзэфус усміхнуўся, яму было крыху сорамна за слёзы, потым ён устаў і зноў рушыў у дарогу. Добра ён не ведаў, куды вядуць яго ўцёкі і што з ім станецца; сапраўды, ён здаваўся сам сабе дзіцём, у ім ужо не было ні змагання, ні волі; ён з палёгкаю адчуваў сябе так, быццам яго вялі, быццам далёкі добры голас клікаў і вабіў яго дамоў, быццам вандраванне ягонае было вяртаннем. Нарэшце, ён стаміўся, альбо адчуў сваю непатрэбнасць.

Каля вадапою, дзе Ёзэфус адважыўся спыніцца нанач, ён заўважыў некалькі разуючаных вярблюдаў, але ў невялікім гурце падарожнікаў былі і дзве жанчыны, і Ёзэфус абышоўся маўклівым прывітаннем, пазбягаючы ўмешвацца ў гутарку. Аднак пасля таго як ужо на змярканні ён з’еў некалькі фінікаў, памаліўся і прылёг, ён міжволі пачуў размову двух дарожнікаў, старога і маладога: абодва яны ляжалі зусім блізка ад яго. Гэта была толькі частка дыялогу, далей дарожнікі гаварылі неразборлівым шэптам. Але і гэты ўрывак прыцягнуў Ёзэфусаву ўвагу і прымусіў праляжаць без сну амаль усю ноч.

-- Добра ўжо, -- пачуў ён старэйшага, -- і тое такі добра, што ты рашыўся паехаць да такога святога чалавека паспавядацца. Пустэльнікі – яны не толькі хлеб жуюць, яны сёе-тое петраць і заклёны ведаюць. Варта сказаць такому слоўца-другое, і раз’юшаны леў падцінае хвост, разбойнік, і падаецца ўпрочкі. Але, але, яны і льва могуць ручным зрабіць, а аднаму з іх – надта ж бо ён быў святы чалавек – яго свойскія львы нават магілу выграблі, калі ён памёр, а потым роўненька так засыпалі; доўга яшчэ пасля пахавання два львы ўдзень каля магілы сядзелі, як бы варту неслі. Ды і не толькі львоў яны ўмеюць прыручаць. Адзін такі святы ўзяўся за рымскага цэнтурыёна – звер быў, а не чалавек, распуста распустаю, ва ўсім Аскалоне такога другога не знойдзеш, а святы гэты так за яго прыхапіўся, што салдат зусім панік, як сабака біты ў сваю буду палез. Ніхто яго пасля гэтага і пазнаць не мог, такі ціхі рахманы зрабіўся. Праўда, нядобра тут сталася, неўзабаве пасля гэтага ўзяў ды памёр.

-- Святы?

-- Ды не, цэнтурыён. Варон звалі яго. Пасля таго як пустэльнік як след абламаў яго, салдат увесь абмяк, два разы яго трасца патрэсла, а праз тры месяцы ён і памёр. Што ж, шкадаваць яго не выпадае; але як бы там ні было, а ў мяне з галавы няйдзе; мабыць, пустэльнік не толькі д’ябла з яго выгнаў, мабыць, яшчэ і слова такое меў наўме, каб салдата хутчэй у зямлю запраторыць.

-- Гэта ты пра святога чалавека так? Ніколі! Не паверу!

-- Хочаш вер, хочаш не, даражэнькі. Але з таго дня цэнтурыёна таго як усё роўна падмянілі, не кажучы – зачаравалі, тры месяцы прайшло і…

Нейкі час абодва маўчалі. Потым зноў голас маладога:

--Чуў я пра аднаго пустэльніка, дзесьці тут непадалёк павінен ён быць, зусім адзін каля крынічкі жыве, за два крокі ад дарогі на Газу, Ёзэфусам завуць яго, Ёзэфус Фамулус. Шмат чаго мне пра ягог казалі.

-- Ну, і што ж табе казалі?

-- Надта ж бо такі сумленнік, а на жанчын – дык і вокам не кіне ніколі. Пройдзе хай міма яго цэлі караван, і хай хоць на адным вярблюдзе сядзіць жанчына, дык як бы яна ні была ўхутаная, пустэльнік адвернецца і пойдзе ў цэлю. Многія да яго спавядацца ходзяць, дужа многія.

-- Мабыць пустое мелюць, а то б я пра яго пачуў. Ну, і што ж ён у цябе ўмее, той твой Фамулус?

-- Споведзі слухаць. Не будзь у ім нічога добрага, людзі не хадзілі б да яго. Між іншым, павядаюць пра яго, быццам ён ніколі і слова не мовіць, не сварыцца, не крычыць, караў ніякіх не накладае, сам ласкавы, кажуць, чалавек, нават рахманы.

-- А што ж ён тады робіць,калі не сварыцца, не карае і нават рота не растуліць?

-- Слухае цябе, дзіўна так уздыхае і хрысціцца.

-- Ай, ды кінь ты! Выдумаў мне святога! Няўжо ты такі дурны, каб бегаць за нямком?

-- А як жа? Трэба яго мусова знайсці! Дзесьці непадалёку жыве! Як пачало змяркацца, я тут аднаго паломніка ля вадапою згледзеў, заўтра зранку і папытаюся, ён сам на пустэльніка ўдае.

Стары зусім разышоўся.

-- Ай, ды кінь ты гэтага святошу! Няхай сабе сядзіць у сваёй нары! Такія, што толькі сядзяць і слухаюць ды ўздыхаюць, яшчэ і бабаў баяцца, -- яны ж нічога не ўмеюць і не ведаюць. Ты вось лепей мяне паслухай, я цябе навучу, да каго пайсці. Праўда, далекавата будзе адгэтуль, за Аскалонам, затое ўжо з усіх пустэльнікаў – найпустэльнейшы, самы лепшы, каб ты ведаў, спавядальнік на ўсім свеце. Дыёнам яго завуць, Дыёнам Пугілем, а гэта азначае – кулачнік, таму во ён з усімі чарцямі на кулаках. Прыйдзе каторы грэшнічак, скажа яму сваю споведзь, пра ўсё чыста раскажа што начворыў, -- а Пугіль той і не думае ўздыхаць ды енчыць, і не маўчыць, а так навернецца на цябе, такога дасць пытлю, што сябе не пазнаеш. Аднаго, кажуць, дык нават набіў, а другіх цалюткую ноч на каленях, трымацьме, на каменні! Ды яшчэ скажа сорак грошаў бедным раздаць. Во гэта, скажу я табе, спавядальнік, дзіва чыстае! Зірне гэтак во на цябе, зіркне – адразу як наскрозь, адразу ты як працяты. Не, гэты не будзе ўздыхаць, гэты ўсё ўмее і можа. І калі цябе сон не бярэ альбо сніцца табе ўсякая немарасць, відзежы табе аказваюцца – Пугіль як рукою здыме! І кажу я табе гэта не таму, што так старыя бабы варызгаюць, а таму, што сам у яго быў. Сам, хоць і не што-та я сам, але калісьці і я хадзіў да Дыёна – да ваёўніка, да чалавека божага. Пайшоў я да яго ў скрусе, сумленне ўсё сплюгаўлена, а выйшаў -- чысты і светлы, як зорка-мілавіца; і ўсё гэта праўда, як праўда, што мяне завуць Давыдам. Запамятай, значыцца: Дыён завуць яго, Дыён Пугіль. Вось да яго і ідзі, і як мага хутчэй, без адкладу; такога, як ён, ты яшчэ ніколі не бачыў. Ігемоны, старэйшыны, епіскапы і тыя да яго па раду ходзяць.

-- Буду ў тых мясцінах, можа, і завіну. Але калі ўжо я тут і паблізу недзе гэты Фамулус, пара якога я чуў шмат добрага…

-- Добрага, кажаш? На што ж ён табе здаўся, гэты Фамулус?

-- Спадабаўся мне, што не лае, не кідаецца на цябе зверам лютым, -- вось і ўсё, я ж не цэнтурыён які-сякі і не біскуп, я чалавек малы, можа, нават кволы, смалы там і ўсякай серкі доўга не вытрываю; мне больш даспадобы, калі са мною дабром, лагодаю, такі ўжо я ўдаўся.

-- Бач ты яго, чаго схацеў! Каб з ім лагодаю! Вось калі па споведзі, калі ты вызваліўся ад грахоў, кару, якая табе належыцца, прыняў, ачысціўся, во тады, -- гэта я разумею, каб тады з табою з лагодкамі, але ж не тады, як ты толькі стаў перад духоўнікам і суддзёй сваім, а сам увесь спаскуджаны і смярдзіш, як той шакал.

-- Ай, добра ўжо. Чаго крычыш, людзі вунь спаць паклаліся. – Той, што сказаў гэтыя словы, раптам захіхікаў. – А мне пра яго і смешнае расказвалі.

-- Гэта пра каго ж?

-- Ды пра яго, пра пустэльніка Ёзэфуса. Бач, прызвычайка ў яго ёсць такая: як толькі раскажуць яму ўсё пра сябе і паспавядаюцца, ён, значыцца, таго на развітанне багаславіць і пацалуе ў лоб ці ў шчаку.

-- Няўжо? Во як, чаго прыдумаў!

-- А потым ён, значыцца, жанчын дужа баіцца. А да яго аднаго разу вазьмі дый заваліся блудніца, пераапранутая ў мужчынскае, а ён нічога і не змеціў, выслухаў усю яе брахню, усё, што яна нагаламоўзала, а калі скончыла споведзь, ён пакланіўся ёй у пояс, а потым – плюсь бусю.

Старэйшы ўголас зарагатаў, але спадарожнік ягоны адразу зашыкаў, і Ёзэфус нічога больш не разабраў, апрача гэтага прыглушанага смеху.

Ён зірнуў на неба. Над каронамі пальмаў вісеў рэзка акрэслены серп месяца. Ёзэфус здрыгануўся ад начнога холаду. У вячэрняй гутарцы пагонцаў вярблюдаў быццам у крывым люстры і ўсё ж даволі павучальна паўсталі ягоны адбітак і выява той ролі, якой ён паспеў ужо здрадзіць. Значыцца, нейкая блудніца пасмяялася з яго. Што ж, гэта, вядома, не самае страшнае, хоць і непрыемнае.

Доўга яшчэ Ёзэфус думаў пра гутарку двух пагонцаў. Нарэшце, ужо на золку, яму ўдалося заснуць, але толькі таму, што разважанні яго аказаліся не марнымі, яны прывялі да пэўнага выніку, рашэння, і з гэтым новым рашэннем у душы ён моцна заснуў і праспаў да світання.

А рашэнне яго было якраз такое, якое малодшы пагонец мог бы і зразумець і спасцігнуць. Рашэнне яго было – за парадай старэйшага правадніка наведаць Дыёна, званага Пугілем, пра якога ён даўно ўжо ведаў і якому сёння пры ім праспявалі такую пераканаўчую апалогію. Гэты славуты спавядальнік, пастыр і настаўнік, ужо, мусіць, знойдзе яму патрэбную раду, патрэбную кару, ясную дарогу. Яму якраз і хацеў Ёзэфус даверыць сябе як намесніку Бога, каб пакорліва выканаць усё, што той яму загадае.

Раніцай, калі абодва пагонцы яшчэ спалі, ён выправіўся ў дарогу і таго ж самага дня ў рупным сваім падарожжы дабраўся да тых мясцінаў, дзе, як ён ведаў, пажывалі святыя айцы і адкуль ён спадзяваўся выйсці на вялікі гасцінец у Аскалон.

Падыходзячы на змярканні да аазіса, ён угледзеў прыветныя кароны пальмаў, пачуў бляянне казы, сярод зялёных ценяў яму памроіліся стрэхі халуп, пах чалавечага жытла, а калі ён нерашуча наблізіўся, яму раптам здалося, што нехта пільна глядзіць на яго. Ёзэфус спыніўся, агледзеў усё навокал і пад першымі ж дрэвамі ўбачыў чалавека, які сядзеў там, прыхінуўшыся да камля пальмы, старога і простага, сівабародага, з годнасным, але суровым і нерухомым абліччам. Гэты чалавек, мабыць, і глядзеў на яго так пільна і ўжо даволі доўга. Позірк у яго быў востры і цвёрды. Аднак без жаданага выразу, як позірк чалавека, што прывык назіраць, але ніколі не паказваць ні цікаўнасці, ні спагады, позірк чалавека, які дазваляе людзям і рэчам праходзіць міма, які спрабуе зразумець іх, але ніколі не запрашае іх і не кліча.

-- Слава Ісусу Хрысту! – павітаў яго Ёзэфус.

Старац адказаў неразборлівым мармытаннем.

-- Даруйце мне, -- зноў звярнуўся да яго Ёзэфус. – Вы тут таксама чужы, як я, ці жывяце ў гэтым слаўным селішчы?

-- Чужы, -- адказаш сівабароды.

-- Шаноўны, а ці не скажаце вы мне, як можна адгэтуль выйсці на аскалонскі гасцінец?

-- Скажу, -- адказаў стары, цяжка падымаючыся. Цяпер ён стаяў на поўны рост – сухарлявы волат – і глядзеў у пустэльную далячынь.. Хоць Ёзэфус і адчуў, што стары не схільны да гутаркі, ён усё-такі наважыўся задаць яшчэ адно пытанне.

-- Дазвольце мне папытацца ў вас яшчэ пра адно, шаноўны, -- сказаў ён ветліва, заўважыўшы, што позірк старога быццам вярнуўся здалёку, зноў засяродзіўся на бліжэйшым атачэнні. Холадна і ўважліва стары разглядваў яго. – Можа, вы ведаеце, дзе жыве айцец Дыён, называны Дыён Пугіль?

-- Я ведаю яго, -- адказаў той стрымана.

-- Вы яго ведаеце? – усклікнуў Ёзэфус. – Тады скажыце, дзе мне знайсці айца Дыёна? Я ж іду да яго.

Волат выпрабавальна глядзеў на яго з вышыні свайго велізарнага росту. Ён прымусіў Ёзэфуса доўга чакаць адказу. Потым адышоўся да пальмы, дзе сядзеў дагэтуль, сеў як і раней, прыхіліўшыся да камля, і простым жэстам запрасіў Ёзэфуса далучыцца.

Ёзэфус паслухмяна прыняў запрашэнне і, падсеўшы, на момант адчуў гнятлівую стому, але неўзабаве забыўся на яе, зноў усю ўвагу скіраваўшы на старца. А той задумаўся, і на яго строгім, спаважным твары паявіўся выраз недаступнасці, а паўзверх яго нібы лёг яшчэ іншы выраз, калі не другі твар, быццам празрыстая маска, -- выраз старэчай заклапочанасці, якому гонар і годнасць не дазваляюць раскрыцца.

Прайшло багата часу, перш чым позірк шаноўнага старца зноў павярнуўся да прыхадня. З адмысловай вастрынёй ён зірнуў на яго, быццам выпрабоўваючы, і нарэшце загадным тонам спытаўся:

-- А хто вы такі будзеце?

-- Пустэльнік, -- адказаў Ёзэфус. – Ужо каторы год я жыву пустэльнікам.

-- Бачу. Але ж я спытаўся: хто вы?

-- Мяне завуць Ёзэфус, прозвішча Фамулус.

Як толькі Ёзэфус вымавіў сваё імя, стары, датуль нерухомы, так рэзка ссунуў бровы, што вочы ў яго на імгненне амаль зніклі; здавалася, Ёзэфусава паведамленне закранула, жахнула альбо расчаравала яго, але, магчыма, гэта была ўсяго толькі стомленасць вачэй, кароткае паслабленне ўвагі, раптоўны прыступ немачы, што даволі часта здараецца з старымі. Як бы тое ні было, ён застыў у поўнай знерухомленасці і нейкі час хаваў вочы за бровамі, а калі зноў расплюшчыў іх, позірк яго змяніўся, стаў, калі толькі гэта было магчыма, яшчэ вастрэйшы, яшчэ больш асамотнены, скамянелы і разам з тым чакальны. Губы павольна растуліліся, і ён сказаў:

-- Я чуў пра вас. Вы той самы, да каго людзі ходзяць спавядацца?

Ёзэфус збянтэжана кіўнуў – назваць сваё імя было для яго падобна да пакутлівага самавыкрыцця, і, вось, ужо другі раз спаткаўшыся з пагудкамі пра сябе, ён адчуваў сорам.

Зноў і ўсё гэтак жа коратка стары спытаўся:

-- А цяпер вы хочаце наведаць Дыёна Пугіля? Навошта ён вам?

-- Я хацеў бы яму паспавядацца.

-- І вы многага чакаеце ад гэтай споведзі?

-- Не ведаю. Я адчуваю давер да яго, яшчэ больш, мне здаецца нават, быццам голас з неба пасылае мяне да яго.

-- Ну, а пасля споведзі што вы рабіцьмеце?

-- Тое, што ён мне загадае.

-- А калі ён вам параіць альбо загадае што-небудзь няправільнае?

-- Не мне меркаваць, што правільна, а што няправільна, я буду слухаць і слухацца.

Стары не сказаў больш ні слова. Сонца амаль ужо схавалася за небакраем, у лістоўі закрычала птушка. Ёзэфус устаў і яшчэ раз нясмела спытаўся ў старца, які так і не парушыў маўчання:

-- Вы сказалі, што ведаеце, дзе знайсці айца Дыёна. Ці дазволена мне будзе папрасіць вас назваць месца і распытацца дарогі да яго?

На твары ў старога паявілася нешта накшталт кволай усмешкі.

-- І вы ўпэўнены, -- спытаўся ён мякка, -- што ваш прыход будзе яму прыемны?

Здзіўлены гэтым пытаннем, зусім сумеўшыся, Ёзэфус так і застаўся стаяць, дзе стаяў, не адказваючы старцу. Потым сказаў:

-- Ці магу я хоць спадзявацца, што пабачуся з вамі зноў?

-- Я тут начую, -- сказаў стары з прыветлівым жэстам, -- і пабуду тут нейкі час пасля ўзыходу сонца. А цяпер ідзіце, вы стаміліся і галодны.

Нізка пакланіўшыся, Ёзэфус выправіўся ў дарогу і на змярканні дайшоў да невялікага селішча. У ім, як у кляштары, жылі так званыя анахарэты, хрысціяне з розных мясцінаў і гарадоў, якія стварылі сабе ў гэтым адасобленым месцы нешта падобнае на прытулак, каб без завадаў весці жыццё простае і чыстае ў цішыні і сузіранні. Ёзэфусу далі вады, накармілі яго, паказалі начлег і, разумеючы, што ён стаміўся, не апытваліся з ім. Хтосьці прачытаў малітву з нешпара, у якой узялі ўдзел і ўсе астатнія, укленчыўшы побач. Заключнае “аман” было сказана хорам. Іншым часам сустрэча з гэтай абшчынай пабожных людзей падарыла б Ёзэфусу радасныя перажыванні, але цяпер яму было толькі адно наўме, і па першай жа ранішняй шэрані ён паспяшаўся туды, дзе напярэдадні пакінуў старца. Той спаў на зямлі, загарнуўшыся ў тонкую посцілку. Чакаючы, калі ён прачнецца, Ёзэфус сядзеў воддаль пад дрэвамі. Нўзабаве старац павярнуўся, расплюшчыў вочы, захінуў посцілку, цяжка падняўся і расправіўся; потым ён укленчыў і і ўчыніў ранішнюю малітву. Калі ён падняўся зноў, Ёзэфус падышоў і моўчкі пакланіўся.

-- Ты ўжо еў? – спытаўся незнаёмы.

-- Не. Я ем толькі адзін раз на дзень і толькі пасля заходу сонца. А вы галодны, шаноўны?

-- Абодва мы людзі ўжо немаладыя, да таго ж у дарозе. Нам трэба падсілкавацца перад дарогай.

Ёзэфус развязаў хатулёк і прапанаваў старцу фінікаў. Надоечы гасцінныя людзі далі яму з сабой прасяны хлебец, які ён цяпекр таксама падзяліў з старцам. Калі абодва закончылі трапезу, той сказаў:

-- Цяпер можна ў дарогу.

-- Мы пойдзем разам? – усклікнуў узрадаваны Ёзэфус.

-- Разам. Ты ж прасіў завесці цябе да Дыёна. Хадзем.

-- Які вы добры.! – усклікнуў здзіўлены і шчаслівы Ёзэфус і хацеў ужо падзякаваць. Аднак старац рэзкім рухам прымусіў яго змоўкнуць.

-- Ніхто не добры, добры толькі Бог, -- сказаў ён. – А цяпер пойдзем. Кажы мне “ты”, як і я табе. Навошта такія лішнія цырымоніі паміж двума старымі дарожнікамі?

Высокі старац пакрочыў наперад, за ім Ёзэфус. Сонца ўжо ўстала. Старац, які, відаць, добра ведаў дарогу, сказаў, што апоўдні прыйдуць у зацішнае месца, дзе перабудуць самую спёку. Больш яны ў дарозе не гаварылі.

Толькі калі ў самую гарач дайшлі да месца прывалу, дзе і размясціліся на адпачынак у цені суровых скал, Ёзэфус зноў звярнуўся да свайго правадніка. Ён спытаўся, колькі дзённых пераходаў спатрэбіцца, каб дабрацца да Дыёна Пугіля.

-- Гэта залежыць толькі ад цябе, -- адказаў старац.

-- Ад мяне? – здзівіўся Ёзэфус. – Ды калі б гэта залежала ад мяне, я сёння ж быў бы ў яго.

Аднак старац і цяперо яўна не схіляўся да размовы.

-- Што ж, паглядзім, -- толькі і сказаў ён і заплюшчыў вочы. Ёзэфусу не хацелася глядзець на заснулага, і ён ціха адышоўся ўбок, прылёг і хутка заснуў – ён амаль усю ноч не спаў.Старац разбудзіў яго, калі прыйшла пара ў дарогу.

Перад захадам сонца яны падышлі да прывалу, дзе была крыніца, раслі дрэвы і нават трава. Яны спатолілі смагу, умыліся, і старац сказаў, што тут і пераначуюць.

Ёзэфус нерашуча спрабаваў пратэставаць:

-- Ты сказаў нядаўна, што толькі ад мяне залежыць, калі мы дастанемся да айца Дыёна. Я гатовы ісці яшчэ шмат гадзін, абы хутчэй яго ўбачыць.

-- Не, не, -- сказаў старац, -- на сёння годзе.

-- Даруй мне, -- усклікнуў Ёзэфус, -- няўжо ты не разумееш майго ня

-- Разумею. Гэта не дапаможа табе.

-- Навошта ж тады ты сказаў, што ўсё залежыць толькі ад мяне?

-- Як я сказаў, так яно і ёсць. Калі ты ўверышся ў сваім жаданні паспавядацца, адчуеш, што гатовы, што даспеў да споведзі, ты зможаш пачаць яе.

-- І нават сёння?

-- І нават сёння.

У вялікім здзіўленні ўзіраўся Ёзэфус старцу ў твар.

-- Ці можа быць такое? – усклікнуў ён, ашаломлены. – Ты – айцец Дыён?

Старац кіўнуў.

-- Адпачні тут пад дрэвамі, -- сказаў ён ласкава. – Але не спі, а засяродзься духам, ды і я хачу адпачыць і засяродзіцца. Пасля ты мне раскажаш тое, што прагнеш расказаць.

Так Ёзэфус зразумеў, што дасягнуў свае мэты, і толькі дзіву даўся, як гэта дасюль не пазнаў і не зразумеў шаноўнага старца, хоць прабыў з ім цэлыя суткі.

Ён адышоўся ўбок, стаў на калені, памаліўся і потым накіраваў усе свае думкі на тое, што павінен быў сказаць духоўніку. Праз гадзіну Ёзэфус зноў падышоў да старца і спытаўся, ці гатовы той.

Цяпер споведзь магла пачынацца. Цяпер усё, што ён перажыў за гэтыя гады і што, здавалася, ужо страціла ўсякі сэнс і цану, вылілася ў расказ, поўны скаргаў, пытанняў і самаабвінавачанняў: гэта была гісторыя жыцця хрысціяніна і пустэльніка, жыцця, скіраванага на ачышчэнне і прасвятленне, жыцця, якое пад канец абярнулася збянтэжанасцю, памарачэннем і роспаччу. Ён не змоўчаў і пра перажытае ў самы апошні час, пра свае ўцёкі, пра пачуццё збавення і надзеі, якое прынеслі яму гэтыя ўцёкі, пра сваё рашэнне пайсці да Дыёна, пра сустрэчу з ім і пра тое, як ён, хоць і прасякнуўся да яго, старэйшага, даверам і любоўю, аднак цэлы дзень, праведзены разам, думаў пра яго як пра чалавека нячулага і дзіўнага, нават капрызнага.

Сонца ўжо стаяла нізка над небакраем, калі ён закончыў сваю аповесць. Дыён уважліва слухаў яго ад пачатку да канца, ні разу не перапыніў, нічога не спытаўся. І цяпер, калі Ёзэфус закончыў споведзь, старац маўчаў. Ён цяжка ўстаў, лагодна зірнуў на Ёзэфуса, нахіліўся да яго, пацалаваў у лоб і асяніў знакам крыжа. Толькі пазней Ёзэфусу прыйшло ў галаву: гэта быў той самы маўклівы братэрскі жэст, які адхіляў ролю суддзі, якім ён сам адпускаў пакаянцаў.

Неўзабаве пасля гэтага яны разам паелі, памаліліся нанач і леглі спаць. Ёзэфус яшчэ нейкі час раздумваў, чаму ў адказ на споведзь ён не пачуў ні праклёнаў, ні суровага адпору, і гэта не занепакоіла яго, не расчаравала – аднаго позірку, аднаго братэрскага пацалунку Дыёнавага яму было даволі: душа яго была заміраная, і неўзабаве ён аддаўся дабрадзейнаму сну.

На раніцу старац, не гаворачы лішняга слова, паклікаў яго, і яны адмералі доўгі шлях разам. Праз чатыры-пяць дзён яны дабраліся да Дыёнавай цэлі. Там яны і пачалі жыць. Ёзэфус дапамагаў старцу ў працы, зведаў ягоныя будныя справы, якія мала чым адрозніваліся ад тых, якія ён сам выконваў доўгія гады. Але цяпер ён не быў адзінокі, ён жыў быццам у ценю, пад абаронай другога, а таму яго цяперашняе жыццё было зусім іншае. З блізкіх селішчаў, з Аскалона і з больш далёкіх мясцінаў пацяклі да іх людзі, якім былі патрэбныя парада, споведзь. Спачатку, як толькі прыходзіў хто-небудзь, Ёзэфус пакідаў пакой і паяўляўся толькі тады, калі чужых не было. Але Дыён то прасіў яго прынесці вады, то памагчы яшчэ ў чым-небудзь і так пакрысе прывучаў Ёзэфуса не хавацца, калі сам спавядаў, а пакаянец не пярэчыў. Ды і тое праўда, што многім, а лепш сказаць, большасці было прыемна не заставацца сам-насам з грозным Пугілем і бачыць побач гэтага ціхага, прыязнага і паслужлівага памочніка. Там Ёзэфус спакваля даведаўся, як Дыён спавядаў, як суцяшаў, як умешваўся і ўладжваў людскія жыцці, як караў і як радзіў. Толькі зрэдчас ён дазваляў сабе пытанні, як гэта здарылася пасля расказу аднаго вандроўнага навукоўца ці то аматара навук.

У гэтага чалавека, як вынікала з яго расказу, былі сябры сярод вешчуноў і звездароў. Уладкаваўшыся на адпачынак, ён праседзеў гадзіну ці дзве ў старых пустэльнікаў, паказаўшы сябе госцем ветлівым і гаварлівым, і мерна, вучона і красамоўна гаварыў пра сузор’і і пра вандраванне чалавека разам з сваімі божышчамі праз усе колы Задыяка. Ён гаварыў пра Адама, першага чалавека, пра яго тоеснасць з Ісусам Укрыжаваным, і называў місію Ісуса Адамавым вандраваннем ад Дрэва Пазнання да Дрэва Жыцця, а райскага змея менаваў ахоўцам свяшчэннай першакрыніцы цёмнай бездані, з начных водаў якое ўзнікаюць ўсе ўцялесненні, усе людзі і багі. Дыён уважліва слухаў расказ вучонага, сірыйская мова якога была моцна аздоблена грэчаскімі словамі, а Ёзэфус быў вельмі здзіўлены, нават абураны: чаму Дыён не гневаецца, не пратэстуе супраць ягоных паганскіх аблудаў, не абвяргае іх, не праклінае, наадварот, здавалася, гэты маналог усёведнага паломніка прыносіць яму радасць і асалоду, быццам нават выклікае ў ім спагаду, бо Дыён не толькі ўвесь аддаўся слыху, але нават усміхаўся і часта ківаў у адказ на словы, быццам яны былі яму вельмі да душы.

Калі вучоны пайшоў, Ёзэфус, не вытрываўшы, спытаўся з дакорам:

-- Як гэта табе хапае цярплівасці слухаць язычніцкія лжэвучэнні? Мне здалося, што ты слухаў яго нават спагадліва, быццам ягоныя казані лашчылі табе слых. Чаму ты не пярэчыў? Чаму не спрабаваў яго абвергнуць, выкрыць і навярнуць да веры ў Госпада нашага?

Дыён, ківаючы галавой на тонкай маршчыністай шыі, адказаў:

-- Я не абвяргаў яго, бо гэта не дало б ніякай карысці, ды я і не змог бы яго абвергнуць. У разважаннях і сілагізмах, у міфалагічных і астралагічных ведах гэты чалавек намнога перасягнуў мяне, я б з ім не справіўся. Да таго ж, сыне мой, не мая гэта і не твая справа нападаць на чыю-небудзь веру з заявамі, быццам вера гэтая ёсць ілжа і памылковасць. Сапраўды я слухаў гэтага разумнага чалавека не без прыемнасці, ты гэта добра падмеціў. Мне было прыемнае яго ўменне гаварыць, яго багатая вучонасць, але найперш тое, што ён нагадаў мне мне маю маладосць, бо замаладзь я сам займаўся гэтымі навукамі. Міфы, пра якія госць наш так міла з намі гутарыў, ні ў якім разе не аблуднасць. Гэта ўяўленні і прытчы нейкай веры, у якой мы ўжо не маем патрэбы, бо мы набылі сабе веру ў Ісуса, адзінага Спаса нашага. А тым, хто яшчэ не знайшоў нашай веры і, магчыма, ніколі яе не знойдзе, іх цяперашняя вера, якая бярэ пачатак у мудрасці продкаў, вартая павагі. Зразумела, дарагі мой, наша вера іншая, зусім інакшая. Але наша вера не мае патрэбы ў вучэнні пра сузор’і і эоны, начныя воды, сусветныя матэрыі і іншыя падобныя сімвалы, гэта зусім не азначае, што вучэнні гэтыя – ілжа і падман.

-- Але ж наша вера, -- усклікнуў Ёзэфус, -- больш дасканалая, і Ісус прыняў смерць дзеля ўсіх людзей: значыцца, мы, хто спазнаў яго, павінны аспрэчваць застарэлыя вучэнні і ставіць на іх месца новыя, праўдзівыя.

-- Гэта мы з табой ды і многія іншыя даўно ўжо зрабілі, -- спакойна адказаў Дыён. – Мы – вернікі, бо намі авалодала вера, гэта значыць, улада Адкупніка і яго акупальнай смерці. А тыя, іншыя, міфолагі і тэолагі Задыяка, адэпты старадаўніх вучэнняў, не падупалі гэтай уладзе, і нам не дадзена прымусам прывесці іх пад гэтую ўладу. Хіба ты не заўважыў, Ёзэфус, як тонка і разумна ўмее гэты міфолаг гаварыць і складаць сваю гульню падабенстваў і якую асалоду ён ад гэтага атрымлівае, як зміратворана і гарманічна жыве ў свеце мудрасці прытчаў і сімвалаў сваёй міфалогіі! Відаць, гэтага чалавека не гняце ніякае цяжкае гора, ён задаволены, яму добра. А задаволенаму няма чаго сказаць. Каб чалавек зажадаў выратавання і веры ў Збаўцу, каб ён страціў спадобу да гармоніі і мудрасці сваіх пяняццяў і адважыўся на вялікі подзвіг веры ў выкупальны цуд, -- на гэта трэба, каб яму зрабілася кепска, вельмі кепска, ён павінен перажыць боль і расчараванне, горыч і роспач, павінен адчуць, што стаіць на краі прорвы. Не, Ёзэфус, хай гэты вучоны паганін жыве ў сваім дабрабыце, хай упіваецца сваёй мудрасцю, сваімі думкамі і сваім красамоўствам! Можа, заўтра або параз год, а то і праз дзесяць гадоў ён спазнае гора, якое развее на пыл яго штукоўнасць і ягоную мудрасць, можа, заб’юць жонку, якую ён кахае, бо адзінага сына, або яго дастане хвароба і нэндза, і калі мы тады спаткаем яго, мы яму паспагадаем і раскажам, як спрабавалі адолець сваё гора. І калі ён папытаецца: “Чаму ж вы мне не сказалі гэтага ўчора або дзесяць гадоў таму назад?” – мы адкажам: “Ты не ведаў тады, што такое сапраўднае гора”.

Дыён змоўк, здавалася, ён над нечым задумаўся. Потым, увесь ва ўспамінах, дадаў:

-- Я і сам калісьці шмат пабавіўся з бацькоўскімі паданнямі і суцяшаўся імі, калі ўжо выйшаў на дарогу крыжа, багаслоўнічанне частта давала мне радасць, хоць, зрэшты, і даволі шмат смутку. Найбольш мяне інтрыгавала стварэнне свету, бо напрыканцы стварэння ўсё павінна было быць зладжана самым найлепшым чынам, бо напісана ж: “І ўгледзеў Бог усё, што ён стварыў. І вось, добра вельмі”. А на самай справе добра і дасканала ўсё было толькі адно імгненне, імгненне Раю, а ўжо ў наступнае імгненне ў гэтую дасканаласць уварвалася віна і пракляцце, бо Адам скаштаваў ад дрэва, ад якога каштаваць яму было забаронена. І вось былі духоўныя настаўнікі, якія казалі: Бог, які стварыў свет і ў ім Адама і Дрэва Пазнання, -- не адзіны, не найвышэйшы Бог, а толькі часціна яго, бо падпарадкаваны богу Дэміургу, а твор яго не добры, ён яму не ўдаўся і на цэлую эру пракляты і аддадзены злу, пакуль Ён сам, адзіны Бог-Дух, праз сына свайго не паклаў крэсу эры пракляцця, І тады, як вучылі яны, ды і я так думаў, пачалося адміранне Дэміурга і яго тварэння, і свет паступова вяне і адмірае, пакуль у новай эры не застанецца больш тварэння, светабудовы, плоці, грэху і цярпенняў плоцкага зачацця, нараджэння і памірання, але ўзнікне свет дасканалы, духоўны і чысты, вызвалены ад пракляцця Адама, вызвалены ад вечнага пракляцця і насілля цярпення, зачацця, нараджэння і смерці. Віну ж за недахопы гэтага свету мы хутчэй ускладалі на Дэміурга, чым на першага чалавека, мы лічылі, што Дэміургу, калі ён праўдзівы бог, нічога б не каштавала стварыць Адама іншым або вызваліць яго ад спакушэння. Так, у выніку нашых разважанняў, у нас з’явіліся ўжо два багі – бог-творца і бог-бацька, і мы нават здолелі судзіць і асуджаць першага. Трапляліся сярод нас і такія, што ішлі яшчэ далей і сцвярджалі, што свет створаны не Богам, а д’яблам. Мы лічылі, што нашым разумаваннем мы дапамагаем Спасу і будучай эры Духа і ляпілі багоў, светы і светавыя лёсы, спрачаліся і багаслоўнічалі, пакуль я аднойчы не зваліўся ў ліхаманцы і не захварэў да смерці, але і ў трызненні мяне не пакідалі мроі пра Дэміурга, і я мусіў весці войны і праліваць кроў; мае відзежы рабіліся ўсё страшнейшыя, а ў ноч, калі гарачка дайшла да краю, мне здалося, што я павінен забіць маці, каб згладзіць сваё плоцкае нараджэнне. Д’ябал турзаў мяне ў гэтых ліхаманкавых снах жахліва і жудасна. Аднак я паправіўся і, на прыкрасць сваім былым сябрам, вярнуўся да жыцця тупым і няшчасным маўчуном, хоць, праўда, хутка вярнуў сабе цялесную сілу, але страціў спадобу да філасофнічання. Бо ў дні і ночы выздароўлівання, калі мяне ўжо не даймалі відзежы і я амаль увесь час спаў, я ў кожнае імгненне чування бесперастанку ўсведамляў каля сябе Спаса; адчуваў сілу, якая з яго ўлівалася ў мяне, і калі я ачуняў, мне зрабілася журботна ад таго, што я ўжо не мог так адчуваць яго блізкасць. Але замест гэтага я зведаў вялікую тугу па гэтай блізкасці, і вось адкрылася: варта было паслдухаць былыя спрэчкі і дыспуты, як я адчуваў, што гэтая туга -- пачынала знікаць і расплывацца ў думках і словах, як вада ў пяску. Вось так, дружа мой, я і дайшоў да канца свайго разумавання і багаслоўнічання. З таго часу я належу да прасцякоў. І ўсё ж я не хацеў бы быць завадай і адмаўляць у павезе тым, хто знаецца ў філасофіі і ў міфалогіі, хто гуляе ў тыя гульні, у якія і я калісьці гуляў. Калі ўжо мне самому калісьці давялося прызнаць, што Дэміург і Бог-Дух, што тварэнне і выратаванне ў сваім неспасцігальным адначасавым і непадзельным жыцці ёсць невырашальная загадка, дык мне трэба прызнаць і тое, што я не магу ператварыць філосафа ў верніка. Не мой гэта абавязак.

Аднойчы пасля таго, як нехта на споведзі прызнаўся Дыёну ў забойстве, Дыён сказаў свайму кялейніку:

-- Забойства і целапажадлівасць – гэта гучыць вельмі страшна і гучна, яно і сапраўды гэта дрэнна! Але я скажу табе, Ёзэфус, на самай справе парафіяне гэтыя не сапраўдныя грэшнікі. Варта мне ўявіць сябе адным з іх, як бы ўвасобіцца ў яго, як яны ўяўляюцца мне зусім дзецьмі. Яны не добрыя, не высакародныя, яны карыслівыя, юрлівыя, пыхлівыя, злосныя, -- усё гэта слушна, але на самай справе, калі глядзець у корань, яны нявінныя менавіта ў тым сэнсе, у якім нявінныя дзеці.

-- І тым не меней, -- саказаў Ёзэфус, -- ты сурова заклікаеш іх да адказу і пагражаеш ім усімі пакутамі пекла.

-- Але ж, менавіта таму. Бо яны дзеці, і калі ў іх загаварыла сумленне і яны прыходзяць да споведзі, дык хочуць, каб іх прымалі сур’ёзна і сур’ёзна ж з іх спаганялі. У кожным разе, мне так думаецца. Ты вунь сваім часам рабіў інакш: ты не ганіў, не караў, не накладаў епітым’і, а быў з імі ласкавы і адпусакаў іх з братэрскім цалункам. Не буду цябе гудзіць, не, але я на гэта не ўздольнены.

-- Але, -- вагаючыся сказаў Ёзэфус, -- але чаму ж тады, калі ты выслухаў маю споведзь, ты абышоўся са мною не так, як з астатнімі, а моўчкі пацалаваў, ні словам асуды не даўшы?

Дыён Пугіль пранікліва паглядзеў на яго.

-- Хіба тое, як я зрабіў, было няправільна? – спытаўся ён.

-- Я не хачу сказаць, што гэта бало няправільна, Гэта было слушна, інакш споведзь не зрабіла б на мяне такога дзейснага ўплыву.

-- Што ж, пакінем гэта. Але я такі наклаў на цябе тады строгую кару, хоць і не апрануў яе ў словы. Я ўзяў цябе з сабою і абыходзіўся з табою як са слугою, я вярнуў цябе да тых абавязкаў, ад якіх ты хацеў збегчы.

І Дыён адвярнуўся, ён не любіў доўгіх размоў. Але гэтым разам Ёзэфус не адступаўся.

-- Ты тады ўжо ведаў, што я паслухаюся цябе, я гэта абяцаў табе яшчэ да споведзі, нават да таго, як сам зразумеў, хто ты. Не, скажы мне, ты сапраўды толькі таму так павёўся са мною?

Дыён некалькі разоў прайшоўся ўзад-уперад, спыніўся перад Ёзэфусам, паклаў яму руку на плячо і сказаў:

-- Пабожнікі – дзеці, сыне мой. Не святыя – ідуць да нас на споведзь. А мы з табой і падобныя да нас. Аскеты, шукальнікі, пустэльнікі, мы дзеці і мы не бязвінныя, казанямі нас не перайначыш. Мы, мы – сапраўдныя грэшнікі, бо ведаем, мыслім, скаштавалі ад Дрэва Пазнання, і не лічыць нам абыходзіцца адзін з адным, як з дзецьмі, якіх караюць дубцом і потым зноў пускаюць пабегаць на траўку. Мы ж не ўцякаем пасля споведзі і пакаяння ў дзіцячы свет, дзе святкуюць святы, займаюцца справамі, а час ад часу забіваюць адно адное; для нас грэх -- не кароткі і страшны сон, ад якога можна агнацца пакаяннем і ахвярай, мы жывём у ім, мы ніколі не бязвінныя, мы заўсёды грэханосныя, бо жывём у грэху і ў агні нашага сумлення, і мы ведаем, што нашай вялікай віны нам ніколі не адкупіць, хіба што Гасподзь пасля смерці нашай злітуецца з нас і прыме ва ўлонне сваё. Вось чаму, Ёзэфус, я не буду чытаць казані і вызначаць епітым’і ні табе ні сабе. Мы ж сутыкаемся не з тымі ці іншымі благімі ўчынкамі альбо зладзействамі, а заўсёды з самай пачатковай віной, таму адзін з нас можа толькі запэўніць другога ў разуменні і братняй любові, але не вылечыць яго пакараннем. Хіба ты не ведаў гэтага?

Ёзэфус ціха адказаў:

-- Я ведаў гэта.

Тады старац сказаў:

-- Не будзем жа часу марнаваць на пустыя гаворкі, -- і пайшоў да каменя перад цэляй, дзе, як заўсёды, укленчыў на малітву.

Прайшло некалькі гадоў. Айцец Дыён усё часцей цярпеў ад прыступаў немачы, і Ёзэфус зранку мусіў памагаць яму, бо сам той ужо не мог устаць. Потым старац ішоў маліцца, але і пасля малітвы не мог падняцца сам. Ёзэфус дапамагаў яму, а потым Дыён цэлы дзень сядзеў на адным месцы і глядзеў удалечыню. Але так бывала не заўсёды, некаторымі днямі ён уставаў сам. Аднак выслухоўваць споведзі штодня ён таксама не мог, і калі хто-небудзь спавядаўся ў Ёзэфуса, Дыён падклікаў яго да сябе і казаў: “Дні мае палічаныя, сыне мой, і канец блізка. Скажы людзям: гэты Ёзэфус заступіць мяне”. І калі Ёзэфус спрабаваў выказаць нязгоду, старац скіроўваў на яго свой вусцішны позірк, ад якога ледзянела сэрца.

Аднаго разу, калі Дыён падняўся, не абапіраючыся на свайго памочніка, і здаваўся бадзёршым, чым звычайна, ён паклікаў Ёзэфуса і павёў яго ў далёкі куток іх невялічкага садка.

-- Вось тут, -- мовіў ён, -- ты пахаваеш мяне. А дол мы з табою выкапаем разам, час у нас яшчэ ёсць. Прынясі рыдлёўкі.

-- З гэтага дня яны кожнае раніцы патроху капалі магілу. Калі Дыён мог, ён сам выкідаў некалькі рыдлёвак зямлі, праўда, з вялікай цяжкасцю, але заўсёды весела, быццам праца гэтая яму была радасцю. Дый цэлы дзень пасля гэтага ён бываў вясёлы; з таго часу, як яны разам пачалі капаць магілу, бесклапотнасць духу не пакідала айца Дыёна.

Неяк ён сказаў Ёзэфусу.

-- На маёй магіле пасадзі пальму. Можа, ты яшчэ пакаштуеш з яе, а калі не, дык хто-небудзь іншы пасмакуе пладоў. Час ад часу я сам садзіў дрэвы, але мала, надта мала. Кажуць, перш чым памерці, мужчына павінен пасадзіць дрэва і пакінуць па сабе сына. Што ж я пакідаю па сабе дрэва і цябе: ты ж сын мне.

Цяпер ён увесь час быў спакойны і нейкі светлы, не такі, якім яго раней ведаў Ёзэфус. Аднойчы ўвечары – цемра хутка згусала, яны ўжо павячэралі і ўмыліся – Дыён паклікаў Ёзэфуса да свайго ложка і папрасіў пасядзець з ім.

-- Я хачу расказаць табе сёе-тое, -- сказаў ён лагодна, і Ёзэфусу здалося, што старац зусім не стаміўся за дзень, не хоча спаць.

-- Ты памятаеш, Ёзэфус, як ты кінуўся наўцекача, каб знайсці старога Дыёна і распавесці яму пра сваё жыццё? І як у селішчы анахарэтаў ты сустрэў старога і спытаўся ў яго, дзе табе знайсці Дыёна Пугіля? Ну дык вось – ці не здалося табе дзівам, што стары той і быў сам Дыён? Цяпер я магу расказаць табе, як усё гэта сталася, -- я ж бо прыняў гэта за дзіва.

Ты ведаеш, як тое бывае, калі да пустэльніка і спавядальніка прыходзіць старасць, і ён ужо выслухаў споведзі ў многіх грэшнікаў, якія лічаць яго бязгрэшным і святым, не ведаючы, што ён большы грэшнік за іх. І вось яму ўсе справы ягоныя раптам здаюцца непатрэбнымі і марнымі, і тое, што раней было святое і важнае, бо сам Гасподзь уганараваў і прызначыў яго выслухоўваць людзей і страсаць бруд і мярзоту з душ людскіх, -- усё гэта цяпер здаецца яму невымерна цяжкай ношай, сапраўдным пракляццем, і ўрэшце яму робіцца млосна глядзець на кожнага гаротніка, які ідзе да яго з сваімі дзіцячымі грахамі, і ён хоча пазбыцца яго, ды і самога сябе, няхай хоць з дапамогай шворкі, перакінутай цераз сук. Гэтак во было ў цябе на душы. А цяпер настала часіна маёй споведзі, і я прызнаюся табе: і ў мяне было тое самае, і я здаваўся сабе бескарысным і духоўна нябожчыкам, і сілы маёй не было трываць, каб людзі з даверам сваім неслі да мяне ўсю сарамату і юдоль людскую, з якімі самі не маглі ўправіцца і якім я таксама не мог даць рады.

У тыя часы я часта чуў пра аднаго пустэльніка, званага Ёзэфус Фамулус. І да яго, як і да мяне, людзі ахвотна ішлі спавядацца, і многія з большай ахвотай да яго, чым да мяне, бо быў ён, як пагудкі неслі, чалавек лагодны і ласкавы, і людзі казалі, што нічога ён ад іх не патрабуе, не ганіць іх, а абыходзіцца з імі як з братамі, проста выслухоўвае і адпускае з цалункам. Не, гэта было не па мне, ты ведаеш, і калі я ўпершыню пачуў пра гэтага Ёзэфуса, мне яго манера здалася дурной і занадта дзіцячай; але ў той час, калі ўсё, што б я ні рабіў, выклікала ў мяне паняверку -- ці правільна я раблю сам, -- -- у мяне былі ўсе падставы ўстрымацца ад асуджэння Ёзэфуса. Ды якая ж сіла павінна была быць у гэтага Ёзэфуса? Я ведаў, што ён маладзейшы за мяне, але таксама ўжо блізкі да старасці, і мне гэта было прыемна, маладому я не мог бы даверыцца. А да гэтага мяне адразу пацягнула. І вось я надумаў выбрацца ў дарогу да Ёзэфуса Фамулуса, распавесці яму пра сваю бяду, папытацца ў яго рады. А калі ён і не дарадзіць мне нічым, пачэрпнуць у яго суцяшэння, умацаваць дух свой. Ужо адна гэтая думка дабратворна паўплывала на мяне, і мне мне палегчала.

І вось я рушыў у дарогу і пачаў шукаць месца, дзе, казалі, была ягоная цэля. А тым часам брат Ёзэфус перажыў тое самае, што перажыў і я, прыняў такое самае рашэнне, якое прыняў я, і кожны з нас кінуўся ў бегі, каб папытаць рады ў другога. І калі я, яшчэ не дастаўшыся да ягонага прытулу, сустрэўся з ім, дык пазнаў яго з першых слоў, ды і быў ён такі, якім я яго сабе ўяўляў. Але ён жа тады быў уцякач, яму было дрэнна, гэтак сама дрэнна, як і мне, а можа, яшчэ і горш, ён і не думаў пра тое, каб выслухоўваць чыесьці там споведзі, -- не, ён сам прагнуў паспавядацца, сам хацеў перакласці сваю бяду на чужыя плечы. У той час гэта прынесла мне вялікае расчараванне, і мне стала вельмі маркотна. Бо калі і гэты Ёзэфус, які не ведаў мяне зусім, стаміўся ад свайго служэння і зняверыўся ў сэнсе свайго жыцця, дык ці не азначае гэта, што мы абодва нічога не вартыя, абодва пражылі марнае, пустое жыццё і пацярпелі крах?

Я коратка, я ж расказваю табе тое, што ты сам перажыў. Калі ты пасля нашай сустрэчы пайшоў прасіць начлегу ў селішчы анахарэтаў, я застаўся адзін, паглыбіўся ў сябе, увайшоў у стан гэтага Ёзэфуса і падумаў: што ён будзе рабіць, даведаўшыся заўтра, што дарма ўцякаў, дарма паспадзяваўся на таго Пугіля, што і Пугіль – уцякач, якога гоняць змусты? І чым больш я ўваходзіў у яго, ты большую спагаду ён выклікаў у мяне, тым неадчэпней рабілася думка, што Ёзэфус пасланы мне Богам, каб я ўведаў і ацаніў яго, а з ім і сябе. Гэта мяне супакоіла, і я змог заснуць, бо поўнач ужо мінула. На другі дзень мы разам пайшлі ў дарогу, і ты стаў мне за сына.

Вось што хацеў я табе расказаць, Я чую, ты плачаш. Паплач, гэта аблегчыць табе душу. І ўжо калі я так нягожа разгаварыўся, дык, будзь ласкавы, выслухай і ахавай у сваім сэрцы яшчэ і такія мае словы: чалавек неспасцігальны, пакладацца на яго нельга, а таму не выключана, што настане час – і ранейшыя цярпенні і спакусы зноў пачнуць дакучаць табе і паспрабуюць адолець, і хай спашле табе тады Гасподзь на ўцеху такога ж лагоднага і трывушчага сына і кялейніка, якога ён у тваёй асобе дараваў мне. А што да той галіны, пра якую змусціцель прымусіў цябе марыць, і што да смерці злашчаснага Юды Іскарыёта, дык я скажу табе адно: рыхтаваць сабе такую самую смерць не толькі грэх і неразумнасць, хоць Спасу нашаму нічога не абыходзіць дараваць і такі грэх. Але звыш таго, крыўдна, калі чалавек памірае ў роспачы. Роспач Бог пасылае нам не на тое, каб усмерціць нас; ён пасылае нам яе, каб разбудзіць у нас новае жыццё. А калі ён пасылае нам смерць, Ёзэфус, калі ён адлучае нас ад зямлі і плоці і заклікае да сябе, дык гэта вялікая радасць! Калі табе дазволена заснуць, як што ты стаміўся, дазволена скінуць цяжар, які ты так доўга насіў, -- гэта цудоўная і дзівосная справа. З таго часу як мы з табой выкапалі магілу – не забудзься пра пальму, якую я прасіў цябе пасадзіць, -- з таго часу, як мы пачалі капаць магілу, я зрабіўся такі спакойны і задаволены, якім не быў ужо шмат гадоў.

Бачыш, як я разбалабоніўся, сыне мой, ты, мабыць, стаміўся. Ідзі, выспіся, ідзі ў сваю цэлю, Гасподзь з табой.

На другі дзень старац не выйшаў на ранішнюю малітву і не паклікаў Ёзэфуса. Калі той, устрывожаны, ціха ўвайшоў у цэлю і падступіўся да адра Дыёна, ён убачыў, што Дыён ужо спачыў і ягоны твар азораны дзіцячай прамяністай усмешкай.

Ёзэфус аддаў цела старца зямлі, пасадзіў на магіле дрэва і дажыў да таго лета, калі дрэва ўпершыню ўрадзіла.