Розныя тэксты

Гесэ Герман

---

Тры жыцці - Заклінальнік дажджу

Гэта было тысячы гадоў таму назад, калі яшчэ ўладу трымалі жанчыны: у родзе і ў сям'і маці і бабулі мелі высокую пашану і поўнае паслушэнства, нараджэнне дзяўчынкі лічылася большым няшчасцем, чым нараджэнне хлопчыка.

Жыла ў адным сяле Прамаці роду, ёй было ўжо даўно за сто, але ўсе баяліся яе і шанавалі як каралеву, хоць яна ўжо, колькі людзі памяталі, толькі вельмі рэдка ледзь паварушыць, бывала, пальцам альбо слова скажа якое. Дзень у дзень сядзела яна ў парозе сваёй халупы сярод родзічаў, якія прыслужвалі ёй, і сельскія жанчыны прыходзілі выказаць ёй сваю пашану, падзяліцца клопатам, паказаць дзяцей, папрасіць, каб іх багаславіла; прыходзілі цяжарныя, прасілі, каб дакранулася рукой да жывата і дала імя жданцу. Прамаці часам клала на маці рукі, часам згодна або нязгодна ківала альбо ж заставалася нерухомая. Гаварыла яна мала калі; яна толькі была існая; яна прысутнічала – сядзела і кіравала, сядзела і трымала проста галаву з рэдкімі жаўтлява-сівымі пасмамі валасоў абапал пергаментнага твару з пільнымі арлінымі вачыма; сядзела і прымала пакланенне, дарункі, просьбы, весткі, данясенні, скаргі, сядзела і была ўсім вядомая як маці сямі дачок, як баба і прабаба процьмы ўнукаў і праўнукаў; яна сядзела і ўмяшчала ў паараных глыбокімі маршчынамі рысах і за смуглым лобам мудрасць, паданні, права, звычаі і гонар вёскі.

Быў вясновы вечар, хмарны і пануры. Перад глінянай халупай продкавіцы сядзела не яна сама, а яе дачка, амаль такая самая сівая і гожая і, бадай, не намнога маладзейшая за маці. Яна адпачывала на парозе, на пляскатым камені, накрытым шкурай з нагоды дрэннага надвор'я, а далей расселіся паўкругам, на пяску, на траве, жанчыны з дзецьмі і некалькі падлеткаў; яны збіраліся тут штовечара, калі не было дажджу ці марозу, бо хацелі паслухаць, як дачка родапачатніцы пабайвае казкі або напявае выслоўі. Раней гэта рабіла сама Прамаці, а цяпер яна занадта знядужылася і цуралася людзей, і на яе месцы сядзела і расказвала дачка, а як што ўсе казкі і выслоўі яна пераняла ад маці, дык пераняла і голас, і манеру, і спакойную гожасць паставы, рухаў і мовы, а маладзейшыя слухачы ведалі яе намнога лепш за маці, і ўжо амаль не памяталі, што яна сядзела на месцы іншай і апавядала казкі і паданні роду. З яе вуснаў вечарамі крынічыла мудрасць, скарбы роду былі схаваныя пад сівізной, за старым маршчыністым лобам жыла памяць, жыў дух селішча. Калі хто і спадобіўся ведаў і вывучаў выслоўі і казкі, дык ён гэта пераняў ад яе. Акрамя яе і самой Прамаці ў родзе быў яшчэ толькі адзін мудры мужчына, але ён пазбягаў людзей, і быў гэты таямнічы, вельмі маўклівы чалавек – заклінальнік навальніц і дажджу.

Сярод слухачоў прыладзіўся хлопчык, яго звалі Слуга, а побач з ім маленькая дзяўчынка, яе звалі Ада. Слуга ўпадабаў гэтую дзяўчынку, праводзіў яе часта і абараняў – гэта, канечне, не было каханне, пра каханне ён пакуль што яшчэ нічога не ведаў, бо сам быў дзіця, дзяўчынка ўпадабалася яму таму, што была дачкою заклінальніка дажджу. Пасля Прамаці і яе дачкі хлопчык найвышэй ставіў заклінальніка дажджу. Толькі ж тыя былі жанчыны, перад імі можна было нізка схіляцца, іх можна было баяцца, але нельга было нават падумаць, нават употай пажадаць, каб зрабіцца на іх падобным. Між тым і заклінальнік надвор'я быў чалавек не тое каб гаваркі, і хлопчыку было цяжка да яго падступіцца; давялося шукаць розных падыходаў, і адным такім спосабаў быў Слузе клопат пра заклінальнікаву дачку. Пры кожнай нагодзе ён заходзіў па дзяўчынку ў іх халупу, якая стаяла зводдаль, каб увечары разам пасядзець перад халупай старое і паслухаць яе, а потым вёў дзяўчынку дамоў. Так ён зрабіў і сённяю І вось дзеці паселі сярод цёмнай у змроку купкі людзей і слухалі.

Сёння старая расказвала пра вядзьмачую вёску. Яна гаварыла:

«Бывае, жыве ў вёсцы жанчына, злая, нікому добрага не ўзычыць. У такіх амаль ніколі дзеці не родзяцца.. А бывае часам, што злосніца так абрыдне вёсцы, што людзі не хочуць жыць з ёю побач. Яны хапаюць яе ноччу, мужа вяжуць, караюць жанчыну дубцамі, праклінаюць, а потым праганяюць далёка-далёка ў цёмныя нетры і балоты і там пакідаюць. З мужа пасля гэтага здымалі путы і, калі ён яшчэ не дужа стары, дазвалялі яму ўзяць другую жонку. Тым часам выгнанка, калі не загінула, бадзяецца па лясах, па багнах, вучыцца звярынай мовы і, пахадзіўшы, паблукаўшы доўгі час, прыбіваецца нарэшце ў маленькае сяльцо, гэта і ёсць вядзьмачая вёска. Там сышліся ўсе нядобрыя жанчыны, якіх людзі прагналі з сваіх селішчаў, і яны збудавалі сабе сваю вёску. Там яны і жывуць, кояць свае злосныя чыны і займаюцца вядзьмарствам; асабліва ім падабаецца, бо ў іх няма сваіх дзяцей, завабліваць да сябе дзяцей з сапраўдных вёсак, і, калі якое дзіця заблудзілася ў лесе, не вярнулася дахаты, не думайце, што яно загразла ў балоце ці яго загрыз воўк: ведзьма магла завабіць яго ў лясную глухамань і завесці ў вядзьмачую вёску. У тыя часы, калі я была яшчэ зусім малая і найстарэйшая ў родзе была мая бабуля, адна дзяўчынка пайшла з сяброўкамі ў лес у чарніцы; яна стамілася і задрамала; яна была такая малая, што зусім схавалася пад лістоўем папараці, і сяброўкі нічога не заўважылі і пайшлі далей; толькі калі пад вечар вярнуліся ў вёску, тут яны і спахапіліся. Паслалі маладых хлопцаў, тыя абнышкарылі ўвесь лес, клікалі яе да самай ночы, ды не даклікаліся і вярнуліся парожнія. Тым часам дзяўчынка адпачыла, прачнулася і пайшла далей і далей у лес. Чым больш разбіраў яе страх, тым хутчэй яна бегла. Яна ўжо даўно не ведала, дзе яна, і толькі бегла і бегла наперад куды вочы вялі, усё далей і далей ад сваёй вёскі, ды куды ніхто да яе не хадзіў. На шыі ў дзяўчынкі вісеў на шнурку дзіковы зуб, яго ёй падарыў бацька, ён прынёс зуб з палявання, вострым каменем пратачыў у ім дзірку, каб нанізаць на шнурок, а да таго тры разы выварыў яго ў дзіковай крыві пад мудрыя заклёны; і хто насіў пры сабе такі зуб, таго не бралі ніякія чары. Але вось з нетры выйшла жанчына, гэта была ведзьма, яна прыкінулася ласкавай і соладка сказала: «Дзень добры, дзецетка маё, ты, мусіць, заблудзілася? Хадзем са мною, я завяду цябе дахаткі». Дзяўчынка пайшла з ёю. Але тут яна ўспомніла, што ёй наказвалі бацька і маці – каб ніколі нікому дзіковага зуба не паказвала; яна ціхенька зняла зуб са шнурка і схавала яго ў паясок. Шмат гадзін вяла жанчына дзяўчынку па лесе, ужо і на сутонне занялося, вось ужо і ноч увабралася, калі яны дайшлі да вёскі, але гэта была не наша вёска, гэта была вядзьмачая вёска. Дзяўчынку замкнулі ў цёмны хлеў, а ведзьма пайшла спаць у сваю халупу. На раніцу ведзьма спыталася: «А дзікоў зуб у цябе ёсць?» Дзяўчынка адказала, што ёсць, але што, бачыце, ён у яе быў, але яна згубіла яго ў лесе, вось толькі шнурочак застаўся, а на ім ужо нічога няма. Тады ведзьма прынесла каменны горшчык з зямлёю, а ў зямлі той раслі тры травіны. Дзяўчынка паглядзела на травінкі і спыталася, што гэта такое. Ведзьма паказала на першую травінку і сказала: «Гэта жыццё тваёй мамы». Потым паказала на другую: «Гэта жыццё твайго таты». Пасля паказала на трэцюю: «А гэта тваё жыццё. Пакуль гэтыя травінкі зелянецьмуць у росце, вы будзеце жывыя і здаровыя. Калі адна пачне вянуць, -- заняможа той, чыё жыццё яна азначае. Калі вырваць адну травінку, як я зараз вырву, павінен памерці той, чыё жыццё яна ацаляе». Ведзьма падчапіла пальцамі травінку – гэта было татава жыццё – і пачала цягнуць яе з зямлі, і калі яна выцягнула крышку і паказаўся ўжо беленькі карэньчык, травінка жаласна застагнала…»

Пры гэтых словах дзяўчынка, якая сядзела каля Слугі, падхапілася, быццам яе ўкусіла змяя, крыкнула і стрымгалоў кінулася прэч. Доўга старалася яна суняць страх, які нагнала на яе казка, і вось тут не вытрымала. Адна старая засмяялася. Астатнія напалохаліся не менш за дзяўчынку, але трымаліся і сядзелі. Слуга, адкінуўшы чароўную замроенасць ад казкі і страх, таксама ўскочыў і пабег за дзяўчынкай. Дачка родапачатніцы распавядала далей.

Хаціна заклінальніка дажджу стаяла каля вясковай сажалкі, туды і рушыў Слуга шукаць уцякачку. Супакойлівымі, ласкавымі словамі, спевам і рознымі галасамі стараўся ён прывабіць яе, ён муркаў, і буркатаў, і тылінкаў, як гэта робяць жанчыны, калі клічуць курэй, цягучым, салодкім галаском, нібы хацеў зачараваць. «Ада, -- клікаў і спяваў, -- Ада, Адулечка, выйдзі сюды. Не бойся, Ада, гэта я, Слуга». І так ён спяваў і спяваў. І, яшчэ не пачуўшы, не ўбачыўшы сяброўкі, ён раптам адчуў у сваёй далоні яе маленькую, далікатную ручку. Яна стаяла на дарозе, прыхіліўшыся да сцяны чужое хаты, і чакала з той хвіліны, як пачула Слугу. Яна ўздыхнула і прынікла да хлопчыка, які здаваўся ёй вялікім і дужым – ужо ці не зусім мужчынам.

-- Ты спалохалася, га? – спытаўся ён. – Не трэба баяцца, ніхто цябе не пакрыўдзіць. Усе любяць Аду. Хадзем дахаты.

Яна ўсё яшчэ дрыжала і ўсхліпвала, але спакваля супакоілася, удзячна і даверліва пайшла за хлопчыкам.

З дзвярэй хаціны прасвечвала цьмянае чырванаватае святло, усярэдзіне, каля агменю, сядзеў, згорбіўшыся, заклінальнік дажджу, на абвіслых валасах пабліскваў пунсовы водсвет; стары расклаў агонь і гатаваў нешта ў двух горшчычках. Перш чым увайсці з Адай у хаціну, Слуга нейкую хвіліну, затоіўшы дыханне, цікаваў за ім; хлопчык адразу скеміў, што ў горшчычках гатуецца не ежа, гэта рабілася ў іншым начынні, ды і пара была позняя. Але заклінальнік дажджу адразу пачуў, што нехта прыйшоў.

-- Хто там стаіць за дзвярыма? – спытаўся ён. – Заходзьце хутчэй. Гэта ты, Ада?

Ён накрыў горшчыкі вечкамі, падгарнуў да іх жар і прысак і павярнуўся.

Слуга ўсё яшчэ касіў вокам на таямнічыя горшчычкі; заўсёды, калі ён бываў у гэтай хаціне, яго разбірала цікаўнасць, на яго находзіла нейкая глыбокая шана, нейкая сарамлівасць. Ён прыходзіў сюды так часта, як толькі выпадала, прыдумваў розныя прычыны, дачыны і чыны, і кожнага разу яго адольвала нейкае не то казытлівае, не то перасцерагальнае пачуццё ціхай прыгнечанасці, у якім пахібная цікаўнасць і радасць змагаліся з страхам. Стары не мог не змеціць, што Слуга даўно цікуе за ім і заўсёды паяўляецца там, дзе мяркуе спаткаць яго, што ён, як паляўнічы, ідзе па яго следзе і моўчкі прапануе яму свае паслугі і сваю кампанію.

Туру, таклінальнік надвор'я, глянуў на яго светлымі вачыма драпежнай птушкі.

-- Што табе трэба тут? – холадна спытаўся. – Ноч на дварэ, а ты па чужых хатах гойсаеш, хлопча.

-- Я прывёў Аду, майстар Туру. Яна была ў Прамаці, мы слухалі казку пра ведзьмаў, і раптам Ада спалохалася, закрычала, і вось я яе прывёў дахаты.

Бацька павярнуўся да дзяўчынкі.

-- А ты ў мяне палахуша, Ада. Разумным дзяўчаткам няма чаго баяцца ведзьмаў. А ты ж у мяне разумная дзяўчынка, праўда ж?

-- Але, тата. А ведзьмы ведаюць розныя страшныя намовы, і калі ў цябе няма дзіковага зуба…

-- А-а, вунь яно што, і ты б хацела мець дзіковы зуб? А мы давай глянем. Я ведаю сёе-тое лепшае за дзіковы зуб. Я ведаю адзін такі корань і прынясу яго табе, але шукаць і выкопваць яго трэба ўвосень. Ён асланяе разумных дзяўчатак ад ліхіх чараў і робіць іх яшчэ прыгажэйшымі.

Ада радасна заўсміхалася, яна супакоілася. Як толькі апынулася сярод знаёмых пахаў хаціны, у цьмяным святле агню.

Слуга нясмела спытаўся:

-- А ці нельга, каб і я пайшоў шукаць таго кораня? Толькі раскажы мне, які ён…

Туру прымружыў вочы.

-- Ці аднаму хлопчыку хацелася б гэта ведаць, -- сказаў ён, але голас яго гучаў нязлосна, крыху пакепліва. – Пацярпі. Восенню пабачым.

Слуга выйшаў і знік у тым баку, дзе стаяла хаціна хлопчыкаў, з якімі ён начаваў. Бацькі яго даўно паўміралі, ён быў сірата, і гэта зноў жа была прычына, чаму яго так гарнула да Ады і яе хаты.

Заклінальнік дажджу Туру быў і сам негаваркі і не любіў слухаць другіх; многія лічылі яго дзіваком, а некаторыя буркуном. Але ён не быў ні дзівак, ні буркун. Ён ведаў усё, што рабілася вакол яго, куды лепш, чым гэта можна было пра яго падумаць, ведаючы яго вучоную і самотніцкую рассеянасць. Бачыў ён і тое, што гэты крыху настырлівы, але далікатны і кемлівы падлетак усюды бегае і назірае за ім, ён заўважыў гэта з самага пачатку, можа, з год ці больш таму назад. Ён нават дакладна ўгадваў, што гэта азначала. А гэта азначала вельмі многае для хлопчыка, але і для яго таксама. Гэта азначала, што хлопчык захапіўся рамяством заклінання дажджу і ні пра што больш так не марыць, як каб самому навучыцца. Час ад часу ў вёсцы пракідаліся такія хлопчыкі. Сёй-той ужо і спрабаваў пабегаць за Туру. Некаторых лёгка было ўзяць на паняверку і адцураць, але не ўсе падупалі духам, двух ён некалькі гадоў трымаў пры сабе ў вучнях і памочніках, потым яны перабраліся ў далёкія селішчы, пажаніліся і зрабіліся заклінальнікамі дажду і зельнікамі; з таго часу Туру заставаўся адзін, і калі ён цяпер возьме вучня, дык ужо ж напэўна, каб падрыхтаваць сабе наступніка. Так было заўсёды, і гэта было правільна і не магло быць інакш: зноў і зноў павінен з'яўляцца таленавіты хлопчык і ісці ў шанавальнікі і ў вучні да таго мужчыны, у якім убачыць майстра свайго рамяства. Слуга адораны, у ім ёсць якраз тое, што трэба, майстар бачыў у ім знакі таленту: перш-наперш дапытлівы, адначасова пранозлівы і задуменны позірк, стрыманасць і маўклівасць у натуры і нешта ў выразе твару, у павароце галавы, быццам ён увесь час нешта віжуе, высочвае, вынюхвае, быццам ён увесь час напагатове, тонка ўлоўлівае шум і пах; было ў ім нешта і ад птушкі, і ад паляўнічага. Ясна, з гэтага хлопчыка можа выкукліцца добры знаўца прыроды, можа, нават вяшчун, з яго будзе нешта людзкае. Але спяшацца няма куды, ён яшчэ замалы, і нічым нельга паказваць яму, што на ім спынілася ўвага настаўніка, нельга спрашчаць яму задачу, зводзіць убок з пакручастых сцежак. Калі хлопец сумеецца, дасца на запалох, адхіснецца, калі страціць адвагу – што ж, хай яно так і будзе. Хай чакае і слугуе майстру, хай крадзецца за ім і заваёўвае яго мілажальнасць.

Слуга, задаволены, радасна ўсхваляваны, бег праз ноч пад захмараным небам; толькі дзве-тры зоркі мігцелі над вёскай. Людзі там нічога не ведалі пра асалоды, хараство і вытанчаныя ўцехі, якія нам, людзям сучасным, здаюцца натуральнымі і абавязковымі, якія даступныя нават самым бедным, яны не ведалі ні навук, ні мастацтва, яны не ведалі інакшых будынкаў, апрача скасабочаных гліняных халупін, не ведалі ні жалезнага, ні сталёвага рыштунку, гэтаксама былі ім невядомыя пшаніца і віно, а свечка або лямпа здаліся б гэтым людзям вялікім божым дзівам. Але праз такое жыццё Слугі і яго ўнутраны свет не былі бяднейшыя. Свет быў хлопчыку неахопнай таямніцай, вялікай кнігай з малюнкамі, і кожнага дня ён адваёўваў у свету новую порцыю яго тайнотаў, пачынаючы з жыцця жывёл і раслін і да зорнага неба, і паміж гэтай маўклівай таямнічай прыродай і яго самотнай душою, што трымцела ў кволых хлапечых грудзях, была блізкая зродненасць, у якой жылі напятасць, страх, цікаўнасць і прага валодання -- усё, на што здольная чалавечая душа. Няхай сабе ў свеце, дзе ён рос, не было запісаных ведаў, не было ні гісторыі, ні кніг, ні алфавіту, няхай сабе ўсё, што было далей за тры-чатыры гадзіны дарогі ад яго селішча, было яму невядомае і недасяжнае, затое ў сваім свеце, у сваім селішчы ён жыў адзіным, цэльным жыццём, злітым з усім, што было навокал. Селішча, радзіма, агульнасць роду пад уладай мацярэй давалі яму ўсё, што можа даць чалавеку народ і дзяржава: глебу з тысячамі каранёў, сярод якіх ён быў толькі маленькі парастак, часцінка цэлага.

Ён задаволены ішоў наперад, у дрэвах шапацеў начны вецер, нешта ціхенька патрэсквала, пахла мокрай зямлёй, трыснягом і тванню, дымам ад сырой драўніны, і гэты тлусты, саладжавы пах больш за які іншы нагадваў пра радзіму; калі ён падышоў да хлапечай хаціны, ён адчуў яе пах, пах маладых чалавечых целаў. Не нашумеўшы, ён пракраўся пад трысняговай цыноўкай у цёплую, надыханую цемру і выцягнуўся на саломе, а ў галаве круціліся думкі пра ведзьмаў, пра дзіковы зуб, пра Аду, пра заклінальніка надвор'я і пра ягоныя горшчыкі на агні, пакуль сон не змарыў яго.

Туру вельмі стрымана ішоў на збліжэнне з хлопчыкам, ён не хацеў пасабляць яму ў дарозе да яго. Але хлопец хадзіў за ім па пятах, яго цягнула да старога, ён і сам не ведаў – чаму. Часам, калі заклінальнік ставіў пасткі, вынюхваў след, выкопваў корань альбо збіраў насенне ў якім-небудзь глухім куточку лесу, балота ці стэпу, ён раптам адчуваў на сабе позірк хлопчыка, які гадзінамі нячутна скрадваўся за ім і падпільноўваў яго. Часам ён прыкідваўся, што нічога не заўважае, часам сердаваў і гнеўна праганяў назолу, а бывала і так, што пакліча да сябе дый водзіць дзень цэлы, прымае яго дапамогу, паказвае яму тое-іншае, прымушае адгадваць, выпрабоўвае яго, адкрывае яму найменні зёлак, загадвае зачарпнуць вады або запаліць агонь, і, што б хлопчык ні рабіў, стары вучыў яго, як тое самае зрабіць яшчэ лепей і спраўней, вучыў яго тайнам і заклёнам, настойліва пераконваў: усё гэта трэба трымаць у сабе, нікому нічога не расказваць. І нарэшце, калі Слуга падрос, заклінальнік дажджу зусім пакінуў яго пры сабе, прызнаў яго сваім вучнем і перасяліў з хлапечай халупы ў сваю. Гэтым ён вылучыў Слугу перад усім племем: яго перасталі лічыць хлопчыкам, цяпер ён вучань заклінальніка дажджу, а гэта азначала, што калі ён выстаіць перад змустай і станецца прыдатны, дык пазней зойме месца старога.

З таго часу як Туру ўзяў Слугу ў сваю хаціну, сцяны паміж імі ўжо больш не было, не сцяны пашаны і паслушэнства, а сцяны недаверу і замкнёнасці. Туру здаўся, хлопцава настойлівасць скарыла яго; цяпер адзіным яго жаданнем было зрабіць Слугу сапраўдным заклінальнікам надвор'я і сваім пераемцам. На такую вучобу не было ні паняццяў, ні тэорыі, ні методы, ні пісьма, ні лічбаў, і было вельмі мала слоў, і таму майстар развіваў не так розум, як пяць адчуванняў у Слугі. Наперадзе было -- не толькі авалодаць усім вялікім багаццем паданняў і вопыту, усім запасам чалавечых ведаў той эпохі і ўмела ўжываць іх, але і навучыцца перадаваць іх далей. Шырокая і багатая сістэма вопыту, назіранняў, інстынктаў, звычкі даследаваць паступова, спакваля, пакуль што вельмі цьмяна раскрываліся перад хлопцам, амаль нічога з гэтага багатага запасу нельга было выказаць у ясных паняццях, даводзілася ўсё спрабаваць, вывучаць, правяраць толькі сваімі пяццю адчуваннямі. Асновай і галоўным зместам гэтай навукі было вучэнне пра месяц, пра яго фазы і ўздзеянне, пра месяц, населены душамі памерлых, якія ён пасылае на новае нараджэнне, каб вызваліць месца новым нябожчыкам.

Акрамя таго вечара, калі ён ад казкі родапачатніцы бег да агменю старога з ягонымі горшчыкамі, яшчэ адно адбілася ў памяці ў Слугі – глухая пара паміж ноччу і раніцай, калі настаўнік разбудзіў яго праз дзве гадзіны папоўначы і выйшаў з ім з дому ў непраглядную цемру, каб паказаць яму апошні ўзыход ветаха. Яны доўга чакалі на выступе скалы сярод лясістых пагоркаў; настаўнік – маўклівы і нерухомы, хлопец – крыху спалоханы, сонны і змерзлы, пакуль на далікатна паказаным настаўнікам месцы, у загадзя апісанай форме і нахіле не пазначыўся тоненькі сярпок, мякка выгнутая лінія. Баязліва і зачаравана глядзеў Слуга, як павольна ўзыходзіла свяціла, як яно ціха выплывала з мораку воблакаў на чыстую прагаліну неба.

-- Неўзабаве ён зменіць свой воблік і зноў пачне расці, тады настане пара сеяць грэчку, -- сказаў заклінальнік дажджу, падлічваючы на пальцах дні. І ён зноў змоўк. А Слуга як забыты стаяў на блішчастым ад расы камені і дрыжаў ад холаду, а з нетры даляцеў працяглы савіны крык. Доўга маўчаў стары, задуменны, потым устаў, паклаў руку на галаву Слузе і сказаў ціха, як праз сон:

-- Калі я памру, мой дух паляціць на месяц. На той час ты ўжо будзеш мужчына, у цябе будзе жонка, мая дачка Ада будзе табе жонкай. Калі яна народзіць табе сына, мой дух вернецца і ўселіцца ў вашага хлопчыка. І ты назавеш яго Туру, як я завуся Туру.

Вучань здзіўлена слухаў, ён не адважваўся нават слова прамовіць, толькі срабрысты серп месяца падняўся высока, ужо напалавіну яго закрыла хмара. Да юначай душы дзівосна дакранулася прадчуванне мноства ўзаемных сувязяў і спляценняў, паўторнасцяў і перакрыжовін у рэчах і з'явах; дзіўна, здалося яму, што ён пастаўлены тут назіральнікам і нават удзельнікам таго, што адбывалася на гэтым чужым начным небе, дзе над бясконцымі лясамі і пагоркамі выплыў дакладна ўгаданы наперад востры, тонкі серп; дзіўным здаўся яму і сам настаўнік сярод тысяч таямніц, чалавек, які думае пра сваю смерць, чый дух паляціць на месяц і вернецца з месяца зноў, каб усяліцца ў чалавека, і гэтым чалавекам будзе яго, Слугоў, сын, якога трэба назваць імем настаўніка, які жыў раней. Дзівосна расчынілася перад ім будучыня, мясцінамі празрыстая, як вось гэтае начное неба, адкрыўся яму ягоны лёс, і тое, што яго можна прадбачыць, назваць, гаварыць пра яго, як бы дазволіла хлопцу зазірнуць у неабсяжныя прасторы, запоўненыя дзівосамі і ўсё ж падлеглыя цвёрдаму парадку. На імгненне яму памроілася, быццам усё можна ахапіць духам, усё спазнаць, усё пачуць: і маўклівы дакладны ход свяцілаў угары, і жыццё людзей і жывёл, іх згуртаванасць і варожасць, сутыкненні і барацьбу, і ўсё вялікае і малое разам з прысутнай у кожнай істоце смерцю, усё гэта ён угледзеў або спасціг у першым трапятлівым прадчуванні адзінага цэлага, угледзеў і сябе самога, уключанага ў гэтае цэлае, як нешта, падначаленае парадку. Кіраванне пэўнымі законамі, паддатнае разуменню. Першае прадчуванне вялікіх таямеіц, іх значэння і глыбіні, а таксама іх спазнавальнасці быццам нябачнай рукой дакранулася да хлопца ў гэтай досвіткавай лясной золі, на скале, што ўздымалася над тысячамі шалясткіх вяршалін. Ён не змог бы выказаць гэтага словамі ні тады, ні потым, усё сваё жыццё, але думкамі ён колькі разоў вяртаўся да гэтай хвіліны праз усё жыццё, нават больш – у далейшай яго вучобе і ў практыцы тое імгненне і ўсё перажытае тады ніколі не пакідалі яго. «Падумай пра тое, -- папярэджваў яго ўнутраны голас, -- падумай пра тое, што ўсё гэта ёсць, існуе, што паміж месяцам і табою, і Туру, і Адай узнікаюць прамяні і токі, што існуе смерць, і краіна душ, і вяртанне адтуль, што на ўсе з'явы і вобразы жыцця ты знойдзеш адказ у сваім сэрцы, што да ўсяго ты павінен дычыняцца, што пра ўсё ты павінен ведаць столькі, колькі сілы чалавек мае ведаць». Так казаў яму гэты голас. Слуга ўпершыню чуў голас духу, зведаў яго зваблівую змусту, яго патрабавальнасць, яго магічны покліч. Няраз ён бачыў як вандруе па небе месяц, няраз чуў савіны крык, а з вуснаў настаўніка пры ўсёй яго маўклівасці няраз чуў словы – вынік старадаўняй мудрасці і самотлівага роздуму, -- але цяпер у гэты паўночны час усё было новае, іншае: яго азарыла прадчуванне цэлага, агульнай узаемасувязі і ўзаемадачынёнасці, парадку, што і яго ўцягнуў у сваю арбіту, што і на яго ўсклаў адказнасць. Хто завалодае ключом да гэтых таямніц, той павінен не толькі высачыць звера па следзе, распазнаць расліну па корані або насенні, ён павінен умець ахапіць увесь сусвет: нябесныя свяцілы, духаў, людзей і звяроў, гаючыя сродкі і труцізну, і па асобных частках гэтага цэлага, па асобных яго рысах умець узнавіць астатнія яго часткі. Бываюць добрыя паляўнічыя, яны па следзе, па памёце, па шарсцінцы пазнаюць больш, чым хто другі; па некалькіх валасках яны пазнаюць не толькі, якой пароды перад імі звер, але і ці стары ён, ці малады, самец гэта ці саміца. Іншыя – па форме воблака, па паху ў паветры, па пэўных прыкметах у паводзінах жывёл ці раслін за некалькі дзён наперад скажуць вам надвр'е; настаўнік Слугі быў у гэтай штуцы недасягальны і амаль ніколі не мыліўся. Бываюць людзі адораныя прыродным спрытам: некаторыя хлапчукі з трыццаці крокаў цалялі каменем у птушку, яны гэтаму не вучыліся – ім гэта ўдавалася без лішніх намогаў; проста, дзякуючы чарадзейству альбо адмысловаму дару, камень, кінуты іх рукою, ляцеў сам, куды яму трэба, камень хацеў уцэліць птушку, птушка хацела, каб камень яе дастаў. Надараюцца і людзі, якія ўмеюць прадказваць будучыню: памрэ хворы ці не, народзіць цяжарная жанчына хлопчыка ці дзяўчынку; дачка родапачатніцы славілася гэтым, казалі, што і заклінальнік стыхій ведае не меней. Значыцца, думаў той хвілінай Слуга, у неабсяжным сеціве счапленняў ёсць нейкі цэнтр, дзе ўсё вядома, дзе можна ўбачыць і прачытаць мінулае і будучае. Да таго, хто стаіць у гэтым цэнтры, сплываюцца веды, як сплывае вада ў даліну, як бяжыць заяц да капусты; слова таго чалавека павінна быць вострае і біць гэтак сама цэлка, як б'е камень, кінуты самай цэлкай рукой; сілай свайго духу чалавек гэты павінен умець злучаць у сабе ўсе дзівосныя здольнасці і прымушаць іх служыць яму: вось гэта быў бы дасканалы, самы мудры чалавек, і раўні яму не было б! Зрабіцца такім, як ён, наблізіцца да яго, вечна да яго імкнуцца – вось найлепшы шлях, вось мэта, вось што можа напоўніць жыццё, даць яму сэнс. Прыкладна такія былі адчуванні ў Слугі, і як бы мы ні намагаліся выказаць іх сваёй, невядомай яму абстрактнай мовай, нішто не здолее перадаць таго жаху і ўзлёту жарасных пачуццяў, што ахапілі яго. Абуджэнне сярод ночы, дарога праз цёмны маўклівы лес, поўны небяспекі і таемнасці, чаканне на каменным выступе, наверсе, у досвіткавай золі, з'яўленне тоненькага, прывіднага серпіка месяца, ашчадныя словы мудрага старца, самое трыванне тут сам-насам з настаўнікам у такі незвычайны час – усё гэта Слуга перажыў і запамятаў як нейкую містэрыю, як свята прысвячэння, прыняцця яго ў нейкую суполку. У нейкую рэлігійную абшчыну, у падначаленае, але ганаровае стаўленне да нечага невыказнага. Да сусвентнай таямніцы. Гэтае перажыванне альбо нешта падобнае не магло ўвасобіцца ў думку, а тым больш у слова; і яшчэ больш далёкай і немагчымай, чым усякая іншая, была б думка: «Што гэта ўсё – маё асабістае перажыванне ці аб'ектыўная існасць? Ці адчувае настаўнік тое самае, што і я, ці, можа, гэта ён пакепвае з мяне? Ці новыя, ці ўласцівыя толькі мне, непаўторныя гэтыя думкі, альбо настаўнік і яшчэ хто-небудзь да яго перажыў і перадумаў тое самае?» Не, такога раздзялення, такой дыферэнцыяцыі не было, усё ж было рэальна, усё было насычана рэальнасцю, нібы цеста дрожджамі. Воблакі, месяц, зменлівая карціна неба, мокрая, халодная вапна пад босымі нагамі, зольная досвіткавая сырасць у бялёсай імгле, прыемны пах роднай хаты, агменю і звялага лісця, яшчэ жывое ў шкуры, у якую загарнуўся настаўнік, адценне годнасці і кволы водгалас старасці і гатовасці да смерці ў яго суровым голасе – усё гэта было больш чым рэальнае і ледзь не гвалтам пранізвала ўсе хлопцавы адчуванні. А для ўспамінаў пачуццёвыя ўражанні – куды больш жыўная глеба, чым самыя дасканалыя сістэмы і метады мыслення.Хоць заклінальнік дажджу належаў да нямногіх, што мелі пэўны занятак, хоць ён дасягнуў адмысловага, даступнага толькі яму майстэрства і ўмення, знешне яго жыццё мала чым адрознівалася ад жыцця астатніх яго родзічаў. Ён займаў высокае становішча і карыстаўся пашанай, меў сваю долю здабычы і ўзнагароду ад племя, калі працаваў на абшчыну, але гэта было толькі ў асобых выпадках. Самай важнай, самай адказнай, можна сказаць, свяшчэннай місіяй было вызначаць вясной дзень сяўбы ўсіх пладоў і раслін; высноўваў ён свае разлікі на ўважлівым вывучэнні фазаў месяца і паводле перанятых у спадчыну паданняў і са свайго вопыту. Але ўжо ўрачыстая цырымонія засевак – высяванне першай жмені насення ў абшчынную зямлю – не ўваходзіла ў абавязкі заклінальніка дажджу, такога гонару не рабілі ніводнаму мужчыну, нават самаму шаноўнаму; гэта рабіла сваімі рукамі сама родапачатніца або яе бліжэйшая родзічка. З самай значнай асобай у селішчы майстар раіўся ў тых выпадках, калі яму даводзілася заклінаць надвор'е. Гэта бывала тады, калі спусташалі доўгая суша, халепа альбо холад, калі племю пагражаў голад. Тады Туру ўжываў сродкі, здольныя перамагчы сухмень і няўроду: ахвяры, заклёны, ублагальныя шэсці. Паводле падання, калі пры неадступнай сушы ці бясконцых залевах усе астатнія сродкі не даюць паправы і духаў не ўдалося ўлешчыць ні модламі, ні просьбамі-грозьбамі, заставаўся самы апошні, беспахібны сродак, які, як кажуць, калісьці ўжываўся часам прамацеркамі: абшчына прыносіла ў ахвяру самога заклінальніка. Расказвалі, быццам цяперашняя Прамаці бачыла такое на свае жывыя вочы.

Апрача клопату за надвор'е майстар меў, так сказаць, і прыватную практыку: заклінаў духаў, рабіў амулеты, гатаваў чарадзейныя трункі, а ў пэўных выпадках, калі гэта не была выключная прывілея родапачатніцы, нават лекаваў. У астатнім Туру жыў, як і ўсе. Ён пасабляў, калі падыходзіла яго калейка на абшчынны польны шарварак, а таксама меў каля хаціны свой невялікі гарод. Сам збіраў садавіну, грыбы, запасаў дровы. Ён лавіў рыбу, паляваў, трымаў казу ці то нават дзве. Як ратай ён быў падобны на ўсіх іншых, а як паляўнічы, рыбак, зельнік раўні сабе не меў, тут ён быў адзіны геній, і хадзіла слава, быццам ён ведае пропадзь жывых і магічных хітрыкаў, ухватак, заскокаў і розных падсобкаў. Казалі, быццам ніводзін звер, які ўлезе ў сплеценую ім лазовую вузільню, нізавошта з яе не выдзерацца, быццам ён умее адмыслова падсаладзіць і паддухмяніць рыбную прынаду, быццам ведае, як прыпрасіць да сябе рака, сёй-той нават верыў, што ён разумее звярыную мову. Але сапраўдным яму заняткам была магічная навука: назіранне за месяцам і зоркамі, зведванне знакаў надвор'я, уменне прадказаць пагоду і рост пасеваў – адным словам, усё чыста, што толькі дапамагала яму ў магічных дзеях. Ён быў вялікі знаўца і збіральнік тых відаў расліннага і жывёльнага царства, з якіх можна было б рабіць гаючыя сумесі або труцізны, напоі з чарадзейнымі ўласцівасцямі, што і бласлаўлялі і асланялі ад усякай нечысці. Ён ведаў, умеў знайсці і пазнаць кожную расліну, нават самую рэдкую, ведаў, дзе і калі яна цвіце і дае насенне, калі прыходзіць пара выкапаць корань. Ён умеў знайсці і распазнаць усе віды змеяў і жаб, ведаў, калі ўжываць рогі, пазуры, шэрсць, капыты, разбіраўся ва ўсякай звыраднеласці, нарасцях, свілях, вычварных або жахоткіх крывулінах дрэў, у наплывах, таўсцізнах, пухляках на іх камлях, на лісці, на зерні, арэхах, рагах і капытах.

Слуга вучыўся не так розумам, як адчуваннем, рукамі і нагамі, вачамі і вушамі, нюхам і навобмацак, зрэшты, і Туру вучыў яго больш сваім прыкладам і паказам, чым словам. Навстаўнік увогуле вельмі рэдка гаварыў звязна, ды і тое словы яго былі толькі спробай зрабіць больш зразумелымі яго незвычайна красамоўныя рукі. Вучоба Слугі мала чым адрознівалася ад вучобы маладога паляўнічага альбо рыбака ў вопытнага майстра, і яна давала хлопчыку вялікую радасць, бо ён вучыўся толькі таму, што было закладзена ў ім самім. Ён вучыўся высочваць, цікаваць, выслухоўваць, падкрадвацца, назіраць, быць напагатове, не паддавацца дрымоце, вынюхваць і абмацваць; але дзічынай, якую ён і яго настаўнік высочвалі, былі не толькі ліс ці барсук, гадзюкі і жабы, птушкі і рыбы, а дух, сукупнасць, сэнс, сувязь з'яў. Вызначыць і вызнаць, адгадаць і прадказаць змену і зажывошчы прыроды, ведаць, у якой ягадзіне, у джале якой змяі тоіцца смерць, падслухаць таямніцу, што звязвае воблакі і вятры з фазамі месяца, уплывае на пасевы і іх рост, а таксама на шчаснасць і пагібель чалавека і звера, -- вось да чаго яны імкнуліся. Яны, зрэшты, ішлі да той самай мэты, да якой пасля іх тысячамі гадоў ішла навука і тэхніка, -- да спазнання прыроды, да ўмення кіравацца яе законамі, але ішлі яны зусім іншым шляхам. Яны проста не аддзялялі сябе ад прыроды, не спрабавалі сілаю прарвацца ў яе тайны, яны ніколі не супрацьпастаўлялі сябе прыродзе і не варагавалі з ёю, яны заўсёды заставаліся часткай яе і аддавалі сябе ёй са свяшчэннай любоўю. Магчыма, яны лепш яе ведалі і стасункаваліся з ёю з большым розумам. Адно толькі было ў іх немагчымае нават у самых дзёрзкіх думках, -- падыходзіць да прыроды і да свету духаў без пашаны і чты, не адчуваць сябе яе падданымі, а тым болей ставіць сябе вышэй за яе. Такое блюзнерства і ў галаву ім прыйсці не магло, і падыходзіць да сілаў прыроды, да смерці, да дэманаў без страху здавалася ім немагчымым. Страх стаяў над жыццём чалавека. Адолець яго было нельга. Але каб паменшыць яго, утрымаць у пэўных межах, перахітрыць, прыхаваць, падпарадкаваць агульнай плыні жыцця, існавала цэлая сістэма ахвяравання. Жыццё гэтых людзей цякло пад заўсёдным ціскам страху, і без гэтага цяжкага ціску з іх жыцця знік бы жах, але ж і энергія знікла б. Каму ўдалося збольшага звысакародніць гэты страх, ператварыўшы яго ў малітоўнае пакланенне, той шмат выйграваў, людзі такога складу, чый страх перарос у пабожную дабрамыснасць, чту, былі геніямі дабра і пайшлі далей за свой век. Ахвяраў прыносілі многа і ў самых розных формах, само ахвяраванне і звязаны з гэтым рытуал уваходзілі ў абавязкі заклінальніка надвор'я.

Побач са Слугой падрастала ў хаціне маленькая Ада, прыгожая дзяўчына, любае бацькава дзіця, і калі, на яго думку, прыспеў час, ён аддаў яе свайму вучню за жонку. З таго часу Слугу ўжо лічылі памочнікам заклінальніка. Туру прадставіў яго Прамаці вёскі як свайго зяця і пераемцу і цяпер дазваляў яму часам выконваць за сябе некаторыя цырымоніі і абавязкі. Паступова, як спакваля змяняліся поры года і цяклі гады, стары заклінальнік дажджу канчаткова адышоў ва ўласцівую старцам сузіральнасць і перадаў зяцю ўсе свае абавязкі, а калі ён памёр, -- яго знайшлі нежывога каля агменю, сагнутага над некалькімі горшчычкамі з чарадзейным варывам, з асмаленымі сівымі валасамі, -- яго вучань Слуга ўжо даўно быў вядомы селішчу як заклінальнік дажджу. Слуга запатрабаваў у старэйшыны селішча, каб яго настаўніка пахавалі з усім гонарам і як ахвяру спаліў над яго магілай вялікі ахапак самых рэдкіх духмяных гойных траў і каранёў. І гэта прайшло, і сярод дзяцей Слугі, ад якіх хаціна Ады стала цесная, быў хлопчык з імем Туру: у ягоным вобразе старац вярнуўся са свайго смяротнага падарожжа на месяц.

У Слугі ўсё пайшло гэтак сама, як колісь у яго настаўніка. Даброць і духоўнасць пабаролі ў ім частку страху. Маладыя парыванні і глыбокая палкасць часткова засталіся, часткова адміралі спакваля альбо раствараліся ў ягоным старэнні ў працы, у любові і клопатах пра Аду і дзяцей. Па-ранейшаму жыла ў ягоным сэрцы найвялікшая любоў – любоў да месяца, -- ён вывучаў месяц і яго ўплывы на поры года і перамены надвор'я; у гэтым ён дараўнаўся да настаўніка Туру, а потым нават пераўзышоў яго. І як што нараджэнне, рост і паступовае знікненне месяца цесна звязаны са смерцю і нараджэннем людзей, як што з усіх страхаў, сярод якіх жыве чалавек, страх непазбежнай смерці самы вялікі, -- Слуга, шаноўца і знаўца Месяца, вынес з сваіх цесных і жывых сувязяў з гэтым свяцілам прасветленую і асвячоную павагу да смерці: дажыўшы да сталага веку, ён ужо не быў паддатны страху мусовай смерці, як іншыя людзі. Ён умеў пачціва гаварыць з месяцам і благальна, і далікатна, пяшчотліва, ён адчуваў, што звязаны з месяцам духоўна, добра ведаў месяцава жыццё і шчыра ўдзельнічаў у яго пераўтварэннях і лёсе, перажываў як містычную таемнасць яго сыход і нараджэнне, спагадаў яму і жахаўся, калі наставала страшнае і месяцу пагражалі хваробы і небяспекі, беды і шкоды, калі ён траціў бляск, мяняў колер, цямнеў аж так, што здавалася вось-вось патухне. У такія часіны, праўда, усе спагадалі месяцу, дрыжалі за яго, адчувалі пагрозу блізкай бяды, трывожна ўзіраліся ў яго спахмурнелы, стары і хворы твар. Але якраз тады і выяўлялася, што заклінальнік дажджу Слуга цясней звязаны з месяцам і больш пра яго ведае, чым хто іншы, ён таксама скрушыўся яго доляй, у яго таксама млосна смактала ў грудзях, але што ўспаміны пра такія самыя здарэнні былі больш дакладныя і яркія, давер – больш апраўданы, вера ў вечнасць і калаварот падзей, у магчымасць пераадолення смерці і перамогі над ёю – больш непарушная; глыбейшая была і ягоная самааддача: ён гатовы быў прыняць і на сябе долю свяціла аж да пагібелі і новага нараджэння, часам ён нават чуў у сабе нейкую дзёрзкасць, нейкую рашучую смеласць і парыў кінуць смерці выклік, супрацьпаставіць ёй дух, сцвердзіць сваё «я» і гэтым самым даказаць сваю адданасць звышчалавечаму лёсу. Часам гэта выяўлялася ў яго паводзінах і кідалася ў вочы нават староннім людзям: ён быў вядомы як чалавек мудры і добрапамысны, чалавек вялікага спакою і раўнавагі, які мала баяўся смерці і быў у дружбе з сіламі вышнімі.

Часам ён сурова выпрабоўваў гэтыя здольнасці і даброці. Аднойчы яму выпала змагацца з няўродам і непагодай два гады запар, гэта было самае цяжкае выпрабаванне за ўсё яго жыццё. Няўгодзіцы і благія азнакі пачаліся ўжо пад час сяўбы, сеялі з адкладам тры разы, а потым ужо на рунь зваліліся ўсякія ліхоты і нягоды, якія ўрэшце амаль спляжылі ўсё, што было пасеяна; абшчына галадала, і Слуга разам з усімі; і тое, што ён перажыў той страшны год, што ён, заклінальнік дажджу, не страціў даверу і ўплыву, а здолеў памагчы племю ператрываць няшчасце пакорліва і спакойна – гэта ўжо было нешта. Калі ж налета, пасля суровай зімы, якая забрала шмат жыццяў, зноў пачаліся леташнія гароты і ліхоты, калі абшчынная зямля высахла і патрэскалася ад сушы, калі распладзіліся процьмы мышэй, а самотлівыя модлішчы і ахвярапрынашэнні заклінальніка дажджу пайшлі пропадам і не далі плёну, як і маленні ўсім агулам, барабанны пошчак, малітоўныя шэсці ўсёй абшчыны, калі выявілася жудасная праўда, што заклінальнік дажджу і гэтым разам не дастане дажджу, -- гэта ўжо была не дробязь, і толькі такі чалавек, як ён, мог узяць на сябе ўсю адказнасць і не спахібіць перад напалоханым і ўзбураным людам. Два-тры тыдні Слуга заставаўся зусім адзін, на яго паўстала ўся абшчына. Паўсталі голад і роспач, і ўсе ўспомнілі старую погадку, быццам улагодзіць гнеў вышніх сілаў можна толькі ахвяраваннем самога заклінальніка. Ён перамог толькі сваёй гатовасцю. Ён не супраціўляўся, ён сам падаў гэтую ідэю. Да таго ж ён з нечуванай настойлівасцю і самаахвярнасцю стараўся аблегчыць гароту племя, не пераставаў вышукваць новыя крыніцы вады: то струмок, то яміна з вадою, не даў у самыя цяжкія дні зарэзаць усё быдла, а галоўнае – сваёй падтрымкай, парадамі, просьбамі-грозьбамі, чарамі і малітвамі, сваім прыкладам – не дазволіў тагачаснай родапачатніцы селішча, зусім старой жанчыне, якая ўжо далася ў пахібную роспач і душэўную немач, зламацца духам і пусціць усё ў плынь часу і падзей. Вось тады і стала ясна, што ў дні смуты і вялікай ліхтугі чалавек можа прынесці тым большай карысці, чым больш ягонае жыццё і розум скіраваныя на духоўныя мэты, мэты звышасабістыя, чым лепш ён умее падпарадкоўвацца, сузіраць, маліцца, служыць і ахвяраваць сабою. Тыя два страшэнныя гады, якія ледзь не зрабілі яго ахвярай, ледзь не ўвялі яго ў пагібель, прынеслі яму ўрэшце самае вялікае прызнанне і давер не толькі сярод тлуму цёмных і безадказных людзей, але і сярод нямногіх, на кім ляжала адказнасць, сярод тых, хто здольны быў ацаніць чалавека такога складу, як Слуга.

Так праз гэтыя і розныя іншыя выпрабаванні цякло жыццё Слугі. І вось ён дастаўся сталасці і вяршыні жыцця. Ён пахаваў на сваім вяку дзвюх родапачатніц племя, страціў цудоўнага шасцігадовага сынка, якога схапіў воўк, адужаў без нічыйнай дапамогі цяжкую хваробу, сам сябе вылечыўшы. Не раз і не два цярпеў голад і холад. Усё гэта прыкметна наслядзіла на твары і глыбока ў душы. Ён зведаў на сабе, што людзей духу ўсе астатнія родзічы непрыязняць і гідзяцца імі, што іх шануюць, праўда, зводдаль, а як выпадзе патрэба, просяць у іх рады, але зусім не любяць, не лічаць сабе роўнымі і як мага пазбягаюць іх. Ён пераканаўся, што хворыя і зганьбаваныя з куды большай ахвотай скарыстаюцца спадчыннымі альбо нанава прыдуманымі замовамі і заклёнамі, абы каб не прыняць разумнай парады, што чалавек згодзіцца хутчэй бедаваць і фальшыва каяцца, чым змяніцца ўнутрана, а тым больш спрабаваць перарабіцца, што ён хутчэй дасць веры чарадзейству, чым розуму, заклёнам, чым жывому вопыту: усё гэта рэчы, якія пазней за тысячы гадоў, бадай што, змяніліся не настолькі, як гэта сцвярджаюць некаторыя гістарычныя працы. Але Слуга зразумеў таксама, што дапытлівы чалавек, чалавек духоўны не павінен траціць пачуцця любові, ён павінен абыходзіцца з людскімі жаданнямі і слабінамі без пагарды і пыхі, хоць і не прыстасоўвацца да іх, што ад мудраца да прайдзісвета, ад святара да штукара, ад чалавека, які па-брацку дапамагае, да карысліўца-гультая – адзін крок, што людзі з большай ахвотай плацяць шарлатану, даюцца на падман базарнаму гарлапану, чым прымаюць шчырую дапамогу, за якую не просяць платы. Яны не любяць плаціць даверам і любоўю, яны ахвотней плацяць грашмі. Яны ашукваюць і самі разлічваюць на падман. Трэба было навучыцца бачыць у чалавеку слабую істоту, сябелюбную і баязлівую, але тым жа часам трэба было і прызнаць, што і ў табе гняздуюцца дрэннасць і благія інстынкты, а таксама верыць, верыць усім сэрцам, што ў чалавеку жывуць таксама дух і любоў, нешта, што змагаецца з інстынктамі і імкнецца іх увысакародніць. Гэтыя думкі выкладзеныя тут, вядома, больш ясна, сфармуляваныя больш акрэслена, чым здольны быў гэта зрабіць Слуга. Скажам адно: ён ішоў да гэтакіх думак, яго дарога вяла якраз да іх і далей – праз іх.

Ідучы гэтым шляхам, сумуючы па думцы, але жывучы больш у свеце пачуццёвым, зачараваны месяцам, водарам кветкі, сокам кораня, смакам кары, збіраючы гойныя зёлкі, гатуючы мазі, падпарадкоўваючыся надвор'ю і атмасферным з'явам, ён выпрацаваў у сабе некаторыя здольнасці, такія, напрыклад, якіх мы, наступнікі, ужо не маем і якіх сёння нават напалавіну не разумеем. Самая важная з гэтых здольнасцяў, вядома, была здольнасць заклінаць дождж. Хоць бывалі асобныя выпадкі, калі неба было з ім жорсткае і бязлітасна здзекавалася з ягоных патугаў, Слуга ўсё ж сотні разоў выклікаў дождж і амаль кожнага разу крыху іншым спосабам. Праўда, у цырымонію ахвяраванняў, у рытуал малітоўных шэсцяў, заклінанняў, у барабанную музыку ён не адважваўся ўносіць ніякіх зменаў альбо што-колечы з іх прапускаць. Але гэта была толькі афіцыйная, усім бачная часціна яго дзейнасці, яе службовы і жрацоўска-паказны бок; і вядома ж, гэта было дзівоснае відовішча, якое давала прыгожыя, узнёслыя пачуцці. Калі ўвечары пасля дзённых ахвяраванняў і працэсій нябёсы здаваліся і небакрай зацягваўся хмарамі, вецер даносіў пах вільгаці і падалі першыя кроплі дажджу. Але менавіта тут і патрабавалася майстэрства заклінальніка, трэба было правільна выбраць дзень, а не лезці напрагал да недасягальнага; прыходзілася ўпрошваць нябесныя сілы, нават дакучаць ім, але ўсё гэта з адчуваннем меры, паказваючы пакорлівасць іх волі. І намнога даражэйшыя за гэтыя выдатныя, святочныя сведчанні поспеху і літасці багоў былі яму іншыя перажыванні, пра якія ніхто, акрамя яго самога, не ведаў, ды, зрэшты, і ён успрымаў іх баючыся і не так розумам, як душою, пачуццямі. Часам бывалі такія станы надвор'я, такая напружлівасць паветра і цяпла, воблачнасці і ветру, такія пахі вады, зямлі і пылу, такія пагрозы і прадвесці, капрызы і вычуды дэманаў надвор'я, якія Слуга прадчуваў і адчуваў усёй сваёй скурай, валасамі, усімі сваімі пачуццямі, і таму нішто не магло ні здзівіць яго, ні расчараваць, ён убіраў у сябе надвор'е і насіў яго ў сабе так глыбока, што ўжо не меў сілы загадваць хмарам і вятрам: вядома, не па сваёй волі, а менавіта ў выніку гэтага саюзу з прыродай і лучнасці з ёю, якая сцірала мяжу паміж ім і ўсім светам, паміж унутраным і вонкавым. У такія хвіліны ён мог, забыўшыся на самога сябе, стаяць на месцы і слухаць, заміраць і не толькі адчуваць усімі порамі цела кожны рух паветра і воблакаў, але і кіраваць імі і ўзнаўляць іх, як мы ўмеем абудзіць у сабе і ўзнавіць добра знаёмую музычную фразу. І тады даволі было яму затрымаць дыханне, як вецер або гром сціхалі, даволі было толькі схіліць галаву або паківаць ёю, як пачынаў сыпацца або пераставаў град, варта было ўсмешкай ухваліць у сваёй душы замір'е супраціўных сілаў, як угары разгладжваліся складкі воблакаў і адкрывалі празрыстую, чыстую сінечу. Часам у стане асабліва яснай прасветленасці і душэўнай раўнавагі ён адчуваў у сабе надвор'е наступных дзён, прадбачыў яго дакладна і беспамылкова, быццам у крыві ў яго была адбіта ўся партытура, паводле якой яно павінна было разгортвацца. Гэта былі самыя лепшыя дні яго жыцця, у іх была яму ўзнагарода, ягонае шчасце.

Калі гэтая інтымная лучнасць з вонкавым светам парушалася, калі надвор'е і свет рабіліся яму несамавітымі, незразумелымі і непрадказальнымі, тады і ў ягонай душы парушаўся парадак і перапыняліся токі, тады ён адчуваў, што ён не сапраўдны заклінальнік дажджу, а сваю службу і адказнасць за надвор'е і ўраджай успрымаў як цяжар і несправядлівасць. У такі час ён днямі сядзеў дома, слухаўся Ады і пасабляў ёй, спраўна займаўся гаспадаркай, рабіў дзецям прылады і цацкі, уходжваўся са сваім зельным варывам, цягнуўся да кахання і хацеў як мага менш адрознівацца ад людзей, цалкам падпарадкоўвацца звычаям і норавам, нават выслухоўваў звычайна такія непрыемныя яму жончыны і суседскія расказы пра жыццё, здароўе і паводзіны людзей. У добрыя часіны яго мала калі заставалі дома, ён доўга бадзяўся, лавіў рыбу, паляваў, шукаў зёлкі, ляжаў у траве або залазіў на дрэва і сядзеў там, прынюхваўся, прыслухоўваўся, пераймаў галасы звяроў, раскладваў цяпельцы, каб параўнаць клубы дыму з воблакамі ў небе, расіў валасы і скуру дажджом, туманам, паветрам, сонцам або месячным святлом, а заадно збіраў, як гэта ўсё жыццё рабіў ягоны папярэднік і настаўнік Туру, такія прадметы, у якіх сутнасць і форма на першы погляд належалі да розных сфераў, у якіх мудрасць альбо капрыз прыроды быццам бы лёгенька падказвалі воку правілы гульні і тайны стварэння, прадметы, у якіх самае далёкае злівалася ў адно, напрыклад: свілі на суках, падобныя на людскія твары і морды жывёлін, вышараваныя вадой крамушкі з узорам, які нагадваў зрэз дрэва, скамянелыя фігуры жывёл, якія даўно аджылі, выродлівыя або парныя костачкі пладоў, камякі ў форме ныркі або сэрца. Ён умеў вычытаць з жылінак на лісціне, сеткі ліній на зморшчанай шапачцы смарчка нешта таямнічае, духоўнае, будучае, магчымае: магію знакаў, вырак лічбаў і пісьмёнаў, ператварэнне бясконцага, тысячакротнага ў простае, у сістэму, у паняцце. Бо ў ім былі закладзены ўсе гэтыя магчымасці спасцігнення свету з дапамогай духу, пакуль што яшчэ безназоўныя магчымасці, але іх можна было здзейсніць, не непамысныя, пакуль што яшчэ схаваныя ў зародку, у пупышцы, але ўласцівыя яму сваім арганічным ростам. І калі б мы маглі перанесціся яшчэ на некалькі тысячагоддзяў назад, да таго, як жыў гэты заклінальнік дажджу, часы якога нам сёння здаюцца раннімі і першабытнымі, мы б і тады – у гэтым мы пераканаліся – ужо ў першым чалавеку сустрэлі б дух, той самы, што не мае пачатку і вечна заключаў у сабе тое, што ён здолеў стварыць пазней.

Заклінальніку надвор'я не дадзена было ўвечніць хоць адно сваё прадказанне, хоць прыблізна даказаць яго, і наўрад ці была на тое патрэба. Ён не прыдумаў ні пісьмовасці, ні геаметрыі, ні медыцыны, ні астраноміі. Ён застаўся невядомым звяном у ланцугу, але гэтаксама неабходным, як усякае звяно: ён перадаў далей тое, што набыў і да чаго дастаўся сам. Бо ж і ў яго былі вучні. Шмат гадоў рыхтаваў ён двух да пасады заклінальніка дажджу, і адзін пазней стаў яго наступнікам.

Гады-гадамі ён займаўся сваім рамяством у поўнай адзіноце, і калі ўпершыню – гэта было неўзабаве пасля цяжкага наўроду і голаду – каля яго апынуўся хлопец, пачаў хадзіць да яго, цікаваць за ім, усяк яго шанаваць і наступаць яму на пяты, адзін той, каго ён пазней павінен быў зрабіць заклінальнікам дажджу і настаўнікам, у яго неяк скрушліва зашчымела сэрца. Бо ён вярнуўся ў памяці да самага глыбокага перажывання сваёй маладосці і тут упершыню зведаў сталае, суровае пачуццё, якое адначасова і сціскала грудзі, і напаўняла іх жыццём: ён зразумеў, што маладосць прайшла, што сярэдзіна дарогі пройдзена, а кветка ператвараецца ў плод, чаго сам ад сябе не чакаў, паставіўся да хлопца гэтак сама, як сваім часам да яго паставіўся стары Туру, і гэтая непрыступнасць, няспешнасць у паводзінах атрымаліся самі па сабе, інстынктыўна, гэта не было перайманне старога чарадзея, усё ішло зусім не ад маральных ці выхаваўчых меркаванняў, што, бач, маладога хлопца трэба доўга выпрабоўваць, ці дастае яму сур'ёзнасці, што нікому нельга скараціць дарогу да спасцігнення тайны, а, наадварот, трэба зрабіць яе яшчэ цяжэйшай і так далей. Не, проста Слуга быў са сваімі вучнямі такі, як усякі іншы чалавек, што ўжо заглядае ў старасць, што прывык да адзіноты, так паводзіўся б усякі іншы вучоны дзівак з сваімі пашаноўцамі і паслядоўцамі: сарамяжліва, нясмела, трошкі адасобкам, баючыся застацца без сваёй цудоўнай адзіноты і свабоды, без шпацыраў па лясной глухамані, без магчымасці паляваць дасхочу, бадзяцца, збіраць, што пад руку трапіць, марыць, услухоўвацца, быць раўніва прывязаным да сваіх звычак і любімых заняткаў, да сваіх потаек і роздуму. Ён ніяк нічым не паднаджваў несмеля, які хінуўся да яго з палкай цікаўнасцю, зусім не памагаў яму перабароць страх, не падбадзёрваў, не лічыў яго прыход радасцю і ўзнагародай, прызнаннем ці дарагім сваім поспехам: нарэшце, бачыце, паслаў яму свет ганца, знак любові, нехта дамагаецца ягонай увагі, нехта адданы і блізкі яму і, як і сам ён, бачыць сваё прызначэнне ў служэнні тайнам прыроды. Не, спачатку ён успрыняў яго як прыкрую заваду, як замах на свае правы і звычкі, як замах на незалежнасць, якую ён, як цяпер вось пераканаўся, горача любіў: ён супраціўляўся гэтаму ўварванню, чаго толькі не выдумляў, каб перахітрыць, схавацца, замясці сляды, ухіліцца, вывінуцца. Але і тут адбылося тое самае, што сваім часам з Туру: доўгае маўклівае ўпорванне спакваля размякчыла хлопцава сэрца, падтачыла і паслабіла яго супраціўленне, і ён сам, чым мацней станавіўся хлопец на ногі, няспешна паварочваўся да яго і раскрываўся, ён ужо і сам парываўся пайсці насустрач яго настырным жаданням і прызнаў у гэтым новым і цяжкаватым абавязку – гадаваць і накіроўваць вучня – непазбежнасць, вызначаную лёсам, загад духу. Усё далей і далей адлятала яго мара пра асалоды невычэрпных магчымасцяў, тысячааблічнай будучыні. Замест мары пра бясконцы поступ, пра суму ўсёй мудрасці поплеч з ім паявіўся вучань, маленькая, блізкая, патрабавальная рэальнасць, уварванец, які ўскалаціў ягоны спакой, яго не прагоніш, ад яго не ўвінешся, адзіная дарога ў рэальную будучыню, адзіны самы важны абавязак, адзіная вузкая сцежка, на якой заклінальнік дажджу толькі і мог схаваць ад спарахнення сваё жыццё, сваю справу, задумы і прадчуванні, бо, толькі ўдыхнуўшы жыцця ў новую маленькую пупышку, можна падоўжыць і сваё жыццё. З уздыхам, з скрыгатам зубоў, з усмешкай прыняў ён на сябе гэты абавязак.

Але і ў гэтай важнай, можа, нават самай адказнай сферы сваёй дзейнасці – у перадачы назапашанага і ў выхаванні спадкаемца – заклінальнік дажджу не пазбег цяжкага і горкага вопыту і расчаравання. Першага хлопца, які дамогся яго прыхільнасці і пасля доўгага чакання, пасля многіх перашкодаў стаў вучнем Слугі, звалі Маро, менавіта ён і расчараваў настаўніка, які да канца дзён сваіх не змог апрытомнець. Хлопец быў пахлебны і ліслівы і доўгі час строіў поўнае паслушэнства, але яму шмат чаго бракавала, найперш – мужнасці: ён баяўся, напрыклад, ночы і цемры і ўсяляк не паказваў гэтага, а Слуга, ужо калі заўважыў, яшчэ доўга лічыў астаткам дзяцінства, які з часам пройдзе. Але нічога не праходзіла. Апрача таго, у гэтага вучня зусім не было дару самазабыўна і бескарысліва аддавацца назіранням, выкананню сваіх абавязкаў і абрадаў, роздуму і загадкам. Ён быў кемлівы, меў ясны, дасціпны розум, і тым, чаго можна было навучыцца без самааддачы, авалодваў лёгка і ўпэўнена. Але чым далей, тым больш выяўлялася, што быў ён сам сабе наўме, што толькі эгаізм падштурхнуў яго да таго, каб прынаровіць сабе майстэрства заклінання дажджу. Найбольш за ўсё яму хацелася быць што-та я, нешта значыць, іграць ролю, уражваць. Ён любіў у сабе славу чалавека адоранага, але не пакліканага. Ён даганяўся з поспехам, хваліўся перад равеснікамі здабытымі ведамі і майстэрствам – але нават гэта магло быць дзіцячай блазнотай і з гадамі прапасці. А ён шукаў не толькі поспеху, але і ўлады над людзьмі і сваёй выгоды; настаўнік, пачаўшы заўважаць гэта, зжахнуўся і спакваля адвёў ад яго сваё сэрца. Ужо пасля таго як хлопец некалькі гадоў прабыў у Слугі ў навуцы, яго два-тры разы накрылі на правінах. Паддаўшыся спакусам, ён самаволам, без ведаму і дазволу настаўніка, браўся за пэўны барыш: то лекаваць хворае дзіця зёлкамі, то заклёнамі выганяць пацукоў з чыёй-небудзь халупы, і як што яго, нягледзячы на ўсе пагрозы і абяцанні, няраз лавілі на такіх нядобрых учынках, майстар выключыў яго з ліку сваіх вучняў, паведаміў пра здарэнне родапачатніцы і пастараўся выкінуць няўдзячніка і нягодніка з памяці.

Пазней яму сплацілі дабром два другія вучні, асабліва другі, ягоны сын Туру. Гэтага апошняга і самага маладога з сваіх вучняў ён любіў найбольш, на яго думку, з сына магло выйсці нешта больш людзкае, чым ён сам, бо ў хлопчыка, гэта было відавочна, перасяліўся дзедаў дух. Слуга жыў у радасці, якая мацавала яму дух, што яму ўдалося перадаць свае веды і веру ў будучыню і што поруч з ім быў чалавек, удвайне яго сын, якому ён мог у любы дзень перадаць сваю пасаду, калі самому яна станецца не па сіле. Але свайго першага, няўданага вучня яму ўсё ж не ўдалося выгнаць са свайго жыцця і са сваіх думак, той зрабіўся ў вёсцы хай не самым пашаноўным, але многімі любімым і досыць уплывовым чалавекам, ажаніўся, забаўляў людзей, як усё роўна які блазен, стаў нават галоўным барабаншчыкам у барабанным хоры і пры гэтым заставаўся тайным неабольнікам і зайздроснікам заклінальніка дажджу, пры зручным выпадку як мог пракудзіў і паскудзіў.Слуга ніколі не прападаў за сябрамі, яму былі патрэбныя самота і свабода, ён ніколі не заўжываў людской павагі і любові, хіба што яшчэ зводмаладзь – у Майстра Туру. Але цяпер ён адчуў, што такое мець ворага і знянавідніка – каб жа толькі адзін – два дні ягонага жыцця былі атручаныя праз гэта.

Маро быў з тых вучняў, з тых багата адораных юнакоў, якія пры ўсёй сваёй альснёнасці, праз усе часы былі карай боскай сваім настаўнікам, бо талент у іх – не тая арганічная сіла, якая расце з глыбіні, з карэння, не далікатная стыгма ушляхетнення добрай натуры, добрай крыві і добрага характару, а як бы нешта наноснае, выпадковае, узурпаванае або ўкрадзенае. Вучань з нікчэмным характарам, але высокім розумам або яркай фантазіяй непазбежна бянтэжыць настаўніка: настаўнік павінен перадаць гэтаму вучню здабытыя веды і метады вывучэння, далучыць яго да духоўнага жыцця, а тым часам адчувае, што яго сапраўдны, найвышэйшы абавязак менавіта ў ахове навук і мастацтва ад дамаганняў людзей толькі адораных; бо не вучню ж павінен служыць настаўнік, а яны абодва – духу. Гэта і ёсць прычына, чаму настаўнікі часам жахліва баяцца некаторых бліскучых талентаў; кожны такі вучань пераварочвае дагары ўвесь сэнс і служэнне выхаваўчай работы. Усякае вылучэнне вучня, які здольны толькі ззяць, а не служыць, па сутнасці толькі шкодзіць служэнню і ёсць пэўнага роду здрада духу. Мы ведаем перыяды ў гісторыі некаторых народаў, калі пры глыбокіх зрухах духоўнага парадку, такія «толькі адораныя» штурмуюць кіруючыя пасады ў абшчынах, школах, акадэміях, дзяржавах, і хоць на ўсіх пасадах аказваюцца досыць таленавітыя людзі, усе яны хочуць кіраваць, не ўмеючы служыць. Пазнаць такога роду таленты да таго, як яны паспелі сесці на падмуркі духоўных прафесій, прымусіць іх з усёй патрэбнай цвёрдасцю сысці на дарогу неінтэлектуальных заняткаў бывае часам вельмі цяжка. Так і Слуга зрабіў памылку, ён залішне доўга трываў свайго вучня Маро, ён паспеў ужо нават даверыць легкадумнаму славалюбцу некаторыя таямніцы, і зусім дарма. Вынікі былі горшыя, чым ён мог прадбачыць.

Прыйшоў год – барада ў Слугі ўжо добра пасерабрылася, -- калі дэманы незвычайнай сілы і подласці зрушылі раўнавагу паміж зямлёй і небам. Гэтыя зрухі пачаліся з восені, страшныя і велічныя, яны скаланалі душы да асновы, сціскалі іх страхам, паказвалі неба такім, якім яго яшчэ ніхто не бачыў, неўзабаве пасля асенняга сонцавароту, які заклінальнік дажджу заўсёды назіраў і ўспрымаў трохі ўрачыста, з чтою і адмысловай увагай. Прыйшоў вечар, лёгкі, з ветрыкам, халаднаваты, неба бало льдзіста-празрыстае, толькі на велізарнай вышыні плыло некалькі неспакойных аблачын, доўга-доўга трымаючы на сабе ружовы водбліск заземнага сонца: таропкія, калматыя, пеністыя пучкі святла ў халоднай, бледнай нябеснай прасторы. Слуга ўжо каторы дзень назіраў і адчуваў нешта больш моцнае і дзівоснае, чым усё, што яму ўдавалася бачыць штогод у гэтую пару, калі дні пачыналі карацець, -- барохтанне сіл і стыхій у нябесных прасторах, трывогу, якою агортваліся зямля, расліны і жывёлы, нейкую ўспалошанасць, зыбістасць, чаканне, страх і прадчуванне ўва ўсёй прыродзе, нейкую зварушлівасць у паветры; і гэтыя доўга-доўга трымтлівыя, успыхлівыя ў той вечаровы час аблачыны, іх пырханне, што не супадала з вевам ветру на зямлі, іх умоўны пунсовы водбліск, што доўга і журботна змагаўся з патуханнем, яго ахаладжэнне і знікненне, пасля чаго раптам і хмаркі раставалі ў імглоце. У вёсцы ўсё было спакойна, госці і дзеці, якія слухалі роспаведзі родапачатніцы каля хаціны, даўно разышліся, толькі некалькі хлопчыкаў усё яшчэ кешкаліся і бегалі, даганяліся, астатнія ўсе даўно ўжо павячэралі і сядзелі каля сваіх агменяў. Многія ўжо спалі, наўрад ці хто, акрамя заклінальніка дажджу, назіраў барвовыя воблакі вячэрняй зары. Слуга пахаджаў па садку за сваёй хацінай і разважаў пра надвор'е, усхваляваны і неспакойны, час ад часу прысаджваўся адпачыць на калодку, якая стаяла ў зарасцях крапівы – на ёй калолі дровы. Калі ў аблоках дагарэў апошні промень, у яшчэ светлым, зеленаватым небе раптам праяснелі зоркі, ярчэй і ярчэй разгараліся яны, большала і большала іх на небасхіле; дзе толькі што было іх дзве-тры, вось ужо і дзесяць, дванаццаць. Многія зоркі і сузор'і былі знаёмыя заклінальніку дажджу, ён бачыў іх сотні разоў, у іх заўсёдным вяртанні было штосьці, што супакойвала, радавала; халодныя, далёкія яны, праўда, не прамяніліся цяплом, але незварушныя, заўсёды на сваіх месцах, яны ўзвяшчалі лад і пастаяннасць. Такія, здавалася, далёкія і чужыя жывенню зямному, жывенню людскому, такія на жыццё не падобныя, такія недасягальныя людскому цяплу, трапятанню, пакутам і экстазам, яны ўзвышаліся над гэтым жыццём у сваёй халоднай і пагардлівай велічы, у сваёй пракаветнасці, і ўсё-такі яны злучаныя з намі, можа, нават кіруюць намі, і, калі асобныя людзі, можа, калі дасягаюць вяршынь ведаў, духоўных вяшыняў, упэўненасці і перавагі духу над усім часовым, яны спадабняюцца зоркам, ззяюць, як зоркі, у халодным спакоі, суцяшаюць сваім зямкім мігценнем, вечныя і крыху пакеплівыя. Так часам здавалася заклінальніку дажджу, і, хоць ён не быў злучаны з зоркамі такімі цеснымі, развярэдлівымі і выпрабаванымі ў вечным калавароце повязямі, як з месяцам, гэтым вялікім, блізкім, вільготным свяцілам, гэтай тлустай дзівоснай рыбінай у нябесным моры, ён усё-такі глыбока пакланяўся зоркам і быў звязаны з імі шмат якімі вераваннямі. Доўга ўглядаючыся ў іх, адчуваючы на сабе іх уплыў, ён давяраў свой розум, сваё сэрца, свае страхі іх спакойнаму, халоднаму позірку, ён нібы акунаўся ў ваду, нібы прыпадаў да чароўнага пітва.

І сёння яны, як заўсёды, глядзелі на яго, толькі вельмі яркія, як адшліфаваныя, з калючага, разрэджанага паветра, але ён не знаходзіў спакою ў душы, каб аддацца ім; з невядомых прастораў да яго цягнулася нейкая сіла, калола ў кожную порыну, высмоктвала вочы, ціснула на яго моўчкі і нязбытна, як паток, як далёкі засцерагальны гуд. А побач у хаціне тлеў чырванаваты агонь у ачагу, цякло маленькае цёплае жыццё, чуліся галасы, смех, позяхі, пахла чалавекам, цёплай скурай, матчынай любоўю, дзіцячым сном, блізкасць гэтага простага жыцця рабіла ноч яшчэ больш чароўнай, яшчэ больш аддаляла зоркі ў неспасцігальную бяздонную глыбіню і вышыню.

І цяпер, калі Слуга прыслухоўваўся да голасу Ады, якая калыхала ў хаціне дзіця, напявала і мармытала нешта сваім меладычным голасам, у небе пачаўся катаклізм, які вёска запамятала на доўгія гады.У нерухомай бліскучай сетцы зорак сям-там пачало бліскаць, быццам нябачныя датуль ніткі гэтай сеткі раптам загарэліся; ярка ўспыхваючы і тут жа гаснучы, асобныя зоркі, як падкінутыя камяні, крэслілі наўскасяк нябесныя прасторы, тут адна, там дзве, і яшчэ некалькі, і не паспела знікнуць з вачэй першая знічка, не паспела сэрца, скамянелая ад гэтага відовішча, адысціся зноў, як ужо замільгацелі ў небе, даганяючы адна адну, прыгаршчамі рассыпаныя зоркі, коса або па крыху выгнутай лініі; дзесяткамі, сотнямі, безліч безліччу сыпаліся яны, нібы гнаныя немай бурай, праз маўклівую ноч, быццам восень сусвету сарвала з нябеснага дрэва завялыя лісты і бязгучна мяце іх далёка ў нябыт. Як жухлае лісце, як лёткія ў прасторы сняжынкі, яны ляцелі тысячамі ў злавеснай цішыні ўніз і ўдалечыню і знікалі за лясістымі гарамі на паўднёвым усходзе, куды яшчэ ніколі, як на людскую памяць, не закочвалася ніводная зорка, і ападалі ў бездань.

З застылым сэрцам, з палкімі вачыма стаяў Слуга, увабраўшы галаву ў плечы спалоханымі, але неспакойнымі вачамі ўпіваўся ў ператворанае, зачараванае неба, не верачы сам сабе і ўсё ж цыёрда перакананы, ш9то адбываецца нешта жудаснае. Як і ўсім, перад кім адкрывалася такое начное відовішча, яму здавалася, што і даўно знаёмыя зоркі трымцелі, разляталіся ва ўсе бакі і падалі ў яго на вачах, і ён чакаў, што нябесная цвердзь, калі яе не праглыне зямля, неўзабаве будзе чорная і спустошаная. Праз нейкі час ён, праўда, разумеў тое, чаго не дадзена было зразумець іншым: знаёмыя зоркі тут, і там, і ўсюды заставаліся на сваіх месцах, зорная віхура шалёна бушавала не сярод вядомых зорак, а ў прасторы паміж небам і зямлёй, і гэтыя падучыя ці кінутыя новыя агні гэтак жа імгненна з'яўляліся, як і патухалі, і гарэлі яны полымем крыху інакшага адцення, чым старыя, сапраўдныя зоркі. Гэта суцешыла Слугу і дапамагло яму авалодаць сабой, але, хоць зоркі, якія віхурыліся на небасхіле, былі новыя, непастаянныя, нейкія іншыя зоркі, яны, страшныя, лютыя, усё роўна вяшчалі пра няшчасце і замяшанне, і глыбокія стогны вырываліся з яго перасохлага горла. Ён глядзеў на зямлю, прыслухоўваўся да гукаў, каб даведацца, ці адзін ён сведка гэтай прывіднасці, ці былі тут і іншыя. Неўзабаве да яго пачалі далятаць з суседніх хацін стогны, плач, крыкі жаху; значыцца, і другія ўбачылі, яны паднялі трывогу, будзілі тых, хто ўжо спаў і не прадбачыў ніякай бяды, яшчэ хвіліна – і страх, паніка апануюць вёску. Слуга глыбока ўздыхнуў: яго, заклінальніка дажджу, гэтая бяда забірала ў першую чаргу, -- яго, бо менавіта ж ён пэўным чынам адказваў за лад у небе і ў паветры. Да гэтага часу ён загадзя ўгадваў і адчуваў вялікія нягоды: паводкі, град, буры; ён заўсёды падрыхтоўваў і засцерагаў родапачатніцу і старэйшын, прадухіляў самае горшае і дзякуючы сваім ведам, сваёй мужнасці, свайму даверу да нябесных сілаў памагаў адолець роспач. Чаму ж ён гэтым разам нічога не ўбачыў зараней, нічым не распарадзіўся? Чаму ні з кім не падзяліўся цьмянай трывогай, якая палохала і таміла ягонае сэрца?

Ён адхіліў полаг у хаціну і ціхенька клікнуў жонку. Яна выйшла з малым дзіцём каля грудзей, ён узаў у яе малое і паклаў яго на салому, потым узяў Аду за руку, прыклаў палец да вуснаў, каб маўчала, вывеў з хаціны і ўбачыў, як яе заўсёды трывучы, спакойны твар адразу сказіўся ад жаху.

-- Хай дзеці спяць, ім не трэба гэтага бачыць, чуеш? – горача зашаптаў ён. – Не выпускай нікога, нават Туру. І сама сядзі дома. – Ён павагаўся, не ўпэўнены, колькі можна сказаць ёй, якімі думкамі падзяліцца, потым цвёрда дадаў: -- З табою і дзецьмі нічога благога не здарыцца.

Яна паверыла яму адразу, хоць страх яшчэ не адступаўся.

-- Што гэта такое? – спыталася яна, не гледзячы на яго і падняўшы вочы да неба. – Нешта страшнае, га?

-- Страшнае, -- мякка адказаў ён, -- думаю, што вельмі страшнае. Але і цябе абыдзе, і дзяцей. Не выходзьце на двор, хай полаг будзе апушчаны. Мне трэба да людзей, пагутарыць з імі. Ідзі, Ада.

Ён падштурхнуў яе да ўвахода, акуратна завесіў полагам, пастаяў яшчэ колькі хвілін тварам да зорнага ліўню, які ўсё не пераставаў, потым яшчэ раз цяжка ўздыхнуў і борзда пайшоў у змроку да вёскі, да хаціны родапачатніцы.

Там ужо сабралася палавіна вёскі, стаяў глухі гул, усе здзеравянелі, анямелі ад страху, ашаломленыя жудасцю і роспаччу. Былі мужчыны і жанчыны, якія аддаваліся адчуванню жаху і блізкай пагібелі з нейкім шаленствам, з асалодай; яны стаялі як апантаныя, скамянеўшы на месцы, або ашалела махалі рукамі і нагамі, у адной жанчыны на вуснах выступіў шум, жанчына сама з сабою скакала нейкі журботны і разам з тым непрыстойны танец, вырывала ў сябе цэлыя пасмы валасоў. Слуга бачыў, што ўжо яно пачалося, што ўжо амаль усе былі апанаваныя дурманам, падучыя зоркі ўсім зблыталі розум, здавалася, вось-вось выбухне оргія апантання, лютасці і самавынішчэння, трэба, не адкладваючы ні на хвіліну, згуртаваць вакол сябе жменьку мужных і дабрамысных людзей і падтрымаць іх дух. Старая родапачатніца заставалася спакойная; яна лічыла, што настае канец свету, але не абаранялася і ішла насустрач наканаванню з каменным, жорсткім, амаль кеплівым абліччам, застылым у нерухомай грымасе. Слузе ўдалося прымусіць старую выслухаць яго. Ён стараўся пераканаць яе, што старыя, аседлыя ў небе зоркі па-ранейшаму на месцы, але гэта не даходзіла да яе ці тое таму, што вочы ў яе ўжо страцілі вастрыню зроку, ці тое таму, што яе ўяўленні пра зоркі і адносіны да іх моцна адрозніваліся ад уяўленняў заклінальніка дажджу, і яны не маглі паразумецца.Яна ківала галавой, а на твары заставалася бясстрашная, насмешлівая грымаса. Але калі Слуга пачаў благаць, каб яна не пакідала на волю лёсу гэтых людзей, апанаваных страхам і злымі дэманамі, ана адразу з ім згадзілася. Вакол яе і заклінальніка згрупаваўся невялікі гурток людзей, спалоханых, але не застрашаных, гатовых слухацца Слугі.

Яшчэ за хвіліну да гэтага Слуга спадзяваўся, што яму ўдасца адолець агульнае хваляванне сваім прыкладам, розумам, словам, тлумачэннем і парадамі. Але ўжо з кароткай гутаркі з родапачатніцай ён зразумеў, што прыйшоў запозна. Ён думаў далучыць сваіх суродзічаў да свайго перажывання, перадаць ім яго як дарунак, каб прымусіць іх найсамперш зразумець, што не самыя зоркі, прынамсі, не ўсе, падаюць з неба і змятаюцца сусетнгай віхурай, хацеў гэтым самым дапамагчы ім, каб перайшлі ад бездапаможнага страху да дзейснага назірання, каб пераадолелі ашаламленне і жах. Але ва ўсёй вёсцы, як ён неўзабаве пераканаўся, толькі нямногія былі яшчэ даступныя ягонаму ўплыву, і пакуль ён будзе іх ўмаўляць, астатнія дойдуць да вар'яцтва. Не, тут, як тое часта бывае, нічога не даб'ешся разважаннямі і мудрагошчамі. На шчасце, меліся і іншыя сродкі. Калі немагчыма было растварыць смяротны страх у святле розуму, дык можна было даць гэтаму страху кірунак, арганізаваць яго, надаць яму форму, аблічча і ператварыць гэты жахлівы кавардак у нейкае моцнае адзінства, зліць разасобленыя, дзікія, раскіданыя галасы ў хор. Слуга адразу ўзяўся за работу, і прыдуманы ім сродак не спахібіў. Ён стаў перад людзьмі і пачаў выкрыкваць знаёмыя ўсім словы малітвы, якою звычайна адкрываліся жалобныя або пакайныя сходы: хаўтурны плач па памерлай Мацеры вёскі, свята ахвярнасці або каянне, калі племю пагражала небяспека, скажам, звальная пошасць ці паводка. Ён выкрыкваў словы рытмічна, далонямі адбіваў такт, і ў такім самым рытме, таксама пад воклічы пляскаючы ў далоні, нізка нагінаўся, ледзь не да самай зямлі, і зноў выпростваўся; і вось ужо дзесяць, дваццаць чалавек паўтараюць за ім рухі, старая Маці, стоячы, рытмічна нешта мармыча, лёгкімі кіўкамі намячае рытуальныя рухі. Хто падыходзіў з суседніх хацін, адразу падключаўся да рытму і духу цырымоніі, а некалькі апантаных або знясіленыя зваліліся і ляжалі плазам, або, захопленыя мармытаннем хору і рытмічнымі паклонамі мольбітаў, таксама да іх далучыліся. Задума Слугі ўдалася. Замест арды кручаных перад ім была абшчына гатовых на ахвяру і пакаянне мольбітаў, і кожнаму было за шчасце, кожнаму мацавала сэрца тое, што ён не павінен хаваць у сабе смяротны спалох і жах або аднаму выкрыкваць словы, што ён можа далучыцца да зладжанага хору, уключыцца ў агульную цырымонію. Многа тайных сілаў дапамагаюць такому дзейству, яго самая моцная ўцеха ў аднастайнасці, якая падвойвае пачуццё агульнасці, яго самыя надзейныя гаючыя сродкі – мера і ўпарадкаванасць, рытм і музыка.

Начное неба ўсё яшчэ было занята войскам падучых зорак, як каскадам буйных кропель святла, яно цэлыя дзве гадзіны выкідала свае патокі, але панічны жах жыхароў вёскі перайшоў у засяроджанасць і даброць, малітву і пакаянне, і перад абліччам парушальніка парадку неба чалавечы страх і слабасць зноў прыбраліся ў парадак і культавую прыстойнасць. Яшчэ да таго, як зорны лівень, стаміўшыся, пачаў падаць радзейшымі струмянямі, здарылася гэтае добрае дзіва, а калі неба пачало паступова супакойвацца і гоіцца, змораных мольбітаў напоўніла пачуццй збавення, бо яны здолелі ўлагодзіць вярхоўныя сілы і аднавіць парадак на небе.

Людзі не забыліся той страшнай ночы, пра яе гаварылі ўсю восень і зіму, але гаварылі ўжо не благальным шэптам, а будным голасам, з задавальненнем прыгадвалі, як мужна перанеслі няшчасце, як паспяхова справіліся з небяспекай. Цешылі сябе падрабязнасцямі, кожнага па-свойму ўразіла небывальшчына, кожны быццам першы ўбачыў яе, некаторых, асабліва баязлівых і ашаломленых, адважваліся нават на смех падымаць, і яшчэ доўга ў вёсцы трымалася ўзрушэнне: нешта перажыта, адкрылася нешта вялікае, сталася Нешта!

Толькі адзін Слуга не падзяляў гэтых настрояў, не мог забыць той вялікай падзеі. Для яго гэтая злавесная прыгода была незабыўнай перасцярогай, яна застрэміла яму памяць, не давала спакою і не адпускала, і ўжо таму, што падзея адышла ў мінулае, што ўдалося ўзяць над ёю верх працэсіямі, малітвамі, пакаяннем, ён не лічыў яе вычарпанай і ўхіленай. Наадварот, чым далей, тым большай значнасці набірала яна, ён напаўняў яе новым сэнсам, не пераставаў пра яе думаць і тлумачыць яе. Для яго яна была чараўніцтвам прыроды, зрабілася неверагодна велізарнай і цяжкай праблемай з многімі наступствамі, той, каму прыпала ўбачыць, павінен быў усё жыццё помніць. У цэлай вёсцы толькі яшчэ адзін чалавек успрыняў бы зарапад з тымі самымі думкамі, убачыў бы яго такімі самымі вачыма, як і ён, -- гэтым чалавекам быў яго сын і вучань Туру, толькі гэтага адзінага сведку мог бы прызнаць Слуга, толькі з ягонымі меркаваннямі і заўвагамі ён мог бы згадзіцца.Але сына ён не дазволіў тады разбудзіць, і чым больш ён разважаў, чаму так зрабіў, чаму адмовіўся ад адзінага сапраўднага сведкі і назіральніка, тым больш мацнела ў ягонай душы ўпэўненасць, што зрабіў ён добра і правільна, паслухаўшыся мудрага прадчування. Ён хацеў уберагчы ад гэтага відовішча сваіх родзічаў, свайго вучня і таварыша, асабліва яго, бо нікога ён так моцна не любіў, як Туру. Ён утоіў ад яго зорны дождж, бо верыў у добрых духаў сну, асабліва юначага, і, акрамя таго, калі яму не заводзіць памяць, ён яшчэ ў той момант, на самым пачатку нябеснага знакавання, бачыў у ім не так непасрэдную небяспеку ўсім, як засцеражэнне ад бедаў у будучым, прычым ад такой нягоды, якая нікога не закране так блізка, як яго самога, заклінальніка дажджу. Нешта насоўваецца, нейкая небяспека альбо пагроза з тых сфераў, якімі ён быў злучаны сваімі абавязкамі, і ў якой бы форме гэтая небяспека ні прыйшла б, яна найперш уболіць яго самога. Сустрэць гэтую небяспеку чуйна і адважна, душэўна падрыхтавацца да яе, прыняць яе, але не саступіць, не даць сябе прынізіць, -- вось такую навуку, такое рашэнне падказалі яму гэтыя знакі. Доля, якая чакала яго, вымагала сталасці і мужнасці, і было б неразумна ўцягваць з сабою і сына, рабіць яго саўдзельнікам ці хоць бы сведкам сваёй пакуты і гнэнбы, бо як ён ні цаніў сына, усё ж нельга было ведаць, ці выявіць патрэбную стойкасць хлопец, які яшчэ нічога ў жыцці не зведаў.

Яго сын Туру, вядома ж, быў вельмі незадаволены, што прамаргаў, праспаў вялікае відовішча. Як бы яго ні тлумачылі, а было гэта нешта грандыёзнае; хто ведае, ці ўбачыць ён хоць раз у жыцці нешта такое, ён празяваў штосьці звышнезвычайнае, сусветнае дзіва, таму нейкі там час воўчыўся на бацьку. Але потым крыўда разышлася, тым болей што стары стараўся адшкадавацца пабольшанай увагай і пяшчотай і ўсё часцей далучаў яго да сваіх абавязкаў, трэба думаць, што, прадбачачы падзеі, ён асабліва спяшаўся выгадаваць у Туру найбольш упраўнага спадкаемцу, якому будуць вядомыя ўсе тайны рамяства. Ён рэдка гаварыў з сынам пра зорную зліву, затое смялей і смялей перадаваў яму свае сакрэты, спрыт, вопыт, веды, дазваляў яму шпацыры з сабою, дапускаў да спробаў падгледзець тайны прыроды, што дагэтуль звычайна рабіў толькі сам.

Прыйшла і прайшла зіма, сырая, бадай, нават мяккая. Зоркі больш не сыпаліся з неба, нічога вялікага ці незвычайнага не здаралася, вёска супакоілася, паляўнічыя спраўна клалі звера, на жардзінах каля хацін у вецер дубаталі прамерзлыя скуры, на тоўстых абчасаных лагах валаклі па снезе з пушчы дровы. Якраз у гэтую пару самых моцных маразоў у вёсцы памерла адна старая жанчына, і яе нельга было адразу пахаваць; многа дзён, пакуль зямля не адтала, замерзлы труп стаяў прыхілены да сцяны каля ўваходу ў хаціну.

Толькі ўвесну часткова пацвердзіліся нядобрыя прадчуванні заклінальніка дажджу. Гэта была благая, без месяцавай аслоны, нярадасная вясна, без росту, без сакагону: месяц увесь час запазняўся, ніколі не сыходзіліся разам розныя знакі, якія спрыялі б пачатку сяўбы, кветкі ў пушчы распускаліся кволыя, вяла звісалі з вецця непраклюнутыя пупышкі, і ўсё больш нэндзала, чым расло. Слуга быў моцна ўстрывожаны, але не паказваў гэтага, толькі Ада, і сасабліва Туру, бачылі, як грызе яго турбота. Ён не толькі выконваў свае звычайныя заклінанні, але і прыносіў адмысловыя ахвяраванні ад сябе самога, гатаваў дэманам пахучае варыва і напоі, каб абудзіць у іх пажаду, коратка падстрыг бараду, а валасы спаліў у ноч на поўню ў сумесі са смалой і сырою карою. Што давала асабліва густы дым. Наколькі магчыма, ён пазбягаў публічных мальбонаў, агульных ахвярапрынашэнняў, малітоўных шэсцяў з хорамі барабаншчыкаў, наколькі гэта было магчыма, ён хацеў сам змагацца з праклятым надвор'ем гэтай ліхой вясны. І ўсё-такі, калі прайшлі звычайныя тэрміны сяўбы, Слуга мусіў пайсці да родапачатніцы з дакладам пра ўсё, і тут яго зноў чакалі няўдачы і завады. Старая родапачатніца, яго добры сябар, якая заўсёды ва ўсім па-мацярынску спрыяла яму, не прыняла яго, яна занядужала і ляжала ў ложку, а ўсе свае абавязкі і клопаты перадаверыла сястры, а ўжо гэтая сястра бала вельмі непрыязная да заклінальніка дажджу; у яе не было сестрынога характару, строгага, але шчырага, любіла яна забавы і гулі, і вось якраз гэтая схілка зблізіла яе з барабаншчыкам і блазнам Маро, які ўмеў падпусціць лёстачак і ў каленкі не ўпасці. Маро ж быў Слугоў вораг. Ужо з першай сустрэчы Слуга адчуў яе незычлівасць, хоць і не пачуў ні слова агуды. Ягоныя прапановы і довады што да таго, каб патрываць з сяўбою, не спяшацца з ахвяраваннямі і шэсцямі, яна ўхваліла і прыняла, але старая гутарыла з ім холадна і як з ніжэйшым, а ягоную просьбу адведаць хворую ці хоць згатаваць ёй лекі – рашуча адхіліла. Засмучаны, як абдзелены, з нясмакам у роце вярнуўся ён дахаты пасля гутаркі і палавіну месяца даступнымі яму сродкамі дабіваўся спрыяльнага сяўбе надвор'я. Але стыхіі, якія так часта зліваліся з глыбіннымі плынямі яго душы, гэтым разам толькі здзекаваліся з яго і варожа ўпарціліся; ні чарадзейства, ні ахвяры спасу не давалі. І зноў заклінальнік дажджу пайшоў да сястры родапачатніцы, цяпер ужо была як бы просьба пацярпець, адкласці; яму стала ясна, што яна гаварыла пра яго і ягоную справу з Маро, гэтым блазнюком, бо ў гаворцы пра адклад сяўбы і новы дзень выхаду ў поле або пра ўрачысты малебен старая жанчына дужа старалася паказаць, што выдатна разбіраецца ў яго справах, прычым часам ужывала такія выразы, якія магла пераняць толькі ад яго былога вучня Маро. Слуга выпрасіў тры дні, нанава разлічыў размяшчэнне зорак, якое гэтым разам здалося яму крыху больш спрыяльным, і прызначыў пачатак сяўбы на першы дзень трэцяй фазы месяца. Старая згадзілася, закончыла гутарку рытуальным выслоўем; вяскоўцам паведамілі рашэнне, і ўсе пачалі рыхтавацца да свята сяўбы. І тут, калі ўжо, здавалася, усё як след згадзілася, дэманы зноў паказалі свой ліхі нораў. Роўна за дзень да жаданага і рупліва рыхтаванага свята адышла ў нябыт старая родапачатніца, урачыстасць давялося адкласці, а замест яе прызначылі хаўтурныя грабакладзіны і пачалі да іх рыхтавацца. Хавалі родапачатніцу вельмі пышна; за новай правіцелькай, яе сёстрамі і дочкамі ішоў заклінальнік дажджу; ён ішоў у строях, якія ўскладаў на сябе толькі на самыя-самыя ўрачыстыя малітоўныя шэсці, на галаве – вастраверхая шапка з лісінага футра; поплеч з ім -- яго сын Туру круціў трашчотку з цвёрдага дрэва. Нябожчыцы, а таксама яе сятры, новай родапачатніцы, была выказана вялікая вучта. Маро, які ішоў на чале групы барабаншчыкаў, праціснуўся наперад і меў сваю долю ўвагі і поспеху.. Вёска плакала і святкавала, упівалася жалобаю і ўрачыстасцю, грукатам барабанаў і ахвяраваннямі, гэта быў усім цудоўны дзень, але ж сяўбу зноў адклалі. Слуга стаяў, поўны годнасці, засяроджаны, але глыбока засмучаны; яму здавалася, што разам з родапачатніцай хаваюць найлепшыя дні яго жыцця.

Неўзабаве пасля таго, па волі новай родапачатніцы, таксама пышна, была праведзена сяўба. Працэсія ўрачыста прайшла па палях, старая жанчына рытуальна кінула першыя прыгаршчы зярнят у абшчынную раллю, абапал яе ступалі сёстры, кожная несла торбачку з насеннем, з якіх старэйшая чэрпала. Слуга ўздыхнуў з палёгкай, калі цырымонія закончылася.

Але так святочна пасеянае не дало ні радасці, ні плёну – год быў бязлітасны. Пачаўшыся з вяртання зімы і сцюжы, надвор'е тае вясны і лета чыніла людзям усякія падступствы і штукі, а калі нарэшце рэдзенькая, чэзлая рунь накрыла палеткі, па ёй быў нанесены апошні, самы моцны і жорсткі ўдар: насунулася нечуваная суша, якой яшчэ не было на людской памяці.Тыдзень у тыдзень сонца пражылася ў бялявым марыве сквару, плыткія ручаіны паперасыхалі, а ад вясковай сажалкі засталася толькі мулістая лужына – рай стракозам і камарыным хмарам; перасохлая зямля патрэскалася, было голым вокам відаць, як чэзне і гіне ўраджай. Час ад часу ўспаўзала на неба хмара, але навальніцы не давалі вільгаці, а калі і пырскаў сякі-такі дождж, дык за ім ішлі доўгія дні гарачага усходняга пярэсыху, маланкі часта цалялі ў перасохлыя высокія дрэвы, і тады жухлыя вяршаліны ўспыхвалі знішчальным полымем.

-- Туру, -- сказаў аднаго разу Слуга сыну, -- дабром гэта не скончыцца, усе дэманы супроць нас. А пачалося яно з таго зарападу. Думаю, што будзе каштаваць мне жыцця. Запомні сабе: калі давядзецца прынесці мяне ў ахвяру, ты ў тую ж хвіліну заступіш маё месца, і тады ты адразу загадай, каб цела маё спалілі і попел рассеялі па палях. Зімою вы будзеце моцна галадаць. Але пасля гэтага беды скончацца. Ты павінен паклапаціцца, каб ніхто не спакусіўся насеннем, за гэта трэба караць смерцю. Налета ўжо стане лягчэй, і людзі скажуць: «Добра, што ў нас новы, малады заклінальнік надввор'я».

Вёска была ў роспачы, Маро нацкоўваў людзей на Слугу, часам у спіну заклінальніку ляцелі пагрозы і праклёны. Ада хварэла, яе даймалі ваніты, трэсла ліхаманка. Малітоўныя шэсці, ахвяраванні, барабанныя хоры ўжо нічога паправіць не маглі. Слуга кіраваў імі, гэта быў яго абавязак, але калі натоўп рассейваўся, ён заставаўся адзін, бо ўсе пазбягалі яго. Ён ведаў, што трэба было рабіць, ведаў таксама, што Маро патрабаваў ужо ж родапачатніцы, каб яго, Слугу, прынеслі ў ахвяру. Каб аберагчы свой гонар, а таксама дзеля сына ён зрабіў рашучы крок: убраў Туру ў святочныя строі і пайшоў з ім да родапачатніцы, назваў сына сваім пераемнікам і сам прапанаваў сябе ў ахвяру. На імгненне яна ўпілася ў яго выпрабавальным, цікаўным позіркам, пасля кіўнула і сказала: «Добра».

Ахвяраванне было прызначана на той самы дзень. Усе людзі вёскі хацелі б прысутнічаць, але многія ляжалі ў крываўцы. Ада таксама ляжала хворая. Туру ў ягоных строях і высокай лісінай шапцы ледзь не зваліў сонечны ўдар. У шэсці бралі ўдзел усе дастойнікі вёскі, хто не быў хворы, родапачатніца з дзвюма сёстрамі, старэйшыны, начальнік хору – барабаншчык Маро. За імі бязладнай гурмою ішлі ўсе астатнія. Ніхто не адважыўся даць ганьбы заклінальніку дажджу, панавала поўнае маўчанне. Шэсце скіравалася ў лес і пайшло да вялікай круглай паляны, якую Слуга сам выбраў месцам свяшчэннага абраду. Большасць мужчын пабралі з сабою каменныя тапары, каб памагчы насекчы дроў на вогнішча. Калі выйшлі на паляну, заклінальніка дажджу паставілі пасярэдзіне, вакол яго пасталі кругам, далей, кругам шырэйшым, сталі ўсе астатнія. Натоўп нерашуча і разгублена маўчаў, таму загаварыў сам заклінальнік дажджу.

-- Я быў у вас заклінальнікам дажджу, -- сказаў ён, -- і ўсе доўгія гады стараўся рабіць сваю справу як мага лепш. Цяпер дэманы паўсталі супроць мяне, і ўдача пакінула мяне. Таму я прапаную сяюе ў ахвяру. Гэта задаволіць дэманаў. Мой сын будзе вам новым заклінальнікам дажджу. А цяпер – забіце мяне і, як толькі я буду мёртвы, дакладна выконвайце загады майго сына. Будзьце шчаслівыя і здаровыя! Але хто ж мяне заб'е? Я прапаную барабаншчыка Маро, ён найбольш пасуе на гэта.

Ён змоўк, але ніхто не зрушыў з месца. Туру, расчырванелы пад цяжкай лісінай шапкай, пакутлівым позіркам абвёў людзей, губы ягонага бацькі скрывіліся ў грэблівай усмешцы. Нарэшце родапачатніца раз'юшана тупнула нагой, пальцам тыцнула ў Маро і крыкнула:

-- Ідзі ж! Бяры тапор і рабі, што трэба!

Маро з тапаром у руцэ стаў перад сваім былым настаўнікам, ён ненавідзеў яго цяпер люцей, чым калі-небудзь раней, пагардлівая ўсмешка маўклівых старэчых вуснаў жорстка зневажала яго. Ён падняў тапор, узмахнуў ім над галавой, прымерыўся і затрымаў яго, пільна гледзячы ў твар сваёй ахвяры і чакаючы, калі заклінальнік дажджу заплюшчыць вочы. Але Слуга не зрабіў гэтага, ён упарта глядзеў на чалавека з тапаром, твар у яго быў без ніякага выразу, а калі што і можна было на ім разгледзець, дык гэта была ці тое спагада, ці тое насмешка.

Маро злосна адкінуў тапор.

-- Не магу! – прамармытаў ён, прабіўся праз кола дастойнікаў і знік у натоўпе. Нехта ціхенька засмяяўся. Родапачатніца ўся белая зрабілася ад гневу, яна злавала на баязлівага, ні на што не здатнага Маро не менш, чым на гэтага ганарыстага заклінальніка дажду. Яна кіўнула аднаму старэйшыну, паважанаму ціхаму чалавеку, які стаяў, абапершыся на свой тапор, і, мусіць, саромеўся гэтага ганебнага відовішча. Ён ступіў наперад, коратка і прыязна кіўнуў ахвяры (яны яшчэ ў дзяцінстве вадзіліся), і цяпер Слуга гатоўна заплюшчыў вочы і крыху нахіліў галаву. Стары ўдарыў яго тапаром, ахвяра ўпала на зямлю. Туру, новы заклінальнік дажджу, не меў сілы сказаць хоць слова, толькі рухамі паказаў, што трэба рабіць далей, і неўзабаве вырас касцёр, і на яго ўсклалі мёртвае цела. Урачысты рытуал здабывання агню з дапамогаю дзвюх асвянцоных палачак быў першым актам Туру на яго новай пасадзе.