Так сказаў Заратустра

Кніга ўсім і нікому

Ніцшэ Фрыдрых

---

Трэцяя частка

«Вы гледзіце ўгору, калі прагнеце вышыні. А я гляджу ўніз, бо я ўзвысіўся. Хто з вас можа смяяцца і быць узвышаным? Хто падняўся на сама высокія горы, той смяецца з усякай трагедыі — і на сцэне, і на яве».
Заратустра. Пра чытанне і пісанне

Вандроўнік

Было апоўначы, калі Заратустра выправіўся ў дарогу праз горны хрыбет, каб раніцай выйсці на другі бераг вострава, дзе ён меўся сесці на карабель. Там якраз была добрая гавань, у якой станавіліся на якар нават чужаземныя караблі; яны бралі на борт тых, хто хацеў плысці за мора са шчасных выспаў. І вось, калі Заратустра падымаўся ў горы, ён успамінаў дарогаю многія самотныя вандроўкі сваёй маладосці і як многа горных вяршынь і хрыбтоў ён ужо адолеў.

«Я вандроўнік, які ўвесь час падымаецца ў горы, — сказаў ён сэрцу свайму, — я не люблю раўнін і, здаецца, не магу заседжвацца ў цішы.

І што б мне цяпер ні падкінула доля яшчэ перажыць, — ва ўсім гэтым будзе вандраванне і адольванне гор: зрэшты, чалавек адольвае толькі самога сябе і жыве тым, што ў яго ўсярэдзіне.

Мінуў той час, калі выпадковасці яшчэ трапляліся на маёй дарозе; што ж такога яшчэ можа сустрэцца цяпер, каб яно не было часткаю мяне і маім здабыткам!

Толькі ж вяртаецца, у мяне самога, нарэшце, вяртаюцца мая Самасць і тыя часткі яе, што доўга былі на чужыне, раскіданыя сярод многіх рэчаў і выпадковасцяў.

І яшчэ адно я ведаю добра: сёння я стаю перад маёй сама апошняй вяршыняй і перад тым, што даўно было мне наканавана. О, мне выпала ступіць на сама цяжкую дарогу! Я пачаў сваё сама самотнае вандраванне!

А хто падобны да мяне, не пазбегне гэтай хвіліны, хвіліны, якая скажа яму: цяпер толькі ты выходзіш на дарогу велічы! Вяршыня і прорва — цяпер яны зліліся ў адно!

Ты ідзеш па сваёй дарозе велічы: тваім апошнім сховішчам зрабілася тое, што дагэтуль называлася тваёй апошняй небяспекай.

Ты ідзеш па сваёй дарозе велічы: цяпер сама лепшай мужнасцю няхай стане веданне: за табою больш ніякай дарогі няма!

Ты ідзеш па сваёй дарозе велічы; і тут ніхто не можа красціся па тваім следзе! Твае ж ногі самі сціраюць за табою дарогу і напісана пад ёю: Немагчымасць.

І калі ў цябе больш няма ніякай лесвіцы, навучыся залазіць сабе на галаву: як яшчэ інакш табе падняцца вышэй!

На сваю галаву і далей праз сваё ж сэрца! Цяпер сама пяшчотнае ў табе павінна зрабіцца сама жорсткім.

Хто залішне ашчаджае самога сябе, той хварэе ад гэтага! Слава ўсяму, што гартуе! Я не слаўлю зямлю, дзе цячэ толькі алей і мёд!

Трэба навучыцца глядзець ад сябе, каб бачыць многае: гэтая цвёрдасць патрэбна кожнаму, хто падымаецца ў горы.

А хто занадта настырным вокам шукае спазнання, не бачыць нічога вакол сябе, акрамя паверхні ўбачанага!

А ты, Заратустра, хочаш разгледзець аснову ўсіх рэчаў і падаснову іх: і таму ты павінен падняцца нават вышэй за сябе, — далей і вышэй, пакуль самі зоркі не будуць пад табою!

Так! Глядзець уніз на самога сябе і на свае зоркі: толькі гэта я называю вяршыняй, толькі гэта яшчэ застаецца маёй апошняй вяршыняй!»

Так казаў сабе Заратустра, узыходзячы ў горы і суцяшаючы сабе сэрца такімі выслоўямі: бо маркоцілася сэрца, як ніколі раней. І калі ён падняўся на вяршыню хрыбта, перад ім адкрылася новае мора; ён спыніўся і доўга маўчаў. Ноч на гэтай вышыні была зольная, ясная і зорная.

«Я пазнаю свой лёс, — сказаў ён нарэшце журботна. — Дарма! Я гатовы. Вось і пачалося маё апошняе асамотненне.

Ах, гэтае чорнае жалобнае мора пада мною! Ах, гэтая цяжарная начная спрыкраласць! Ах, лёс і мора! Да вас я павінен цяпер спусціцца!

Я стаю перад маёй сама высокай гарою і перада мною мая сама доўгая вандроўка: таму мне і трэба спусціцца глыбей, чым калі раней: — глыбей, чым калі раней, павінен я заглыбіцца ў цярпенні, у сама цёмны іх паток! Так хоча мой лёс: дарма! Я гатовы.

Адкуль узяліся высачэзныя горы? — калісьці пытаўся я сам у сябе. І вось даведаўся я, што яны падымаюцца з мора.

Сведчанні пра гэта запісаны на вяршынях і скалах. З самых глыбіняў павінна ўзыходзіць найвышэйшае да вышыняў сваіх...

Так казаў Заратустра на вяршыні гары, дзе было холадна; але калі ён падышоў да мора і спыніўся самотны сярод скал, агарнула яго млосць і яшчэ большая маркота, чым раней.

Усё яшчэ спіць, — сказаў ён, — спіць і мора. Дрымотна і адчужана глядзіць на мяне яго вока.

Але яно дыхае цяплом, і я ведаю: яно мроіць, яно сніць свой сон на цвёрдых каменных падушках.

Паслухай! Паслухай! Як яно стогне ад цяжкіх успамінаў! Альбо ад злавесных прадчуванняў?

Ах, я смуткую разам з табою, цёмная пачварына, ад перажыванняў за цябе я гневаюся на сябе.

Ах, чаму не стае моцы маёй руцэ! Як ахвотна я выбавіў бы цябе ад ліхіх мрояў!..»

І, сказаўшы гэта, Заратустра горка засмяяўся з самога сябе.

«Што, Заратустра! — сказаў ён. — Ты яшчэ і мору хочаш спець песню суцяшэння?

О, ты поўны любаснай мілаты дурань, Заратустра, поўны дабрашчаснага даверу! Але ты заўсёды быў такі: з даверам заўсёды падыходзіў да ўсяго вусцішнага.

Усіх пачвараў хацелася табе аблашчыць. Цёплае дыханне, крыху мяккай поўсці на лапах — і ты ўжо гатовы любоўна павабіць яе да сябе.

Любоў — небяспека самотніку, любоў да ўсяго, калі яно толькі жывое! Праўда ж, смешная мая дурнота і мая сціпласць у любові!..»

Так сказаў Заратустра і зноў засмяяўся; але тут ён згадаў сваіх пакінутых сяброў і, нібыта ў думках звінаваціўшыся перад імі, угневаўся на сябе за такія думкі. І яшчэ ў смеху заплакаў: ад гневу і маркоты горка плакаў Заратустра.

Пра відзежы і здагадку

1.

Калі сярод матросаў пайшлі чуткі, што на караблі Заратустра, — бо разам з ім на карабель узышоў яшчэ адзін чалавек са шчасных выспаў, — усіх разабрала цікаўнасць, усе чагось чакалі. Але Заратустра маўчаў два дні, быў халодны і глухі ад смутку і не адказваў ні на позіркі, ні на пытанні. А пад вечар другога дня прачнуўся яго слых, хоць ён па-ранейшаму маўчаў; а на гэтым караблі, які прыплыў здалёк і меўся плысці яшчэ далей, можна было пачуць пра многія дзівосы і небяспекі. А Заратустра быў сябар усім, хто робіць далёкія падарожжы і не можа жыць без рызыкі. І вось, пакуль ён прыслухоўваўся да гаворак, развязаліся аковы яго языка, і зламаўся лёд на сэрцы, і ён пачаў гаварыць так:

«Вам адважным шукальнікам, даследчыкам і ўсім, хто пад хітрымі ветразямі ішоў у жудасць мора,

— вам, упітым загадкамі, радым мігатліваму сумніўнаму святлу, чые душы пад гукі жалеек імкнуцца ўведаць падманлівыя бездані,

— бо вы не хочаце нясмелай рукою намацваць нітку; і там, дзе вы можаце адгадаць, вы ненавідзіце рабіць высновы,

— вам толькі раскажу я загадку, якую бачыў я, — твор самотніка.

Панура ішоў я нядаўна ў мярцвяна-бледных поцемках. Ужо не адно сонца зайшло для мяне.

Сцежка, якая ўпарта лезла сярод камянёў, незадаволеная, адзінокая, — ні травы, ні кустоў абапал — горная сцежка храбусцела пад настырнасцю маіх ног.

Моўчкі ступаючы сярод насмешлівага шабуршання дробнага камення, расціраючы на пыл кожны, аб які спатыкалася мая нага, я намагаўся падняцца ўгору.

Угору — насуперак духу, які цягнуў мяне ўніз, у прорву, насуперак Духу Цяжару — дэману і майму заклятаму ворагу.

Угору — хоць ён сядзеў на мне, паўкрот, паўтрус; кульгавы, ён і мяне спрабаваў зрабіць кульгавым; ён уліваў мне волава праз вушы ў мазгі — і думкі рабіліся, быццам кроплі волава.

«О Заратустра, — пакепліва шаптаў ён. — О камень мудрасці! Ты высока падкінуў сябе, але кожны кінуты камень павінен упасці!

О Заратустра, камень мудрасці, шпурнуты з прашчы, ты знішчальнік зорак! Як высока ты кінуў сябе, але кожны кінуты камень павінен упасці!

Прысуджаны да самога сябе і да самапабівання камянямі: о Заратустра, высока падкінуў ты камень, але ён упадзе на цябе!

І тут карлік замоўк, і надоўга. Але ягонае маўчанне ціснула на мяне; і праўда, часам удвух бывае табе больш самотна, чым аднаму.

Я ўсё падымаўся, я падымаўся, я мроіў, я думаў; але ўсё ціснула мяне. Я быў падобны на хворага, стомленага цяжкімі пакутамі, якога — ледзь толькі засне — будзіць яшчэ горшы сон.

Але ўва мне ёсць нешта, што я называю мужнасцю: яна заўсёды забівала ўва мне маркоту. Гэта мужнасць змусіла мяне спыніцца і сказаць: «Карлік! Ці ты! Ці я!»

Мужнасць — найменшы забойца, мужнасць, якая нападае: бо ў кожным нападзе гучыць урачыстая музыка.

А чалавек — сама мужны звер: дзякуючы гэтаму ён і перамог усіх астатніх. Гучнай ігрою ён пераадолеў боль; а чалавечы ж боль — сама глыбокі.

Мужнасць — смертаносная, калі з ёю лунаць над безданню, а чалавек жа заўсёды на краі бездані! Хіба «бачыць» не азначае «бачыць бездань»?

Мужнасць — сама спраўны забойца: яна забівае нават спагаду. А спагада — найглыбейшая бездань: бо як глыбока сягае чалавечы позірк у жыццё, гэтак жа глыбока сягае ён і ў спагаду.

Мужнасць — найлепшы забойца, мужнасць, якая нападае: і самую смерць яна забівае, бо пытаецца: «Дык гэта было жыццё? Дарма! Яшчэ раз!»

Многа пераможных акордаў у гэтых словах. Хто мае вушы, хай чуе!»

2.

«Стой, карлік! — сказаў я. — Я! Ці ты! Але ж я дужэйшы з нас двух: ты не ведаеш яшчэ маіх бяздонных думак! Іх цяжар табе не па сіле!»

І тут мне палегчала: настырны карлік саскочыў з маіх плячэй! Ён цыгнуў на бліжэйшы камень; мы спыніліся якраз каля брамы, праз якую ішла дарога.

«Зірні на гэтую браму, карлік! — сказаў я. — У яе два твары. Дзве дарогі сыходзяцца тут: па іх яшчэ ніхто не праходзіў да канца.

Гэтая доўгая дарога назад — яна доўжыцца вечнасць. І гэтая доўгая дарога наперад — другая вечнасць.

Яны супярэчаць адна адной, гэтыя дарогі; яны тут сутыкаюцца лбамі, і тут, каля гэтай брамы, яны і сыходзяцца. А назва ў гэтай брамы напісана ўгары, над ёю: «Імгненне».

Але калі хто пойдзе па адной каторай далей — усё далей і далей — ці думаеш ты, карлік, што яны будуць вечна супярэчыць адна адной?»

«Усё простае хлусіць, — пагардліва адказаў карлік. — Уся праўда — крывая, а сам час — кола».

«Ты, Дух Цяжару! — сказаў я гнеўна. — Ці не завельмі лёгка ты рашаеш гэта пытанне? Глядзі, а то пакіну цябе, клышку, сядзець, дзе сядзіш, а я ж цябе нёс угору!

Глянь, — сказаў я далей, — глянь на гэта імгненне! Ад брамы імгнення ідзе доўгая, вечная дарога назад: за намі — вечнасць.

Ці не павінна быць так: усё, што можа адбыцца, ужо калісьці прайшло гэтай дарогай, ужо адбылося і мінула?

І калі ўсё ўжо было, дык што ты думаеш пра гэта Імгненне, карлік? Ці не павінна быць так: гэтая брама — таксама была?

І ці не звязаны ўсе гэтыя рэчы паміж сабою так моцна, што імгненне цягне за сабою ўсё наступнае? А значыцца — яшчэ раз самое сябе?

Бо ўсё, што можа стацца на гэтай доўгай дарозе наперад — павінна адбыцца яшчэ раз!

І гэты марудлівы павук, які паўзе ў месячным святле, і само месячнае святло, і мы з табою, калі шэпчамся каля брамы пра вечныя матэрыі, — хіба ўсяго гэтага ўжо не было калісьці? — і ці не павінны мы вяртацца і праходзіць па той дарозе, што ляжыць перад намі, далей, наперад па доўгай і страшнай дарозе: ці не павінны мы ўсе вечна вяртацца?»

Так казаў я, усё цішэй і цішэй: бо я спалохаўся сваёй думкі і далёкага, таемнага намыслу. І раптам я пачуў, як завыў сабака.

Ці чуў я калі раней, каб сабака так выў? Мае думкі памкнуліся назад, у мінулае. Чуў! Калі быў малы, у сама раннім дзяцінстве,

— тады я чуў, як вые сабака. І бачыў, як ён дрыжаў, поўсць дыбарам, морда ўгору, у той ціхі час, апоўначы, калі сабакі вераць у прывіды;

— і мне стала шкада яго. Над домам толькі што выплыў мярцвяна-маўклівы месяц і спыніўся крывава-чырвоным шарам над пляскатым дахам, быццам злодзей над чужым дабром;

— тады сабаку апанаваў страх: бо сабакі чуюць злодзеяў і прывіды. І калі я зноў пачуў, як сабака вые, мне зноў стала шкада.

Куды знік карлік? І брама на дарозе? І павук? І нашыя шэпты? Ці я мроіў? Ці прачнуўся? Ці раптам апынуўся адзін, сярод суровых скал, у бязмежнай пустыні месячнага святла.

Але там ляжаў чалавек! І вось! Сабака скакаў, скуголіў, дыбіў поўсць; і вось ён убачыў, што я падыходжу, і зноў завыў і закрычаў — ніколі раней я не чуў, каб сабака крыкам клікаў на дапамогу.

І праўда, я ніколі не бачыў таго, што ўбачыў. Я ўбачыў маладога пастуха, які біўся ў курчы, задыхаўся, твар перакошаны, з рота звісала чорная змяя.

Нельга ўявіць сабе столькі агіды і смяротнага жаху на чалавечым твары! Мусіць, ён спаў, а змяя запаўзла яму ў горла і ўпілася ў яго.

Мая рука рванула змяю, яшчэ і яшчэ: дарма! Тады з маіх вуснаў вырваўся крык: «Кусі! Кусі! Адкусі ёй галаву! Кусі!» — так крычалі з мяне мая жудасць, мая агіда, мая нянавісць і мілажаль мой — усё маё благое і ўсё добрае злілося ў гэтым крыку.

Вы, дзёрзкія, што пасталі вакол мяне! Вы, шукальнікі, што спакушаеце нязведаныя акіяны пад зманлівымі ветразямі! Вы, загадкава-радасныя!

Дык жа адгадайце загадку, якую бачыў я, растлумачце мне сэнс відзежаў самотніка!

Бо то былі відзежы і прадбачанне: што бачыў я ў гэтым сімвале? І хто той, які мае прыйсці?

Хто той пастух, якому ў горла запаўзла змяя? Хто той чалавек, якому ўсё сама цяжкае, сама чорнае запаўзае ў горла?

І пастух паслухаўся майго крыку і ўпіўся ў змяю зубамі. Прэч, далей ад сябе выплюнуў ён змяіную галаву — і ўскочыў.

І вось — ні пастуха, ні чалавека: нехта ператвораны, асветлены, стаіць і смяецца! Ніколі і ніхто яшчэ на зямлі не смяяўся так, як смяяўся ён!

О браты мае, я чуў смех — нялюдскі смех, — і з таго часу цісне мяне неспатольная прага, грызе маркота і ніколі не аціхае.

Прага гэтага смеху точыць мяне: о, як мне жыць далей! І як бы я мог цяпер памерці!»

Так сказаў Заратустра.

Пра шчасце супроць волі

З такімі загадкамі і гаркотаю ў сэрцы плыў Заратустра па моры. А як ужо быў за чатыры дні дарогі ад шчасных выспаў і ад сваіх сяброў, ён перабароў свой смутак — пераможна, цвёрдымі нагамі ўцвердзіўся ў сваім лёсе. І такія словы сказаў свайму радаму сумленню:

«Зноў я адзін і хачу быць адзін — сам-насам з ясным небам і вольным морам; зноў вакол мяне полудзень.

Калісьці папалудні я ўпершыню здабыў сваіх сяброў, тады ж я здабыў іх і другі раз — у гадзіну, калі супакойваецца ўсякая светлыня.

Бо што засталося ад шчасця і што на паўдарозе паміж небам і зямлёй, — тое шукае сабе прыстанку ў чыёй-небудзь светлай душы: а сёння ж усякае святло паспакайнела ад шчасця.

О паполудню жыцця майго! Калісьці і маё шчасце сышло ў даліну шукаць сабе прыстанку — і знайшло гэтыя шчырыя, гасцінныя душы.

О паполудню жыцця майго! Усё я аддаў бы за адно: гэтыя жывыя пасевы маёй думкі і ранішнюю зару найвышэйшай надзеі!

Калісьці стваральнік шукаў спадарожнікаў і дзяцей сваёй надзеі: і вось — выявіў ён, што не здабыць іх інакш, як папярэдне стварыўшы іх.

Так я чыню сваю справу, калі іду да сваіх дзяцей і вяртаюся ад іх: дзеля сваіх дзяцей Заратустра павінен удасканальвацца.

Бо ўсім сэрцам любяць толькі сваё дзіця і сваю справу; і калі любоў да самога сябе вялікая, дык гэта прыкмета цяжарнасці: так заўважаў я.

Яшчэ мае дзеці цвітуць сваёй першай вясной; стаяць яны поруч, хістаюцца на ветры, дрэўцы майго саду, найлепшае з маіх набыткаў.

І праўда! Там, дзе растуць такія дрэвы, там шчасныя выспы!

Але сваім часам я выкапаю іх і пасаджу ў розных мясцінах: каб навучыліся яны адзіноце, упартасці і асцярожнасці.

Гузавата і крыва, але гнутка і цвёрда няхай стаяць яны каля мора, як жывы маяк непераможнага жыцця.

Там, дзе буры ападаюць у мора і горы спатольваюць сваю прагу, дзень і ноч яны будуць стаяць на варце, каб выпрабаваць і зведаць сябе.

Выпрабавана і праверана мае быць кожнае, каб я ведаў, ці майго яны кораня, ці загартаваная ў іх воля, ці маўчаць яны, нават калі гавораць, і ці прыкідваюцца, што бяруць аддаючы:

— каб зрабіцца калі-небудзь маімі спадарожнікамі, якія твораць і святкуюць разам са мною, тымі, хто напіша маю волю на маіх скрыжалях. — «Усё існае хай удасканальваецца».

І дзеля іх і падобных на іх я сам павінен дасягнуць дасканаласці; таму я цяпер ухіляюся ад майго шчасця і перадаю сябе ўсім няшчасцям — каб выпрабавацца і зведаць сябе апошні раз.

І праўда, мне пара было ісці; і цень вандроўніка, і працяглы спакой, і цішыня — усё маўляла мне: «Даўно пара!»

Вецер свістаў мне ў шчыліну замка і казаў: «Ідзі!» Дзверы хітра адчыняліся і запрашалі: «Ідзі!»

Але я ляжаў, прыкаваны любоўю да сваіх дзяцей: жаданні любові закавалі мяне ў кайданы, ад любові хацеў я зрабіцца здабыткам сваім дзецям і страціць сябе дзеля іх.

«Пажадаць» — у мяне гэта азначае «страціць сябе». У мяне ёсць вы, дзеці мае!» У гэтым валоданні ўсё павінна быць упэўненасцю, каб не заставалася жадання.

Але сонца маёй любові горача апаліла мяне, у сваім соку варыўся Заратустра; і тады над мною праляцелі цень і сумненне.

Я прагнуў ужо зімы і марозу: «О, калі б зіма і мароз прымусілі мяне ляскаць зубамі і дрыжаць ад сцюжы!» — уздыхаў я. І вось, — падняліся ад мяне ледзяныя туманы.

Маё мінулае разграбло свае магілы, прачнуліся смуткі, пахаваныя жыўцом, — яны толькі драмалі, схаваныя ў саванах.

І ўсё клікала мяне ў знаках і азнаках: «Пара!» Але я не чуў, пакуль, нарэшце, не скаланулася мая бездань, пакуль не апякла мяне думка.

О думка мая, што прыйшла з бездані! Калі ж хопіць у мяне сілы чуць, як ты ўстаеш са сваёй магілы, і не дрыжаць пры гэтым?

Да самага горла даходзяць удары майго сэрца, калі адчуваю, як ты паўстаеш ува мне! Ад самога твайго маўчання ў мяне зацінае дух, калі ты маўчыш, бяздонная!

Ніколі я не адважваўся клікаць цябе на святло: годзе ўжо і таго, што насіў я цябе ў сабе! Яшчэ бракавала мне сілы на апошнюю мужнасць ільва, на найвышэйшую адвагу ягонае волі.

Шмат жахлівага было мне ў тваім цяжары: але калі-небудзь я здабуду яшчэ сілу і ільвіны рык, які выкліча цябе з мяне!

І толькі адолеўшы ў сабе гэта, я адолею і большае: і перамога будзе пячаткаю маёй дасканаласці!

А пакуль што я вандрую па невядомых морах; дагаджае мне выпадак. Я гляджу наперад і назад — і не бачу канца.

Не настала яшчэ гадзіна маёй апошняй барацьбы: магчыма, яна ўжо блізка? Жыццё і мора навокал вабяць мяне падступнай — сапраўды падступнай — прыгажосцю!

О паполудню жыцця майго! О надвячорак шчасця! О прыстань у бурлівым моры! О мір і спакой сярод невядомага! Як мала я вам давяраю!

Праўда, не давяраю я вашай падступнай прыгажосці! Я падобны на закаханага, які не верыць залішне пяшчотнай усмешцы.

Як ён, раўнівы, штурхае ад сябе каханую, пяшчотны ў суровасці сваёй, — так і я адштурхоўваю шчасную гадзіну.

Прэч ад мяне, шчасная гадзіна! Супроць маёй волі прыйшла з табой шчаснасць. Гатовы на сама глыбокую скруху, я стаю тут: прыйшла ты не ў час!

Прэч ад мяне, шчасная гадзіна! Лепей знайдзі сабе сховішча там, у сваіх дзяцей! Спяшайся! І яшчэ да вечара перадай ім дабраславенне майго шчасця!

Блізка ўжо вечар: сонца садзіцца. Адышло маё шчасце!»

Так сказаў Заратустра. Цэлую ноч ён чакаў, калі да яго завітае няшчасце: але марна чакаў. Ноч была ясная і ціхая, і само шчасце ўсё бліжэй, бліжэй падступалася да яго. А на золку засмяяўся Заратустра сэрцу свайму і сказаў пакепліва: «Шчасце бегае за мною. Гэта таму, што я не бегаю за жанчынамі. А шчасце — жанчына».

На досвітку

«О неба нада мною, о Чыстае! Глыбокае! О Бездань святла! Сузіраючы цябе, я трымчу ад боскіх жаданняў.

Кінуцца ў тваю вышыню — гэта мая глыбіня! Схавацца ў тваю чысціню — гэта мая нявіннасць!

Бога хавае яго прыгажосць: так ты хаваеш свае зоркі. Ты маўчыш: так ты мне абвяшчаеш сваю мудрасць.

Маўкліва раскінулася ты над бурлівым морам; любоў твая і сарамяжлівасць — звеставанне маёй душы.

Ты прыйшло да мяне, прыгожае, схаванае ў сваёй прыгажосці, маўклівасцю гаворыш ты мне, адкрываеш сваю мудрасць.

О, як мне разгледзець усю сарамлівасць тваёй душы! На досвітку адкрылася ты мне, самотніку.

Мы здавён з табою сябры: і смутак, і сум, і аснова наша — усё супольнае ў нас, нават сонца. Мы не гаворым з табою, бо ведаем надта многа: моўчкі, усмешкамі перадаём мы адно аднаму нашыя веды.

Ці не святло ты ад майго полымя? Твая душа — ці не сястра майму розуму?

Мы вучыліся разам; разам вучыліся падымацца над сабою да саміх сябе і бясхмарна ўсміхацца:

— усміхацца з бясконцай далечы, светлымі вачыма, калі пад намі, быццам дождж, клубяцца Гвалт, Мэта і Віна.

І калі я бадзяўся адзінокі: чаго прагнула душа мая на сцежках аблуды? І калі падымаўся ў горы, каго, як не цябе, я шукаў там?

І ўсе мае бадзянні і ўзыходжанні — яны былі толькі вымушанасцю і дапамогаю няўмеку: мая воля хоча толькі ляцець, ляцець у цябе, у твае неабсягі!

Што ненавідзеў я больш за павольна-коўзкія воблакі, за ўсё, што цябе засмучала? І сваю нянавісць ненавідзеў, бо яна засмучала цябе!

Я ненавіджу павольна-коўзкія воблакі, гэтых скрадліва-драпежных катоў: яны забіраюць у цябе і ў мяне тое, што ў нас супольнае — нічым не абмежаванае, бясконцае сцверджанне і дабраславенне.

Павольна-коўзкія воблакі — мы ненавідзім гэтых пасяброўцаў і ўмяшанцаў, гэтых палавіннікаў, якія не навучыліся ні дабраслаўляць, ні праклінаць ад паўнаты сэрца.

Лепей ужо не бачыць неба і сядзець у бочцы, лепей пазбавіць сябе неба, знемагаючы ў прорве, чым цябе, святло нябеснае, бачыць запамрочанае коўзкімі воблакамі!

І мне часта хацелася змацаваць іх калючым дротам маланак, каб громам біць, як у літаўры, па іх напучаным жываце: я — угневаны барабаншчык, бо яны ж адбіраюць у мяне тваё сцверджанне і дабраславенне, о неба, чыстае неба па-над мною! О бездань святла! — бо яны адбіраюць у мяне маё сцверджанне і дабраславенне.

Бо мне лепей хай шум і грукат і праклёны непагоды, чым абачлівая, сумніўная кашэчая спакайната; і сярод людзей найболей ненавіджу такіх вось скрадлівых, палавіністых, няпэўных і марудлівых, як гэтыя коўзкія воблакі.

І «хто не ўмее дабраслаўляць, павінен вучыцца праклінаць!» — гэтае светлае настаўленне ўпала мне з яснага неба, гэта зорка нават у сама цёмныя ночы стаіць на маім небе.

А сам я — дабраслаўляю і сцвярджаю, калі толькі ты нада мною, чыстае, яснае неба, бездань святла! Тады ва ўсе бездані панясу я святое сцверджанне маё.

Я стаў тым, хто дабраслаўляе і сцвярджае: дзеля гэтага я зрабіўся змагаром і змагаўся так доўга, каб вызваліць калі-небудзь рукі на дабраславенне.

І вось маё дабраславенне — быць над кожнай рэччу яе круглым дахам, яе блакітным звонам, яе вечным спакоем; шчасны, хто так дабраслаўляе!

Бо ўсе рэчы ахрышчаны ў крыніцы вечнасці і па той бок дабра і зла; а дабро і зло — гэта толькі імклівыя цені, вільготны сум, коўзкія воблакі.

Праўда, гэта дабраславенне, а не кляцьба, калі я вучу: «Над усімі рэчамі высіцца неба-выпадковасць, неба-нявіннасць, неба-непрадказальнасць, неба-весялосць».

«Выпадковасць» — гэта сама старая арыстакратыя свету, я вярнуў яе ўсім рэчам, я вызваліў іх ад падначалення мэце.

Гэтую свабоду і бясхмарнасць неба я паставіў, як блакітны звон, над усімі рэчамі, калі вучыў, што ні пад імі, ні праз іх не выяўляе сябе ніякая «вечная воля».

Гэтую дзёрзкую весялосць і блазнаванне я паставіў на месца той волі, калі вучыў: «Адно немагчымае ва ўсіх рэчах — разумнасць!»

Хоць крыху розуму — насенне мудрасці, рассеянае ад зоркі да зоркі — гэтая закваска дамяшаная да ўсіх рэчаў: да блазнавання дамяшаная мудрасць рэчаў!

Крыху мудрасці — гэта ўжо магчыма; але вось якую шчасную ўпэўненасць знаходзіў я ва ўсіх рэчах: яны любяць скакаць на нагах выпадку.

О яснае і высокае неба па-нада мною! У тым якраз ад сёння твая чысціня мне, што больш няма вечнага павука-розуму і ягонай павуціны:

— што ты — месца пад скокі боскіх выпадковасцяў, што ты — стол божышчаў, на якім божыя гульцы кідаюць гульнёвыя косці.

Ты чырванееш? Хіба я сказаў, чаго не след было? Альбо хочучы дабраславіць, сказаў які кленіч?

Альбо сорам — быць удвух — увагнаў цябе ў чырвань? Ты кажаш мне змоўкнуць і сысці, бо вось — блізіцца дзень?

Свет глыбокі, і ён глыбейшы, чым гэта калі думалася дню. Не ўсё асмельваецца гаварыць перад абліччам дня. Але дзень блізіцца, і мы развітаемся!..»

Так сказаў Заратустра.

Пра цноту, якая нікчэмніць

1.

Калі Заратустра быў зноў на цвёрдай зямлі, ён не адразу пайшоў на сваю гару ў пячору, а прайшоў шмат дарог, усюды распытваў і выпытваў пра тое, пра сёе, так што, жартуючы, нават казаў сам сабе: «Вось рака, якая многімі звівамі вяртаецца да сваіх вытокаў!» Бо яму карцела ведаць, што сталася з чалавекам за час, калі яго, Заратустры, не было: зрабіўся ён большы ці меншы. І аднаго разу ён угледзеў шэраг новых дамоў; ён здзівіўся і сказаў:

«Што азначаюць гэтыя дамы? Далібог, не была вялікая тая душа, якая збудавала іх на сваё падабенства!

Ці не дурное дзіця дастала іх са скрынкі з цацкамі? Каб другое дзіця зноў іх схавала ў скрынку.

Гэтыя пакоі і каморкі: няўжо людзі ў іх уваходзяць і выходзяць назад? У іх жа толькі месца шаўкавічным кукалкам або памаўзлівым кошкам, якія даюцца паласавацца і сабою».

І Заратустра спыніўся і задумаўся. Нарэшце ён журботна сказаў: «Усё тут здрабнела!

Усюды я бачу ніжэйшыя вароты; такі, як я яшчэ, бадай што, увойдзе ў іх, але мусіць угнуцца.

О, калі я зноў вярнуся на радзіму, дзе мне не трэба будзе нагінацца, нагінацца перад малымі!» — І Заратустра ўздыхнуў і паглядзеў удалеч.

І таго самага дня ён сказаў казань пра цноту, якая нікчэмніць.

2.

«Я хаджу сярод гэтага народу і не плюшчу вачэй: людзі не даруюць мне, што я не зайздрошчу іх цнотам.

Яны кусаюць мяне, бо я кажу ім: малым людзям патрэбны маленькія цноты; бо мне цяжка прызнаць, што патрэбны гэтыя сама маленькія людзі!

Я падобны на пеўня ў чужым катуху, яго дзяўбуць нават куры; але я нічога не маю да гэтых курэй.

Я з імі ветлівы, як з любою нікчэмнаю прыкрасцю; быць калючым з малым здаецца мне мудрасцю, вартай хіба што вожыка.

Усе яны гавораць пра мяне, седзячы ўгары каля агню; усе гавораць пра мяне, але ніхто пра мяне не думае!

Вось новая цішыня, якой я навучыўся: той шум, які ўчыняюць яны вакол мяне, расхінае покрыва над маімі думкамі.

Яны ўчыняюць гармідар: «Чаго ад нас хоча гэта чорная хмара? Хоць бы яна не прынесла заразы!»

А нядаўна нейкая кабета схапіла сваё дзіця, калі тое памкнулася да мяне: «Забярыце дзяцей! — закрычала яна. — Такія вочы высмальваюць дзіцячыя душы».

Калі я прамаўляю, яны пачынаюць кашляць: яны думаюць, што гэтак можна супраціўляцца бурліваму ветру; яны не здагадваюцца пра буру майго шчасця!

«Нам няма калі, нам не да Заратустры» — так пярэчаць яны; але што мне да іхніх «калі», якім не коле Заратустра?

І нават як хваляць мяне: хіба можна спачыць на іхніх усхваленнях? Хвала мне іхняя — што поле ў бадзяках: скура свярбіць нават як здымеш яе.

І вось што яшчэ ўведаў я сярод іх: хто хваліць, робіць выгляд, што аддае заслужанае, а папраўдзе ён сам хоча ўварваць сабе яшчэ болей!

Спытайцеся ў маёй нагі, ці падабаецца ёй іх манера хваліць і прынаджваць? Праўда, у гэтым рытме «цік-так» не можа яна ні скакаць, ні не варушыцца.

Яны спрабуюць хваліць мне іх дробную цноту і надзіць мяне да яе; яны і нагу маю хацелі б угаварыць на рытмічнае «цік-так» свайго шчасцейка.

Я хаджу сярод іх і не мружу вачэй: людзі здрабнелі і драбнеюць далей. І прычына таго — іх вучэнне пра шчасце і цноту.

Яны сціплыя нават і ў цноце, бо хочуць камфорту. А з камфортам сумяшчаецца толькі сціплая цнота.

Праўда, і яны вучацца хадзіць па-свойму, і нават ісці наперад: гэта я называю хадзіць накульгваючы. І гэтак я заважаю толькі тым, хто спяшаецца.

І шмат хто з іх, ідучы наперад, глядзіць назад, выцягнуўшы шыю: я ахвотна іх штурхаю.

Ногі і вочы не павінны ні хлусіць, ні ганіць за хлусню адно аднаго. Але шмат хлусні ў маленькіх людзей.

Некаторыя маюць сваю волю, але большасць толькі служаць волі іншых. Ёсць і сярод іх шчырыя, але большасць — усяго толькі благія акторы.

Ёсць сярод іх акторы несвядомыя, ёсць і акторы насуперак сваёй волі: шчырых заўсёды мала, асабліва — шчырых актораў.

Мужчынскія якасці тут рэдкія: вось чаму жанчыны ў іх робяцца мужчынамі. Бо толькі той, у каго ў дастатку мужчынскага, вызваліць у жанчыне жанчыну.

І вось найгоршая крывадушнасць, якую я ў іх бачыў: тыя нават, якія загадваюць, падрабляюцца пад цноты падначаленых.

«Я служу, ты служыш, мы служым» — так моліцца тут крывадушнасць паноў, — шкада, калі першы пан — толькі першы слуга!

Нават у іх крывадушнасць пранікла цікаўнасць маіх вачэй: і я разгадаў іхняе шчасце — шчасце мук — і іх бзычанне на асветленых сонцам шыбах.

Колькі дабрыні, столькі і слабасці бачу я. Колькі справядлівасці і спагады, столькі і слабасці.

Круглявыя, сумленныя і паблажлівыя яны паміж сабою, як пясчынкі круглыя, сумленныя і паблажлівыя да пясчынак.

Сціпла абдымаць маленькае шчасце — яны называюць гэта «ўпакорваннем»! І пры гэтым сціпла касавурацца на другое маленькае шчасце.

Яны, у сутнасці, хочуць вельмі мала, а найбольш аднаго — каб іх ніхто не крыўдзіў. Таму яны такія запабеглівыя і кожнаму робяць дабро. Але гэта — баязлівасць: хай сабе хоць і цнотаю называецца.

І калі яны, гэтыя маленькія людзі, гавораць тоўстым голасам, я чую ў іх голасе толькі хрыпласць, бо любы продзімень робіць іх хрыплымі.

Яны кемлівыя, і ў цнотаў хітрыя пальцы. Але ім не хапае кулакоў — пальцы ў іх не ўмеюць сціскацца ў кулак.

Цнотаю яны лічаць тое, што робіць сціплым і плохім: так яны ператварылі ваўка ў сабаку, а людзей — у найлепшую хатнюю жывёліну — чалавека.

«Пасярэдзіне мы паставілі сваё крэсла, — так кажа мне іхняя ўсмешка, — аднолькава далёка як ад паміраючых гладыятараў, так і ад задаволеных свіней».

Але гэта — пасрэднасць: хоць і называюць яе сціпласцю.

3.

Я хаджу сярод людзей і кідаю слова-другое: яны ўжо не ўмеюць ні падняць, ні захаваць іх.

Яны здзіўляюцца, што я прыйшоў не выкрываць іх распусту і заганы; і праўда ж, не на тое прыйшоў я, каб асланяць ад дробных зладзюжак!

Яны здзіўляюцца, што не змыслены я вастрыць і выменчваць іхнюю мудрасць: нібыта мала ў іх навостраных мудрацоў, чые галасы адгукаюцца ўва мне, як рыпенне грыфеля па аспіднай табліцы.

І калі я заклікаю: «Кляніце ўсіх баязлівых дэманаў у вас, якія любяць скуглу сваю, — пабожна складваць далоні і ўзносіць малітвы», — яны кажуць абурана: «Заратустра — бязбожнік».

І надта ж галасліва лямантуюць іхнія прапаведнікі ўпакорвання — але якраз жа мне і падабаецца крычаць у гэтыя вушы: «Праўда! Заратустра — бязбожнік».

Гэтыя настаўнікі ўпакорвання! Усюды, дзе ёсць нікчэмства, хвароба, струпы, поўзаюць яны, як вошы: і толькі агіда не дае мне душыць іх.

Ну што ж! Вось мая казань у іхнія вушы: «Я Заратустра, бязбожнік, які пытаецца: «Хто бязбожнейшы за мяне, каб я парадаваўся ягонай навуцы?»

Я — Заратустра, бязбожнік: усё Выпадковае вару ў сваім катле. І толькі калі яно ўварыцца, я вітаю яго, як сваю ежу.

І праўда, часта выпадак загадна набліжаецца да мяне: але яшчэ больш загадна звярталася да яго мая воля — і адразу ён падаў на калені; — благаючы, каб я сардэчна прыняў яго і даў прытулак, і лісліва ўмаўляў: «Паглядзі, Заратустра, так толькі сябар падыходзіць да сябра!»

Але навошта я гавару там, дзе ніхто не слухае маім слыхам! Тады я буду заклікаць усе вятры.

Вы ўсе драбнееце, маленькія людзі! Вы ўсе мізарнееце і крышыцеся, вы, аматары камфорту! Вы яшчэ загінеце, — праз многія нікчэмныя дабрадзействы, праз дробныя грахі, праз нікчэмную вашу ўпакоранасць!

Занадта шмат мілажалю, занадта шмат саступлівасці — вось ваша глеба. Але каб дрэва вырасла вялікае, яму трэба пусціць магутныя карані ў цвёрдай скале!

Нават тое, што вы ўпускаеце, дапамагае ствараць тканіну будучыні ўсяго чалавецтва, нават вашае Нічога — толькі павуціна і павук, які жыве крывёю будучага.

І калі вы бераце, вы быццам крадзеце, вы, маленькія праведнікі; але нават у шэльмаў ёсць свой гонар: «Крадзь толькі тады, калі нельга адабраць сілаю!»

«Гэта даецца» — вось яшчэ адна запаведзь упакоранасці. Я ж кажу вам, вы, самазадаволеныя: бярэцца і яшчэ болей будзе брацца ад вас!

О, калі б вы стрэслі з сябе ўсякае ваша паўляжанне і сталі рашучыя як у дзеянні, так і ў бяздзеянні!

О, калі б вы зразумелі маё слова: «Заўсёды рабіце тое, чаго хоча ваша воля, але спачатку станьце тымі, хто можа хацець!

Любіце і блізкіх сваіх, як саміх сябе, — але раней станьце тымі, хто любіць самога сябе.

Любіць вялікай любоўю, любіць вялікай пагардай!» — так кажа Заратустра, бязбожнік.

Але навошта я гавару там, дзе ніхто не слухае маім слыхам! Тут мне яшчэ рана прамаўляць.

Я сам — мой папярэднік сярод гэтых людзей, — пеўнеў крык на яшчэ цёмных вуліцах.

Але іхняя гадзіна падыходзіць! І мая — таксама! З кожнай гадзінай яны драбнеюць, бляднеюць, робяцца бясплоднымі — чэзлая зеляніна! бедная глеба!

Праўда, неўзабаве станеце вы перад мною засохлаю травою, стэпам неўрадлівым, стомленыя ад саміх сябе, асмяглыя, — але, бадай, сасмяглыя больш ад агню, чым без вады!

О, шчырахвальная гадзіна маланкі! О таямніца надпалуднёвай гадзіны! Калі-небудзь я абярну вас у лёткае полымя, і вы будзеце вешчаваць вогненнымі языкамі — языкамі полымя пачняце вы звеставаць: «Ён настае, ён блізкі, Вялікі Полудзень!»

Так сказаў Заратустра.

На Елеонскай гары

«Зіма, госця ліхая, сядзіць у маім доме; пасінелі мае рукі ад яе прыяцельскага поціску.

Я паважаю яе, гэтую ліхую госцю, але ахвотна пакідаю адну. Я люблю ўцякаць ад яе, і калі бегчы борзда, можна ўцячы.

Борздымі нагамі, з палкімі думкамі я бягу туды, дзе аціхае вецер, — у асветлены сонцам закутак маёй гары Елеонскай.

Там я смяюся з суровай госці, але я ёй заўдзячваю тое, што яна ў мяне ловіць мух і суцішае шум.

Песні нават аднаго камара яна не хоча слухаць, тым болей двух; яна спусташае вуліцу, аж нават месяц баіцца заглянуць туды ўначы.

Яна суровая госця, але я шаную яе і не малюся, як які пестунец, пузатаму богу агню.

Лепей крыху паляскатаць зубамі, чым пакланяцца ідалам! — такі ў мяне характар. І асабліва я не люблю ўсіх агнявых ідалаў — распаленых, дымных, задушлівых.

Каго люблю, таго гарачэй люблю ўзімку, чым летам; злей і весялей смяюся са сваіх ворагаў, калі зіма прыходзіць у мой дом.

Праўда, я шчыра смяюся нават тады, калі запаўзаю ў пасцель: тады смяецца і гарэзуе маё схаванае шчасце; смяецца і падманлівы мой сон.

Я — плазун? Ніколі ў жыцці не слаўся плазам перад уладарамі; а калі і хлусіў, дык хлусіў толькі з любові. Вось чаму я вясёлы нават у зімовым ложку.

Просты ложак грэе мяне лепей за пышны, бо я раўнівы да гароты сваёй. І зімою яна верная мне.

Злосным выпадам пачынаю я кожны дзень і смяюся з зімы халоднаю ваннаю: мая строгая госця толькі бурчыць.

Я люблю паказытаць яе васковаю свечкаю: каб яна, нарэшце, выпусціла неба, мудрае, быццам старац з сівою галавою, маўклівае зімовае неба, што часта маўчыць нават пра сваё сонца!

Ці не ў яго я навучыўся светла маўчаць? Або, можа, яно навучылася ў мяне? Або ж мо кожны з нас сам сабе адкрыў яго?

Шматграннае і складанае паходжанне ўсіх добрых рэчаў — усе добрыя, бадзёрыя рэчы апантана скачуць у жыццё: няўжо існаваць ім толькі адзін раз?

Доўгае маўчанне — таксама неблагая, бадзёрая рэч: маўчаць і, як зімовае неба, шырока расплюшчанымі вачмі на ясным, светлым твары, доўга глядзець; падобна зімоваму небу хаваць сваё сонца і сваю непахісную сонечную волю: праўда ж, добра вывучаў я гэта мастацтва і гэтую зімовую бадзёрасць!

Маё майстэрства і светлая нянавісць у тым, што маё маўчанне навучылася не выдаваць сябе маўчаннем.

Ператрасаючы словы і гульнёвыя касці, мне няраз удавалася перахітрыць тых, хто поўны ўрачыстага чакання, перахітрыць так, каб вымкнуліся з-пад увагі гэтых прыглядчыкаў мае воля і мэта.

Каб ніхто не бачыў асновы і апошняй маёй волі, — на тое і вынайшаў я доўгае светлае маўчанне.

Шмат разумных людзей знайшоў я: яны хавалі свой твар і каламуцілі ваду, каб ніхто нічога не бачыў у іх і скрозь іх.

Але якраз да іх і прыходзілі найразумнейшыя і недаверлівыя, майстры лускаць усякія арэхі: менавіта з іх і вылоўлівалі сама асцярожную рыбку!

Але светлыя розумам, бадзёрыя і празрыстыя — сама мудрыя маўкліўцы: такая глыбокая аснова ў іх, што нават сама празрыстая вада не выдае іх дна.

Ты, снежнабародае маўклівае зімовае неба, ты, сівы дзед, які з подзівам глядзіць на мяне са сваёй вышыні! Ты, нябесны сімвал маёй душы і яе дзёрзкасці!

І хіба мне не трэба хавацца, як таму, хто праглынуў золата, каб не раскроілі мне душу?

І ці ж абыдуся без хадуляў, каб не заўважылі маіх доўгіх ног усе гэтыя зайздроснікі і ненавіснікі навокал мяне?

Гэтыя закурэлыя, задушлівыя, зношаныя, выцвілыя, змаркочаныя душы — хіба можа іх зайздрасць стрываць маё шчасце?

Таму і паказваю я ім толькі зіму і лёд на вяршынях маіх і не, — што мая гара акружана ўсімі паясамі сонца!

Яны чуюць толькі сковыт маіх зімовых бураў: і не — як я лётаю над паўднёвымі морамі, якія яны палкія, цяжкія, скварныя — паўднёвыя вятры.

Праўда, яны сужальваюцца з маіх нягодаў і выпадковасцяў; але такое маё слова: «Дапусціце ўсе выпадковасці да мяне, невінаватыя яны, быццам малыя дзеці!»

Ці ж бы вытрывалі яны маё шчасце, калі б не схаваў я яго пад няшчасцямі і зімовай сцюжай, пад шапкамі з шкураў белых мядзведзяў, пад покрывам снежных нябёсаў! — калі б я сам не ўмілажаліўся са спагады іхняй — мілажалем гэтых змрочных зайздроснікаў! — калі б я не ўздыхаў і не дрыжаў перад імі ад холаду, цярпліва дазваляючы ахутваць сябе спагадай!

І ў тым дзёрзкасць і добрая воля маёй душы, што не хавае яна зімы і сваіх снежных бураў; але не хавае і сваіх памарожанняў.

У аднаго адзінота — гэта ўцёкі хворага, а ў другога — уцёкі ад хворых.

Няхай чуе, як я дрыжу і ўздыхаю ад зімовай сцюжы, гэты зброд, які недаверліва касавурыцца, абступіўшы мяне! Задыхаючыся і з дрыжыкамі ўцякаў я з іх напаленых пакояў.

Няхай уздыхаюць яны і шкадуюць мяне, што маё цела абмарожана: «Хоць бы ён не скалеў на лёдзе пазнання!» — перажываюць яны.

Я ж бегаю па гары Елеонскай на бадзёрых нагах: у сонечным закутку сваёй гары я спяваю і смяюся з усякай спагады».

Так спяваў Заратустра.

Пра мінанне

І вось, без спеху, мінаючы многія гарады і многія народы, абочнымі дарогамі вяртаўся Заратустра ў свае горы, у сваю пячору. І вось — нечакана ён апынуўся каля брамы вялікага горада; але тут, раскінуўшы рукі, да яго кінуўся апантаны блазен і заступіў дарогу. Гэта быў той самы юрод, якога люд назваў «Малпаю Заратустры», бо ён пераняў з яго казаняў сякія-такія спохваткі і фразы і, здаралася, прысвойваў сабе сёе-тое са скарбніцы ягонай мудрасці. І звярнуўся блазен да Заратустры з такімі словамі:

«О Заратустра, тут — вялікі горад; тут няма чаго табе шукаць, а страціць ты можаш усё.

Навошта табе мясіць гэты бруд? Пашкадуй сваіх ног! Лепей плюнь на гэтую браму і вярніся назад!

Тут пекла думкам адлюдніка: усякія думкі варацца тут жыўцом і, зварыўшыся, драбнеюць.

Тлеюць тут усе вялікія пачуцці, затое брынчаць высахлыя і нікчэмныя!

Хіба не чуеш ты паху разніцы і кухняў духу? Хіба не чуеш, як смурод забітага духу ўзносіцца над гэтым горадам?

Хіба не бачыш, што душы тут, як мятыя, брудныя анучы? А яны робяць з гэтых анучаў газеты!

А ў што ператварыўся тут дух? — Ва ўменне каламбурыць! Агідныя слоўныя памыі вырыгае ён: з гэтых памыяў і робяцца газеты.

Яны гоняць адно аднаго і не ведаюць куды. Яны распальваюць адно аднаго і не ведаюць, навошта. Яны грукочуць сваёю бляхаю і брынчаць сваім золатам.

Яны халодныя і шукаюць цяпла ў нагрэтай вадзе; яны распаленыя і шукаюць халадку ў застылых духах; яны ўсе кволыя і ссохлі ад грамадскай думкі.

Усе заганы і пахібы тут — дома: але ёсць і дабрачынныя — шмат паслужлівай і службовай дабрачыннасці;

— спрытнай дабрачыннасці з пісучымі пальцамі і заднім месцам, якое змазалела ад седні і чакання; і дабрачыннасць гэтая мае ўзнагароды — сціплыя знакі на грудзях, а таксама пласказадых дочак, напханых саломай.

Тут багата пабожнасці, а таксама пабожнага лізаблюдства і нізкапаклонства перад Богам воінстваў, Саваофам.

Бо адтуль, «згары», падаюць зоркі і літасцівыя пляўкі, таму і цягнуцца ўгору пустыя — без зоркі — грудзі.

У месяца свой двор, і ў двара — свае паразіты: і на ўсё, што зыходзіць з двара, моліцца ўбогі зброд і пахлебная ўбожная дабрачыннасць.

«Я служу, ты служыш, мы служым» — так моліцца служоная дабрачыннасць каля падножжа ўладара: каб заслужаная зорка прычапілася, нарэшце, да запалых грудзей!

Але як месяц абарочваецца вакол усяго зямнога, так і ўладар абарочваецца вакол сама зямнога, што толькі ёсць: а гэта — золата гандляроў.

Бог воінстваў — гэта не Бог залатых зліткаў: князь думае, а гандляр кіруе!

У імя ўсяго ў табе светлага, моцнага, добрага, о Заратустра, плюнь на гэты горад гандляроў і вярніся назад!

Тут у кожнага ў венах шумуе гнілая і бледная кроў: плюнь на вялікі горад, на гэты велізарны сметнік, дзе бушуе і шумуе брудны накіп!

Плюнь на горад задушаных душ і запалых грудзей, зайздрослівых вачэй і ліпкіх пальцаў,

— на горад настырнікаў, блудадзеяў, пісакаў, крыкуноў і расшаленых гардзеяў,

— дзе ўсё сапсаванае, смярдзючае, заганнае, змрочнае, трухлае, прышчавае, падступнае сабрана разам;

— плюнь на вялікі горад і вярніся назад!»

Але тут Заратустра спыніў апантанага блазна і заткнуў яму рот.

«Перастань, нарэшце! — крыкнуў ён. — Мне ўжо даўно збрыдлі і прамовы, і выхілкі твае!

Навошта ты жыў так доўга ў балоце, што і сам зрабіўся жабай?

Ці не цячэ цяпер і ў тваіх жылах гнілая шумоўная балотная кроў, калі ўжо ты навучыўся так спрытна квакаць і ліхасловіць?

Чаму ты не сышоў у лес? Альбо не араў зямлі? Хіба мала ў моры зялёных астравоў?

Я пагарджаю пагардай тваёй; і калі ты асцерагаеш мяне, чаму ты не асцярог самога сябе?

З адной толькі любові залунаюць мая пагарда і птушка, якая нясе асцярогу, — але не з балота!

Цябе завуць маёй малпай, ты апантаны блазен: я ж называю цябе сваёй рохкай свіннёю; рохканнем ты ганьбіш хвалу, якую я ўзношу блазноце.

Але чаго ты пачаў рохкаць? Таму, што табе мала ліслівілі, — вось і сеў ты каля гэтага сметніка, каб мець прычыну рохкаць,

— і дзеля вялікае помсты! Бо помста — вось тваё шумавінне, славалюбны дурань, я раскусіў цябе!

Але твае дурныя прамовы шкодзяць мне, нават калі ты вымаўляеш правільныя словы! І хай нават тысячу разоў справядлівыя словы Заратустры — у тваіх вуснах яны заўсёды будуць шкодныя і несправядлівыя!»

Так сказаў Заратустра; паглядзеўшы на вялікі горад, ён уздыхнуў і доўга маўчаў. І нарэшце сказаў так:

«Не толькі гэты дурань агідны мне, але і горад ваш.

Ні з тым, ні з другім нічога не зробіш: іх нельга ні палепшыць, ні пагоршыць.

Гора гэтаму вялікаму гораду! Хацеў бы я пабачыць той вогненны слуп, у якім ён згарыць!

Бо слупы полымя павінны папярэднічаць Вялікаму Полудню. Але ўсё мае свой час і лёс.

Аднак жа такую навуку я дам табе на развітанне, дурань: дзе нельга болей любіць, трэба прайсці міма!»

Так сказаў Заратустра і прайшоў міма блазна і міма вялікага горада.

Пра адступнікаў

1.

Ах, павяла і пажухла ўсё, што яшчэ нядаўна зелянела і стракацела на гэтым поплаве! А колькі мёду надзеі насіў я адгэтуль у свае вулеі!

Усе маладыя сэрцы ўжо пастарэлі, і не так пастарэлі, як стаміліся, спошліліся, супакоіліся — яны называюць гэта так: «Мы зноў зрабіліся пабожнікамі».

Яшчэ нядаўна бачыў я, як на світанку смела ішлі яны па дарозе сваёй; але здарожыліся іхнія ногі пазнання, і вось плявузгаюць яны цяпер на смеласць сваёй зары!

І праўда, быццам у скоках, калісьці лёталі іхнія ногі, пад ухвальны смех маёй мудрасці; а цяпер яны адумаліся. Толькі што я бачыў, як, угнуўшыся, паўзуць яны да крыжа.

Вакол свету і свабоды пырхалі яны калісьці, нібы камары і маладыя паэты. І вось, крыху пастарэўшы, крыху памаладзеўшы, яны ўжо запечныя лежні, цемрашалы і дэвоты.

Магчыма, таму панікла іхняе сэрца, што адзінота, быццам кіт, праглынула мяне? Магчыма, пакутліва доўга, але марна ўчувалася іхняе вуха ў поклічы маіх сурмаў і веснікаў?

Шкада! Заўсёды знаходзіліся і такія, чыё сэрца не разлучаецца з мужнасцю і дзёрзкасцю, чый дух цярплівы і вытрывалы. А астатнія — баязліўцы.

Астатнія — гэта заўсёды большасць, штодзённасць, многія мноствы, лішнія: усе яны баязліўцы!

Хто падобны на мяне, таму на долю выпадуць перажыванні, падобныя на мае, так што першымі яго прыяцелямі будуць блазны і нябожчыкі.

А другія — тыя, што назавуць сябе ягонымі вернікамі: ажыўлены натоўп, шмат любові, шмат шаленства, шмат дзіцячага шанавання.

Хай жа не прылепіцца да іх сэрцам той, хто падобны да мяне; не паверыць у гэтую вясну і цвіценне лугу той, хто ведае чалавечы род, — непастаянны і душою малы!

Калі б яны маглі інакш, яны і хацелі б інакш. Тое, што напалавіну, заўсёды руйнуе. Калі лісце жаўцее — на што ж тут скардзіцца!

Хай яны ляцяць і падаюць, пакінь іх, Заратустра, і не шкадуй! Лепей зрывай іх бурнай віхурай — зрывай гэтае лісце, Заратустра, каб адляцела прэч ад цябе ўсё завялае!

2.

«Мы зноў сталі пабожныя», — прызнаюцца гэтыя адступнікі, а многія з іх яшчэ і баяцца прызнацца.

Я гляджу ім у вочы, проста ў румянец іх шчок: вы тыя, хто зноў моліцца!

Але гэта ганьба — маліцца! Ганьба не ўсім, а мне, табе і кожнаму сумленнаму. Ганьба табе — маліцца!

Ты добра ведаеш: твой баязлівы дэман у табе, што так любіць малітоўна складваць рукі або трымаць іх на каленях і ўвогуле любіць спакой, — гэты баязлівы дэман кажа табе: «Ёсць Бог!»

Але ў такім разе і ты належыш да тых, хто баіцца святла, каму яно ніколі не дае спакою: з кожным днём табе давядзецца ўсё глыбей хаваць галаву ў цемру і ў чад!

Праўда, латвы ты выбраў час: бо вось зноў пырхаюць начныя птушкі. Настаў час усіх, хто баіцца святла, — вечар, час святкавання, калі нішто не «святкуецца».

Я чую і адчуваю: прыйшоў час іх урачыстых шэсцяў і палявання — палявання расслабленага, вялага, кволага на нюх, калі пад ціхі крок мармычуць малітвы, — час палявання на душэўна-шчодрых дэвотаў: зноў пастаўлены ўсе пасткі, каб лавіць сэрцы! І дзе толькі ні падыму заслону, адусюль вылятае ўспалошаны начны матылёк.

Напэўна, ён быў там не адзін! Я адчуваю, што ўсюды пазапаўзалі маленькія абшчыны, і дзе толькі ёсць якая каморка, там знойдзеш і багамольцаў, і адчуеш іх пах.

Цэлыя вечары сядзяць яны і вядуць: «Дай нам зноў быць дзецьмі, каб казаць: «Божа літасцівы!» Набожныя цукернікі папсавалі ім языкі і страўнікі.

Альбо цалюткі божы дзень дзівяцца на хітрага павука-крыжака, які падпасвае здабычу і прапаведуе іншым павукам словы мудрасці: «Пад крыжамі зручна плесці сеткі!»

Альбо цэлыя дні выседжваюць з вудамі на балоце і лічаць сябе глыбокімі, але тых, хто ловіць вудамі там, дзе няма рыбы, я б нават павярхоўнымі не назваў!

Альбо пабожна-ўмільна вучацца іграць на арфе ў песняра, які сваёю ігрою вымацвае дарогі да сэрца маладзічак, бо стаміўся ён ад старых баб і іхніх падахвотак.

Альбо вучацца трэсціся ад жаху ў цёмным пакоі ў якога-небудзь прыдурка-вучонага, які ўсё чакае духаў, і пры гэтым дарэшты спаражняюць свой розум!

Альбо прыслухоўваюцца да флейты старога вандроўнага шарлатана, які пераняў у журботна завыўнага ветру гукавую паныласць; вось і цягне следам за ветрам і прапаведуе панылымі гукамі скруху.

А некаторыя парабіліся начнымі вартаўнікамі; яны навучыліся дудзець у ражок, рабіць начны абыход і будзіць мінулае, якое даўно ўжо спачыла.

Пяць выслоўяў з старых паданняў чуў я ўчора ўначы каля садовага мура: ад стомленых, панурых, усохлых начных вартаўнікоў:

«Як на Айца, дык Ён не дужа клапоціцца пра сваіх дзяцей, у людзей айцы куды лепшыя!»

«Ён надта стары! І зусім ужо не клапоціцца пра сваіх дзяцей», — адказаў другі вандроўнік.

«Хіба ў іх ёсць дзеці? Ніхто не можа гэтага даказаць, калі ўжо і Ён сам гэтага не даказвае! Мне хацелася б, каб Ён хоць раз прывёў пераканаўчы доказ».

«Доказ? Ды калі тое было! Не дужа гладка ў Яго з доказамі — яму важней, каб Яму верылі!»

«Так, так! Вера робіць Яго праведным — вера ў Яго. Так было павялося ў нашых бацькоў! так яно ідзе і ў нас!»

Так гутарылі два начныя вартаўнікі, якія баяліся святла, і потым паныла задудзелі ў свае ражкі: было гэта ўчора ўначы каля садовага мура.

А ўва мне сэрца калацілася ад смеху, і хацела вырвацца, і не ведала куды, і апусцілася ў маю нутробу.

І праўда, я памру, бадай што, зайшоўшыся смехам, бачачы, як аслы ўпіваюцца, а начныя вартаўнікі запаняверваюцца ў Бозе.

Хіба не прайшоў даўным-даўно час на такія паняверкі? Хто яшчэ можа будзіць гэтую спачылую, светлабоязную даўніну!

Даўно ўжо пакончана са старымі божышчамі; і праўда — добры, вясёлы канец выпаў на іхнюю долю!

Не «поцемкамі» давялі яны сябе да смерці — гэта мана! Наадварот: яны так рагаталі аднаго разу, што паўміралі ад смеху!

Гэта адбылося, калі сама бязбожнае слова было прамоўлена нейкім богам: «Адзін Гасподзь! Хай не будзе ў цябе іншых багоў, апрача Мяне!»

— стары, раўнівы, злосны барадач аж настолькі забыўся, што ўсе багі засмяяліся і, пагушкваючыся на сваіх тронах, казалі: «Ці не ў тым боскасць, што ёсць багі, ды няма ніякага Бога?»

Хто мае вушы, хай чуе!»

Так сказаў Заратустра ў горадзе, які ён любіў і які называўся Пярэстая Карова. Адгэтуль заставалася яшчэ два дні дарогі да пячоры, да вяртання да ягоных звяроў; і душа яго парадавалася блізкаму вяртанню.

Вяртанне

«О адлюдненасць! Ты — мая Айчына Адлюдненасць! Надта доўга жыў я закінуты на чужыне, каб са слязьмі не вярнуцца да цябе!

Пагразі мне пальцам, як грозіць маці, усміхніся мне, як маці ўсміхаецца, і скажы: «А хто колісь нібы віхура паляцеў ад мяне?»

Хто на развітанне крыкнуў: «Надта доўга я быў у адзіноце і адвык маўчаць». Цяпер ты, вядома, навучыўся?

О Заратустра, я ведаю ўсё: і тое, што сярод мноства людскога ты быў больш пакінуты, чым раней са мною!

Адно — пакінутасць, другое — адлюдненасць: гэтаму ты навучыўся цяпер! І таму, што сярод людзей ты заўсёды будзеш ім чужы і дзікі:

— нават калі яны любіцьмуць цябе: бо яны найперш хочуць, каб іх шкадавалі!

А тут ты ў сябе дома, на радзіме; тут ты можаш гаварыць усё і адкрыць сваю душу, ніхто тут не саромеецца схаваных і скупых пачуццяў.

Тут усе рэчы, лашчачыся, набліжаюцца да тваёй прамовы і дагаджаюць табе: так хочацца ім паездзіць на тваёй спіне! На любой прыпавесці ты дапнеш да ўсякай ісціны.

Тут проста і шчыра можаш гутарыць з усімі рэчамі; і праўда, пахвалою здаецца іхняму слыху, што нехта гаворыць з ім шчыра!

А быць пакінутым — зусім іншае нешта. Ці памятаеш ты, Заратустра? Калі ў лесе над тваёй галавой крычала птушка, а ты нерашуча стаяў побач з мёртвым і не ведаў, куды ісці.

Калі ты казаў: «Хай мае звяры вядуць мяне! Я адчуваю, што мне больш небяспечна быць сярод людзей, чым сярод звяроў». Гэта была пакінутасць.

А ці памятаеш ты яшчэ вось што, Заратустра? Калі ты быў на сваёй выспе, ты — крыніца віна сярод пустых вёдраў, раздаючы сябе спрагненым, даруючы і раздорваючы,

— пакуль, нарэшце, не застаўся ў адзіноце, спрагнены сярод п'яных, пакуль не пачаў скардзіцца начамі:

Ці не большая асалода ў тым, каб браць, чым даваць?

І красці, чым браць? Гэта была пакінутасць! Ці памятаеш такое, Заратустра? Калі да цябе наблізілася твая Цішыня, якая адагнала цябе ад самога сябе, і злосна нашэптвала: «Скажы і рабіся!»

— і калі зрабіла табе болем тваё чаканне і маўчанне і паныласцю тваю ўпакораную мужнасць. Гэта была пакінутасць!»

О адлюдненасць! Ты, мая Айчына, Адлюдненасць! З якой шчаслівай пяшчотай звястуе мне твой голас!

Мы не пытаемся адно ў аднога, мы не скардзімся адно аднаму: мы ідзем разам у адчыненыя дзверы.

Бо ў цябе ўсё адчынена і светла, і тут лягчэй бягуць ногі часу, бо ў цемры час цісне мацней, чым на святле.

Тут мне раскрываюцца словы пра быццё, быццам скрынкі, раскрываюцца мне словы пра ўсё сутнае: усё сутнае хоча стаць словам, усякае станаўленне хоча навучыцца ў мяне гаварыць.

А там, унізе, любая казань марная! Там «забыць і прайсці міма» — найлепшая мудрасць: гэтаму я цяпер навучыўся!

Хто хоча ў людзей зразумець усё, павінен да ўсяго дакрануцца. Але на гэта ў мяне занадта чыстыя рукі.

Я ўжо не магу дыхаць з імі адным паветрам; о, навошта я жыў так доўга ў шуме і ў іх смярдзючым дыханні!

О шчаслівая цішыня вакол мяне! О чыстыя пахі! Як глыбока і чыста дыхае цішыня! Як учуваецца яна, шчаслівая!

А там, унізе, — там усё гаворыць і ўсё застаецца не пачутым. Хоць званамі абвяшчай мудрасць сваю: гандляры на рынку ўсё роўна заглушаць яе звонам медзі!

Усё ў іх гаворыць, а разумець усе адвыклі. Усё ў іх валіцца з рук, але нічога не трапляе больш у глыбокія крыніцы.

Усё ў іх гаворыць, усё растурзана словамі. Тое, што яшчэ ўчора было цвёрдае і не па зубах самому часу, сёння — згрызенае і абгрызенае — звісае з зяпы людзей цяпершчыны.

Усё ў іх гаворыць, усё агалошваецца. Тое, што калісьці было схавана і таямніцай глыбокіх душаў, сёння належыць вулічным трубачам і ўсякім легкакрылым кузакам.

Дзівосная рэч — чалавечая істота! Ты, шум цёмных вуліц, ты зноў за мною! Найвялікшая небяспека мая засталася за мною!

Шкадаваць і спагадаць — заўсёды было маёй найбольшай небяспекай, але ж усякая чалавечая істота прагне, каб яе шкадавалі і спагадалі ёй.

З нявыказанымі ісцінамі, з рукою дурня і сэрцам без розуму, багаты дробязнай хлуснёй спагады — так я жыў сярод людзей заўсёды.

Сядзеў я сярод іх пераапрануты, гатовы не пазнаваць сябе толькі дзеля таго, каб трываць іх, і пераконваў сябе: «Дурань, ты не ведаеш людзей!»

Перастаеш разумець людзей, калі жывеш сярод іх: надта шмат на іх блізіру, знешняга, — навошта тут дальнавідныя, палка-разумныя вочы!

І калі яны не прызнавалі мяне, я, дурны, у сваёй апантанасці прагнуў іх за гэта яшчэ больш, чым сябе: прывыклы быць жорсткім да сябе, я часта помсціў сабе за гэты жаль.

Пакусаны ядавітымі мухамі і паточаны, як камень, процьмай кропляў злосці, я сядзеў сярод іх і пераконваў сябе: «Не вінаватае ўсё нікчэмнае ў нікчэмнасці сваёй!»

Асабліва ядавітымі з усіх мух я лічыў тых, што завуць сябе «добрымі»: яны кусаюць, не ўсведамляючы сваёй віны, яны хлусяць, не ўсведамляючы яе, — як маглі б яны быць са мною справядлівымі!

Хто жыве сярод добрых, таго спагада вучыць хлусіць. Спагада робіць паветра затхлым усім свабодным душам. Глупства добрых — бяздоннае.

Хаваць сябе самога і багацце сваё — гэтаму я навучыўся там, унізе: бо я выявіў, што кожны з іх — убогі духам. У тым была хлусня маёй спагады, што пра кожнага я ведаў,

— ведаў, бачыў і нават носам чуў, што не толькі дастаткова, але нават занадта шмат духу дасталося яму!

Гэтыя іх надзьмутыя мудрацы, але не надзьмутымі, а мудрымі называў я іх: я так навучыўся глытаць словы. Гэтыя іх магільшчыкі — я ж называў іх даследчыкамі і выпрабавальнікамі: так я навучыўся падмяняць словы.

Самыя сабе капаюць далакопы гэтыя хваробы. Пагібельныя выпарэнні дрэмлюць пад старым смеццем. Не трэба турбаваць балота. Лепей жыць у гарах.

Шчаслівымі грудзьмі я ўдыхаю зноў свабоду гор! Нарэшце мой нос пазбаўлены паху чалавечага існавання!

Свежае паветра, як пеністае віно, казычй мне ноздры, і яна чмыхае, душа мая, чмыхае і радасна гукае: «На здароўе!»

Так сказаў Заратустра.

Пра тры пахібы

1.

«У сне, у апошнім ранішнім сне я стаяў на высокай скале, па той бок свету, трымаў вагі і важыў свет.

О, дужа рана настала мне ранішняя зара — палкая і раўнівая! Заўсёды раўнівая яна да маіх гарачых ранішніх сноў.

Вымерны таму, у каго ёсць час; выважаны таму, хто ўмее важыць; дасягальны моцным крылам; адгадны боскім адгадчыкам — такім явіўся мне ў сне гэты свет.

Сон мой, адважны марак, напалавіну карабель, напалавіну шквал, маўклівы, як матылёк, нецярплівы, як сокал: адкуль узяўся ў яго сёння і час, і цярплівасць, каб важыць свет!

Мабыць, мудрасць мая нашаптала яму нішкам — чуйная, пакеплівая, дзённая мудрасць мая, якая смяецца з усіх бясконцых светаў! Бо яна кажа: «Дзе сіла, там валадарыць і лік, бо ў яго болей сілы».

Як упэўнена глядзеў мой сон на гэты концы свет, — без цікаўнасці, без шкадавання, без страху, без мальбы: — быццам выспелы яблык прасіўся ў руку маю, крамяны і залацісты, з далікатнай халаднаватай аксамітнай скуркай — такім здаўся мне свет: — быццам ківала мне дрэва з раскідзістымі галінамі, моцнае воляй, сагнутае дзеля апоры і адпачынку нагам стомленых дарожнікаў: такім здаўся мне са скалы гэты свет; — быццам пяшчотныя рукі неслі мне насустрач скрынку, адчыненую захапленню сарамяжлівых шанавальных вачэй — такім гэты свет здаўся мне сёння; — не так загадкай, каб адпудзіць чалавечую любоў; не так разгадкай, каб прыспаць чалавечую мудрасць, — па-чалавечы добрым здаўся мне сёння свет, пра які так многа ліхасловяць!

Які ўдзячны я свайму ранішняму сну за тое, што сёння на золку ўзважыў я свет! Па-чалавечы добрым прыйшоў да мяне сон, суцешнік сэрцаў!

І ўдзень я зраблю, як ён, і навучуся ў яго ўсяго найлепшага: цяпер я хачу пакласці на шалі з усіх ліхаў тры сама ліхія і па-чалавечы правільна іх узважыць.

Хто вучыў дабраслаўляць, той вучыў і выклінаць: якія ж на свеце ёсць тры найсама клятыя рэчы? Іх я і хачу пакласці на шалі.

Пахацінства, уладалюбства, сябелюбства — гэтыя тры да сёння выкліналіся найбольш і найбольш іх аплявузгалі; і вось гэтыя тры пахібы сёння я хачу па-чалавечы добра ўзважыць.

Давай! Тут мая скала, там — мора: яно падкочваецца мне пад ногі, калматае, лашчыцца — вернае, старое страшыдла, спагадлівы сабака, якога я люблю.

Давай! Тут я трымаю вагі, над бурным морам, і выбіраю сведку, каб ён глядзеў, — выбіраю цябе, любае маё самотнае дрэва, што шырока раскінула голле, пахучае, водарнае!

Па якім мосце ідзе сённяшняе ў будучыню? Па чыёй волі высокае хіліцца да нізкага? І што загадвае вышэйшаму расці вышэй і вышэй?

Цяпер шалі ў раўнавазе і ў нерухомасці: тры цяжкія пытанні кінуў я на адну шалю, тры цяжкія адказы трымае другая.

2.

Пахацінства: калючка і слуп ганьбы ўсім у пакаяных валасяніцах пагарднікам цела; асуджанае на праклён як «зямное» ва ўсіх, хто марыць пра іншы свет, бо яно пагарджае ўсімі настаўнікамі хлусні і дурыць іх.

Пахацінства: павольны агонь зброду, на якім згарае яно; усім смярдзючым лахманам і чарвівым дрэвам — распаленая, агнявая печ.

Пахацінства: нявіннае і свабоднае яно ў свабодных сэрцаў, сад зямнога шчасця, святочнае багацце і дарунак будучыні ад лішніцы яго.

Пахацінства: гэта салодкая атрута толькі завялым, а тым, у каго львіная воля, гэта вялікі сардэчны мацунак, віно з усіх вінаў, багавейна захаванае.

Пахацінства: гэта найвялікшая асалода, сімвал найбольшага шчасця і найвышэйшай надзеі, бо многаму было дадзена абяцанне шлюбу і нават большага, чым шлюб:

— многаму, што яшчэ больш чужое адно аднаму, чым мужчына жанчыне: а хто спасціг да канца, наколькі чужыя адно аднаму мужчына і жанчына?

Пахацінства: аднак мне трэба абмежаваць думкі і словы, каб не ўварваліся ў мае сады свінні і апантанцы!

Уладалюбства: вогненны біч у сама цвёрдых з усіх цвердакаменных сэрцаў; жудаснае катаванне, нагатаванае сама жорсткаму, змрочнае полымя вогнішчаў, на якіх паляць жыўцом.

Уладалюбства: гэта жорсткія кілзы, накінутыя на сама славалюбныя народы; яно здзекуецца з любога сумніўнага дабрачынства, яно едзе вярхом на любым кані і на ўсякай гардыні.

Уладалюбства: землятрус, які разбурае ўсё лядашчае і пустое; раз'юшаны, грымучы, карны разбуральнік фарбаваных дамавін; бліскучы пытальнік побач з зайздроснымі адказамі.

Уладалюбства: перад позіркам яго чалавек поўзае і плазуе, сцелецца рабом і робіцца ніжэйшы за змяю і свінню, пакуль, нарэшце, не вырвецца ў яго крык вялікай пагарды.

Уладалюбства: грозны настаўнік вялікай пагарды, які кідае ў твар гарадам і царствам: «Далоў цябе!», пакуль, нарэшце, і самі яны не залямантуюць: «Далоў, мяне!»

Уладалюбства: яно падымаецца да чыстых і адзінокіх, каб іх прывабіць, падымаецца ўгору да самадастатковых вяршыняў, палаючы, як любоў, малюючы ў нябёсах панадныя пурпуровыя блікі асалодаў.

Уладалюбства: але хто сказаў, што нездаровая такая палкасць, калі высокае імкнецца да ўлады над ніжэйшым! Сапраўды, няма нічога хваравітага ў такім жаданні, у такім прышэсці!

Каб адзінокая вяршыня не заставалася вечна адна і была сабе дастатковая; каб гара сышла да даліны, а вятры вяршыняў — да нізінаў.

О, хто знойдзе сапраўднае імя, каб назваць і ўзвесці ў дабрачыннасць гэта імкненне! «Цнота, якая адорвае» — так назваў калісьці Заратустра тое безназоўнае.

І тады сталася — і праўда, сталася ўпершыню, — што слова яго ўзвялічыла сябелюбства — бадзёрае, здаровае сябелюбства, што б'е струмянём з моцнай душы;

— з моцнай душы, спалучанай з узвышаным целам, цудоўным, непераможным і дужым, побач з якім кожная рэч робіцца люстрам;

— з моцнай душы, злучанай з пругкім целам, якое гаворыць само за сябе, з целам-танцорам, сімвалам і выразам якога служыць душа, якая радуецца сабе самой. Радасць такіх целаў і душаў называе сябе дабрачыннасцю, цнотаю.

Сваімі казанямі пра благое і добрае абмяжоўвае сябе гэтая радасць, быццам свяшчэннымі гаямі, імёнамі свайго шчасця аганяецца яна ад усяго пагарды вартага.

Яна гоніць прэч усё маладушнае; яна кажа: «Благое — гэта баязлівае!» Вартым пагарды ёй здаецца кожны, хто ўвесь час турбуецца, уздыхае, скардзіцца і здабывае з усяго найменшую выгоду.

Яна пагарджае і любою панылаю мудрасцю: бо сапраўды ёсць мудрасць, якая расцвітае ў змроку, мудрасць, якая, як начны цень, увесь час уздыхае: «Усё — марнасць!»

Яна не любіць баязлівай недаверлівасці і ўсіх тых, хто патрабуе прысяг замест позіркаў і працягнутых рук; і не любіць недаверлівай мудрасці, бо гэта — мудрасць баязлівая.

Яшчэ ніжэй яна цэніць дагодлівага і пакорнага, таго, хто адразу, як сабака, кладзецца на спіну; ёсць мудрасць, якая па-сабачы дагодлівая, пакорная, пабожная і паслужлівая.

Ненавісны і агідны ёй той, хто ніколі не абараняецца, хто глытае атрутныя пляўкі і злосныя позіркі, хто надта цярплівы, хто ўсё пераносіць і ўсім задаволены: бо гэта — характар раба.

Хай гэта рабалепства перад багамі і слядамі ад іх выспяткаў, хай перад людзьмі з іх дурнымі меркаваннямі, — на ўсё рабскае яно плюе, гэтае вялікае сябелюбства.

Благое: так называе яно ўсё, што баязліва і па-рабску прыніжана, — вочы, што пакорліва моргаюць, прыгнечаныя сэрцы і тую ілжывую, сагнутую людскую пароду, якая гатова цалаваць тоўстымі, баязлівымі губамі.

І мудрасць задніцы: так называе яна ўсё, над чым мудруюць рабы, старыя і стомленыя, а асабліва — благое, недарэчнае, марнае мудраванне папоўскай дурасці!

Усе гэтыя задамудрыя — гэтыя жрацы, усе гэтыя стомленыя ад свету і тыя, чые душы — бабскага альбо рабскага роду — як спрытна яны збэсцілі сябелюбства.

Менавіта бо гэтая задняя мудрасць лічылася цнотай і называлася яе імем толькі дзеля таго, каб гнаць ад сябе сябелюбства! «Адмовіцца ад сябе» — вось чаго з поўнай падставай хацелі ўсе стомленыя жыццём баязліўцы і павукі-крыжакі!

А сёння да іх набліжаецца дзень, калі ўсё зменіцца: меч суддзі, Вялікі Полудзень; і многае зробіцца тады яўным!

І хто славіць «Я» і асвячае сябелюбства, сапраўды, той кажа натхнёна, быццам прарок: «Вось настае ён, Вялікі Полудзень, вось ён ужо блізка!»

Так сказаў Заратустра.

Пра Дух Цяжару

1.

«Мае вусны — вусны народа: лішне груба і шчыра кажу я маім шаўкавістым трусікам. І яшчэ больш чужое маё слова ўсім чарнільным душам і пісучым лісам.

Мая рука — рука дурня: гора ўсім сталам і сценам і ўсяму, дзе ёсць месца пад пісаніну і мазню!

Мае ногі — ногі каня; я імі скачу і чвалую на злом галавы, па палях уздоўж і ўпоперак, як чорт рады хуткаму бегу.

Мой страўнік — ці ж не страўнік арла? Бо найбольш любіць ён ягнячае мяса. Далібог, гэта страўнік птушкі.

Выкармлены няшчодрай простай ежай, заўсёды гатовы да лёту, гатовы ў неба — такі я: як жа мне быць не птушкай?

Да таго ж я варожы Духу Цяжару — гэта ўва мне таксама птушынае; праўда бо, смяротная, непрымірная, спрадвечная мая варожасць! О, куды толькі не лётала і дзе толькі не блукала мая варожасць!

Цяпер я магу пра гэта спяваць і хачу спяваць: хоць я адзін у пустым доме і давядзецца спяваць толькі сваім вушам.

Ёсць, вядома, іншыя спевакі, у каго толькі ў поўным доме голас мякчэе, рука робіцца вымоўнай, позірк — выразным, а сэрца — чуйным: але на іх я не падобны.

2.

Той, хто навучыць людзей лётаць, зрушыць усе межавыя камяні; ён прымусіць самыя камяні лётаць, і новым імем назаве зямлю — імем «лёгкая».

Страўс бяжыць хутчэй за сама борздага каня, але ў цяжкую зямлю яшчэ хавае сваю галаву: так і чалавек, які яшчэ не ўмее лётаць.

Цяжкімі ён называе зямлю і жыццё: бо так хоча Дух Цяжару! А той, хто прагне стаць лёгкім, павінен любіць сябе самога: так вучу я.

Вядома, любіць не любоўю хворых і нямоглых, бо ў іх нават сябелюбнасць — смярдзючая!

Так вучу я: трэба вучыцца любіць сябе — любоўю здаровай і святой, каб заставацца верным сабе і не лунаць марна.

Такое лунанне назвала сябе «любоўю да блізкага»; гэтымі словамі дагэтуль ілгалі і крывадушылі больш за ўсё, асабліва тыя, каго свет ледзьве трываў.

І праўда, гэта зусім не запаведзь на сёння і на заўтра — вучыцца любіць сябе. Наадварот, з усіх мастацтваў гэта найтанчэйшае, наймудрэйшае і патрабуе найбольшай цярплівасці.

Бо свой здабытак заўсёды добра схаваны ад самога сябе, і з усіх скарбаў на астатку заўсёды выкопваецца свой скарб; такое ўздзеянне Духу Цяжару.

Ледзь не з калыскі нам даюць у спадчыну цяжкія словы і каштоўнасці: «дабро» і «зло» — так называюць гэтую спадчыну. І ў імя яе даруюць нам наша жыццё.

І таму пускаюць дзяцей да сябе, каб своечасова не даць ім палюбіць саміх сябе: такое ўздзеянне Духу Цяжару.

І мы — даверліва цягнем тое, што ўзбатуюць на нас, цягнем на агрубелых плячах па суровых гарах! І калі мы сплываем потам, нам кажуць: «Так, цяжка несці жыццё!»

Не толькі чалавеку цяжка несці і выносіць сябе! А ўсё таму, што цягне ён на сваіх плячах надта многа непатрэбшчыны. Як вярблюд, становіцца ён на калені і даецца наўючыць.

І асабліва цяжка таму, хто дужы, вынослівы, здольны да шанавання, — надта шмат чужых, цяжкіх слоў і каштоўнасцяў наўючвае ён на сябе: і вось — жыццё яму здаецца пустэльняй!

Сапраўды! Нават многае са сваіх здабыткаў нялёгка несці! Многае ў чалавеку падобнае да вустрыцы, агіднай і слізкай, якую цяжка ўхапіць.

Потым знешняя абалонка павінна быць размаляваная, каб выглядаць высакародна, быць як бы хадайнікам за ўсё, што ўсярэдзіне.

Але і гэтай штуцы трэба яшчэ навучыцца: трэба мець скарлупу, і выдатны блізір, і мудрую слепату!

Але і тут магчымая памылка: бо тая ці іншая чалавечая абалонка была і панылая, і вельмі нагадвае шкарлупу. Шмат схаваных вартасцяў і сілы застаюцца неразгаданымі; сама далікатныя лагодкі не знаходзяць таго, хто іх ацэніць!

Жанчыны гэта ведаюць, асабліва тыя, якія высока цэняцца: крыху таўсцейшыя, крыху танчэйшыя — так часта ўвесь лёс у гэтым «крыху»!

Цяжка адкрыць чалавека, а самога сябе — найцяжэй; ён часта маніць пра душу. Такое ўздзеянне Духу Цяжару.

Але адкрыў сябе той, хто кажа: вось маё дабро і маё зло. Так ён прымушае замоўкнуць крата і карліка з іх словамі: «Дабро ўсім, зло ўсім».

Праўда, я не люблю і тых, у каго добрыя ўсе рэчы, а свет гэты лічыцца найлепшым. Такіх я называю ўсімзадаволенымі.

Усімзадаволенасць, якая ўмее знаходзіць смак ва ўсім, гэта не найлепшы густ! Я паважаю ўпартыя, наравістыя языкі і шлункі, якія навучыліся слоў «Я», «Так», «Не».

Але ўсё жаваць і пераварваць — гэта, бадай што, толькі ў свіней!

Увесь час паўтараць «І-А» — гэтаму навучаны толькі аслы і тыя, хто ім блізкі духам!

Майму густу патрэбныя жоўтая і ярка-чырвоная фарба, мой густ да ўсяго дамешвае кроў. Але той, хто беліць свой дом, знаходзіць сваю бяскроўную душу.

Адны закаханыя ў муміі, другія — у прывіды: і тыя, і другія аднолькава варожыя крыві і плоці. О, якія яны агідныя майму густу! Бо я люблю кроў.

І не хачу я жыць там, дзе кожны плюе, — не да густу мне гэта: бо ні ў кога няма ў роце золата; ужо лепей жыць сярод злодзеяў і клятваадступнікаў.

Але місалізнікі, якія вылізваюць пляўкі, мне яшчэ больш агідныя; а сама гнюсную жывёліну, якую я знайшоў сярод людзей, я назваў паразітам; яна не хацела кахаць, але хацела жыць за кошт кахання.

Няшчаснымі я называю ўсіх, у каго толькі адзін выбар: зрабіцца альбо лютым зверам, альбо лютым утаймавальнікам. Сярод іх я не паставіў бы свайго будана.

Няшчаснымі я называю і тых, хто заўсёды павінен быць на варце, — брыдкія яны майму густу: усе гэтыя мытнікі і гандляры, каралі і іншыя ахоўнікі краін і куфроў.

Праўда, я таксама навучыўся быць на варце — і навучыўся гэтаму добра, — толькі на варце самога сябе. Асабліва вучыўся я стаяць, і хадзіць, і бегаць, і лазіць, і скакаць: нельга адразу навучыцца лётаць!

Па вераўчанай лесвіцы навучыўся лазіць у любоўныя вокны, спрытна караскаўся на высокія мачты; сядзець на высокіх мачтах пазнання здавалася мне асалодай,

— падобна да маленькіх агеньчыкаў успыхваць на высокіх мачтах: хай сабе малое святло, але і яно вялікая ўцеха тым караблям, якія збіліся з дарогі і церпяць бедства.

Многімі спосабамі, рознымі дарогамі прыйшоў я да сваёй праўды: не па адной лесвіцы падымаўся я ўгору, адкуль позірк мой ляцеў удалечыню.

Неахвотна распытваў я, якою дарогаю прайсці, — гэта заўсёды было мне не да густу! Я лепш распытваў і выпрабоўваў гэтыя дарогі.

Выпрабоўваць і распытваць — такія былі дарогі мае: і сапраўды трэба яшчэ навучыцца адказваць на гэтыя пытанні! Але такі ўжо мой густ:

— не добры, не благі, а мой густ, якога мне не трэба ні саромецца, ні хаваць.

«Гэта цяпер мая дарога, а дзе ж ваша?» — так адказваю я тым, хто мяне распытвае: «Якою дарогай ісці?» Бо дарогі, толькі як дарогі, няма!»

Так сказаў Заратустра.

Пра старыя і новыя скрыжалі

1.

«Сяджу я тут і чакаю; навокал старыя пабітыя скрыжалі, а таксама новыя, напалавіну запісаныя. калі ж настане мая гадзіна?

— гадзіна майго зыходу, зыходу: бо я хачу яшчэ адзін раз да людзей.

Цяпер я чакаю гэтага: бо спачатку яшчэ павінны аб'явіцца азнакі, што гадзіна мая настала, — гэта павінен быць рассмешаны леў з чародкай галубоў.

Чакаючы, гутару сам з сабою, як той, каму ёсць калі. Ніхто нічога новага мне не кажа: вось я і раскажу сам пра сябе.

2.

Калі я прыйшоў да людзей, убачыў, што сядзяць яны на старых прымхах: усе верылі, быццам яны даўно ведаюць, што ёсць чалавеку дабро, а што зло.

Старой пустой забавай здаваліся ім усе гамонкі пра цноту, а той, хто хацеў добра выспацца, балабоніў перад сном пра «дабро» і «зло».

Гэтую дрымоту я страсянуў, калі пачаў вучыць: ніхто яшчэ не ведае, што такое дабро і зло, ніхто, апрача творцы!

А стварае той, хто надае зямлі сэнс і дорыць ёй будучыню, а чалавеку — мэту; ён жа і стварае і добрае, і благое.

І сказаў я ім перавярнуць іх старыя кафедры і ўсё, на чым сядзела іх трухлявая пыха; я сказаў ім смяяцца з іх цнатлівых геніяў, і святых, і паэтаў, і збаўцаў свету.

З іх змрочных мудрацоў каб смяяліся, і з усіх, хто, нібы чорнае пудзіла, калі-небудзь сядзеў на дрэве жыцця.

На вуліцы іхніх магільніц сеў я побач з груганамі і падлай — і смяяўся з іх мінулага і яго светлай, разваленай велікапышнасці.

Сапраўды, як тапелец і прапаведнік пакаяння, выліў я свой гнеў на ўсё, што было ў іх вялікага і малога: «Лепшае ў іх — нікчэмнае, кепскае і благое ў іх — нікчэмнае!» — так смяяўся я.

Крыкам і смехам вылівалася з мяне мудрая палкасць мая, дзікая мудрасць мая, у гарах народжаная! Найвышэйшая палкасць мая, шумнакрылая!

І часта, калі я смяяўся, яна раптоўна вяла мяне ўдалеч і ўгору: і ляцеў я, трапятлівы, як страла, у напоеным сонцам захапленні:

— туды, у далёкую будучыню, якое не бачыла яшчэ нічыя мара, на Поўдзень такі скварны, што і не сніўся мастакам; туды, дзе багі, танцуючы, саромеюцца любога адзення:

— так я кажу параўнаннямі, запінаючыся і кульгаючы, як усе паэты: праўда, мне брыдка, што я мушу быць яшчэ і паэтам!

Туды, дзе любое станаўленне здавалася мне боскім танцам і дзёрзкай весялосцю, а свет — вызваленым з путаў і свабодным, памкнёным да сябе самога:

— быццам багі, якія вечна шукаюць сябе ў вечных уцёках ад сябе, шчасліва супярэчачы сабе і зноў, па-новаму, шукаючы сябе, самыя з сабою ў супярэчлівай згодзе,

— дзе сам час здаваўся мне шчаслівай насмешкай з імгненняў, дзе неабходнасцю была сама свабода, якая шчасна гуляла жазлом свабоды,

— дзе знайшоў я і старога свайго д'ябла, і спрадвечнага ворага — Духа Цяжару з усім, што стварыў ён — Гвалтам, Законам, Неабходнасцю, Вынікам, Мэтай, Воляй, Дабром і Злом.

Ці ж не павінна існаваць нешта, над чым можна танцаваць, летучы танцаваць? Ці не павінны дзеля лёгкага і найлягчэйшага існаваць краты і цяжкія карлікі?

3.

І там гэта было; дзе я падняў з дарогі слова «Звышчалавек» і што чалавек ёсць нешта, што трэба пераадолець,

— што чалавек ёсць мост, а не мэта; што ўслаўляе ён свой полудзень і вечар, як дарогу да новых золкаў:

— слова Заратустры пра Вялікі Полудзень, якое ўзнёс я калісьці над людзьмі, быццам другую вячэрнюю зару.

Сапраўды, я даў ім убачыць новыя зоркі і новыя ночы; і над хмарамі, днямі і ночамі напяў я свой смех, як стракатую палатку.

Я лічыў іх усім маім, змыслам і намыслам: сабраць у адно і сплавіць усё, што ёсць у чалавеку ўрыўкавага, загадкавага і застрашліва выпадковага,

— як паэт, адгадчык і збаўца ад выпадковага я вучыў іх быць стваральнікамі будучыні і ратаваць, ствараючы, тое, што было.

Выбавіць у чалавеку яго мінулае і так пераўтварыць усялякае «Было», каб воля сказала: «Але ж я так хацела! Я так буду хацець!»

— вось што я назваў збавеннем, вось што вучыў я называць збавеннем...

— цяпер я чакаю майго збавення, каб ісці да іх апошні раз.

Бо яшчэ адзін раз я іду да людзей: сярод іх я хачу дайсці да свайго захаду і, паміраючы, даць ім свой сама багаты дарунак!

Гэтаму я навучыўся ў сонца, калі заходзіць яно, сама багатае свяціла: яно сыпле золата ў мора з невычэрпных сваіх скарбніц,

— каб і сама бедны рыбак веславаў залатым вяслом! Якраз яго я аднойчы бачыў, і слёзы ад бачанага не спатолілі душы маёй.

Як сонца, ідзе Заратустра да захаду: і вось, ён сядзіць, чакаючы, а вакол яго старыя разбітыя скрыжалі, а таксама і новыя, напалавіну запісаныя.

4.

Глядзіце, вось новая скрыжаль: але дзе мае браты, каб разам са мною занесці яе ў даліну, у сэрцы людскія?

Так загадвае мая вялікая любоў да далёкага: не шкадуй блізкага твайго! Чалавек ёсць нешта, што трэба пераадолець.

Ёсць многа шляхоў і спосабаў, як пераадолець: твая задача — дабрацца да іх! Але толькі блазен думае: «Цераз чалавека можна пераскочыць».

Пераадолей сябе самога нават у блізкім тваім: і права, якое можаш узяць сілком, не дазваляй даваць табе так!

Што робіш ты, ніхто ніколі не зробіць табе. Ведайце, няма ніякага аддання.

Хто не можа загадваць, мусіць слухацца. Некаторыя ўмеюць загадваць сабе, але ім шмат чаго не стае, каб слухацца самога сябе!

5.

Такія вось яны, высакародныя душы: яны нічога не хочуць дарам, тым болей — жыцця.

Хто ў чэрні — той хоча жыць за так, дарам; а мы іншыя, каму жыццё — дадзена, мы ўвесь час разважаем, што лепей даль нам на замену!

І сапраўды, высакародная тая казань, якая абвяшчае: «Тое, што нам абяцае жыццё, мы хочам захаваць жыццю!»

Не трэба хацець асалоды, калі не дадзена ёю цешыцца. І яшчэ — не трэба хацець цешыцца асалодай!

Асалода і нявіннасць — сама сарамлівыя рэчы: яны не хочуць, каб іх шукалі. Іх трэба мець — а шукаць трэба, бадай што, віну і цярпенні!

6.

О братове мае, першынца заўсёды прыносяць у ахвяру. І вось, сёння мы — першынцы.

Усе мы праліваем кроў на таемных алтарах, згараем у ахвярным полымі ў гонар старых ідалаў.

Наша лепшае яшчэ маладое: і вось — сплываюць слінаю нашы бяззубыя зяпы. Наша мяса далікатнае, наша скура — яшчэ толькі ягнячая скура: як жа нам не будзіць сквапнасці ў жрацоў, прыслужнікаў старых ідалаў!

У нас саміх яшчэ жыве ён, гэты жрэц, які смажыць сабе на стол сама далікатныя лагодкі. О братове мае, як жа першынцы не маюць быць ахвярай!

Але кожны, хто роднасны нам, прагне гэтага; і я люблю тых, хто не хоча берагчы сябе. Пагібельных, якія ідуць дарогай захаду, я люблю ўсёй любоўю сваёй: бо яны пераходзяць на той бок.

7.

Быць праўдзівым — гэта могуць нямногія! А хто можа — яшчэ не хоча! І найменей могуць — добрыя.

О гэтыя добрыя! Добрыя ніколі не кажуць праўды. Духу быць добрым — хвароба.

Яны саступаюць, гэтыя добрыя, яны ўпакорваюцца, іх сэрца паўтарае чужое, іх істота слухаецца: а хто слухаецца, той не чуе самога сябе!

Усё, што ў добрых завецца злом, павінна ўз'яднацца, каб нарадзілася адзіная ісціна: о братове мае, ці дастаткова злыя вы для гэтай ісціны?

Дзёрзкая адвага, доўгі недавер, жорсткае — «не» — перасычанасць, надрэзванне жыцця — як рэдка ўсё гэта злучаецца ў адно! Але з такога насення расце ісціна!

Заўсёды побач з ліхім сумленнем раслі любыя веды! Дык разбіце ж, спазнаўцы, старыя скрыжалі!

8.

Калі на вадзе ўмацаваныя палі, калі па-над патокам перакінутыя кладкі і парэнчы, далібог — ніхто не паверыць таму, хто скажа: «Усё цячэ».

Але нават дурань яму запярэчыць. «Як? — скажа дурань, — як гэта — усё цячэ? Вунь жа і мост, і парэнчы — яны над патокам!

Над патокам — усё нерухомае і моцнае, усе каштоўнасці рэчаў, масты, тэрміны, усё «дабро» і ўсё «зло»: усё гэта — моцнае!»

Як жа прыходзіць зіма, утаймавальніца рэк, дык і разумнейшыя прасякаюцца недаверам; і праўда, не толькі дурні тады пытаюцца: «Ці не павінна ўсё стаяць спакойна?»

«У аснове сваёй усё нерухомае» — вось сапраўднае зімовае вучэнне, прыдатнае бясплоднаму часу, добрая ўцеха запечным лежням.

«У аснове сваёй усё нерухомае» — але і супроць гэтага прапаведуе адліжны вецер.

Адліжны вецер — гэта бык, але не той, які арэ, не, — гэта кручаны бык, разбуральнік, які трушчыць лёд гнеўнымі рагамі! А лёд трушчыць масты і парэнчы!

І вось, братове мае, ці не ўсё цячэ цяпер у патоку? Ці не ўсе масты і парэнчы пападалі ў ваду і прапалі? Хто яшчэ трымаецца там за «дабро» і «зло»?

«Гора нам! Шчасце нам! Павеяў цёплы вецер!» — дык прапаведуйце, братове мае, на ўсіх плошчах!

9.

Ёсць адна старая аблуда: імя ёй — Дабро і Зло. Вакол вешчуноў і звездароў дагэтуль абарочвалася кола гэтай аблуды.

Калісьці давяралі вешчунам і звездарам і таму верылі: «Усё — лёс: ты павінен, бо табе — мус!»

Потым перасталі давяраць вешчунам і звездарам і таму верылі: «Усё — свабода: ты можаш, бо ты — хочаш!»

О братове мае, да гэтага часу толькі цьмяна здагадваўся чалавек пра зоркі і будучыню, не ведаючы іх: і таму пра дабро і зло дагэтуль толькі здагадваюцца, але не ведаюць іх!

10.

«Ты не павінен рабаваць! Ты не павінен забіваць» — калісьці гэтыя словы абвяшчаліся свяшчэннымі; перад імі хілілі калені і галовы і разуваліся.

Але я пытаюся ў вас: ці былі на ўсім свеце страшнейшыя разбойнікі і забойцы, чым гэтыя святыя словы?

Хіба мала ў самім жыцці забойства і разбою? І каб сталі свяшчэннымі гэтыя словы, ці не давялося забіць самую ісціну?

Альбо ж гэта была пропаведзь смерці — абвяшчалася свяшчэнным тое, што супярэчыць і супрацьстаіць усяму жывому?

О братове мае, разбіце, разбіце старыя скрыжалі!

11.

Мне шкада ўсяго мінулага, бо бачу я: яно запрададзена...

— літасці, духу, вар'яцтву кожнага новага пакалення, якое прыходзіць і ператлумачвае нанава ўсё, што было, так, каб яно зрабілася яму мостам!

Можа з'явіцца вялікі тыран, падступны вораг, які будзе чыніць гвалт над усім мінулым у згодзе са сваёй сваволяй, пакуль яно не зробіцца яму мостам, і азнакаю, і герольдам, і пеўневым крыкам.

Але вось другая небяспека і прадмет маёй згрызоты: памяць чэрні не сягае далей за дзеда, а з дзедам і час спыняецца.

Так адыходзіць у забыццё ўсё мінулае: бо можа так стацца, што натоўп ніколі не запануе, і час патоне ў плыткай вадзе.

Таму, братове мае, патрэбна новая арыстакратыя, варожая натоўпу і ўсякай тыраніі, арыстакратыя, якая зноў напіша слова «высакародны» на новых скрыжалях.

Патрэбна шмат высакародных і яшчэ больш высакародных, каб магла быць арыстакратыя! Альбо, як я аднаго разу сказаў: «Боскасць якраз у тым, што ёсць багі, але няма ніякага Бога!»

12.

О братове мае, я паказваю вам новую арыстакратыю і дасвядчаю вас у яе: вы павінны зрабіцца пачынальнікамі і выхавальнікамі, сейбітамі будучыні,

— праўда, не пра тую арыстакратыю я кажу, месца сярод якое можна купіць, як купляюць яе гандляры за золата: бо ўсё, што мае цану, не мае вялікай каштоўнасці.

Ад сёння хай будзе вашым гонарам не тое, адкуль вы паходзіце, а куды прыходзіце. Ваша воля і вашы ногі, якія імкнуцца далей за вас саміх, — ад сёння хай будуць вашым новым гонарам!

Няпраўда, што служылі вы прынцу, — што мне да тых прынцаў! — альбо служылі апорай хісткаму, каб яно стаяла мацней!

Няпраўда, што пры двары ваш род праз прыдворства стаўся прыдворным, і вы навучыліся быць каляровымі, як фламінга, і гадзінамі выстойваць у невялікіх сажалках:

— бо ўменне выстойваць — дабрачыннасць прыдворных; усе яны думаюць, што да шчасця пасля смерці належыць таксама дазвол сесці!

І няпраўда, што дух, які вы называеце святым, вёў вашых продкаў у зямлю абяцаную, якая, як я лічу, нявартая абяцання: бо там, дзе вырасла найгоршае дрэва, крыж, няма чаго абяцаць!

— і сапраўды, куды б ні вёў «святы дух» сваіх рыцараў, ва ўсіх паходах перад імі беглі казлы і гусі, апантанцы крыжа і іншыя шаляніцы!

О братове мае, не назад, а наперад павінен глядзець арыстакратызм ваш! Хай будзеце вы выгнаныя з земляў вашых бацькоў і прадзедаў!

Зямлю дзяцей вашых вы павінны любіць: любоў гэта хай будзе новым вашым арыстакратызмам; любіце яе, яшчэ не адкрытую зямлю, што ляжыць у далёкіх акіянах! Хай шукаюць яе вашыя караблі!

У дзецях вашых павінны вы апраўдаць тое, што былі дзецьмі сваіх бацькоў: так вы павінны адкупіць усё мінулае! Гэтую новую скрыжаль я станаўлю над вамі!

13.

«Навошта жыць? Усё — марнасць! Жыць — гэта малаціць салому, жыць — гэта паліць сябе і ўсё роўна не сагравацца».

Гэтая старая трызня ўсё яшчэ ўважаецца за «мудрасць»; а таму, што старая яна і тхне гнілізнай, шануюць яе яшчэ болей. Так і тленне высакародніць!

Можна дараваць, калі так кажуць дзеці, якія баяцца агню, бо калісьці апякліся! Шмат дзіцячасці ў старых кнігах мудрасці.

А хто заўсёды «малоціць салому», — як ён бярэцца ганіць саму малацьбу! Такім дурням трэба затыкаць рот!

Такія садзяцца за стол і не прыносяць з сабою нічога, нават здаровага голаду; і вось паклёп узводзяць яны: «Усё — марнасць!»

Але смачна есці і піць, о братове мае, гэта, сапраўды, не марнае мастацтва! Разбіце, разбіце скрыжалі тых, хто ніколі не радуецца!

14.

«Чыстаму — усё чыста» — так кажа народ. А я кажу вам: «Свінням — усё свінства!»

Фанатыкі і дэвоты з паніклымі сэрцамі прапаведуюць: «Увесь гэты свет — брудная пачварына».

Бо ва ўсіх у іх — нячысты дух; асабліва ў тых, якія не маюць ні спакою, ні продыху, бо ўбачылі задні бок свету, — вось і мкнуцца яны ў іншыя светы!

Такім я кажу проста ў твар, і хай гэта не мілагучна: свет тым падобны да чалавека, што ў яго ёсць зад — аж настолькі гэта праўда!

У свеце многа бруду: аж настолькі гэта праўда! Але ад гэтага свет — яшчэ не брудная пачварына!

Мудрасць у тым, што многае ў свеце дрэнна пахне: бо сама агіда дае крылы і сілу, якая ўгадвае чыстыя крыніцы!

І ў найлепшым ёсць нешта агіднае; нават найлепшае — гэта тое, што мае быць пераадолена!

О братове мае, шмат мудрасці ў тым, што ў свеце ёсць бруд!

15.

Я чуў, як звярталіся да свайго сумлення пабожныя шукальнікі іншага свету, і праўда, без злосці і фальшу яны гаварылі, хоць на зямлі няма нічога больш злоснага і фальшывага.

«Хай свет будзе такі, які ён ёсць! І мезенцам не паківай на яго!»

«Не супраціўляйся таму, хто хоча душыць і паліць, катаваць і лупіць скуру: і мезенцам не паківай на яго! Бо так, пакутуючы, вучацца людзі адмаўляцца ад свету».

«А свой розум ты павінен задушыць сам; бо твой розум — ад гэтага свету: так навучышся ты адмаўляцца ад яго».

Разбіце, разбіце ж, о братове мае, гэтыя старыя скрыжалі пабожнасці! Разбурце выслоўі паклёпнікаў на свет!

16.

«Хто многа вучыцца, той адвучваецца ад усякіх моцных жаданняў» — так шэпчуцца сёння на ўсіх цёмных вуліцах.

«Мудрасць стамляе, нішто не акупляецца; ты не павінен нічога жадаць!» — гэтую новую скрыжаль я знайшоў павешаную нават на кірмашах.

Разбіце мне, о братове мае, разбіце мне і гэтую новую скрыжаль! Стомленыя ад свету, прапаведнікі смерці і турэмшчыкі павесілі яе: ведайце, што іхняя пропаведзь — гэта пропаведзь рабства!

Бо кепска вучыліся яны, і нават не найлепшаму вучыліся, і ўсяму занадта рана, і ўсяму занадта спехам: бо дрэнна елі яны, і гэта сапсавала ім страўнік;

— сапсаваны страўнік — вось гэта і ёсць іхні дух; гэта ён і наводзіць на думку пра смерць! Сапраўды, братове мае, дух ёсць страўнік!

Жыццё — гэта крыніца радасці: але ў кім гаворыць сапсаваны страўнік, той бацька смутку, таму ўсе крыніцы затручаныя.

Спазнаваць — гэта радасць таму, у каго ільвіная воля! А хто стаміўся, той слухаецца чужое волі, любая хваля кідае яго.

Так бывае са слабымі: яны губляюцца на сваіх шляхах. І, нарэшце, іхняя стома пытаецца: навошта ішлі мы тымі шляхамі? Усюды адно і тое самае!»

Прыемна ім слухаць пропаведзь: «Нічога не акупляецца! Вы не павінны нічога хацець!» Але гэта — пропаведзь рабства.

О братове мае, павевам свежага ветру ідзе Заратустра да ўсіх, хто стаміўся ў дарозе сваёй; шмат насоў ён яшчэ прымусіць чмыхаць!

Навошта праз сцены праходзіць маё свабоднае дыханне, у турмы, у запалонены розум праходзіць яно!

«Хацець» — вызваляе, бо хоча азначаць — «ствараць», — так вучу я. Толькі дзеля стваральнасці вы павінны вучыцца!

Але каб вучыцца, вы павінны спярша навучыцца ў мяне, і навучыцца добра! Хто мае вушы, хай чуе!

17.

Вось стаіць човен — ён гатовы плысці туды, магчыма, у вялікае Нічога. Але хто захоча ўступіць у гэтае «магчыма»?

Ніхто з вас не хоча ўступіць у Човен Смерці! Як жа так, вы ж стаміліся ад свету?

Стомленыя ад свету! Не, вы яшчэ не адкінулі нават зямлю! Я бачу, што вы ўсё яшчэ юрыце да зямлі і закаханыя ў сваю стомленасць ад яе!

Нездарма адвісла ў вас губа — на ёй яшчэ сядзіць маленькае зямное жаданне! А ў вачах у вас хіба не носіцца аблачынка зямной радасці, яшчэ не забытай?

Шмат добрых прыдумак ёсць на зямлі, адны — карысныя, другія — прыемныя; дзеля іх варта любіць зямлю.

А некаторыя прыдумкі такія добрыя, што яны, як жаночыя грудзі, карысныя і разам з тым прыемныя.

А вы, стомленыя ад свету! Вы, нядбальцы зямныя! Даць бы вам дубчыкам! Дубчыкам трэба вярнуць бадзёрасць вашым нагам!

Бо калі вы не хворыя і не аджылыя, ад каго стамілася зямля, дык вы хітрыя абібокі або затоеныя пажадлівыя каты, аматары прысмакаў. І калі не хочаце зноў весела бегаць, дык выпратвайцеся з зямлі!

Няма патрэбы лячыць невылечных: так вучыць Заратустра. Хай выпратваюцца з зямлі!

Але каб паставіць кропку, трэба болей мужнасці, чым на пісанне новых вершаў: гэта ведаюць усе лекары і паэты.

18.

О братове мае, ёсць скрыжалі, створаныя стомленасцю, і ёсць скрыжалі, створаныя гультайствам — гультайскія: кажуць яны адно, а хочуць, каб іх чулі па-рознаму.

Зірніце на гэтага змардаванага! Адна толькі пядзя аддзяляе яго ад мэты, але ў стомленасці сваёй ён упарты і зваліўся ён тут, у пыл, гэты адважнік!

Ад стомленасці пазяхае ён на шлях свой, на зямлю, на мэту і на сябе: і лепей пакутуе, а ні кроку не хоча ступіць далей, упарціцца:

— пакутаваць за пядзю ад сваёй мэты! Сапраўды, яшчэ давядзецца за валасы цягнуць яго на нябёсы, — такога героя!

Але лепш пакіньце яго там, дзе ён ляжыць, каб сышоў да яго суцешнік-сон з асвяжальным пошумам дажджу.

Хай ляжыць, пакуль сам не прачнецца, пакуль сам не адмовіцца ад усялякае стомы і ад усяго, што стома вяшчала ягонымі вуснамі!

Толькі, братове мае, адганіце ад яго сабак, гэтых умлелых лізуноў, увесь гэты гамуз свалаты:

— увесь гэты гамуз «адукаванай» набрыдзі, што раз'ядаецца на поце герояў!

19.

Я замыкаю сябе ў кола і святыя граніцы; чым вышэй горы, на якія я ўзыходжу, тым меней людзей падымаецца са мною: з сама свяшчэнных гор я будую горны хрыбет.

Куды б вы ні падымаліся разам са мною, братове мае, глядзіце, каб не падымаўся разам з вамі які-небудзь захрыбетнік.

Захрыбетнік: гэта чарвяк, паўзун, плазун, які шукае ранаў і патайных хворых закуткаў вашага сэрца, каб тлусцець, раз'ядаючыся на іх.

І ў тым уся штука ягоная, што ён адгадвае стомленасць у душах, якія ўзыходзяць: у вашай тузе і бяссіллі, у вашай пяшчотнай ветлівасці, сарамяжлівасці ладзіць ён сваё мярзотнае логвішча.

Дзе дужы бывае слабы, дзе высакародны — надта лагодны, там і ладзіць ён сваё мярзотнае логвішча: захрыбетнік жыве там, дзе ў вялікага сэрца ў рубцах дробных ран.

Што ёсць найвышэйшы род сутнага і што ёсць найнікчэмнейшы? Захрыбетнік — гэта сама найнікчэмнейшы, але той, хто вялікі, корміць болей за ўсё захрыбетнікаў.

Бо калі доўгая тая лесвіца, па якой душа можа ўзыходзіць угору і спускацца ў найглыбейшыя бездані, як не абсесці яе мноству захрыбетнікаў?

— бо калі душа шырокая і можа бегаць, блукаць і лунаць у сабе самой; калі гэта душа таго, хто патрэбен, душа, якая палка кідаецца ва ўсё Выпадковае;

— душа сутная, якая апускаецца ў станаўленне; душа, якая валодае, якая прагне волі і палкіх парыванняў;

— душа, якая ўцякае ад сябе самой і зноў сябе даганяе, апісваючы шырокія кругі; душа мудрая, якую так соладка ўмаўляе неразумнасць;

— душа, якая сама сябе любіць, у якой усе рэчы набываюць імкненне і супрацьборства, прыліў і адліў свой: — о, як ёй не мець, найвышэйшай душы, найгоршага захрыбетніка?

20.

О братове мае, няўжо я жорсткі? Але я кажу так: што падае, — папхні!

Усё цяперашняе — яно падае і распадаецца: хто яго ўтрымае! А я хачу яшчэ і папхнуць!

Ці зведалі вы асалоду — скочваць камяні ў прорву са спадзістых скалаў? Глядзіце, як коцяцца людзі з цяпершчыны ў мае глыбіні!

Я — уверцюра да ігры найлепшага музыкі, братове мае! Я — прыклад! Рабіце ж на мой прыклад!

І тых, каго не вучыце лётаць, вучыце хутчэй падаць!

21.

Я люблю адважных: але мала быць рубакам, трэба яшчэ ведаць, каго рубаць!

І часта адвагі бывае болей у тым, каб утрымацца і прайсці міма: і захаваць сябе на больш вартага ворага!

Хай будуць ворагамі вам толькі тыя, хто варты нянавісці, а не пагарды: вы павінны ганарыцца сваімі ворагамі: так я калісьці вучыў вас.

На больш вартага ворага вы павінны захаваць сябе, братове мае: таму многіх вы павінны абмінуць на дарозе сваёй,

— асабліва ж безлічны зброд, што гарлае вам у вушы пра народ і народы.

Захавайце ж чыстым сваё вока ад іхніх «за» і «супраць»! Многа там правільнага, а многа і няправільнага: і напоўніцца гневам той, хто аддасць ім увагу сваю.

Углядацца ў іх, рубаць іх — гэта адно і тое самае; лепей ідзіце ў лясы і ўкладзіце мячы вашыя ў похвы!

Ідзіце сваімі дарогамі! А народу і народам дайце — хай ідуць сваімі! Сапраўды, цёмныя дарогі іхнія, не азораныя аніводнай надзеяй!

Хай гандляр пануе там, дзе ўсё, што блішчыць яшчэ, — гэта толькі яго золата! Час каралёў мінуўся: што сёння завецца народам, не заслугоўвае каралёў.

Бачыце ж, як народ пачаў пераймаць гандляроў: здабывае любую выгоду з усякага смецця!

Яны падглядваюць адно аднаго, яны пераймаюць адно аднаго — і гэта ў іх называецца «добрым суседствам». О шчасныя, далёкія часіны, калі народ казаў сабе: «Я хачу быць над народамі!»

Бо, братове мае: лепшае павінна панаваць, лепшае хоча панаваць! А дзе вучэнне кажа інакш, там не хапае лепшых.

22.

Пра што б яны крычалі, калі б хлеб свой елі дарам? Падтрыманне жыцця ў целе — вось адзінае, што падтрымлівае іх існаванне і дае змест яму; і хай нялёгка ім гэта даецца.

Яны — драпежныя звяры: у іх «працы» жыве драпежная прага спажывы, і калі яны кажуць: «зарабіць», мне чуецца «абхітрыць»! І хай нялёгка даецца ім гэта!

Больш драпежнымі павінны стаць яны, хітрэйшымі, разумнейшымі і быць больш падобнымі да чалавека, бо ён — сама драпежны звер.

Ва ўсіх звяроў чалавек адабраў іх цноты: таму ўсё і даецца яму цяжэй, чым звярам.

Пакуль што толькі птушкі вышэй за яго. Калі ж ён навучыцца лётаць — бяда! Куды толькі не заляціць драпежнасць ягоная!

23.

Такімі я хачу бачыць мужчыну і жанчыну: яго — здатным да вайны, яе — раджаць дзяцей, але каб яны маглі танцаваць — і нагамі, і галавой.

Хай будзе прапашчы той дзень, калі мы хоць раз не танцуем! Хай назавецца ў нас хлуснёю любая ісціна, якая без радаснага смеху!

24.

Вы бераце шлюб: глядзіце ж, каб не зрабіўся ён вам турмою! Вы надта спяшаецеся, і вось вынік гэтага — разрыў шлюбу!

Але гэта ўсё-такі лепш, чым схіляцца і хлусіць! Адна жанчына сказала мне: «Я парушыла шлюб, але да гэтага шлюб парушыў — мяне!»

Блага спараваныя, заўважаў я, сама помслівыя: яны гатовыя помсціць усяму беламу свету за тое, што ўжо не могуць разлучыцца.

Вось таму я і хачу, каб шчырыя гаварылі адно аднаму: «Мы любімся; пабачым, ці любоўна паводзімся! Інакш зарука нашая — памылка.

Дайце нам часу і нядоўгага шлюбу, каб мы пабачылі, ці вартыя мы на вялікі шлюб! Вялікая рэч — быць заўсёды ўдваіх!»

Так я раю ўсім шчырым; і чым была б мая любоў да Звышчалавека і да ўсяго, што набліжаецца, калі б я гаварыў і раіў інакш!

Расці не толькі ўшыркі, але і ўгору — у гэтым, о братове мае, хай паможа вам сад шлюбу!

25.

Глядзіце, хто зачарпнуў мудрасці са старых крыніц, будзе шукаць новых крыніц і вытокаў будучыні.

О братове мае, скора ўзнікнуць новыя народы, і зашумяць у новых глыбінях новыя крыніцы.

Бо землятрус, які засыпае шмат крыніц, і тады многія смягнуць, — ён жа вызваляе схаваныя, патаемныя сілы.

Землятрус адчыняе новыя крыніцы. Пры трасенні народаў пачынаюць струменіць новыя крыніцы.

І хто крыкне тады: «Вось крыніца многім сасмяглым, адно сэрца многім ператомленым, адна воля многім прыладам», — вакол таго збіраецца народ, інакш кажучы — шмат выпрабоўцаў.

Хто можа загадваць і хто павінен слухацца — вось што выпрабоўваецца тады! О, якімі доўгімі пашукамі, варажбою, парадамі, промахамі, доследамі і новымі спробамі выпрабоўваецца гэта!

Вось вучэнне маё: чалавечае грамадства — гэта спроба, гэта доўгае шуканне; яно шукае таго, хто загадвае!

— гэта спроба, братове мае! А ніякі не «дагавор»! Разбіце, разбіце мне гэтае слова, слова размяклых і распалавіненых сэрцаў!

26.

О братове мае! Хто найбольш небяспечны будучыні чалавецтва? Ці ж бо не добрыя і праведныя!

— ці не тыя, што кажуць і чуюць у сэрцы сваім: «Мы ўжо ведаем, у чым дабро і праведнасць, мы ўжо дасягнулі гэтага; гора тым, якія ўсё яшчэ шукаюць!»

І якую шкоду ні чынілі б ліхія, шкода ад добрых — сама шкодная!

І як бы ні нашкодзілі светапаклёпнікі, шкода ад добрых — сама шкодная!

О братове мае, у сэрцы добрых і праведных зірнуў калісьці той, хто сказаў: «Гэта — фарысеі». Але яго не зразумелі.

І не маглі зразумець яго менавіта добрыя і праведныя: бо іхні дух паланёны іх чыстым сумленнем. Глупства добрых незвычайна разумнае.

Але вось праўда: добрыя мусяць быць фарысеямі, у іх няма выбару!

Добрыя мусяць укрыжоўваць таго, хто вынаходзіць сваю дабрачыннасць! Такая яна, праўда!

А другі, хто адкрыў іхнюю зямлю, — зямлю, сэрца і зямное царства праведнікаў, быў той, што спытаўся: «Каго больш за ўсіх ненавідзяць яны?»

Стваральнік ненавісны ім найбольш: той, хто разбівае скрыжалі ўсіх каштоўнасцяў і нішчыць старыя каштоўнасці; яны называюць яго злачынцам.

А добрыя — яны не могуць ствараць: яны заўсёды — пачатак канца:

— яны крыжуюць таго, хто піша новыя каштоўнасці на новых скрыжалях, яны прыносяць сабе ў ахвяру будучыню — яны крыжуюць усю чалавечую будучыню!

Гэтыя добрыя — яны заўсёды былі пачаткам канца.

27.

О братове мае, ці зразумелі вы і гэтае слова? І тое, што казаў я калісьці пра «апошняга чалавека»?..

У кім найбольшая небяспека будучаму чалавецтву? Ці ж бо не ў добрых і праведных?

Разбіце, разбіце мне добрых і праведных! О братове мае, ці зразумелі вы і гэтае слова?

28.

Вы ўцякаеце ад мяне? Вы напалохаліся? Вы дрыжыце ад маёй казані?

О братове мае, калі я сказаў вам разбіць скрыжалі добрых і праведных, тады ўпершыню я пусціў чалавека плысці ў адкрытае мора.

І толькі цяпер ім авалодвае вялікі страх і абачлівасць, вялікая нядужасць і агіда, вялікая марская хвароба.

Уяўныя берагі і прывідную бяспеку завялі ў вас добрыя; у падмане гэтых добрых былі вы народжаныя і спавітыя падманам. Усё, да самых асноў перакручана і перахлушана добрымі.

А той, хто адкрыў зямлю, што называецца «чалавек», той адкрыў і другую — «чалавечую будучыню». Ад сёння вы павінны зрабіцца маракамі, адважнымі і настойлівымі!

Прыспела ўжо вам хадзіць у рост, братове мае, вучыцеся гэтаму! Многія маюць патрэбу ў вас, каб, гледзячы на вас, выпрастацца і ўзбадзёрыцца.

Мора бушуе: усё — у моры. Ну што ж! Наперад, верныя марскія сэрцы!

Што нам тая бацькаўшчына! Туды імкне карабель, дзе зямля нашых дзяцей! Туды, удалеч, імклівей за буру марскую памыкаецца вялікая наша жаданне!

29.

«Чаму ты такі цвёрды? — спытаўся аднаго разу кухонны вугаль у алмаза. — Ці ж мы не блізкія сваякі?»

«Чаму вы такія мяккія?» — так пытаюся я, о братове мае: ці ж вы не браты мне?

Чаму вы такія мяккія, слабыя і дагодлівыя? Чаму так многа адмаўлення і ўмаўлення ў вашым сэрцы? І чаму так мала лёсу ў вашым позірку?

І калі вы не хочаце быць лёсам і няўмольнасцю, хіба зможаце вы са мною — перамагаць?

І калі цвёрдасць ваша не хоча ззяць, рэзаць і расцінаць, хіба зможаце вы са мною ствараць?

Бо стваральнікі — цвёрдыя. І вам павінна быць шчасце адбіць руку сваю на тысячагоддзях, як на воску...

— шчасце — быццам на медзі, адбіць пісьмён на волі тысячагоддзяў, на волі, якая цвярдзейшая і высакароднейшая за медзь. Сама высакароднае — найцвярдзейшае.

О братове мае, гэтую новую скрыжаль я мацую над вамі: цвярдзейце!

30.

О ты, мая воля! Ты, паваротніца ўсіх нягодаў, ты, мая неабходнасць! Аслані мяне ад малых перамог! Ты, воля душы маёй, якую я называю лёсам! Ты, Ува-Мне! Нада-Мною! Аслані і ахавай мяне дзеля аднаго вялікага лёсу!

І апошнюю сваю веліч, о воля мая, захавай на апошняе змаганне, каб быць табе няўмольнай у перамозе сваёй! О, хто не быў пераможану ўласнай сваёй перамогай!

О, чый позірк не цямнеў у гэтым п'янючым сутонні! О, у каго з пераможцаў ногі не падгіналіся і не развучваліся стаяць!

Няхай сталы і дасканалы сустрэну я калі-небудзь свой вялікі Полудзень: як растопленая медзь, як хмара, цяжарная маланкамі, як грудзі, поўныя малака:

— спелы самому сабе і схаванай волі сваёй, быццам лук, успалымнёны да стралы сваёй, як страла, успалымнёная да зоркі сваёй;

— да зоркі, даспелай і дасканалай у зеніце сваім, — палкай, пранізанай, шчаслівай пад забойчымі стрэламі сонца;

— быццам сонца і няўмольная воля яго, гатовая загінуць у перамозе сваёй!

О воля, адваротніца ўсіх нягодаў, мая неабходнасць! Захавай мяне на адну вялікую перамогу!..»

Так сказаў Заратустра.

Той, хто ацаляе

1.

Аднае раніцы, неўзабаве пасля вяртання ў пячору, Заратустра як апантаны, падхапіўся са свайго ложка, крыкнуў страшным голасам і ўстаў над ложкам з такім выглядам, быццам нехта ляжаў на ім і не хацеў уставаць; і так гучаў Заратустраў голас, што ягоныя звяры, спалохаўшыся, пазбягаліся да яго, а з усіх нораў і шчылін, што былі непадалёк ад Заратустравай пячоры, усе жывёлы кінуліся хто куды — ляцелі, беглі, паўзлі, — гледзячы па тым, што ў іх было — ногі ці крылы. А Заратустра сказаў такія словы:

«Падымайся, прадонная думка, выходзь з маёй глыбіні! Я — світанак і твой ранішні певень, уставай, заспаны чарвяк, падымайся! Даўно пара табе прачнуцца ад майго голасу!

Развяжы повязі свайго слыху: слухай! Бо і я хачу цябе слухаць! Падымайся! Тут хапае грому, каб і магілы пачулі!

І сатры сон, і слепату, і тупасць з вачэй! І слухай мяне нават вачыма: бо мой голас ацаляе нават тых, што нарадзіліся сляпыя.

А прачнуўшыся — чувай вечна: не такі я, каб, разбудзіўшы прабабку, сказаць ёй: «Спі далей!»

Вось ты варушышся, пацягваешся, крэкчаш? Уставай! Не крактаць павінна ты, а гаварыць! Цябе кліча бязбожнік Заратустра!

Я, Заратустра, абаронца жыцця, абаронца цярпенняў, абаронца кола — я клічу цябе, мая прадонная думка!

О, здароўя мне! Ты ідзеш, я чую цябе! Бездань мая кажа, сваю апошнюю глыбіню выставіў я на святло!

Здароўя мне! Прыходзь! Прыходзь! Падай мне руку — ха! пусці! ха-ха! — мярзота, мярзота, мярзота — гора мне!»

2.

Але як толькі Заратустра вымавіў гэтыя словы, упаў, як мёртвы, і доўга ляжаў нерухома, як мёртвы. Ачуняўшы, ён быў белы, дрыжаў, не сыходзіў з месца і доўга не браў ні есці, ні піць. А трывала гэта сем дзён; але звяры не пакідалі яго ні ўночы, ні ўдзень, і толькі арол лётаў па ежу. Усё, што ён знаходзіў альбо здабываў сілаю, складваў Заратустру на ложак; так што той ляжаў сярод жоўтых і чырвоных ягад, вінаграду, сакавітых яблыкаў, кедравых арэхаў і духмяных траў. А ў ногі былі пакладзены два ягняці — цяжка далося адбіць іх у пастухоў.

Нарэшце, праз сем дзён падняўся Заратустра на ложку, узяў у рукі чырвоны яблык, панюхаў — і прыемны яму быў пах яблыка. І тады вырашылі ягоныя звяры, што пара загаварыць з ім.

«О Заратустра, — сказалі яны, — вось ужо сем дзён, як ты ляжыш з ацяжэлымі вачыма: ці не хочаш ты нарэшце ўстаць на ногі?

Выйдзі са сваёй пячоры: свет чакае цябе, як сад. Вецер калыша густыя пахошчы, якія ляцяць да цябе, і ўсе ручаі гатовыя бегчы за табою.

Усе рэчы ўтохліся па табе, ты ж бо сем дзён ляжаў адзін: дык выйдзі з пячоры! Усе рэчы хочуць быць табе лекарамі!

Альбо, можа, новая веда прыйшла да цябе, горкая і цяжкая? Як рашчыненае цеста ляжаў ты, і вось — паднялася душа твая і выйшла за свае межы».

О звяры мае, адказаў Заратустра, балбачыце сабе і дайце мне наслухацца вас! Разбіраюць мяне вашы казані; там, дзе так балбочуць, там свет расхінаецца мне садам.

Як прыемна, што ёсць словы і гукі: словы і гукі — хіба яны не прывідныя масты і вясёлкі паміж усім, што раз'яднана навекі?

У кожнай душы — свой адмысловы свет, і свет іншай душы для яе — свет іншы.

Якраз у рэчах, найбольш паміж сабою падобных, найпрыгажэй хлусіць блізір падабенства; бо сама малую прорву найцяжэй пераскочыць.

Ці ж можа быць мне што-небудзь — па-за мною? Нічога няма па-за намі! Але чуючы гукі, мы забываемся пра гэта; як цудоўна, што мы забываемся!

Ці не на тое падораны рэчам імёны і гукі, каб чалавек прападаў па любасных рэчах? Гаварыць — гэта цудоўная дурасць: гаворачы, чалавек танцуе над усімі рэчамі.

Якая прыемная ўсякая казань і падман гукамі! Гукамі танцуе наша любоў па каляровых вясёлках».

«О Заратустра, — сказалі на гэта звяры, — таму, хто думае гэтаксама, як і мы, усе рэчы танцуюць самі па сабе; усё прыходзіць, падаё адно аднаму рукі, смяецца, уцякае і зноў вяртаецца.

Усё сыходзіць, усё вяртаецца; вечна коціцца Кола Жыцця. Усё памірае, усё зноў зацвітае; вечна бяжыць Год Жыцця.

Усё разбураецца, усё будуецца зноў; вечна будуецца ўсё той самы Дом Жыцця. Усё разлучаецца і сустракаецца зноў; вечна вернае сабе застаецца Кола Жыцця.

Кожнае імгненне пачынаецца жыццё; вакол кожнага «тут» абарачаецца колападобнае «там». Сярэдзіна — усюды. Дарога вечнасці — крывая».

«Ах вы, шэльмы! Ах вы, катрыншчыкі! — адказаў Заратустра і зноў заўсміхаўся, — вы добра ведаеце, што павінна спраўдзіцца ў сем дзён;

— і як пачвара тая запаўзла мне ў горла і душыла мяне! Але я адкусіў ёй галаву і выплюнуў.

А вы, — вы ўжо зрабілі з гэтага песеньку на катрынку? І вось, я ляжу тут, яшчэ не ачомаўся ад схваткі з той пачварай і яшчэ не ачуняў ад збавення свайго.

І вы гледзіце на ўсё гэта? О звяры мае, няўжо і вы жорсткія? Няўжо і вам, як людзям, падабалася глядзець на жудасныя пакуты мае? Бо чалавек — сама жорсткі звер.

Трагедыі, крыжаванні, бой быкоў — усё гэта было ў яго дагэтуль найбольшай радасцю на зямлі; і калі ён прыдумаў пекла, дык пекла зрабілася яму на зямлі небам.

Калі вялікі чалавек крычыць — тут і лётам ляціць да яго маленькі, пажадліва высалапіўшы язык, і называе гэта — «спагадаю».

З якім запалам маленькія людзі — асабліва паэты — вінавацяць жыццё на словах! Паслухайце іх, але не прапусціце задаволенасці, якая гучыць у кожнай іхняй скарзе!

Жыццё імгненна перамагае сваіх вінаваўцаў. «Ты любіш мяне? — пытаецца яно бессаромна.

Пачакай крыху, пакуль што мне няма калі разбірацца з табою».

З сабою чалавек — сама жорсткі звер; але ў кожнага, хто называе сябе «грэшнікам», «тым хто нясе крыж свой» альбо «пакаянцам», не прапусціце пахацінства, якое гучыць у кожнай ягонай скарзе і асудзе!

Але кажучы ўсё гэта, ці не раблюся і я сам абвінаваўцам чалавека? О звяры мае, вось адзінае, чаго я навучыўся да гэтага часу: усё ліхое ў чалавеку патрэбна яму дзеля яго ж дабра і ўсяго найлепшага,

— усё благое і ліхое ёсць найлепшая сіла і цвёрды камень у руцэ ў найвялікшага творцы; чалавеку трэба рабіцца ўсё лепшым і злейшым.

Але не на тым веданні я быў распяты, што чалавек злы, наадварот, я крычу, як дагэтуль ніхто не крычаў:

«О,якая нікчэмнасць усё ліхоцце ягонае! О, якое дробнае ўсё яго найлепшае!»

Запаўзлі мне ў горла і душылі мяне велізарная перанасычанасць чалавекам і прадказанні прарока: «Усё роўна нішто не мае ўзнагароды сваёй, веданне душыць».

Доўгае сутонне слалася перад мною; да смерці стомленая і на смерць п'яная скруха мармытала, пазяхаючы:

«Вечна вяртаецца ён, той маленькі чалавек, ад якога ты так стаміўся» — так, пазяхаючы, казала скруха мая, пацягвалася і не магла заснуць.

Нарокі мае сядзелі на ўсіх магілах чалавечых і не маглі падняцца; зітханні мае і пытанні ўдзень і ўначы турзалі мяне скаргамі, і душылі, і злавесна кракалі:

«О, чалавек заўсёды вяртаецца! Маленькі чалавек вечна вяртаецца!»

Калісьці я бачыў абодвух голых — сама вялікага чалавека і сама малога: надта падобныя яны адзін да аднаго — нават у сама вялікім яшчэ залішне чалавечага!

Нават сама вялікі — які ж ён яшчэ малы! — гэта было маё перанасычэнне чалавекам! А вечнае вяртанне маленькага чалавека адварочвала мяне ад жыцця агідаю!

О агіда! Агіда! Агіда!» — так казаў Заратустра, уздыхаючы і здрыгаючыся; бо згадаў ён сваю хваробу. Але звяры не далі яму дагаварыць казань.

«Не гавары болей, о ты, што выздараўліваеш! — адказвалі яны яму. — Лепей выйдзі вонкі, туды, дзе свет, быццам сад, чакае цябе.

Ідзі да ружаў, і да пчол, і да чародаў галубоў! Але спачатку ідзі да пеўчых птушак — і навучыся ў іх спяваць!

Бо спевы — таму, хто папраўляецца; а здароваму — казані. Ну, а як што і здароваму закарціць спяваць, дык песні ягоныя будуць не такія».

«Ах вы шэльмы і катрыншчыкі, замоўкніце! — адказваў Заратустра, смеючыся са сваіх звяроў. — Вы добра ведаеце, якую ўцеху здабыў я сабе за гэтыя сем дзён!

Мне трэба зноў спяваць — вось тая ўцеха і цаленне, якія ўведаў я: ці не хочаце вы і з гэтага зрабіць вулічную песеньку?»

«Не кажы болей, — зноў адказвалі яму звяры, — лепей зрабі сабе ліру, о, каторы ацаляецца, новую ліру!

Згадзіся ж, о Заратустра! Новым песням патрэбна і новая ліра.

Спевамі, шумнай радасцю і новымі песнямі гой душу сваю, Заратустра: каб ты мог несці цяжар вялікага лёсу свайго, — долі, якая ніколі дагэтуль не выпадала чалавеку!

Бо добра ведаюць твае звяры, о Заратустра, хто ты і кім павінен зрабіцца: ты — настаўнік Вечнага Вяртання, — гэта ад сёння доля твая!

Ты павінен першы звеставаць гэта вучэнне — і як жа твой вялікі лёс не будзе таксама найвялікшай небяспекай і хваробай!

Вось мы ведаем, як вучыш ты: што ўсе рэчы вечна вяртаюцца, а з імі і мы самі, што мы існавалі ўжо безліч колькі разоў, а з намі — усе рэчы.

Ты вучыш, што ёсць Вялікі Год станаўлення, незвычайны год-волат; нібы клепсідра, павінен ён абарачацца зноў і зноў, каб нанава напаўняцца і зноў цячы;

— і ўсе гэтыя гады роўныя самім сабе, як у сама вялікім, так і ў сама малым; і самыя мы ў кожны Вялікі Год роўныя сабе, як у сама вялікім, так і ў сама малым.

І калі б ты цяпер захацеў памерці, о Заратустра, дык мы ведаем і тое, што б ты тады пачаў гаварыць пра сябе. Але звяры твае просяць, каб ты пакуль што не паміраў!

Без страху, глыбока ўздыхаючы ад шчасця, ты казаў бы: бо цяжар велізарнае ношы быў бы з цябе зняты, о найцярплівейшы!

«Вось я паміраю і знікаю, — такія былі б твае словы, — і ў імгненне ператвараюся ў нішто. Душы такія ж смяротныя, як і целы.

Але сувязь прычын, у якія я ўплецены, зноў вернецца і зноў створыць мяне! І сам я — адна з прычын Вечнага Вяртання.

Я вяртаюся — разам з гэтым сонцам, з гэтай зямлёй; з гэтымі арлом і змяёй — не дзеля нейкага новага, альбо лепшага, альбо падобнага жыцця:

Я вечна вяртаюся да гэтага жыцця як у сама вялікім, так і ў сама малым, каб зноў вучыць пра Вечнае Вяртанне ўсіх рэчаў.

— каб зноў сказаць сваё слова пра Вялікі Полудзень зямлі і чалавека, каб зноў звеставаць людзям пра Звышчалавека.

Я сказаў слова і гіну ў імя яго: так хоча вечны лёс мой — я гіну як прадвеснік!

Настаў час, калі кожны, хто гіне і ідзе да схілу свайго, дабрасловіць сам сябе. Так канчаецца захад Заратустры»...

Сказаўшы гэтыя словы, звяры замоўклі і чакалі адказу Заратустры: але ён не заўважыў, што спыніліся іх прамовы. Нібы ў сне, ціха ляжаў ён з заплюшчанымі вачыма, хоць і не спаў, — бо ён гутарыў са сваёю душою. І тады змяя і арол, бачачы, што ахінула яго маўчанне, ушанавалі вялікую цішыню, якая абступіла яго, і асцярожна адышлі.

Пра вялікае тамленне

«О душа мая, я навучыў цябе гаварыць «Сёння», і «Колісь», і «Раней», і навучыў карагодзіць над усімі «Тут», «Туды», і «Там».

О душа мая, з усіх закуткаў я вывеў цябе і ачысціў ад пылу, павуціны і мораку.

О душа мая, я змыў з цябе дробны сорам і загуменную цноту і пераканаў стаяць голай пад позіркам сонца.

Бурай, імя якой — дух, бушаваў я над расхваляваным морам тваім; усе хмары я разагнаў над табою і задушыў душагуба, які называецца «Грэх».

О душа мая, я даў табе права казаць «Не», як кажа гэтая бура, і казаць «Так», як адкрытае чыстае неба: ты спакойная цяпер, быццам святло, і праходзіш праз усе буры адмаўлення.

О душа мая, я вярнуў табе свабоду над усім створаным і няствораным: і хто ведае, як ведаеш ты, асалоду будучыні.

О душа мая, я навучыў цябе пагардзе, але не той, што прыходзіць, нібы чарвівасць, а вялікай пагардзе, якая любіць, якая тады любіць больш за ўсё, калі больш за ўсё пагарджае.

О душа мая, я навучыў цябе пераконваць так, што пераконваеш ты і самыя асновы: падобна сонцу, якое пераконвае мора падняцца да сваіх вышыняў.

О душа мая, я зняў з цябе ўсякае паслушэнства, кленчанне і падуладнасць, я даў табе імя «Пагарда бедаў» і «Лёс».

О душа мая, я даў табе новыя імёны і цацкі і назваў цябе: «Лёс», «Кола колаў», «Пупавіна часу» і «Блакітны звон».

О душа мая, твайму царству зямному даў я адпіць усякае мудрасці, усіх новых вінаў, а таксама ўсіх незабыўна-старых вінаў мудрасці.

О душа мая, святло многіх сонцаў выліў я на цябе, цемру кожнай ночы, і ўсякую тугу і маўчанне: і вось — вырасла ты ў мяне, быццам лаза вінаградная.

О душа мая, цяжкая плодам сваім, быццам лаза вінаградная, стаіш ты перада мною, з набрынялымі саскамі і цёмнымі, густа навіслымі залацістымі гронкамі:

— збянтэжаная і прыгнечаная шчасцем, поўная чакання ў надмеры сваім і ў сораме ад гэтага чакання.

О душа мая, нідзе няма і не было падобнай да цябе, з большай любоўю, шырокай і ўсеахопнай! Дзе будучыня і мінуўшчына сыходзіліся б бліжэй, чым у табе?

О душа мая, я ўсё аддаў табе, і дзеля цябе апусцелі рукі мае. І вось! Цяпер ты гаворыш мне з усмешкай, поўная смутку: «Хто ж з нас павінен дзякаваць:

— ці павінен дзякаваць дарыльнік, што ўзяў у яго той, хто бярэ? Дарыць — ці гэта не патрэба есці? Браць — ці не ёсць гэта спагада?»

О душа мая, я разумею ўсмешку смутку твайго: цяпер плод твой сам цягне журботныя рукі!

Паўната твая пазірае на шумнае мора, шукае і чакае; туга ад надмеру глядзіць праз неба вачэй тваіх!

І сапраўды, о душа мая! Хто, бачачы ўсмешку тваю, не сплываў бы слязьмі? Самі анёлы лілі б слёзы перад мілатою ўсмешкі тваёй!

Твая даброць і твая звышдабрыня не хочуць скардзіцца і плакаць: але самая ўсмешка твая сплывае жаданнем слёз, і дрыготкія вусны — прагаю галашэння.

«Усякі плач ці не ёсць скарга? І ўсякая скарга ці не ёсць абвінавачанне?» — так ты кажаш сабе, і лепей усміхаешся, чым слязьмі выліваеш цярпенні свае:

— патокамі слёз выліць твае цярпенні ад твайго надмеру і тамлення вінаграднай лазы па вінаградары з ягоным нажом!

Але калі не хочаш галасіць, не хочаш выплакаць пурпуровую скруху, табе дадзена будзе спяваць, о душа мая! Глядзі, я ўсміхаюся сам, прадвяшчаючы табе гэта: — табе дадзена будзе спяваць песню цярпенняў, пакуль моры не аціхнуць, прыслухоўваючыся да тамлення твайго, — пакуль на ціхай змаркочанай роўнядзі мора не паявіцца човен, залаты цуд, вакол золата якога кружляцьме ўсё добрае, благое і нябачнае; — і мноства звяроў, вялікіх і малых, і ўсе цудоўнае, легканогае, будзе бегаць па блакітных сцежках, — туды да залатога цуду, да вольнага чоўна і ягонага гаспадара — да вінаградара, які чакацьме з алмазным сваім нажом, — да твайго вялікага збаўцы,о душа мая, — пакуль яшчэ безназоўнага; толькі песні будучыні знойдуць яму імя! І сапраўды, ужо водарыць дыханне тваё гэтымі песнямі; — ужо палаеш і мроіш ты, ужо п'еш суцяшэнне з усіх глыбокіх, звонкіх крыніц, ужо адпачывае туга твая ў шчасці будучых песень!

О душа мая, цяпер я аддаў табе ўсё, нават сваё апошняе, і дзеля цябе апусцелі мае рукі: я загадаў табе спяваць — вось маё апошняе!

Я загадаў табе спяваць, дык скажы мне, скажы: хто з нас павінен дзякаваць? — Зрэшты, не, лепей спявай мне, спявай, о душа мая! І дазволь мне дзякаваць табе!»

Так сказаў Заратустра.

Другая скочная песня

1.

«У вочы твае я заглянуў нядаўна, о Жыццё: блішчала золата ў начы тваіх вачэй — і змоўкла маё сэрца перад палкім жаданнем:

— я ж бачыў, як залаты човен блішчаў на цёмнай вадзе, як знікаў і як зноў паяўляўся, ныраў, вынырваў і да сябе вабіў, залаты човен-гушкалка!

На мае ногі, што парываюцца ў скокі, ты кінула позірк — смяшлівы, пытальны, гарачы, п'янкі.

Сваімі маленькімі ручкамі ты толькі двойчы кранула кастаньеты — і вось ужо ногі мае ажылі, адурманеныя танцам.

Пяты адрываліся ад зямлі, пальцы ног быццам прыслухоўваліся, каб цябе зразумець: бо слых у танцора — у пальцах яго ног!

Я памкнуўся да цябе — і адступілася ты ад мяне; зашалясцелі, узляцелі, узвіліся на мяне хвалі тваіх валасоў!

Ад цябе і ад гэтых змей адхіснуўся я: і спынілася ты, крыху адвярнуўшыся, і палкае жаданне гарэла ў паглядзе тваім.

Хітрымі позіркамі вучыш мяне ты дарогам крывым; на дарогах крывых вучацца хітрасці ногі мае!

Зблізку я баюся цябе, здалёку — абагаўляю; твае ўцёкі вабяць, твой позірк зысклівы — спыняе: я пакутую, але чаго я не адцярпеў бы дзеля цябе!

Дзеля цябе, чый холад успалымняе, чыя нянавісць чаруе, чые ўцёкі прывязваюць, чые кпіны хвалююць:

— хто не адчуваў нянавісці да цябе — якая скоўвае, аблытвае, спакушае, шукае, здабывае! Хто не любіў цябе — невінаватую, нецярплівую, шалапутную грэшніцу з вачыма дзіцяці!

Куды надзіш мяне цяпер, ты — верх дасканаласці і неўтаймавальнасці? І зноў уцякаеш — салодкая і няўдзячная ветрагонка!

У танцы імкнуся я за табою, па найменшым следзе, табою пакінутым. Дзе ты? Падай мне руку! Хоць адзін пальчык падай!

Тут пячоры і зарасці: можна заблудзіцца! Стой! Пачакай! Хіба не бачыш ты, як праносяцца совы і кажаны?

Ты — сава! Ты — кажан! Хочаш дражні мяне? Дзе мы? Ці не ў сабак навучылася ты скуголіць і брахаць?

Як міла шчэрыш ты на мяне белыя зубкі, а злыя вочы так і бліскаюць у цяні валасоў!

Вось гэта танец дык танец! Я — паляўнічы, кім жа ты хочаш быць: маім сабакам ці сарнай?

Вось ты і поруч! Яшчэ хутчэй, ліхая скакуха! А цяпер угору! І туды! Жаль! Скачучы, я сам упаў!

О пагардлівая, глядзі, — я ляжу і прашу літасці! Больш прыемнымі сцежкамі хацеў бы ісці я з табою:

— сцежкамі кахання праз моўчу стракатых зарасцяў! Альбо там, па беразе возера, у глыбінях якога танцуюць залатыя рыбкі!

Ты стамілася? Зірні на вячэрнюю зару; а вунь — пасуцца авечкі; хіба не дзівосна — заснуць пад гукі пастуховай жалейкі?

Ты так стамілася? Я занясу цябе туды, абдымі мяне! А калі ты сасмягла, я знайду, чым цябе напаіць, толькі вусны твае адмовяцца піць!

О гэта гнуткая, увішная змейка, вядзьмарка праклятая! Увінулася! Дзе ты? А на твары маім засталіся дзве чырвоныя плямы ад тваіх рук!

Далібог, я стаміўся быць пастухом тваім вечным! Я дагэтуль спяваў табе, чарадзейка, а цяпер — ты закрычыш у мяне!

У такт плётцы маёй будзеш скакаць і крычаць! Бо не забыўся ж я плёткі? Не, не забыўся!»

2.

Так, адказвала мне Жыццё, заціскаючы рукамі свае далікатныя вушы:

«О Заратустра! Не ляскай так страшна плёткай сваёю! Ты ж ведаеш: шум забівае думкі, а да мяне якраз прыйшлі такія пяшчотныя думкі!

Мы з табою — па-за дабром і па-за ліхам і не творым ні таго ні другога. Па той бок дабра і зла знайшлі мы выспу сваю і зялёны луг — мы двое, толькі я і ты! Таму мы павінны жыць у спакоі і згодзе!

А калі мы не любім адно аднаго ад шчырага сэрца, ці варта праз гэта гневацца?

Ты ж ведаеш, што хораша стаўлюся я да цябе, а часта нават залішне хораша: і ўсё таму, што раўную цябе да тваёй мудрасці. Ах, гэтая мудрасць, старая бязглуздая дурніца!

Але калі мудрасць твая возьме дый кіне цябе, тады і любоў мая нядоўга прабудзе з табою».

Тут Жыццё задуменна азірнулася і ціха сказала: «О Заратустра, ты не надта верны мне!

Ты даўно ўжо любіш мяне не так моцна, як кажаш: ведаю, ты збіраешся неўзабаве пакінуць мяне.

Бо ёсць стары, цяжкі-цяжкі, гулкі звон — да самай пячоры тваёй далятаюць уначы ягоныя ўдары:

— І калі чуеш ты, як апоўначы б'е гадзіннік, ты думаеш паміж першым і апошнім — дванаццатым ударам

— думаеш пра тое, о Заратустра, што неўзабаве пакінеш мяне, — я ведаю гэта».

«Ведаю, — вагаючыся, адказаў я, — але ты ведаеш таксама...» — І я сказаў Жыццю нешта на вуха, шэптам, пра залатыя пасмы яго скудлачаных, вар'яцкіх валасоў.

«Ты ведаеш гэта, о Заратустра? Гэтага не ведае ніхто».

І глядзелі мы адно на аднога, і пазіралі на зялёны луг, на які клаўся вечаровы халадок, і галасілі. І гэтым разам Жыццё было мне мілейшае, чым калі-небудзь мудрасць мая».

Так сказаў Заратустра.

3.

Раз!
О чалавеча! Зважай!
Два!
Глыбокае поўначы думкі чытай!
Тры!
«Я заснуў, я заснуў —
Чатыры!
Прачнуўся з глыбокага сну:
Пяць!
Глыбокі мой свет.
Шэсць!
Глыбейшы, чым думала ноч.
Сем!
Глыбокі боль свету, —
Восем!
Радасць — за скруху глыбейшая:
Дзевяць!
Хто кажа: «Мініся!
Дзесяць!
Але ўсякая радасць прагне вечнасці, —
Адзінаццаць!
Прагне глыбокай, глыбокай вечнасці!»
Дванаццаць!

Сем пячатак, альбо Песня сцвярджэння і праўды

1.

Калі я прарок і калі ўжо я поўны таго прарочага духу, які лунае над горным перавалам паміж двума морамі,

цяжкаю хмараю блукаючы над мінулым і будучым; варожы душным нізінам і ўсяму стомленаму, што не можа ні жыць, ні памерці,

гатовы кідаць маланкі з цёмных грудзей і прамяні святла, якія збаўляюць; цяжарны маланкамі, якія ўсклікаюць «Так!»; у чыім смеху гучыць «Так!»; гатовы разліць святло прароцтваў:

— але шчасны той, хто носіць гэта ва ўлонні сваім! І праўда, доўга ён будзе цяжкаю хмараю навісаць над скалою, той, хто калісьці мае запаліць святло будучыні!

О, як не імкнуцца мне палымяна да Вечнасці і да шлюбнага пярсцёнка над усімі пярсцёнкамі — да Пярсцёнка Вяртання!

Ніколі яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю, бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

2.

Калі свайго часу мой гнеў разбураў магілы, перастаўляў пагранічныя камяні і скідаў у прорвы старыя разбітыя скрыжалі;

калі кпіны мае, быццам бура, змяталі парахно сатлелых слоў, і быў я памялом усім павукам-крыжакам і ачышчальным ветрам старым задушлівым скляпам:

— калі я сядзеў, радуючыся, каля мясцінаў супакаення старых божышчаў, дабраслаўляючы і любячы свет каля помнікаў былым паклёпнікам на яго:

— бо люблю я нават цэрквы і магілы божышчаў, калі праз разбураныя купалы глядзіць сонца сваім ясным вокам; і быццам травы і чырвоныя макі, люблю я руіны храмаў:

— о, як не імкнуцца мне палымяна да Вечнасці і да шлюбнага пярсцёнка над усімі пярсцёнкамі — да Пярсцёнка Вяртання!

Ніколі яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

3.

Калі раней да мяне прыходзіла натхненне, якое брала пачатак ад таго жыватворнага дыхання, ад той нябеснай неабходнасці, што нават выпадковасці прымушае зорна карагодзіцца;

калі я смяяўся калісьці смехам стваральнай маланкі, за якою грозна, але непакорліва ідзе гром дзеяў;

калі колісь сядзеў з божышчамі за гульнёвым сталом зямлі і гуляў з імі ў косці, так што зямля дрыжала і пакрывалася шчылінамі, вырыгаючы ў прастору патокі агню:

— бо зямля — гэта стол божышчаў, які ўздрыгвае ад іх гульнёвых касцей і новых творчых размоваў:

— о, як не імкнуцца мне палымяна да Вечнасці і да шлюбнага пярсцёнка над усімі пярсцёнкамі — да Пярсцёнка Вяртання!

Ніколі яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

4.

Калі за адзін глыток выпіваў я калісьці пеністы моцны трунак з кубка, у якім была прыгатаваная сумесь усіх рэчаў:

калі рука мая змешвала разам далёкае і блізкае дадаючы агню ў дух, да цярпенняў — радасць, да благога — добрае;

калі я сам — драбінка той выбаўляльнай солі, чыёй сілай у тым кубку нараджаецца добрая сумесь:

— бо ёсць соль, якая звязвае дабро са злом, і нават самое зло будзе добрай прыправай і шумавіннем лішку, што б'е цераз край:

— о, як не імкнуцца мне палымяна да Вечнасці і да шлюбнага пярсцёнка над усімі пярсцёнкамі — да Пярсцёнка Вяртання!

Ніколі яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую хахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

5.

Калі я люблю мора і ўсё, што роднаснае мору, асабліва калі яно гнеўна супярэчыць мне;

калі ёсць ува мне тая радасць пошуку, што імкне ветразі насустрач нязведанаму, калі ёсць у радасці маёй радасць марака;

калі колісь радасць мая ўсклікала: «Бераг знік з вачэй — сёння апалі з мяне апошнія путы,

— бясконцасць бушуе навокал, дзесьці там, далёка, вабна ззяе прастора і час, наперад! Мацуйся, старое сэрца!»:

— о, як не імкнуцца мне палымяна да Вечнасці і да шлюбнага пярсцёнка над усімі пярсцёнкамі — да Пярсцёнка Вяртання!

Ніколі яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

6.

Калі дабрачыннасць мая — дабрачыннасць танцора, і я часта абедзвюма нагамі ныраў у залаціста-аксамітны экстаз;

калі злосць мая — злосць смяшлівая, што жыве сярод ружаў і лілеяў;

— а ў смеху ўсё благое адно каля аднога, але асвячонае і апраўданае боскасцю сваёю;

— і калі ў тым альфа і амега мая, каб усё цяжкае зрабілася лёгкім, усякае цела, і танцавала, а дух зрабіўся птушкай: і праўда, гэта і ёсць альфа і амега мая!

— о, як не імкнуцца мне палымяна да Вечнасці і да шлюбнага пярсцёнка над усімі пярсцёнкамі — да Пярсцёнка Вяртання!

Ніколі яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

7.

Калі колісь я распасціраў над сабою ціхае неба і на сваіх крылах імкнуўся ў свае нябёсы;

— калі, гуляючы, я плаваў у глыбінях святла, і птушка-мудрасць прылятала да свабоды маёй;

— і казала мне так: «Зірні, няма ні верху, ні нізу! Усюды ўзлятай, ці то ўгору, а ці то ўніз — ты ж лёгкі! Спявай! Перастань гаварыць;

— ці ж усе словы створаны не для цяжкіх? Ці ж усе словы не хлусяць лёгкім! Спявай! Перастань гаварыць!»

— о, як не імкнуцца мне палымяна да Вечнасці і да шлюбнага пярсцёнка над усімі пярсцёнкамі — да Пярсцёнка Вяртання!

Ніколі яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!