Парфума
Гiсторыя аднаго забойцы
Зюскiнд Патрык
Частка трэцяя
З5
Калi на першы этап падарожжа па Францыi ў Грануя пайшло сем гадоў, дык другi ён адолеў за сем дзён, нават за менш. Ён больш не пазбягаў людных гасцiнцаў i гарадоў, нiкуды не збочваў. У яго быў пах, былi грошы, ён верыў верыў у сябе, i ён спяшаўся.
Ужо пад вечар таго дня, як ён пакiнуў Манпелье, ён прыйшоў у Гро-дзю-Руа, партовы гарадок на паўднёвы захад ад Эг-Морта, адкуль на грузавым паруснiку адплыў у Марсэль. У марсэльскiм порце ён адразу пашукаў карабель, якi плыў далей уздоўж узбярэжжа, на ўсход. Праз два днi быў ужо ў Тулоне, а яшчэ праз тры днi --у Кане. Рэшту дарогi ён iшоў пеша. Ён iшоў па сцежцы, якая вяла ўглыбiню краiны, на поўнач, да гор.
Праз дзве гнадзiны ён стаяў наверсе пласкагор'я, а перад iм на шмат мiляў наўсцяж прасцiраўся басейн ракi, нешта накшталт велiзарнай ландшафтнай мiсы, берагi якое складалiся з пагоркаў i крутых горных хрыбтоў, а далёкае вусце пакрывалi ўзараныя палеткi, уробленыя, дагледжаныя сады i алiўкавыя гайкi. Нейкая адметна адмысловая, iнтымная атмасфера запаўняла гэтую мiсу. Хоць мора было так блiзка, што яго можна было бачыць з вяршынь пагоркаў, у iм не было нiчога марскога, нiчога саланавата-пясчанага, нiчога адкрытага --адноцiхая ад'яднанасць, быццам узбярэжжа было за некалькi дзён дарогi. I хоць на поўначы падымалiся вялiкiя горы, на якiх яшчэ ляжаў i яшчэ доўга ляжацьме снег, тут не адчувалася нiякай дзiкасцi цi ўбогасцi, нiякага халоднага ветру. Вясна тут прабiлася далекй, чым у Манпелье. Мяккае мроiва слалася над палямi, было як шкляны звон. Абрыкосавыя i апельсiнавыя дрэвы стаялi ў квеценi, i цёплае паветра было прыдухмянена нарцысамi.
На другiм беразе гэтай вялiзнай мiсы, прыкладна праз дзве мiлi, ляжаў цi, лдепей сказаць, ляпiўся да урвiшчаў гор нейкi горад. З адлегласцi ёнiне рабiў надта раскошнага ўражання. Там не было магутнага, каб над усiмi дамамi, сабора, а толькi пупышка званiцы, не было дамiнанты -- крэпасцi-фартэцыi, не было нiякага асаблiва выбiтнага будынка. Сцены зусiм не здавалiся непрыступнымi, сюд-туд дамфы перлiся з-за агароджы, як бы каб дастацца на роўную паверхню, i дадавалi гэтай мяккай акварэлi крыху пашкуматанасцi. ЗХдавалася, гэты горад дужа часта бралi захопнiкi, потым зноў пакiдалi, ён як бы стамiўся сур'ёзна супрацiўляцца будучым уварванням --не ад слабасцi, а як бы з нЯдбальства цi, лепей, нават ад адчування сваёй сiлы.Ён як бы не хацеў выстаўляцца, што-та я. Ён валодаў вялiкай пахучай мiсай, якая раскашавала каля ягоных ног, i, здавалася, гэтага яму годзе.
Гэты адначасова заняхаены i самаўпэўнены гарадок называўся Грас i вось ужо каторае дзесяцiгоддзе лiчыўся сталiцай гандлю i вытвворчасцi духмянасцяў, парфумных тавараў, туалетнага мыла i алеяў. Джузэпэ Бальдзiнi заўсёды вымаўляў яго назву з замроеным захапленнем. Ён казаў, што гэты горад -- Рым пахошчаў, зямля абяцаная парфумнiкаў, i хто не прайшоў тутэйшай школы, той -- не парфумнiк.
Грануй глядзеў на горад Грас даволi цвярозымi вачыма. Ён не шукаў абяцанага краю парфумы, i сжрца Ягонае не застукатала, калi ён угледзеў гняздо, якое прыляпiлася да высокiх спадаў гор.Ён прыйшоў, ведаючы, што тут лепш, чым дзе б тое нi было, можна навучыцца тэхнiчным спосабам здабывання пахаў.Якраз iх ён i манiўся засвоiць, маючы ў тым патрэбу дзеля сваiх мэтаў. Ён дастаў з кiшэнгi флакон са сваёй парфумай, ашчадлiва ёю пакарыстаўся i -- у дарогу. Праз паўтары гадзiны, падполудзень, ён быў у Грасе.
Ён перакусiў на пастойным двары ў верхнiм горадзе на пляцы Оз-Эр. Пляц па ўсёй даўжынi перасякаў ручай, у якiм дубiльшчыкi мачылi скуры, каб потым разапнуць iх на прасушку. Смярдзела тут так апраметна, што многiя пастойнiкi есцi не маглi. Але не Грануй. Яму гэты пах быў знаёмы, ён яму толькi дадаваў рызыкi. Ва ўсiх гарадах ён найперш iшоў у кварталы гарбароў. Потым, выходзячы са смуроду i выведваючы iншыя мясцiны ў горадзе, ён ужо не чуўся там чужым.
Увесь дзень, ад полудня да вечара, ён нышкарыў па горадзе. Горад быў неверагодна брудны, нягледзячы на,а, можа нават, дзякуючы вадзе, якое тут было пропадзь, яна струменiлася з тузiна крынiц i фантанаў, булькатала ў недагледжаных ручаях i канавах i падмывала, i заглейвала завулкi. Дамы ў некаторых кварталах так скупiлiся, так стаўклiся, што на праходы i лесвiчкi заставалася шырынi па тры пядзi, i прахожыя, якiя прадзiралiся па гэтым балоце, шчыльна цiснулiся адзiн да аднаго, калi каму трэба было каго абагнаць. I нават на пляцах i на нямногiх шыршых вулiцах карэты ледзьве маглi раз'ехацца. I вось жа яно, прыўсёй гразi, ры ўсёй сталочанасцi i цеснаце горад распiрала прадпрымальнасць рамеснiкаў. Робячы абыход, Грануй налiчыў не менш за сем мылаварняў, тузiн парфумных i пальчатнiцкiх майстэрняў, безлiч дробных катухоў, дзе рабiлi дыстыляты, шмiнкi i спецыi i, нарэшце, нешта з сем оптавых лавак, дзе ўжо гэтымi ўсiмi пахошчамi гандлявалi.
У кожным разе тут былi гандляры з сапраўднымi буйнымi канторамi парфумных вырабаў. Па дамах не заўсёды можна было пазнаць. Бо фасады глядзелiся па-буржуазнаму някiдка. Затое, што ляжала за фасадамi -- на складах, у кладоўках i ў велiзарных сутарэннях -- барылы з алеем, штабелi духмянага лавандавага мыла, балоны з кветкавымi эсэнцыямi, вiны, настоi, рулоны пахучых скур, мяхi, i куфры, i скрыпкi, набатаваныя спецыямi...-- Грануй улоўлiваў iх пахi ва ўсiх дэталях праз самыя тоўстыя сцены -- было багацце, якога i князi не мелi. А калi ён унюхваўся мацней, праз празаiчныя гандлёвыя i складскiя памяшканнi, ён з вулiцы пазнаваў, што за гэтымi нехлямяжымi буржуазнымi дамамi стаялi будынкi самага раскошнага кшталту. Вакол маленькiх, але чароўных садкоў, дзе раслi алеандры i пальмы i дзе плескаталi фантаны сярод клумбаў, мясцiлiся збудаваныя "спакоем", расхiнутыя на паўднёвую палавiну ылыя прыбудовы сядзiбаў: залiтыя сонцам, абабiтыя шаўковым шпалерамi чспальнi ў верхнiх пакоях, раскошныя гасцёўнi з панэлямi з экзатычнай драўнiны ў нiжнiм паверсе i сталовыя, часам прыбудаваныя ў форме тэрасаў, якiя выходзяць у сад; тут i сапраўды, як казаў Бальдзiнi, елi з парцалянавых талерак залатымi вiдэльцамi, i нажамi, i лыжкамi. Панства, якое жыло за гэтымi сцiплымi кулiсамi, пахла золатам i ўладаю, цяжкiм надзейным багаццем, i яно пахла ўсiм гэтым мацней, чым усё, што
толькi нюхаў Грануй за час сваёй вандроўкi па правiнцыi.
Перад адным такiм закамуфляваным палацца ён прпастаяў даволi доўга. Дом стаяў на пачатку вулiцы Друат --галоўнай вулiцы, якая перасякала горад па зсёй яго даўжынi з захаду на ўсход. З выгляду ў iм не бло нiчога адметнага, хiба што з фасаду ён здавайся шырэйшым i салiднейшым за суседнiя будынкi, але зусiм неiмпазантнейшым. Перад брамаю стаяў воз з бочкамi, з яго разгружалi бочкi, скочвалi iх па шырокай дошцы. Другi воз ужо стаяў на чарзеНейкi чалавек з паперамi ўвайшоў у кантору, потым выйшаў з другiм чалавекам, i абодва знiклi ў браме. Грануй стаяў на другiм баку вулiцы i сачыў за гэтай мiтуснёй. Тое, што там адбывалася, яго не цiкавiла. I ўсё-такi ён не сыходзiў. Нешта трымала яго на месцы.
Ён заплюшчыў вочы i засяродзiўся на пахах, якiя iшлi ад будынка. Тут былi пахi бочак воцату i вiна, сотнi цяжкiх пахаў складу, потым пахi багацця, якiя пранiкалi сюёды праз сцены, як залаты пот, i, нарэшце, пахi саду, мабыць, з па-той бок дома. Было нялёгка ўлавiць гэтыя далiкатныя пахi саду, бо яны толькi тонкiмi смужкамi сцякалi з даху ўнiз на вулiцу. Грануй унюхаў магнолiю, гiяцынты, шаўкоўнiцу i рададэндран... -- але, здавалася, там было яшчэ нешта, нейкая забойча цудоўная духмянасць. Ён нiколi ў жыццi -- ды не, усяго толькi адзiн раз ув жыццiчуў нюхам такi вытанчаны водар. Яго павабiла наблiзiцца.
Ён падумаў, цi нельга паспрабаваць перабрацца ў сядзiбу проста праз арку брамы. Але там столькi людзей займалася разгрузкай i праверкай бочак, што ён напэўна прыцягнуў бы да сябе ўвагу. Ён рашыў вярнуцца назад на вулiцы, каб знайсцi завулак цi праход да гэтага дома папярок галоўнай вулiцы. Праз некалькi метраў ён спынiўся каля гарадское брамы на пачатку вулiцы Друат. Ён прайшоў яе, забраў крута ўлева i ўздоўж гарадскога мура пачаў спускацца ўнiз. Яшчэ крыху -- i ён пачуў пах саду, спачатку слабенькi, змяшаны з паветрам палёў, потым усё мацнейшы. Нарэшце ён зразумеў: сад каля гарадскога мура быў зусiм блiзка, проста перад iм. Крышку адступiўшы назад, ён мог бачыць верхняе голле дрэў за мурам.
Ён зноў заплюшчыў вочы. На яго абвалiлiся пахi гэтага саду, пракрэсленыя выразна i ясна, як каляровыя стужкi вясёлкi. I той каштоўны, той, да якога яго надзiла, быў сярод iх. Грануй адчуў гарач шчасця i схаладзеў ад жаху. Кроў лiнула яму ў галаву, як злоўленаму махляру, i адхлынула ўсярэдзiну цела i зноў паднялася i зноў адхлынула, i ён не мог нiчога з гэтым зрабiць. Надта раптоўная была атака паху. На iмгненне -- на iмгненне ўдыху, на цэлую вечнасць -- яму здалося, што час падвоiўся або, наадварот, знiк, бо ён перастаў разумець, цi цяпер -- гэта цяпер i цi тут -- гэта тут, або, можа, цяпер -- было тады, а тут -- было там, на вулiцы Марэ, у Парыжы, у вераснi 1753 года: водар з саду быў водарам рыжай дзяўчыны, якую ён тады забiў. Тое, што ён спачатку знайшоў у свеце гэты водар, напоўнiла яго вочы слязьмi радаснага шчасця,-- а тое, што гэтага магло i не быць, напалохала яго да смерцi.
У яго круцiлася ў галаве, яго крыху вадзiла, i яму давялося абаперцiся на сцяну i павольна апусцiцца ў роў. Там, збiраючы ў сябе сiлу i таймуючы свой дух, ён пачаў удыхаць фатальны водар кароткiмi, менш рызыкоўнымi зацяжкамi. I выявiў, што пах за сцяной, хоць i неверагодна падобны на пах рыжай дзяўчыны, але не зусiм такi самы. Зразумела, ён таксама iшоў ад рыжай дзяўчыны, у тым не было сумнення. Уяўленнем свайго нюху Грануй бачыў гэтую дзяўчыну перад сабою, як на карцiне. Яна не сядзела спакойна, а бегала, падскоквала, ёй было горача, потым яна зноў астывала, яна яўна гуляла ў нейкую гульню, падчас якое трэба было жвава рухацца i замiраць на месцы -- з нейкiм iншым чалавекам, чый пах, зрэшты, зусiм не меў значэння. У яе была сляпуча белая скура. У яе былi зялёныя вочы. У яе былi канапацiнкi на твары, на шыi i на грудзях... ну на... -- Грануй на момант задыхнуўся, потым энергiчней шмыгануў носам i паспрабаваў адцiснуць успамiны пра пах дзяўчыны з вулiцы Марэ ) ну, праўда, у тутэйшай дзяўчыны наогул яшчэ не было грудзей у поўным сэнсе слова! Яны ў яе яшчэ толькi-толькi пазначалiся. Яны ў яе былi бясконца далiкатныя i ледзь-ледзь духмяныя, абсыпаныя канапацiнкамi, магчыма, усяго некалькi дзён, магчыма, усяго некалькi гадзiн... толькi-толькi на пачатку набухання грудочкi. Адным словам, гэтая дзяўчына была яшчэ дзiця. Але якое дзiця!
У Грануя выступiў пот на лобе. Ён ведаў, што дзецi пахнуць не вельмi моцна-- гэтак як зялёныя, яшчэ не прапокнутыя бутоны кветак. Але гэтая кветка, гэты яшчэ амаль закрыты бутон за сцяной, яшчэ нiкiм апроч Грануя не заўважаны, яшчэ толькi выпускаў першыя пахучыя стрэлачкi пялёсткаў, ужо цяпер духмянiўся так нябесна, што валасы ўставалi. А калi распусцiцца ва ўсёй сваёй раскошы, яна будзе разлiваць такiя пахошчы, якiх яшчэ нiколi свет не нюхаў. Яна ўжо цяпер пахне лепей, падумаў Грануй, чым колiшняя дзяўчына з вулiцы Марэ, не так, бадай, моцна, не так раскошна, а танчэй, шматгранней i разам з тым больш натуральна. А за два-тры гады гэты пах выспелiцца i набудзе такую ўладу, што нiводзiн чалавек --хай мужчына, хай жанчына -- не здолее не падупасцi ёй. I людзi будуць упакораныя, урахманеныя, утаймаваныя, абяззброеныя, бездапаможныя перад чароўнасцю гэтай дзяўчыны, i яны не будуць ведаць -- чаму. I таму, што яны дурныя i могуць карыстаць свае насы толькi на чыханне i думаюць, што могуць спазнаваць усё дарэшты вачамi, яны скажуць, што захопленыя хараством, i грацыяй, i абаяльнасцю гэтай дзяўчыны. У сваёй абмежаванасцi яны ўславяць яе самыя пасрэдныя рысы -- статную постаць, бездакорны авал твару. У яе вочы, скажуць, як смарагды, а зубы, скажуць,-- як жамчужыны, а скура, скажуць,-- гладкая, як слановая косць, якiх толькi няма iдыёцкiх параўнанняў. I яны абвесцяць яе Язменавай Каралевай, i ёлуп-мастак намалюе яе партрэт, i ўсе скажуць, што яна -- самая прыгожая жанчына ў Францыi. I зелепаны будуць трынькаць на мандалiне i праседжваць ночы пад яе акном... тоўстыя багатыя мужчыны будуць поўзаць на каленях, просячы ў бацькi рукi ягонай дачкi... а жанчыны любога ўзросту, убачыўшы яе, будуць уздыхаць i снiць пра тое, каб хоць адзiн дзень быць такой панаднай, як яна. I ўсе яны не даведаюцца, што на самай справе яны зачараваныя не яе знешнасцю, не нейкай там беспахiбнай прыгажосцю, а тольткi адзiна яе непараўнальнай, царскай духмянасцю! Толькi ён будзе ведаць гэта, ён, Грануй, ён адзiн. А ён i цяпер ужо ведаў гэта.
Ах! Ён хацеў завалодаць гэтым пахам! Завалодаць не так неразважлiва, як тады, на вулiцы Марэ. Пах той дзяўчыны ён проста выпiў, пералiў у сябе i тым самым разбурыў. Не, водар дзяўчыны за сцяной ён хацеў прысвоiць па-сапраўднаму: зняць з яе, як скуру, i зрабiць сваёй уласнасцю. Як гэта зрабiць, ён не ведаў. Але ў яго было два гады запасу, каб навучыцца. У сутнасцi, гэта не павiнна было быць цяжэй, чым абабраць рэдкую кветку, зняць з яе пах. Ён устаў. Амаль багавейна, нiбы пакiдаючы святую, якая спала, ён пайшоў, прыгорблены, ацiшэлы, каб нiхто яго не згледзеў, каб нiхто яго не пачуў, нiхто не здагадаўся пра яго каштоўную знаходку. Так ён дабег уздоўж гарадскога мура у другi канец горада, дзе духмяны пах дзяўчыны нарэшце згубiўся. Яго ўпусцiлi назад праз браму Фенэан. Ён спынiўся ў цянi дамоў. Смярдзючы пах завулкаў дадаваў яму пэўнасцi i дапамог ацугляць ягоныя шалы. Праз паўгадзiны ён ужо быў спакойны. Па-першае, думаў, ён больш не падыдзе да саду за мурам. Не след рабiць гэтага. Гэта занадта вярэдзiць яго. Кветка распусцiцца там i без яго, а ўжо як яна будзе распускацца, яму i так вядома. Ён не дасць сабе раней часу ўпiвацца. Ён павiнен дапасцi да працы. Ён павiнен пашырыць свае веды i ўдасканалiць сае рамеснiцкую ўмеласць, каб быць пры поўнай зброi, калi настане жнiва. У яго было яшчэ два гады запасу.
36
Непадалёк ад заставы Фенэан, на вулiцы дэ-ля-Луў, Грануй знайшоў маленькае парфумнае атэлье i спытаўся, цi няма яму працы.
Гаспадар, майстар парфумнiцтва Анарэ Арнульфi, яшчэ летась узiмку памёр i ягоная ўдава, увiшная чарнавалосая кабецiна гадоў пад трыццаць, вяла iнтэрас адна з дапамогаю чаляднiка.
Мадам Арнульфi доўга скардзiлася на цяжкiя часiны i сваё гаротнае матэрыяльнае становiшча, але потым заявiла, што хоць яна i не можа дазволiць сабе наняць другога чаляднiка, але мае ў iм вялiкую патрэбу, бо на яе навалiлася гара працы; апрача таго яна нiяк не можа пусцiць другога чаляднiка да сябе ў дом, але ж, з iншага боку, у яе ёсць невялiкi хляўчук у алiўкавым садзе за францысканскiм кляштарам -- усяго дзесяць хвiлiн хады адгэтуль, дзе непераборлiвы малады чалавек мог бы, калi спатрэбiцца, начаваць; вядома, казала мадам, яна сумленная гаспадыня i гатовая несцi адказнасць за цялеснае здароўе сваiх чаляднiкаў, але, з iншага боку, яна не можа забяспечыць iм два разы на дзнь гарачы стол; адным словам, мадам Арнульфi -- i гэта Грануй адразу скемiў -- была жанчына надзейная, мыслiла здарова i дзельна. I як што яго самога грошы не цiкавiлi i ён задаволiўся двума франкамi на тыдзень i iншымi жабрацкiмi выгодамi, яны хутка згаварылiся. Паклiкалi першага чаляднiка, камлюкаватага дзецюка Друо, i Грануй адразу здагадаўся, што мадам прывыкла дзялiць з iм пасцель i не прымае без яго дзелавых рашэнняў. Той стаў перад Грануем (ён глядзеўся проста да смеху малюпасенькiм каля гэтага гуна/, расставiўшы ногi i распырскваючы вакол сябе пах спермы, акiнуў яго прыдзiрлiвым позiркам, быццам хацеў такiм спосабам выявiць нейкiя цёмныя намеры альбо магчымага супернiка, нарэшце, паблажлiва выскалiўся i кiўком даў згоду.
Такiм чынам, усё было ўладжана. Грануй атрымаў поцiск рукi, халодную вячэру, радно i ключ да халабуды -- гэта быў хляўчук без вокан,--дзе прыемна пахла авечымi бобахамi i сенам i дзе ён згоршага-злепшага ўдадкаваўся. На другi дзень прыступiў да працы ў мадам Арнульфi.
Стаяла нарцысавая пара. Мадам Арнульфi разводзiла кветкi на сваiх маленькiх дзялянках у горадзе альбо купляла iх у сялян, з якiмi шалёна тузалася за кожны кошык. Кветкi дастаўлялi ў атэлье рана ранiцай, iх высыпалi з кашоў дзясяткамi тысяч, зграбалi ў велiзарныя, але лёгкiя, як парушынкi, духмяныя купы. Тым часам Друо распускаў у вялiкiм катле свiное i валовiнае сала; у гэтае падобнае на смятану варыва, якое Грануй павiнен быў увесь час памешваць доўгiм, як памяло, шпаталем, Друо шуфляваў свежыя кветкi. Як да смерцi напалоханыя вочы, яны нейкае iмгненне ляжалi на паверхнi i адразу бляклi, калi iх падхоплiваў шпаталь i ўмiнаў у гарачы тлушч. I амаль у тую ж самую хвiлiну яны ўжо размякалi i вялi, i, вiдавочна, смерць iх заставала так неспадзявана, што iм не заставалася iншага выбару, як перадаць свой апошнi пахучы ўздых якраз той самай стыхii, у якой яны каналi, бо -- Грануй зразумеў гэта i аж падскочыў ад радасцi,-- чым больш кветак ён перамешваў у сваiм катле, тым мацней пахнуў тлушч. I гэта ж не мёртвыя кветкi заходзiлiся пахам у тлушчы, не, гэта быў сам тлушч, якi прысвоiў сабе водар кветак.
Тым часам варыва загусала, i яны баржджэй-баржджэй вылiвалi яго на вялiзнае рэшата, каб вызвалiць ад вiльготных трупаў i падрыхтаваць пад свежыя кветкi. Так яны засыпалi, мяшалi i фiльтравалi цалюткi божы дзень без перапынку, бо працэс не дапускаў запавольвання, так што да вечара ўся груда кветак прапускалася праз кацёл з тлушчам. Адыходы -- каб нiшто не прападала-- залiвалi варам i да апошняй кроплi выцiскалi на шпiндальным прэсе, што да таго ж давала яшчэ алей з далiкатным пахам. На аснове водару, душа цэлага мора кветак, застаючыся ў катле, замкнутая ў шэра-белым тлушчы, цяпер павольна застывала.
На другi дзень мацарацыя, як называлася гэтая працэдура, працягвалася, кацёл зноў падагравалi, тлушч распускалi i закладвалi новымi кветкамi. Так яно iшло некалькi дзён з ранiцы да вечара. Праца была не дай бог якая. У Грануя свiнцом налiвалiя рукi, на далонях выхапiлiся пухiры i балела спiна. Увечары, ногi не трымалi, ён ледзьве дабiраўся да свайго хлява. Друо быў, мабыць, разы ў тры дужэйшы за яго, але каб хоць раз падмянiў яго на размесе, а толькi падкiдваў у кацёл легкiх, як пух, кветак, сачыў за агнём i пры кожным зручным выпадку, спасылаючыся на гарачыню, выходзiў прамачыць горла. Але Грануй не наракаў. Ён маўклiва з ранiцы да вечара перамешваў кветкi ў тлушчы i амаль не адчуваў нiякай натугi, бо не пераставаў захапляцца працэсам, якi адбываўся ў яго на вачах i пад яго носам: iмгненным вяннем кветак i паглынаннем iх паху.
Праз нейкi час Друо рашаў, што тлушч дастаткова насыцiўся i не можа больш абсарбаваць пах. Ён тушыў агонь, апошнi раз цадзiў ацяжэлае варыва i напаўняў iм каменны тыгель, дзе яно адразу застывала ў выдатную пахучую памаду.
Гэта была гадзiна мадам Арнульфi, якая прыходзiла праверыць працу, надпiсаць каштоўны прадукт i дакладна занесцi ў свае кнiгi яго якасць i колькасць. Яна асабiста перакрывала тыгель, запячатвала i выносiла ў халодныя глыбiнi падвала, потым надзявала чорную сукенку i ўдоўскi шаль i абыходзiла купцоў i парфумнныя фiрмы горада. Нацiскаючы на мiлажальнасць, яна апiсвала гэтым негацыянтам сваё становiшча адзiнокай жанчыны, выслухвала прапановы, супастаўляла цэны, уздыхала i, нарэшце, прадавала альбо не прадавала свой тавар. Парфумная памада доўга залежваецца ў холадзе. I калi цяпер цэны не тое каб, хто ведае, магчыма, зiмою цi навесну яны падскочаць. I трэба падумаць, а цi ж варта збываць свой тавар гэтым працмыгам амаль за так альбо, як гэта робяць iншыя дробныя вытворцы, адпраўляць груз памады караблём у Геную альбо, напрыклад, можа, яно такi лепш узяць удзел у восеньскiм кiрмашы ў Бокеры -- рызыкоўныя заскокi, вядома, але ў разе поспеху шалёна прыбытковыя. Мадам най-най-най узважвала гэтыя розныя магчымасцi, прыкiдвала так i гэтак, часам спалучала адну з адной альбо праварочвала iх усе, частку сваiх скарбаў прадавала, другую прыхоўвала, а трэцяй гандлявала на сваю рызыку. I калi пасля пэўных роспытаў i вывiжовак у яе складвалася ўражанне, што рынак перанабатаваны памадамi i незабаўным часам попыт на яе тавар не вырасце, яна, у сваiм удоўскiм шалi ды не ў жалi спяшалася дамоў i загадвала Друо перарабiць усю партыю ў essence absolue.
I тады паступова зноў выносiлi з сутарэння, асцярожненечка падагравалi ў накрытых горшчыках, дадавалi чыстага вiннага спiрту i прыладжанай усярэдзiну мяшалкай, якою шураваў Грануй, грунтоўна перамешвалi i вымывалi. Вярнуўшыся ў склеп, гэтая сумесь хутка халадзела, спiрт аддзяляўся ад застылага тлушчу памады, i яго можна было пералiць у бутлю. Цяпер гэта ўжо было нешта накшталт духоў, але страшэнна высокай iнтэнсiўнасцi, тым часам як пазасталая памада трацiла большую частку свайго водару. Такiм чынам водар кветак яшчэ раз пераходзiў у iншую субстанцыю. Але на гэтам аперацыя не канчалася. Пасля грунтоўнай фiльтрацыi праз марлю, на якой асядалi самыя найдрабнюткiя тлушчынкi, Друо залiваў пахучы спiрт у маленькi перагонны куб i павольна дыстыляваў яго на самым слабым агнi. Пасля выпарэння спiрту ў ёмiстасцi заставалася маленькае калiўца бледна-афарбаванай вадкасцi, добра вядомай Граную; аднак у такой колькасцi i чысцiнi ён не нюхаў яе нi ў Бальдзiнi, нi, скажам, у Рунэля: гэта быў суцэльны, самы чысты, празрысты i блiскучы алей з кветак, голая пахучасць, тысячакроць сканцэнтраваная ў лужынцы essence absolue. Гэтая эсэнцыя ўжо не мела прыемнага паху. Яна пахла амаль з балючай iнтэнсiўнасцю, востра i едка. I ўсё ж было б даволi адной яе кроплi, разведзенай у лiтры алкаголю, каб зноў уваскрэсiць нюхам цэлае поле кветак.
Вядома, прадукту было вельмi мала. Вадкасцi з дыстылятара хапала роўна на тры маленькiя флаконы. Усяго толькi тры флаконы паху заставалася ад сотняў тысяч кветак. Але яны каштавалi як на цэлы маёнтак нават тут у Грасе. I ў колькi ж разоў яшчэ даражэй, калi iх адпраўлялi ў Лiён, у Гранобль, у Геную цi ў Марсэль! I калi мадам Арнульфi глядзела на гэтыя флакончыкi, вочы яе замглялiся прыгожай павалокай, яна лашчыла iх позiркам i, беручы iх у рукi i закаркоўваючы спраўна прыцёртым гранёным шкляным каранцом, займала дыханне, каб не прапала нi кропелькi каштоўнага змесцiва. I каб пасля закаркоўкi не вымкнулася, не выпарылася нiводная атамулька, яна запячатвала коркi тлустым воскам i загортвала ў рыбны пузыр, якi моцна перавязвала на гарлячку флакона. Потым ставiла флаконы ў скрыначкi з пракладкай, выносiла ў склеп i замыкала на ключ i засаўку.
37
У красавiку яны мацаравалi чаромху i апельсiнавы цвет, у маi -- мора ружаў, духмянасць якiх на цэлы месяц завалакла горад нябачным салодкiм, як крэм, туманам. Грануй працаваў як конь. Сцiпла, амаль з рабскай гатоўнасцю ён выконваў усе падсобныя аперацыi, якiя даручаў яму Друо. Але пакуль ён, здавалася б, тупа размешваў i зграбаў кветкi, мыў бутэлькi, падмятаў майстэрню цi насiў дровы, ад ягонай увагi не ўтоiлася нiводная iстотная дэталь рамяства, нiводзiн метамарфоз пахаў. Спраўней, чым калi-небудзь мог зрабiць гэта Друо, дзякуючы свайму носу, Грануй вёў i ахоўваў рух пахаў ад пялёсткаў праз тлушч i спiрт у каштоўныя маленькiя флаконы. Ён нашмат раней, чым заўважаў Друо, адчуваў, калi тлушч пачынаў перагравацца, адчуваў, калi маса кветак выдыхалася, калi варыва насычалася пахам, ён адчуваў, што адбывалася ў змяшальнiках i ў якi дакладна момант працэс дыстыляцыi павiнен быў спынiцца. I кожны раз даваў гэта зразумець, ясна, як бы ненарочна, не здымаючы маскi дагодлiвасцi. Яму падалося, казаў ён, што цяпер вось тлушч, мусiць, стаў занадта гарачы; ён амаль упэўнены, што пара быццам бы злiваць у сiты; у яго такое пачуцце, нiбыта спiрт у перагонным кубе вось-вось пачне выпарацца... Друо хоць i не быў сямiлобы, але i поўным ёлупам таксама не быў i з часам спетрыў, што прымаў самыя лепшыя рашэннi якраз тады, калi рабiў альбо загадваў зрабiць так, як "здавалася" Граную, у якога "было такое адчуванне". I як што Грануй нiколi не строiў з сябе важнiка i не задаваўся тым, што ў яго "было такое адчуванне", i нiколi -- тым болей пры мадам Арнульфi!-- нават жартам не ставiў пад сумненне аўтарытэт Друо i прывiлеяванасць яго становiшча, Друо не бачыў прычыны, чаму б яму не следаваць парадам Грануя; больш таго: з часам ён ужо адкрыта пачаў перакладваць на яго прыняцце рашэнняў.
Усе часцей здаралася так, што Грануй не толькi мяшаў у катле, але яшчэ i закладваў масу, палiў у печы i працэджваў памаду, а тым часам выпраўляўся прапусцiць шклянку вiна ў "Чатыры Дафiны" або падымаўся наверх да мадам паглядзець, што там i як. Ён ведаў, што на Грануя можна было пакласцiся. А Грануй хоць i выконваў двайную працу, цешыўся з адзiноты, удасканальваўся ў новым мастацтве i пры выпадку крыху эксперыментаваў. I са зладзюжнай радасцю ён выявiў, што зробленая iм памада непараўнана танчэйшая, а яго essence absolue на парадак вышэй, чым прыгатаваная разам з Друо.
У канцы чэрвеня пачaўся час язмену, у жнiўнi -- начных гiяцынтаў. Абедзве раслiны мелi такi далiкатны i крохкi, высакародны пах, што трэба было не толькi зрываць iх кветкi да ўзыходу сонца, але i апрацоўваць iх адмыслова, вельмi асцярожна. Цяпло памяншала iх водар, раптоўнае апусканне ў гарачы мацарацыйны тлушч цалкам разбурыла б яго. Гэтыя самыя высакародныя кветкi не давалiся, каб iм так проста вырывалi душу, i яе даводзiлася вынаджваць хiтрасцю. У асобным памяшканнi iх рассыпалi на змазаныя тлушчам гладкiя дошкi альбо не спрасоўваючы загортвалi ў прамасленыя палотны, дзе iх павольна ўсыплялi да смерцi. Толькi праз тры-чатыры днi яны вялi, выдыхаючы свой водар на суседнi тлушч цi алей. Потым iх асцярожненька выбiралi i рассыпалi свежыя кветкi. Працэс паўтараўся дзесяць -- дваццаць разоў, i да таго часу, калi памада насычалася i можна было выцiскаць з палатна пахучы алей, наставаў верасень. Тут здабытку было яшчэ меней, чым пры мацарацыi. Аднак якасць атрыманай халодным анфлеражам язменавай пасты або прыгатаванага па старадаўнiм рацэпце туберозавага мыла па сваей адмысловасцi i адпаведнасцi арыгiналу была вышэйшая, чым у любога iншага прадукту парфумнага мастацтва. Здавалася, што на тлустых пласцiнах, як у люстры, быў адбiты салодкастойкi эратычны пах язмену i адбiваўся вельмi нават натуральна --cum grano salis* вядома. Бо Грануеў нюх яшчэ адрознiваў пах кветак i iх кансерваваны водар: быццам тонкае покрыва ляжаў на iм пах тлушчу (колькi хочаце чысты/, згладжваючы араматычны вобраз арыгiналу, яго пранозлiвасць, можа, нават наогул робячы яго прыгажосць прымальнай звычайным людзям... У кожным разе, халодны анфелаж быў самы мудрагелiсты i дзейсны сродак улоўлiвання пяшчотных пахаў. Лепшага не было. I хоць нават гэты метад не мог цалкам падмануць нос Грануя, ён ведаў, што каб абдурыць свет ёлупаў без нюху, яго тысяча разоў досыць.
Вельмi хутка ён пераўзышоў свайго настаўнiка Друо як у мацараваннi, так i ў майстэрстве халоднай араматызацыi i даў яму гэта адчуць правераным дагодлiва-тактычным чынам. Друо ахвотна даручаў яму выйсцi ў горад, на бойню, купляць там самыя патрэбныя тлушчы, ачышчаць iх, распускаць, фiльтраваць i вызначаць прапорцыi сумесяў. Сам Друо заўсёды баяўся гэтай працы i выконваў яе з вялiкай намогай, бо нячысты, прагорклы, або занадта пратхнёны свiнiнай, валовiнай або баранiнай тлушч мог разбурыць каштоўную памаду. Ён перадаверыў Граную вызначаць прамежкi памiж прасаленымi пласцiнамi ў памяшканнi араматызавання, час замены кветак, ступень насычэня памады, неўзабаве ён перадаверыў яму ўсе самыя рызыкоўныя рашэннi, якiя ён, Друо, гэтак сама, як колiсь Бальдзiнi, мог прымаць толькi наўздагад, па вывучаных правiлах, а Грануй -- з веданнем справы, чым ён быў абавязаны свайму носу, пра што Друо, вядома, нават не здагадваўся.
"У яго лёгкая рука,-- казаў Друо.-- Ён нутробаю адчувае, што да чаго". А часам ён думаў: "Ды ён проста намнога здольнейшы за мяне, з яго выйдзе парфумец у сто разоў лепшы за мяне". I пры гэтым ён лiчыў яго прапашчым галганам, бо Грануй, на яго думку, не выдабываў анiякага прафiту са свайго таленту, а ён, Друо, з меншымi здольнасцямi тым часам ужо паспеў зрабiцца майстрам. А Грануй уцвердзiў яго ў гэтым перакананнi, старанна прыкiдваўся дурнем, не паказваў анiякусенькiх знакаў любовi да славы, рабiў выгляд, што не здагадваецца пра сваю генiяльнасць i выконвае ўсё толькi па загадзе шматспрактыкаванага i вопытнага Друо, без якога ён, Грануй, нiшто.
Потым прыйшлi восень i зiма. У майстэрнi паспакайнела. Кветкавыя пахi, замкнутыя ў тыглi i флаконы, адлежвалiся ў падвале. Час ад часу мадам загадвала праверыць тую цi iншую памаду альбо дыстыляваць мех-другi сухiх траваў, а ўвогуле працы было не тое каб залiшне. Паступалi яшчэ алiвы, тыдзень у тыдзень, поўнымi кашамi (з iх чавiлi дзявочы алеец, а рэшту здавалi на млячарню) i вiно, частку якога Грануй пераганяў у ачышчаны спiрт.
Друо ўсё радзей заглядваў у майстэрню. Ён спраўляў свае абавязкi ў пасцелi мадам, а калi i аказваўся, прасмердлы потам i спермай, дык толькi дзеля таго, каб знiкнуць у "Чатырох Дафiнах". Мадам таксама рэдка спускалася ўнiз. Яна займалася сваiмi маёмаснымi справамi i пераробкай гардэроба пад той момант, калi закончыцца год жалобы. Часта Грануй цэлымi днямi не бачыў нiкога акрамя служанкi, якая прыносiла яму кулеш папалуднаваць, а на вячэру -- хлеб i маслiны. Ён амаль не выбiраўся ў горад. У карпаратыўным жыццi, а менавiта ў зборнях чаляднiкаў i шэсцях ён удзельнiчаў роўна настолькi, каб не кiдалася ў вочы нi яго адсутнасць, анi яго прысутнасць. Нi дружбакоў, нi знаемых ён не заводзiў, але раўнiва сачыў, каб яго не палiчылi нi набрыдам, нi адвальнем. Ат, хай сабе чаляднiкi лiчаць, што кампанiя з iм прэсная i нудная. Ён быў майстар у майстэрстве разводзiць нуд i выдаваць сябе за неабструганага галгана --зразумела, не перабiраючы аж настолькi, каб з яго можна было зласлiва кпiць або рабiць з яго ахвяру грубых цэхавых жартаў. Яму ўдалося паказаць сябе абсалютна нецiкавым. На яго махнулi рукой. А яму больш нiчога i не трэба было.
38
Свой час ён праводзiў у майстэрнi. Друо ён патлумачыў гэта тым, што нiбыта прыдумвае новы рэцэпт адэкалону. А насамрэч ён эксперыментаваў зусiм з iншымi пахамi. Ягоная парфума, якую ён зрабiў у Манпелье, хоць ён i карыстаўся ёю вельмi ашчадна, ужо скончылася. Ён прыдумаў новую. Але гэтым разам не задаволiўся толькi iмiтацыяй на скорую руку з матэрыялаў асноўнага чалавечага паху, якiя падвярнулiся выпадкова, а ўклаў усю сваю фанабэрыю ў стварэнне асабiстага водару i нават мноства асабiстых пахаў.
Спачатку ён зрабiў сабе пах непрыкметнасцi, мышына-шэрую будную вопратку, у якой кiславата-сырны чалавечы пах хоць i быў, але толькi злёгку прабiваўся быццам праз тоўсты пласт шарсцяной вопраткi, нацягнуты на сухую старэчую скуру. З такi пахам яму было зручна быць сярод людзей. Духi былi дастаткова моцныя, каб на нюх абгрунтаваць iснаванне нейкай асобы, i адначасова настолькi сцiплыя, што нiхто iх не заўважаў. З iх дапамогаю Грануй нюхальна як бы не прысутнiчаў i ўсё такi самым сцiплым чынам заўсёды апраўдваў сваю наяўнасць. Гэта было яму вельмi дарэчы як у доме мадам Арнульфi, так i ў час яго выпадковых вылазак у горад.
Праўда, пры некаторых акалiчнасцях гэты сцiплы пах быў перашкодаю. Калi яму па заданнi Друо даводзiлася рабiць пакупкi або калi ён хацеў у якога-небудзь гандляра купiць крыху цыбетыну або некалькi зярнятак мускусу, магло здарыцца так, што пры ягонай абсалютнай непрыкметнасцi яго або зусiм не заўважалi i не абслугоўвалi, або хоць i заўважалi, але давалi не тое або забывалiся абслужыць. На такiя выпадкi ён стварыў сабе больш пародзiстыя, крыху патлiвыя духi з некаторымi нюхальнымi вугламi i кантамi, якiя надавалi яму больш грубую знешнасць i прымушалi людзей думаць, што яму спех, што яму мусова кудысьцi трэба. Апрача таго, з дапамогаю iмiтацыi уласцiвай Друо aura seminalis, якую ён здолеў узнавiць араматызаваннем пратлушчанай палатнянай хусцiнкi пастай з свежых качыных яец i падпражанай пшанiчнай мукi, ён дабiваўся добрых вынiкаў, калi трэба было ў нейкай меры прыцягнуць да сябе ўвагу.
Наступнымi духамi з ягонага арсеналу быў пах, якi абуджаў спагаду, спачуванне, ён акурат уздзейнiчаў на жанчын сярэдняга i сталага веку. Гэта быў пах вадкага малака i чыстага мяккага дрэва. У iм Грануй -- нават калi ён уваходзiў няголены, з кiслым тварам, не здымаў плашча -- рабiў уражанне беднага бледнага хлапца ў падранай куртачцы, якому трэба было дапамагчы. Рыначныя гандляркi, пачуўшы гэты пах, совалi яму арэхi i сушоныя грушы -- такiм галодным i бездапаможным ён iм здаваўся. А мяснiкова жонка, вядомая сваёй няўмольнасцю i скупасцю, дазволiла яму выбраць i ўзяць задарам старыя смярдзючыя рэшткi мяса i касцей, бо ягоны пах нявiннасцi расчулiў яе мацярынскае сэрца. З гэтых рэштак ён, у сваю чаргу, прамой прапiткай алкаголем выдабыў галоўныя кампаненты паху, якiм карыстаўся, калi мусова хацеў застацца сам-насам. Гэты пах ствараў вакол яго атмасферу цiхай агiды, павеў гнiлi, якiм патыхае ранiцаю са старых недагледжаных ратоў. Эфект быў такi моцны, што нават не вельмi грэблiвы Друо мiжволi адварочваўся i выходзiў на свежае паветра, зразумела не разумеючы, што на самай справе вытурыла яго з дому. А некалькi кропель гэтага рэпеленту, пралiтых на парог хацiны, бывала дастаткова, каб трымаць на адлегласцi любога няпрошанага госця, хай то чалавек, хай звер.
Цяпер, пад абаронаю розных пахаў, якiя ён у залежнасцi ад знешнiх абставiнаў мяняў, як адзенне, i якiя дазвалялi яму не выдзяляцца ў свеце людзей i ўтойваць сваю сутнасць, Грануй аддаўся свайму сапраўднаму захапленню -- самаму вытанчанаму паляванню на пахi. I як што перад iм была вялiая мэта, а наперадзе было яшчэ больш году часу, ён не толькi з лiхаманкавай рупнасцю, але i незвычайна планамерна i сiстэматычна пачаў мянцiць зброю, выпрацоўваць самыя вытанчаныя прыёмы, упарта даводзiць да дасканаласцi метады. Ён пачаў з таго, на чым спынiўся ў Бальдзiнi,-- з выдабывання водару з нежывых прадметаў: з каменя, металу, дрэва, солi, вады, паветра...
Тое, што тады ад ужывання грубага матаду дыстыляцыi закончылася поўнай няўдачай, цяпер удалося дзякуючы абсарбiяльнай сiле тлушчу. Яму спадабаўся халодны зацвiлы пах латуннай засаўкi да дзвярэй, i ён на некалькi дзён абмазаў яе валовым салам. I трэба ж -- пасля таго як ён сашкроб сала i праверыў вынiк, яно хоць i слаба, але ўсё-такi адназначна пахла менавiта латунем. I нават пасля адмывання алкаголем пах яшчэ заставаўся, бясконца слабы, далёкi, прыценены выпарэннем вiннага спiрту i даступны, мабыць, ва ўсiм свеце толькi тонкаму нюху Грануя, але ўсё-такi ён быў, i гэта азначала, што хоць бы ў прынцыпе ён быў яму да паслуг. Калi б у яго было дзесяць тысяч засавак, якiя ён мог бы тысячу дзён падрад абмазваць салам, ён змог бы атрымаць малюпасенькую кропельку еssence аbsolue, паху такой сiлы, што ў любога i кожнага ўзнiкла б iлюзiя, што ў яго проста пад носам -- латунны арыгiнал засаўкi.
Тое ж самае ўдалося яму з водарам порыстага вапняку, кавалак якога ён знайшоў на алiўкавай плантацыi перад хацiнкай. Ён яго мацараваў i атрымаў маленькi шарык каменнай памады, невымоўны пах якое захапляў яго неапiсальна. Ён скамбiнаваў яго з iншымi пахамi, здабытых з усiх магчымых прадметаў, падабраных вакол ягонага хлеўчука, i спакваля змайстраваў мiнiяцюрную мадэль алiўкавай плантацыi за францысканскiм кляштарам, якую, замкнуўшы ў малюсенькiм флакончыку, мог насiць пры сабе i, калi захочацца, ажыўляць з мёртвых. Вядома, вiртуозныя кунштукi, цудоўныя забаўкi, якiя ён рабiў з пахамi, цешылi яго аднаго i былi вядомыя толькi яму. Але сам ён быў у захапленнi ад гэтых бязглуздых штук, i ў ягоным жыццi нi раней, нi потым не было момантаў такога сапраўды нязноснага шчасця, якое ён перажываў, ствараючы ў азарце гульнi пахучыя ландшафты, нацюрморты i партрэты асобных прадметаў. А неўзабаве ён перайшоў на жывыя аб'екты.
Ён пачаў лавiць зiмовых мух, лiчынак, пацукоў, дробных кошак i тапiць iх у гарачым тлушчы. Начамi ён залазiў у хлявы да кароў, козаў i парасят, каб на некалькi гадзiн загарнуць iх у абмазаныя тлушчам палатнiны або абматаць прасаленымi бiнтамi. Альбо пракрадваўся ў авечую кашару, каб абстрыгчы ягня, пахучую поўсць якога ён мыў у вiнным спiрце. Спачатку вынiкi не вельмi натхнялi. Бо ў адрозненне ад такiх цярплiвых прадметаў, як латунная засаўка або камень, жывёлы не хацелi аддаваць свой пах. Свiннi церлiся бакамi аб карыты, здзiралi з сябе бiнты. Авечкi бляялi, калi ён уначы наблiжаўся да iх з нажом. Каровы ўпарта атрасалi з вымя тлустыя анучы. Некаторыя злоўленыя iм жукi, калi ён спрабаваў iх перапрацаваць, выкiдвалi гiдотна смярдзючыя сакрэцыi, а пацукi, мабыць ад страху, гадзiлi ў яго высокаадчувальныя памады. Жывёлы, якiх ён хацеў мацараваць, у адрозненне ад кветак, не хацелi аддаваць свой пах пакорлiва, з маўклiвым уздыхам, а зацята супрацiўлялiся смерцi, нiзвошта не давалi сябе ўтапiць, вырывалiся, драпалiся, кусалiся i змагалiся, i ад страху выдзялялi непрапарцыянальна вялiкiя колькасцi смяротнага поту, так што гарачы тлушч псаваўся ад перанасычанасцi кiслотамi. Гэта, вядома, перашкаджала разумнай працы. Аб'екты трэба было папярэдне супакоiць i так раптоўна, каб яны яшчэ не паспелi спалохацца або пачаць супрацiўляцца, забiваць. Давялося забiваць.
Спачатку ён паспрабаваў гэта на нейкiм шчаняцi. З буды каля бойнi ён павабiў яго ад мацi кавалкам мяса i прывеў у майстэрню, i, калi жывёла з радасным яўканнем заскакала, спрабуючы выхапiць мяса з левай рукi Грануя, ён паленам, якое трымаў у правай, коратка i рэзка ўдарыў яго па патылiцы. Смерць шчанюка настала так нечакана, што выраз шчасця яшчэ доўга захоўваўся ў яго вачах i лапах, калi Грануй у памяшканнi для араматызавання асцярожна клаў яго на рашотку памiж тлустымi пласцiнамi, дзе ён цяпер выпускаў свой чысты, не затуманены потам страху водар. Зразумела, трэба было ўвесь час быць напагатове! Трупы, як i сарваныя кветкi, хутка псавалiся. I таму Грануй сцярог сваю ахвяру прыкладна дванаццаць гадзiн, пакуль не заўважыў, што з цела сабакi пацяклi струменьчыкi хоць i прыемнага, але тут недарэчнага трупнага паху. Ён адразу прыпынiў анфлераж, прыняў труп i схаваў кавалачак араматызаванага тлушчу ў кацёл, дзе яго старанна прамыў. Ён дыстыляваў алкаголь, пакуль яго не засталося з напарстак, i гэтую рэшту вылiў у малюсенькую шкляную прабiрку. Парфума выразна пахла вiльготнай, свежай, блiскучай сабачай скурай; пах быў рэзкi, нават на дзiва рэзкi. I калi Грануй даў яго панюхаць старой суцы з бойнi, тая забрахала, i заскавытала, i не хацела адрываць ноздры ад шкляной прабiркi. Але Грануй шчыльна зачынiў яе, паклаў у кiшэню i яшчэ доўга насiў пры сабе як успамiн пра той дзень трыумфу, калi яму ўпершыню ўдалося адабраць духмяную душу ў жывое iстоты.
Потым, вельмi паступова i з найвялiкшай асцярожнасцю, ён прыступiў да людзей. Пад прыкрыццём свайго лёгкага паху някiдкасцi ён вечарамi ашываўся сярод заўсёднiкаў "Чатырох Дафiнаў" i пад сталамi, i лавамi, i ў зацiшных закутках прычапляў абрыўкi прапiтанай алеем або тлушчам матэрыi. Праз некалькi дзён ён збiраў iх i даследаваў. Сапраўды, яны разам з усiмi магчымымi кухоннымi выпарэннямi i пахамi тытунёвага дыму i вiна выдыхалi крыху чалавечага паху. Але ён заставаўся даволi расплывiстым i завуаляваным-- хутчэй агульным адчуваннем смуроду, чым асабiстым пахам. Тую ж самую аўру чалавечай масы, але больш чыстую i сублiмаваную ва ўзнёсла-патлiвую якасць, можна было атрымаць у саборы, дзе Грануй 24 снежня развесiў пад лаўкамi свае пробныя сцяжкi i адкуль забраў iх 26 снежня, пасля таго як над iмi было адседжана не меней сямi абедняў. На гэтых шматках тканiны, якiя ўвабралi атмасферу сабора, адбiўся жахлiвы кангламерат пахаў прагорклага поту, менструальнай крывi, вiльготных упадзiн пад каленямi i зведзеных сутаргаю рук, змяшаным з адпрацаваным паветрам дыхання тысяч глотак, што спяваюць хорам i шэпчуць малiтвы, i з цяжкiмi гразкiмi парамi ладану i мiры, жудасны ў сваей воблачнай бясформнасцi, якая выклiкае млосць згушчанасцi i ўсё-такi ўжо пазнавальна чалавечы. Першы iндывiдуальны пах Грануй раздабыў у багадзельнi. Яму ўдалося ўкрасцi прызначаныя да спалення прасцiны аднаго толькi што памерлага ад сухотаў чаляднiка-гарбара, у якiх ён праляжаў загорнуты два месяцы. Палатно так моцна прасяклася сальнымi выдзяленнямi гарбара, што ўвабрала яго выпарэннi, як паста для анфлеражу, i яго можна было проста прамыць. Вынiк быў кашмарны: пад носам у Грануя з раствору вiннага спiрту гарбар паўстаў з мёртвых, i яго iндывiдуальны нюхальны партрэт, хай схематычны, скажоны своеасаблiвым метадам рэпрадукавання i шматлiкiмi мiязмамi хваробы, але ўсё-такi цалкам пазнавальны, праступiў у паветры памяшкання: маленькi чалавек гадоў трыццацi, бландзiн з шырокiм тупым носам, з кароткiмi рукамi, плоскiмi сырнымi ступакамi, набухлым членам, жоўцевым тэмпераментам i гiдкiм пахам з рота, гэты гарбар не вызначаўся прыгажосцю, не варта было захоўваць яго, як таго маленькага шчанюка. Але ўсё-такi Грануй цэлую ноч дазволiў прывiду насiцца па сваёй хацiне i раз-пораз падчапляў яго нюхам, шчаслiвы i глыбока задаволены пачуццём улады, якую ён здабыў над аўрай iншага чалавека. На другi дзень ён вытрас яго вон.
У гэтыя зiмовыя днi ён паставiў яшчэ адзiн вопыт. Адной нямой жабрачцы, якая бадзялася па горадзе, ён плацiў франк, каб яна цэлы дзень насiла на голым целе анучкi, апрацаваныя рознымi сумесямi тлушчу i алею. Высветлiлася, што камбiнацыя тлушчу ягнячых нырак i бяспрымеснага каровiнага сала у адносiнах два-пяць да трох пры дабаўцы невялiкай колькасцi дзявочага алею лепей за ўсё падыходзiць для засваення чалавечага паху. На гэтым Грануй спынiўся. Ён адмовiўся ад таго, каб авалодаць цалкам нейкiм жывым чалавекам i перапрацаваць яго па правiлах парфюмерыi. Гэта было б заўсёды звязана з рызыкай i не дало б новых вынiкаў. Ён ведаў, што цяпер валодае тэхнiчнымi прыёмамi, якiя дазваляюць сiлком адабраць у чалавека ягоны пах, i на гэта не трэба было новых доказаў.
Пах чалавека сам па сабе быў яму абыякавы. Пах чалавека ён мог дастаткова хораша iмiтаваць сурагатамi. Тое, чаго ён прагна жадаў, быў пах пэўных людзей: а менавiта тых надзвычай рэдкiх людзей, якiх любяць. Вось яны i зрабiлiся ягонымi ахвярамi.
39
У студзенi ўдава Арнульфi законна пашлюбiлася са сваiм першым чаляднiкам Дамiнiкам Друо, якi, такiм чынам, зрабiўся мэтрам Друо, майстрам пальчатачных i парфумных спраў. Была дадзена вялiкая гасцiна майстрам гiльдыi, больш сцiплы абед чаляднiкам, мадам купiла новы матрац на ложак, якi яна з гэтага часу афiцыйна дзялiла з Друо, i дастала з шафы свае яркiя сукенкi. У астатнiм усё засталося, як i было. Яна пакiнула сабе добрае старое iмя Арнульфi, захавала непадзеленую маёмасць, фiнансавае кiраўнiцтва справамi i ключы ад падвала; Друо дзень у дзень выконваў сваю сексуальную павiннасць, а потым асвяжаўся вiном; а Грануй хоць i аказаўся першым i адзiным чаляднiкам, нёс на сабе асноўную частку працы, якая раптам навалiлася на яго, за ўсё тое ж самае старое жалаванне, сцiплы харч i гаротнае жытло.
Год пачаўся жоўтым патокам касiй, гiяцынтамi, фiялкамi i наркатычнымi нарцысамi. Аднаго разу ў сакавiцкую нядзелю, удзень -- прайшло прыкладна з год, як ён прыйшоў у Грас,--Грануй выправiўся на другi канец горада падзiвiцца, як там у тым садзе за мурам. Гэтым разам ён быў падрыхтаваны да паху i даволi дакладна ўявiў сабе, што яго чакае... i ўсе ж, калi ён яе ўнюхаў, ужо каля Новага моста, на паўдарозе да таго месца за сцяной, сэрца яго забiлася спарней, i ён адчуў, як кроў у ягоных жылах закiпела ад шчасця. Яна была яшчэ там -- неверагодна прыгожая раслiна выдатна перазiмавала, налiлася сокам, падрасла, расправiлася, выпусцiла раскошныя парасткi! Яе водар, як ён i чакаў, памацнеў, але не страцiў сваёй вытанчанасцi. Тое, што яшчэ год таму назад iскрылася пырскамi i кропелькамi, цяпер струменiлася плаўным, крыху пастозным патокам паху, ззяла тысячай фарбаў, i кожная фарба была цэльная i моцная i больш не рвалася. I гэты паток, мiлашчасна канстатаваў Грануй, сiлкаваўся з усе большай крынiцы. Яшчэ год, яшчэ толькi год, яшчэ толькi дванаццаць месяцаў, i крынiца зафантанiць на поўную сiлу, i ён зможа прыйсцi, захапiць яго i прыручыць дзiкае вывяржэнне яго водару.
Ён прабег уздоўж сцяны да знаёмага месца, за якiм быў сад. Хоць дзяўчына яўна была не ў садзе, а ў доме, у свяцёлцы за зачыненымi вокнамi, яе пах веяў, як роўны мяккi брыз. Грануй стаяў зусiм цiха. Ён не быў аглушаны або ап"янены, як першага разу. Ён быў перапоўнены шчаслiвым пачуццём каханка, якi здалёк падпiльноўвае або сочыць за сваёй багатворнай каханай i ведае, што праз год забярэ яе да сябе. Сапраўды, Грануй, гэты самотны клешч, гэтая пачварына, гэты нелюдзь Грануй, якi нiколi не адчуваў каханняi нiколi не мог зкахаць у сябе, стаяў таго сакавiцкага дня каля гарадскога мура Граса, i кахаў, i быў бязмерна шчаслiвы ад свайго кахання. Праўда, ён кахаў не чалавека, не дзяўчыну ў доме, там , за сцяною, Ён кахаў водар. Толькi яго, i нiчога iншага, i кахаў яго як будучы ўласны водар. Праз год ён завалодае iм, i ў гэтым ён прысягнуў сабе сваiм жыццём. I даўшы сабе гэта своеасаблiвае абяцанне цi зрабiўшы гэтыя заручыны, прысягнуўшы быць верным свайму будучаму паху, ён у радасным настроi пакiнуў месца прысягi i праз браму Дэ-Кур вярнуўся ў горад.
Лежачы ўначы ў сваiм хляве, ён яшчэ раз дастаў яе пах з успамiну --не змог усупрацiвiцца спакусе -- i апусцiўся ў яго, ён песцiў яго i дазваляў яму лашчыць сябе, ён адчуваў яго зусiм побач, так блiзка, быццам у сне, быццам ён ужо сапраўды валодаў iм, сваi водарам, сваiм уласным водарам, i, пакукль доўжылася гэтае дзiвосна-п"янкое iмгненне, ён любiў яго ў сабе i сябе дзякуючы яму. Ён хацеў заснуць з гэтым пачуццём закаханасцi ў сябе. Але якраз у той момант, калi заплюшчыў вочы i яму засталася зрабiць усяго адзiн удых, каб аддацца крозам, водар пакiнуў яго, раптоўна знiк, i яго месца запоўнiў халодны пах казлiнага хлява.
Грануй жахнуўся. "А калi,-- падумаў ён,-- а калi гэты водар, якiм я авалодаю, скончыцца? Гэта ж не так, як ва ўспамiнах, дзе ўсе пахi не прападаюць, не мiнаюць. Рэальны пах зношваецца, сутыкаючыся з светам. Ён лятучы. I калi зносiцца, не будзе больш крынiцы, адкуль я яго ўзяў. I я застануся голы, як раней, i мне давядзецца зноў дапамагаць сабе рознымi сурагатамi. Не, не будзе горш, чым раней! Бо я ўжо пазнаю яго i авалодаю iм, маiм уласным нябесным пахам, i я не змагу яго забыць, бо нiколi не забываю пахаў. I значыцца, я ўсё жыццё буду мучыцца ўспасмiнам пра яго, як мучаюся ўжо цяпер, у момант майго смакавання... Тады навошта я наогул хачу авалодаць iм, навошта ён мне?"
Гэта думка была незвычайна непрыемная. Грануй страшэнна спалохаўся, што, авалодаўшы водарам, якiм ён яшчэ не валодаў, непазбежна зноў яго страцiць. Як доўга ён утрымае яго? Некалькi дзён? Некалькiтыдняў? Можа, цэлы месяц, калi будзеш душыцца вельмi ашчадна? А потым? Ён ужо бачыў, як вытрасае з флакона апошнюю кроплю, апалосквае флакон вiнным спiртам, каб не прапала анi калiўца, i бачыць, адчувае, як яго любiмы пах назаўсёды i беззваротна улятучваецца. Гэта будзе павольным памiраннем, ён як бы задыхнецца, наадварот, паступова, у муках выпарыць сябе вонкi, у мярзотны, жудасны свет.
Яго калацiла яго агарнула жаданне адмовiцца ад сваiх планаў, выйсцi ў ноч i iсцi куды вочы глядзяць. Яму захацелася перайсцi горы, i не спыняцца сто мiляў да Авернi, i там запаўзцi ў сваю старую пячору, i заснуць, i памерцi ў сне. Але ён не зрабiў гэтага. Ён застаўся на месцы i не паддаўся спакусе, хоць жаданне было моцнае. Ён не паддаўся, бо гэта было старое жаданне сысцi куды вочы вядуць i запаўзцi ў пячору. Ён ужо зведаў гэта. А тое, чаго ён яшчэ не зведаў, было валоданне чалавечым водарам, водарам, такiм самым нябесным, як водар дзяўчыны за мурам. I хоць ён разумеў, што за валоданне i потым за страту водару яму давядзецца заплацiць жудасную цану, усё-такi валоданне i страта здавалiся яму больш жаданымi, чым простае адмаўленне ад таго i iншага. Бо ён адмаўляецца ўсё сваё жыццё. I яшчэ нiколi не валодаў i не трацiў.
Паступова сумненi адступiлiя, перастала трэсцi. Ён адчуваў, як яго зноў ажывiла цёплая кроў i воля ажыццявiць задуманае авалодала iм. I авалодала iм мацней, чым раней, бо цяпер гэтая воля дыктавалася не чыста пажадай, а яшчэ i ўзважаным рашэннем. Клешч Грануй, пастаўлены перад выбарам -- цi засохнуць у самiм сабе цi даць сабе ўпасцi, рашыўся на другое, добра ўсведамляючы, што гэта падзенне будзе апошняе. Ён зноў лёг на нары, закапаўся ў салому, накрыўся коўдрай i адчуў сябе героем.
Але Грануй не быў бы Грануем, калi б надоўга задаволiўся фаталiстычна-гераiчным пачуццём. Да гэтага ягоная воля да самасцвярджэння была занадта ж непахiсная, цела яго занадта загартаванае, розум -- занадта вытанчаны. I вось, ён рашыўся авалодаць водарам дзяўчыны з саду за мурам. Хай праз некалькi тыдняў ён яго страцiць i паммрэ ад гэтай страты, хай так. Але было б лепей не памiраць i ўсе-такi авалодаць яе пахам альбо, прынамсi, адцягнуць на як мага даўжэйшы час гэтую страту. Водар трэба зрабiць устойлiвым. Трэба спынiць лятучасць водару, не парушыўшы яго харакутару,-- праблема з вобласцi парфюмерыii.
Ёсць пахi, якiя трымаюцца дзесяцiгоддзi. Сундук, нашараваны мускусам, кавалак скуры, прапiтаны карынкавым алеем, камячок амбры, шкатулка з кедровага дрэва у нюхальным сэнсе жывуць амаль вечна. А iншыя -- лiмерынавы алей, бергамот, экстракты нарцыса i туберозы i многiя кветкавыя пахi -- выдыхаюцца ўжо праз некалькi гадзiн, калi выставiць iх на паветра у чыстым выглядзе. Парфумнiк змагаецца з гэтай фатальнасцю, звязваючы лiшнiя лятучыя пахi --устойлiвымi, як бы накладваючы на iх кайданы не шчыльна, а як бы даючы пэўную свабоду звязанаму паху, але ўсё-такi трымаючы яго дастаткова блiзка, каб ён не мог уцячы. Гэты выкрунтас двойчы выдатна ўдаваўся Граную з туберозавм алеем, эфемерны пах якога ён скаваў малюсенькай долькаю цыбетыну, ванiлi, лабдануму i кiпарысу i менавiта тым выявiў яго чароўнасць. Цi нельга зрабiць нешта падобнае i з пахам дзяўчыны? Хiба абавязкова трэба марнаваць каштоўны пах, самы крохкi пах, ужываючы яго ў чыстым выглядзе? Недарэчна! Жахлiва бяздарна! Хiба алмазы пакiдаюць без агранкi? Хiба золата носяць на шыi сммародкамi? Няўжо ён, Грануй,-- усяго толькi прымiтыўны рабаўнiк пахаў накшталт Друо i iншых мацаратараў, дыстылятараў i выцiскальнiкаў кветак? Цi не ён -- самы вялiкi парфумнiк у свеце?
Ён стукнуў сябе па лобе ад прыкрасцi, што не даўмеўся да гэтага раней. Канечне, гэты адзiны ў сваiм родзе пах нельга ўжываць у натуральным выглядўзе. Яму, як каштоўнаму каменю, патрэбна аправа. Ён вычаканiць араматычную дыядэму,i ягоны водар будзе ззяць у iм на самым версе, адначасова i ўплецены ў iншыя пахi, i ўзнесены над iмi. Ён зробiць парфуму паводле ўсiх правiлаў мастацтва, i пах дзяўчыны з па-за мура будзе яе сэрцам. Зразумела, дзеля аранжыроўкi, дзеля апорнай сярэдняй ноты, дзеля завастрэння i фiксацыi гучання не падыходзiць нi мускус, нi цыбетын, нi ружовы алей, нi амбра, гэта ясна. На такую парфуму, на такую чалавечую духмянасць яму патрэбныя iншыя iнгрэдыенты.
40
У маi таго ж самага года на ружавым палетку, на паўдарозе ад мястэчка Апiё, што на ўсход ад Граса, быў знойдзены голы труп пятнаццацiгадовай дзяўчыны. Яна была забiтая ўдарам дубiнкi па патылiцы. Селянiн, якi напароўся на труп, быў так уражаны жахлiвай знаходкай, што ледзь не навёў падазрэнняў на самога сябе, калi дрыготкiм голасам расказаў лейтэнанту палiцыi, што нiколi яшчэ не бачыў такой прыгажосцi -- хоць, у сутнасцi, ён хацеў сказаць, што нiколi яшчэ не бачыў нiчога страшнейшага.
Дзяўчына й праўда была чароўна прыгожая. Яна была з таго раскошнага тыпу жанчын, якiя нагадваюць цёмны мёд, густы i салодкi i незвычайна цягучы; якiя адным плаўным рухам, адным паваротам галавы, адным павольным, як узмах бiча, позiркам завалодваюць прастораю i пры гэтым спакойна стаяць у цэнтры вiра, быццам не ўсведамляючы сiлы прыцягнення, з якою яны вабяць пачуццi i душы як мужчын, так i жанчын. А яна была маладая, у пары сталення, чароўнасць яе тыпу яшчэ не дасягнула дасканаласцi. Яе раскошныя формы былi яшчэ тугiя i гладкiя, грудзi пругкiя, а пласкаваты твар, акаймаваны чорнымi валасамi, яшчэ захоўваў далiкатныя абрысы i таямнiчую няпэўнасць рысаў. Зрэшты, самых валасоў не было. Забойца абстрыг iх i забраў, гэтак сама i вопратку.
Падазрэнне ўпала на цыганоў. Ад цыганоў можна было чакаць чаго хоч. Цыганы, як вядома, ткалi кiлiмы са старое вопраткi i набiвалi падушкi чалавечым воласам, i рабiлi маленькiя лялькi са скуры i зубоў шыбенiкаў. Такое вычварнае злачынства магло быць толькi цыганскiм, бо чыё ж яшчэ. Але, як нi дзiўна, нiякiх цыганоў паблiзу не было i ў заводзе, не вадзiлася нiдзе ў наваколлi, апошнi раз яны качавалi тут у снежнi.
Як што нiякiх цыганоў не было, пачалi думаць на iтальянскiх парабкоў-сезоннiкаў. Iтальянцаў, праўда, не было таксама, так рана яны не наязджалi, яны будуць наймацца на збор язмену толькi ў чэрвенi, значыцца, якiя ж гэта вам iтальянцы. Нарэшце пад падазрэнне трапiлi цырульнiкi, якiх абшукалi, каб знайсцi валасы забiтай дзяўчыны. Пустое. Потым западозрылi яўрэяў, потым нiбыта пажадлiвых братоў бенедыктынскага кляштара -- хоць усiм манахам было ўжо далёка за семдзесят, потым цыстарыянцаў, потым франкмасонаў, потым вар'ятаў з лякарнi, потым вугальшчыкаў, потым жабракоў i нават амаральных арыстакратаў, асаблiва маркiза дэ Кабры, бо той ужо трэцi раз ажанiўся, ладзiў, як казалi, у сваiх сутарэннях аргiястычныя дзействы i пры гэтым жлукцiў кроў нявiннiц, каб падвысiць сваю мужчынскую дастойнасць. Праўда, нiчога канкрэтнага давесцi не ўдалося. Нiхто не быў сведкам забойства, нi вопраткi, нi валасоў мёртвай не знайшлi. Праз некалькi тыдняў лейтэнант палiцыi спынiў следства.
У сярэдзiне чэрвеня наехалi, нарэшце, iтальянцы, шмат якiя з сем'ямi, наймацца на язмен. Сяляне, праўда, бралi iх на працу, але, памятаючы пра забойства, забаранялi сваiм жонкам i дочкам вадзiцца з iмi. Беражонага Бог беражэ. Хай гэтыя сезоннiкi, можа й праўда не дачынiлiся да злачынства, але ж маглi, а таму лепш ад iх трымацца далей.
Неўзабаве, як пачаўся збор язмену, грымнулi яшчэ два забойствы. Зноў ахвярамi былi дзяўчаткi -- пiсаныя красунi таго ж самага чарнакосага тыпу, зноў знайшлi iх на палетку голых i паголеных з тупой ранай на патылiцы. Зноў -- анi следу злачынцы. Навiна шуганула з хуткасцю агню, i пагроза ўжо навiсла над прыйшлым людам, як тут стала вядома, што абедзве ахвяры самыя былi iтльянкi, дочкi аднаго парабка з-пад Генуi.
Людзi далiся ў панiку. Яны цяпер не ведалi, супраць каго iм скiраваць свой бяссiлы шал. Праўда, сёй-той яшчэ кiваў на вар'ятаў цi на апантанага маркiза, але ў гэта не вельмi верылi, бо вар'яты ўдзень i ўначы былi пад наглядам, а маркiз даўно з'ехаў у Парыж. I людзi пачалi цiснуцца адзiн да аднога. Сяляне адчынiлi свае хлявы сезоннiкам, якiя раней начавалi ў чыстым полi. Гараджане ў кожным квартале выставiлi начныя дазоры. Лейтэнант палiцыi павялiчыў каравулы каля гарадскiх брамаў. Але ўсе перасцярогi пайшлi на марна. Праз некалькi дзён пасля двайнога забойства зноў знайшлi труп дзяўчыны, таксама знявечаны, як i ўсе ранейшыя. Гэтым разам дзяўчына была з Сардынii -- прачка з бiскупавага палаца, забiтая непадалёк ад Фантэн-дэ-ля-Фу, проста ледзь не каля гарадское брамы. I хоць пад нацiскам узбуджаных гараджанаў Рада консулаў пайшла на далейшыя захады --найстражэйшыя праверкi каля брамаў, узмацненне начных дазораў, забарона выходзiць на вулiцу поцемкамi усiм асобам жаночага полу,-- гэтым летам не праходзiла i тыдня, каб дзе-небудзь не знаходзiлi труп маладой дзяўчыны. I кожны раз таго ўзросту, калi дзяўчына толькi-толькi пачынае брацца на маладую жанчыну, i кожнага разу гэта была самая прыгожая смуглянка таго ж самага чароўнага тыпу. Зрэшты, неўзабаве забойца ўважыў i, пераважна сярод мясцовага насельнiцтва, тып мяккай беласкурай i крыху таўсманай дзяўчыны. Нават яркiя брунеткi, нават шатэнкi -- калi яны былi не надта худыя -- апошнiм часам рабiлiся ягонымi ахвярамi. Ён высочваў iх усюды, ужо не толькi ў наваколлi Граса, але i ў горадзе, нават у дамах. Дачка аднаго сталяра была знойдзена забiтай у сваёй свяцёлцы на пятым паверсе, i нiхто ў доме не пачуў анiякага шуму, i нiводзiн сабака, якiя звычайна здалёк унюхвалi i аббраэхвалi кожнага чужога, нават не яўкнуў. Забойца здаваўся няўлоўным, бясцелым духам.
Людзi абуралiся i клялi ўладу. Любая чутка прыводзiла да сутычак. Адзiн валацуга -- гандляр, якi прамышляў любоўнымi трункамi i рознымi iншымi шарлатанскiмi спэцыямi i панацэямi, ледзь не быў разарваны натоўпам за тое, што ў ягоных парашочках нiбыта быў тоўчаны дзявочы волас. Нехта спрабаваў падпалiць асабняк маркiза дэ Кабры i лякарню. Суконшчык Аляксандр Мiнар застрэлiў свайго слугу, якi позна вяртаўся дамоў, прыняўшы яго за славутага Забойцу Дзяўчат. Усе, хто мог гэта сабе дазволiць, адсылалi сваiх падлеткаў-дачок да далёкiх сваякоў або ў пансiёны ў Нiцу, Экс цi Марсэль. Лейтэнанту палiцыi Гарадскамя рада дала рады, зняўшы яго такi з пасады. Яго пераемца склiкаў калегiю дактароў, каб тыя абследавалi трупы абстрыжаных красуняў на прадмет iх вiргiнальнага стану. Высветлiлася, што з вiргiнальнасцю ў iх было ўсё ў дпоўным парадку -- непачатыя.
Дзiўна, але гэтая вестка не паменшыла, а павялiчыла панiчны жах, бо потайкам кожны лiчыў, што дзяўчат згвалцiлi. Так, прынамсi, быў бы яснейшы матыў забойстваў. Але цяпер ужо нiхто нiчога больш не разумеў, цяпер усе былi разгубленыя. I той, хто верыў у Бога, шукаў ратунку ў малiтве, спадзеючыся, што сатанiнскае насланнё абмiне хай хоць ягоны дом.
Гарадская рада, шаноўная зборня трыццаццi самых багатых i паважаных буржуа i арыстакратаў Граса, у большасцi адукаваныя i антыклекрыкальнага змыслу паны, якiя дагэтуль нiколi нi ў чым не лiчылiся з бiскупам i з вялiкай радасцю перафундавалi б клляштары i абацтвы пад таварныя склады i фабрыкi, -- гэтыя ганарыстыя ўплывоўцы з Гарадское рады былi такiя прыгнечаныя, што настрачылi бiскупу халуйскую петыцыю з просьбаю накласцi анафему на пачвару, якая забiвае дзяўчат, перад якою свецкая ўлада бяссiльная, анафему i адлучэнне, так, як гэта зрабiў у 1708 годзе яго свяцейшы папярэднiк, калi на горад звалiлася вялiкае бедства -- нашэсце саранчы, якая пагражала тады ўсёй краiне. I праўда, у канцы верасня Граскi Забойца Дзяўчат, якi ўжо загубiў дваццаць чатыры саммых прыгожых дзяўчат з усiх саслоўяў, быў урачыста анафемаваны i адлучаны; тэкст адлучэння быў вывешаны на дзвярах усiх гарадскiх храмаў i абвешчаны з усiх амбонаў, у тым лiку з амбона Нотр-Дам-дзю-Пюi, дзе яго прачытаў асабiста сам бiскуп..
I памагло-такi. Поспех ашаламiў. Забойствы спынiлаiся на другi ж дзень. Кастрычнiк i лiстапад абышлiся без трупаў. На пачатку снежня дайшлi чуткi з Гранобля, што там апошнiм часам лютуе нейкi Забойца Дзяўчат, якi душыць свае ахвяры, рве на iх вопратку i вырывае з галавы валасы. I хоць гэтыя суконныя злачынствы нiяк не супадалi з вытанчана выкананымi граскiмi забойствамi, усе адразу ж уверылiся, што гаворка тут пра аднаго i таго самага злачынцу. Жыхары Граса тройчы з палёгкаю перахрысцiлiся: цяпер ужо вылюдак лютаваў не ў iх, а ў Граноблi, да якога сем дзён дарогi. Яны зладзiлi шэсце з паходнямi у гонар бiскупа, а 24 снежня адседзелi вялiкую падзякавальную мшу. З 1 студзеня 1766 года узмоцненыя дазоры былi знятыя, i жанчыны атрымалi дазвол начамi выходзiць з дому. З неверагоднай хуткасцю грамадскае i прыватнае жыццё зноў уехала ў свае нармальныя каляiны. Страх як усё роўна ветрам змяло, нiхто больш не гаварыў пра той жах, якi ўсяго некалькi месяцаў таму назад панаваў у горадзе i наваколлi. Нават у сем'ях ахвяр пра гэта не гаварылi. Здавалася, анафема, абвешчаная бiскупам, выгнала не толькi забойцу, але i ўсякi ўспамiн пра яго. А людзям таго толькi i трэба было.
Толькi той, у каго была дачка на парозе цудоўнай маладосцi стараўся не пакiдаць яе без прыгляду, адчуваў страх з наступленнем поцемкаў, а ранiцай, калi знаходзiў яе жывую i здаровую, быў шчаслiвы -- хоць, вядома, сам сабе не прызнаваўся чаму.
41
Аднак у Грасе быў чалавек, якi не давяраў мiру, што нарэшце настаў. Яго звалi Антуан Рышы, ён выконваў абавязкi Другога консула i жыў у гарадской сядзiбе на пачатку вулiцы Друат.
Рышы быў удавец i меў дачку Лаўру. Хоць яму не было i сарака i ён быў на дзiва здаровы, але не ўступаў у новы шлюб. Спачатку хацеў выдаць дачку.I не за абы каго першага лепшага, а за чалавека высакароднагма паходжання . У яго быў на прыкмеце адзiн такi, барон дэ Баён, якi меў сына i маёнтак пад Вансам; барон быў у добрай рэпутацыi,але маёмасныя справы яго крыху разладзiлiся, i Рышы атрымаў ягоную згоду на будучы шлюб дзяцей. А калi Лаўра будзе надзейна прыстроена, тады ён запусцiць свае жанiхоўскiя мацкi ў якое-небудзь высакароднае сямейства -- Друэ, Мабераў або Фонмiшэль,-- не таму што ён быў славалюбны i яму прыспiчыла мець у пасцелi жонку-арыстакратку, а таму, што хацеў заснаваць дынастыю i паставiць сваё патомства на шлях, якi вядзе да высокага грамадскага становiшча i палiтычнага ўплыву. На гэта яму патрабавалася па меншай меры яшчэ два сыны, з якiх адзiн прадоўжыў бы яго справу, а другi дасягнуў бы поспехаў на юрыдычным прыпiрышчы i ў парламенце Экса i такiм спосабам прабiўся б угору, у дваранскi стан. Аднак такiя амбiцыi мелi шанцы на поспех толькi пры ўмове, што ён цесна звяжа сваю асобу i сваю фамiльнасць з правансальскiмi магнатамi.
Такiя далёкасяжныя планы апраўдвалiя тым, што ён быў казачна багаты. Антуан Рышы быў намнога багацейшы за любога буржуа ў акрузе. Ён валодаў латыфундыямi не толькi ў ваколiцах Граса, дзе разводзiў апельсiны, сланечнiк, пшанiцу i авёс, але i пад Вансам, i пад Антыбам, дзе трымаў арэнду. Ён меў дамы ў Эксе, дамы па ўсёй правiнцыi, меў сваю долю даходу ад караблёў, якiя хадзiлi ў Iндыю, пастаянную кантору ў Генуi i самы буйны гандлёвы склад араматычных тавараў, спецый, алеяў i скуры ў Францыi.
Аднак сапраўднай каштоўнасцю Рышы была яго дачка. Яна была яго адзiным дзiцем, роўна шаснаццацi гадоў ад роду, з цёмнарыжымi валасамi i зялёнымi вачамi. Твар у яе быў такi чароўны, што наведнiкi любога полу i ўзросту слупянелi i больш не маглi адвесцi ад яе вачэй, яны проста злiзвалi сваiмi позiркамi яе твар, як злiзваюць языком марожанае, i пры гэтым у iх паявiўся тыповы для такога занятку выраз дурнаватай засяроджанасцi. Сам Рышы, гледзячы на сваю дачку, лавiў сябе на тым, што на нейкi час -- на чвэрць гадзiны, на паўгадзiны, магчыма,-- забываў увесь свет i ўсе свае справы, чаго ўвогуле з iм не бывала нават у сне, цалкам раствараўся ў сузiраннi каралеўны-дзяўчыны i потым не мог успомнiць, чым ён, шчыра кажучы, быў так заняты. А з нейкага часу -- ён з прыкрасцю ўсведамляў гэта -- кладучы яе вечарамi ў пасцель або часам ранiцай, калi прыходзiў яе будзiць, а яна яшчэ ляжала, спала, быццам закалыханая Госпадам Богам, i пад покрывам яе начнога ўбору ўгадвалiся формы яе клубоў i грудзей, а з выразу кашулi ад шыi, выгiну падпашак, упадзiн пад локцямi i гладкай рукi, на якой пакоiўся яе твар, струменiлася яе спакойнае i гарачае дыханне...-- нешта жаласна сцiскалася ў яго ўсярэдзiне, перахоплiвала горла i прымушала глытаць слiну, i -- Божа мiлажальны!--ён праклiнаў сябе, што прыходзiцца гэтай жанчыне бацькам, што ён не чужы, не якi там староннi мужчына, перад якiм яна ляжала б так, як цяпер ляжыць перад iм, а ён мог бы легчы да яе, на яе, у яе з усёй сваёй прагай валодання. I ў яго выступаў пот, i ён дрыжаў усiм целам, душачы ў сабе гэтую пачварную думку, i схiляўся над ёю, каб разбудзiць яе цнатлiвым бацькоўскiм пацалункам.
Летась, у часы забойстваў, ён яшчэ не адчуваў у сабе такога фатальнага змагання. Чарадзейская ўлада, якую тады мела над iм ягоная дачка,-- так яму, прынамсi, здавалася -- была яшчэ чароўнай уладаю дзяцiнства. I таму ён нiколi сур'ёзна не апасаўся, што Лаўра стане ахвярай забойцы, якi, як было вядома, не нападаў нi на дзяцей, нi на жанчын, а выключна на дарослых дзяўчат, якiя яшчэ не страцiлi нявiннасцi. Усе ж ён павялiчыў ахову свайго дома, загадаў паставiць новыя рашоткi на вокнах верхняга паверха i загадаў пакаёўцы начаваць у спальнi Лаўры. Але думка пра тое, каб выслаць яе з горада, як гэта зрабiлi з сваiмi дочкаммi, i нават з цэлымi сем'ямi, яго таварышы па саслоўi, была яму нязносная. Ён лiчыў такiя паводзiны ганебнымi i нягоднымi члена Рады i Другога консула, якi, на яго думку, абавязаны даваць грамадзянам прыклад стрыманасцi, мужнасцi i непахiснасцi. Апрача таго ён быў чалавек, якому нiхто не мае права навязваць свае рашэннi -- нi ахоплены панiкай натоўп, нi тым болей адзiн-адзiны ананiмны падонак-злачынец. I ўвесь гэты жудасны час ён быў адзiн з нямногiх у горадзе, хто не паддаўся лiхаманцы страху i меў ясную галаву. Але на дзiва ўсё гэта цяпер перамянiлася. У той час, як людзi на вулiцах, быццам яны ўжо павесiлi забойцу, святкавалi канец ягоных зладзействаў i амаль забылi той нядобры час, у сэрца Антуана Рышы, як нейкi гiдотны яд, пранiк страх. Спачатку ён не хацеў дапускаць, што менавiта страх прымушаў яго адкладваць даўно наспелыя паездкi, радзей выходзiць у горад, скарачаць вiзiты i нарады, толькi каб хутчэй вярнуцца. Ён доўга апраўдваўся перад самiм сабой спасылкамi на занятасць i стомленасць, але нарэшце рашыў, што крыху заклапочаны, як быў бы заклапочаны на ягоным месцы кожны бацька, якi мае дачку-нявесту, бо такая заклапочанасць -- справа жыцейская... Хiба не разнеслася ўжо па свеце слава пра яе прыгажосць? Хiба не выцягваюцца ўсе шыi, калi ў нядзелю ўваходзiш з ёю ў царкву? Хiба некаторыя паны ў Радзе ўжо не намякалi на магчымае сватанне ад свайго iмя або ад iмя сваiх сыноў?..
42
Але аднаго разу ў сакавiку Рышы сядзеў у гасцёўнi i бачыў, як Лаўра выйшла ў сад. На ёй была сiняя сукенка, па якой рассыпалiся яе рыжыя валасы; яны iскрылiся на сонцы, нiколi ён не бачыў яе такою прыгожаю. Яна знiкла за жывой агароджаю i паявiлася з-за яе, можа, на два стукi сэрца пазней, чым ён чакаў,-- i ён смяротна спалохаўся, бо падчас гэтых двух стукаў сэрца думаў, што страцiў яе назаўсёды.
Тае ж самае ночы ён прачнуўся ад страшнага сну, якога ўжо не памятаў, але сон быў звязаны з Лаўрай, i ён кiнуўся ў яе пакой, пэўны, што знойдзе яе ў ложку мёртвай, забiтай, апаганенай i астрыжанай,-- але знайшоў яе цэлую i жывенькую.
Ён вярнуўся ў сваю спальню, увесь мокры ад поту, дрыжаў ад узбуджэння, не, не ад узбуджэння, а ад страху, цяпер ён нарэшце прызнаўся сабе ў гэтым, ён супакоiўся,i ў галаве ў яго прасвятлiлася. Калi гаварыць шчыра, дык ён з самага пачатку не верыў у дзейснасць бiскупскпй анафемы; не верыў i ў тое, што цяпер забойца закручвае ў Граноблi; i ў тое, што ён наогул пакiнуў горад. Не, ён яшчэ жыў тут, сярод жыхароў Граса, i калi-небудзь зноў ударыць. У жнiўнi i вераснi Рышы агледзеў некаторых забiтых дзяўчат. Вiдовiшча гэтае жахнула яго i, трэба прызнацца, разам з тым i захапiла, бо ўсе яны, i кожная на свой лад, былi неверагодна прыгожыя. Нiколi б ён не падумаў, што ў Грасе столькi неацэненай красы. Забойца адкрыў яму вочы. У забойцы быў вытанчаны густ. I дзейнiчаў ён па сiстэме. Мала таго, што ўсе забойствы былi ўчынены аднолькава акуратна, сам выбар ахвяр выдаваў амаль матэматычны разлiк. Праўда, Рышы не ведаў, чаго, уласна кажучы, забойца хацеў ад сваiх ахвяр, бо галоўнае iх багацце -- прыгажосць i чары маладосцi -- ён не крануў... цi, то-бок, усё-такi?.. У кожным разе, як нi абсурдна гэта гучыць, здавалася, што мэта забойства не разбурэнне, а ашчадлiвае калекцыянаванне. Калi, напрыклад, разважаў Рышы, уявiць сабе ўсе ахвяры не як асобныя iндывiды, а як частку нейкага вышэйшага прынцыпу i iдэалiстычна змыслiць iх такiя розныя ўласцiвасцi злiтымi ў адно цэлае, дык малюнак, складзены з такой мазаiкi, быў бы ўвогуле малюнкам прыгажосцi, i чарадзейства яго мела б не чалавечую, а боскую ўладу. (Як мы бачым, Рышы быў адукаваны i мазгавiты чалавек, якi ў страху не цураўся нават блюзнерчых высноваў, хоць ён мыслiў не ў нюхальных, а ў аптычных катэгорыях, ён усё-такi быў даволi блiзкi да праўды./
Дапусцiм, разважаў далей Рышы, забойца такi калекцыянер прыгажосцi i працуе над партрэтам Дасканальства, хай нават гэта толькi фантазiя яго хворага мозгу; дапусцiм далей, што ён чалавек найвышэйшага густу i скрупулёзна метадычны, што на самай справе даволi верагодна, тады нельга думаць, што ён адмовiцца ад найкаштоўнейшага будаўнiчага каменя для гэтага патрэта, якi толькi можна знайсцi на зямлi,-- ад прыгажосцi Лаўры. Уся пiрамiда забойстваў нiчога не вартая без яе. Яна была каменем, якi ўвенчвае ўвесь будынак.
Робячы гэтую жахлiвую выснову, Рышы сядзеў на сваiм ложку ў начной кашулi i дзiву даваўся, якi ён быў спакойны. Ён больш не дрыжаў. Няпэўны страх, якi калацiў яго некалькi тыдняў, прапаў, саступiў месца ўсведамленню канкрэтнай небяспекi. Задума забойцы была яўна скiраваная на Лаўру -- з самага пачатку. А ўсе астатнiя забойствы -- антураж гэтага апошняга заключнага забойства. Праўда, было няясна, якую матэрыяльную мэту маюць гэтыя забойствы i наогул цi ёсць у iх мэта. Але асноўнае, менавiта сiстэматычны метад забойцы i ягонае iмкненне да iдэалу, Рышы адгадаў правiльна. I чым больш ён пра гэта думаў, тым больш падабалася яму i тое i другое i тым большую павагу ён адчуваў да забойцы --зрэшты, такая павага як у гладкiм люстэрку паказвала ягоныя адносiны да самога сябе, бо не хто там якi, а менавiта ён, Рышы, сваiм тонкiм, аналiтычным розумам пранiк у намыслы працiўнiка.
Калi б ён, Рышы, быў забойца, апантаны тымi самымi палкiмi iдэямi, ён не мог бы дзейнiчаць iнакш, чым да гэтага часу дзейнiчаў той, i ён паставiў бы на карту ўсё, каб завяршыць сваю вар'яцкую задуму забойствам царыцы красы, Лаўры, роўнай якой не было.
Гэтая апошняя думка яму асаблiва спадабалася. Тое, што ён мог у думках стаць на месца будучага забойцы ягонай дачкi, давала яму, у сутнасцi, велiзарную перавагу перад забойцам. Бо забойца, зразумела, пры ўсёй сваёй кемлiвасцi, вядома ж, не мог паставiць сябе на месца Рышы -- хоць бы ўжо таму, што ён, вядома, не мог загадзя здагадацца, што Рышы даўно паставiў сябе на яго месца -- на месца забойцы. Па сутнасцi, тут усе было гэтак сама, як i ў дзелавым жыццi --mutatis mutandis*, а як жа. Калi ты разгадаў задуму канкурэнта, пеправага на тваiм баку; ён ужо не пакладзе цябе на лапаткi; не пакладзе, калi твае iмя -- Антуан Рышы i ты прайшоў агонь, ваду i медныя трубы i не прывык саступаць у барацьбе. Урэшце ж, Антуану Рышы належыць самы буйны ў Францыi гандаль парфумнымi таварамi, нi багацце, нi пасада Другога Консула не звалiлiся на яго з неба, ён заваяваў iх упартасцю i хiтрасцю, своечасова распазнаючы небяспеку, празорлiва разглядаючы планы канкурэнтаў i змятаючы з дарогi працiўнiкаў. I сваiх будучых мэтаў -- улады i дваранскага тытула нашчадкам -- ён дасягне гэтак сама. I гэтак сама ён перакрэслiць план забойцы -- свайго канкурэнта ў барацьбе за валоданне Лаўрай,-- хоць бы ўжо таму, што Лаўра -- вянок у будынку i яго, Рышы, планаў. Вядома, ён любiў яе, але ён i меў патрэбу ў ёй. А таго, у чым ён меў патрэбу дзеля здзяйснення сваiх найвышэйшых амбiцый, ён не саступаў нiкому, за гэта ён чапляўся пазурамi i зубамi.
Цяпер яму палегчала. Пасля таго як яму ўдалося свае начныя роздумы пра барацьбу з дэманам апусцiць на ўзровень дзелавога канфлiкту, ён адчуў, што зноў поўны адвагi i нават азарту. Растаў апошнi астатак страху, знiкла адчуванне прыгнечанасцi i гнятлiвага клопату, што мучыла яго як маразматычнага старца, развеяўся туман змрочных прадчуванняў, у якiм ён некалькi тыдняў шукаў дарогi навобмацак. Ён быў на знаёмай тэрыторыi i быў гатовы прыняць любы выклiк.
43
Адчуўшы палёгку, амаль задавальненне, ён саскочыў з ложка, тузануў за шнурок званка i загадаў слузе, якi спрасонку ледзь трымаўся на нагах, складваць вопратку i правiзiю, бо ён рашыў на свiтаннi са сваёй дачкою ехаць у Гранобль. Потым ён апрануўся i падняў з пасцеляў усю астатнюю чэлядзь.
Cярод ночы дом на вулiцы Друат прачнуўся, i ў iм забурлiла жыццё. На кухнi палалi агменi, па калiдорах шмыгалi ўвiшныя служанкi, угору-ўнiз па лесвiцах насiўся асабiсты слуга гаспадара, у скляпах звiнелi ключы кладаўшчыка, у двары гарэлi паходнi, фурманы выводзiлi коней, другiя выцягвалi з канюшняў мулаў, кiлзалi, сядлалi, бегалi, грузiлi -- можна было падумаць, што на горад наступаюць, як у 1746 годзе, аўстра-сардзiнскiя орды грабежнiкаў, якiя змяталi ўсё на сваей дарозе, i гаспадар дома ў панiцы рыхтуецца да ўцёкаў. Але нiчога такога! Гаспадар дома спакойна i ганарыста, як маршал Францыi, сядзеў за пiсьмовым сталом у сваёй канторы, пiў каву з малаком i аддаваў загады чэлядзi, якая проста з ног ужо збiлася. Разам з гэтым ён пiсаў пiсьмы мэру i Першаму консулу, свайму натарыусу, свайму адвакату, свайму банкiру ў Марсэлi, барону дэ Баёну i розным дзелавым партнёрам.
Да шасцi гадзiн ранiцы ён адправiў карэспандэнцыю i аддаў усе неабходныя для яго планаў распараджэннi. Ён паклаў за пазуху два дароржныя пiсталеты, зашчоўкнуў пражку на поясе з грашыма i замкнуў пiсьмовы стол. Потым пайшоў будзiць дачку.
У восем ранiцы маленькi караван выправiўся ў дарогу. Наперадзе вярхом ехаў Рышы, ён выдатна глядзеўся ў сваёй камiзэльцы колеру чырвонага вiна, з залатымi пазументамi, у чорным англiйскiм плашчы i чорным капелюшы з дзёрзкiм султанам з пёраў. За iм следавала ягоная дачка, апранутая сцiплей, але такая сляпуча прыгожая, што народ на вулiцы i каля вокан не мог адвесцi ад яе вачэй, у натоўпе чулiся багавейныя ахi i вохi, i мужчыны здымалi капелюшы --нiбыта перад Другiм консулам, а на самай справе перад гэтай дзяўчынай з паставай каралевы. За ёю сцiпла следавалi яе пакаёўка, далей слуга Рышы з двума нагружанымi конямi -- выкарыстанне карэты выключалася з прычыны дрэннага стану гранобльскага тракту,-- замыкаў картэж дзясятак мулаў, гружаных усемагчымым таварам, пад надзорам двух грумаў. Каля брамы Дзю-Кур варта ўзяла на каравул i апусцiла вiнтоўкi толькi тады, калi апошнi мул прайшоў праз браму. Дзецi яшчэ доўга беглi за працэсiяй, махалi ўслед каравану, якi павольна ад'язджаў па крутой, звiвiстай дарозе.
На людзей ад'езд Антуана Рышы з дачкою зрабiў дзiўна глыбокае ўражанне. Iм здавалася, што яны прысутнiчалi пры нейкай архаiчнай цырымонii прынясення ахвяры. Вакол толькi i гаворкi, што Рышы ад'язджае ў Гранобль, у горад, дзе з нядаўняга часу гаспадарыць монстр, якi забiвае дзяўчат. Людзi не ведалi, што тут i падумаць. Чым вытлумачыць учынак Рышы? Вартай асуды легкадумнасцю -- цi вартай захаплення мужнасцю? Цi быў гэта выклiк або спробай умiлажалiць багоў? Але iх маркоцiла няяснае прадчуванне, што прыгожую дзяўчыну з рыжымi валасамi яны толькi што бачылi апошнi раз. Яны прадчувалi пагiбель Лаўры Рышы.
Гэта прадчуванне збылося, хоць яно i грунтавалася на абсалютна iншых прычынах. Усё было ў тым, што Рышы выправiўся зусiм не ў Гранобль. Пампезны выезд быў толькi трукам. За паўтары мiлi на паўночны ўсход ад Граса, непадалёк ад вёскi Сэн-Валье, ён загадаў спынiцца, уручыў свайму слузе паўнамоцтвы i дарожны лiст i загадаў даставiць караван мулаў у Гранобль; грумаў ён таксама адаслаў з караванам.
А сам ён з Лаўрай i яе пакаёўкай павярнуў на Кабры, дзе зрабiў прыпынак на абед, i потым рушыў праз горны перавал Танэрона на поўдзень. Гэтая дарога была надзвычай цяжкая, але яна дазваляла абагнуць Грас i граскую далiну шырокiм паўколам з захаду i пад вечар непрыкметна дабрацца да ўзбярэжжа... Рышы планаваў на другi дзень перабрацца з Лаўрай на Лярэнскiя астравы, на самым маленькiм з якiх стаяў добра ўмацаваны кляштар Сэнт-Анарэ. Кляштарную гаспадарку вяла жменька манахаў, якiя нягледзячы на старасць яшчэ маглi пастаяць за сябе. Рышы добра iх ведаў, бо шмат гадоў купляў i перапрадаваў кляштарную прадукцыю: эўкалiптавы лiкёр, насенне пiнiй i кiпарысавы алей. I менавiта там, у кляштары Сэнт-Анарэ, якi разам з замкам Iў i дзяржаўнай турмой на востраве Сэнт-Маргерыт лiчыўся самым надзейным месцам Праванса, ён збiраўся на першым часе схаваць сваю дачку. А сам неадкладна вернецца на ўзбярэжжа i абагне Грас гэтым разам з усходу праз Антыб i Кан, каб пад вечар таго ж дня быць ужо ў Вансе. Ён ужо запрасiў туды свайго натарыуса, каб падпiсаць пагадненне з баронам дэ Баёнам пра шлюб iх дзяцей -- Лаўры i Альфонса. Ён хацеў зрабiць Баёну прапанову, якую той не змог бы адхiлiць: выплата баронавых пазык у памеры 4О ООО лiўраў, пасаг менавiта на гэтую суму, некалькi зямельных дзялянак i млячарня пад Маганоскам, штогодняя рэнта ў памеры ЗООО лiўраў маладой пары. Адзiная ўмова Рышы была ў тым, каб кантракт уступiў у сiлу праз дзесяць дзён i каб маладыя адразу ж пасля вяселля пераехалi ў Ванс.
Рышы разумеў, што такая паспешлiвасць падыме памер платы за паяднанне ягонай сям'i з сям'ёю гэтых Баёнаў. Ён заплацiў бы намнога меней, калi б у яго быў час чакааць. Давялося б тады барону, як жабраку, вымольваць у багатага купца згоду на гэты гешэфт: бо слава пра прыгажосць Лаўры будзе расцi, як i багацце Рышы, а Баёны, глядзi, як бач i спляжацца. Ну, але дарма! Яго ж працiўнiкам быў не барон, а невядомы забойца. Вось каму трэба было напаскудзiць у кашу. Замужняя жанчына, якая страцiла дзявоцкасць i, магчыма, цяжарная, ужо не ўпiшацца ў яго адборную галерэю. Апошняя клетачка гэтай мазаiкi застанецца пустая, Лаўра страцiць для забойцы ўсякую каштоўнасць, яго задума правалiцца. I трэба даць яму адчуць горыч плягi! Рышы хацеў згуляць вяселле ў Грасе, з вялiкай раскошай прылюдна. I хай ён не ведае i нiколi не ведацьме свайго працiўнiка, усё такi будзе вялiкаю асалодаю ўсведамляць, што той прысутнiчае пры падзеi i сваiмi вачыма бачыць, як жаданую здабычу умыкаюць у яго з-пад носа.
План быў разлiчаны тонка. I мы зноў павiнны дзiву дацца з чуцця Рышы --як блiзка ён падышоў да разгадкi iсцiнай праўды. Бо на самай справе шлюб Лаўры Рышы з сынам барона дэ Баёна азначаў бы поўную паразу Граскага Забойцы Дзяўчат. Але план яшчэ не здзейснiўся. Рышы яшчэ не схаваў Лаўру, яшчэ не даставiў яе пад выратавальны дах кляштара Сэнт-Анарэ. Тры вершнiкi яшчэ прабiваюцца праз негасцiнны пеправал Танэрона. Часам дарога робiцца такою цяжкаю, што верхаўцы спешваюцца. Усё iдзе вельмi марудна. Пад вечар яны спадзяюцца дабрацца да ўзбярэжжа каля Ла Напулi -- маленькага селiшча непадалёк ад Кана.
44
У той момант, калi Лаўра Рышы са сваiм бацькам пакiдала Грас, Грануй быў у другiм канцы горада ў майстэрнi Арнульфii мацараваў жанкiлii. Ён быў адзiн i ў добрым настроi. Яго час у Грасе скончыўся. Наперадзе быў дзень трыумфу. У яго ў хлеўчуку, у скрыначках, пракладзеных ватай, ляжалi дваццаць чатыры мiнiяцюрныя флаконы з кроплямi пралiтай аўры дваццацi чатырох нявiнных дзяўчат --каштоўныя эсэнцыi, здабытыя Грануем летась метадам халоднага анфлеражу целаў, дыгеравання валасоў i вопраткi, лаважу i дыстыляцыi. А дваццаць пятую -- самую раскошную, самую важную эсэнцыю -- ён атрымае сёння. У яго ўжо падрыхтаваны тыгельчык са шматкроць ачышчаным тлушчам, кавалак найтанчэйшага палатна i балон чысцюткага спiрту на гэтую апошнюю здабычу. Мясцовасць была разведана. Стаяла поўня.
Ён ведаў, што сядзiба на вулiцы Друат добра ахоўваецца i пранiкнуць у яе з дапамогаю ўзлому не ўдасца. Таму ён хацеў прабрацца туды яшчэ ўпоцемках, да таго, як зачыняць браму, i прыкрываючыся тым, што ў яго няма свайго паху, што як шапка-невiдзiмка рабiла яго непрыкметным для людзей i жывёл, схавацца ў якiм-небудзь закутку дома. Пазней, калi ўсе паснуць, ён, iдучы ў цемры па компасе свайго нюху, падымецца ўгору, да свайго скарбу. Ён апрацуе яго там жа, на месцы, загарнуўшы ў прасаленую прасцiну. Толькi валасы i вопрптку , як заўседы, возьме з сабою, бо гэтыя часткi могуць быць прамытыя ў вiнным спiрце, што больш зручна рабiць у майстэрнi. Для канчатковай перапрацоўкi памады i яе дыстылiроўкi ў канцэнтрат яму спатрэбiцца яшчэ адна ноч. I калi ўсё пойдзе добра -- а ў яго не было нiякiх падставаў сумнявацца, што ўсё пойдзе як след,--тады паслязаўтра ён будзе ўладаром усiх эсэнцый, патрэбных на выраб найлепшае ў свеце парфумы, i ён пакiне Грас як чалавек, якi пахне лепш за ўсiх на зямлi.
Да палудня ён пакончыў з жанкiлiямi. Ён патушыў агонь, зачынiў кацёл з тлушчам i выйшаў з майстэрнi праветрыцца. Вецер быў заходнi.
Ужо з першага ўдыху ён насцярожыўся. У атмасферы было нешта не так, нешта не ў парадку. У паху горада, у гэтай яго вопратцы, у яго нябачным шлейфе, сатканым з тысячаў нiтак, не хапала залатой. За апошнiя некалькi тыдняў гэта духмяная нiтка стала такою моцнаю, што Грануй адчуваў яе нават за горадам, каля свайго хлеўчука. Цяпер яна прапала, знiкла, яе нельга было выявiць нюхам. Грануй быццам скамянеў ад страху.
Яна мёртвая, падумаў ён. Потым яшчэ страшнейшае: мяне выпепрадзiў нехта iншы. Iншы сарваў маю кветку i прысвоiў сабе водар! Ён не закрычаў, для гэтага ягонае ўзрушэнне было занадта вялiкае, але слёзы набеглi ў куточкi яго вачэй i раптам палiлiся ракою.
I тут прыйшоў абедаць Друо з "Чатырох Дафiнаў" i мiж iншым расказаў, што сёння ранiцай Другi консул з дванаццаццю муламi i са сваёю дачкою адбыў у Гранобль. Грануй глытнуў слёзы i кiнуўся бегчы праз увесь горад да брамы Дзю-Кур. На плошчы каля брамы ён спынiўся i прынюхаўся. I ў чыстым, не кранутым гарадскiмi пахамi заходнiм ветры ён злавiў сваю залатую нiтку, хай тоненькую i слабенькую, але нi з чым не параўнальную. Зрэшты, любасны пах даносiўся не з паўночнага захаду, куды вяла дарога на Гранобль, а хутчэй з паўднёвага захаду, у напрамку на Кабры.
Грануй спытаўся ў варты, па якой дарозе паехаў Другi консул. Адзiн вартаўнiк паказаў на поўнач. А не на Кабры? Можа, ён выправiўся на поўдзень, на Арыбо або Ля Напуль? Не, вядома, сказаў вартавы, ён бачыў гэта на свае вочы.
Грануй кiнуўся назад, праз горад, да свайго хлеўчука, запхнуў у юрзачок кавалак палатна, горшычак на памаду, шпатэль, нажнiцы i маленькую гладкую дубiнку з алiўкавага дрэва i не марудзячы выправiўся--не па дарозе ў Гранобль, а па дарозе, якую паказаў яму ягоны нюх: на поўдзень.
Гэтая дарога, дарога наўпрасткi на Ля Напуль, вяла ўздоўж схiлаў Танэрона праз рачныя рукавы Фраеры i Сiаньi. Iсцi было лёгка. Грануй шпарка iшоў наперад. Калi справа ўзнiк пейзаж Прыбо, якi быццам павiс на схiлах гор, ён учуў, што амаль дагнаў уцекачоў. Неўзабаве ён ужо быў на адной вышынi з iмi. Цяпер ён чуў кожнага з iх паасобку, ён нават адрознiваў на нюх iх коней. Яны, мабыць, былi самае большае за мiлю ад яго, дзесьцi ў лясах Танэрона. Яны кiравалiя на поўдзень, да мора. Гэтак сама, як i ён.
Каля пяцi гадзiн папалуднi Грануй прыйшоў на пастаялы двор, паеў i папытаўся таннага начлегу. Ён, бачце,-- чаляднiк дубiльшчыка з Нiцы i iдзе ў Марсэль. Можна пераначаваць у канюшнi, адказалi. Там ён залез у кут i выспаўся. Наблiжэнне трох верхаўцоў ён адчуў здалёк. Цяпер заставалася толькi чакаць.
Праз дзве гадзiны -- ужо добра такi сцямнела -- яны пад'ехалi. Каб захаваць сваё iнкогнiта, усе трое пераапранулiся. Абедзве жанчыны былi ў цёмным i вуалях, Рышы -- у чорнай камiзэлi. Ён выдаваў сябе за дваранiна з Кастэланы; заўтра ён хоча перабрацца на Лярынскiя астравы, хай гаспадар прыгатуе сняданак да свiтанку. Цi ёсць у доме iншыя пастойнiкi? Няма, сказаў гаспадар, толькi чаляднiк дубiльшчыка з Нiцы, але ён начуе на канюшнi.
Рышы адправiў жанчын у пакоi. А сам заглянуў на канюшню ўзяць сёе-тое з паклажы, як ён сказаў. Спачатку ён не змог знайсцi чаляднiка, i ён папрасiў конюха прынесцi яму лятарню, тады ён заўважыў яго ў куце: чаляднiк дубiльшчыка ляжаў на саломе i старой гуньцы i моцна спаў, паклаўшы пад галаву юрзак. Ён выглядаў такiм непрыкметным i нявiдным з сябе, што Рышы на момант здалося, што яго ўвогуле няма, што гэта хiмера, вычварны цень у мiгатлiвым святле свечкi з лятарнi. У кожным разе, Рышы адразу стала ясна, што ад гэтай проста кранальна бяскрыўднай iстоты няма анiякусенькай небяспекi, i ён цiха адышаў, каб не парушыць ягонага сну, i вярнуўся ў дом.
Ён павячэраў разам з дачкою ў яе пакоi. Пры ад'ездзе ён не тлумачыў ёй мэты iх падарожжа, не зрабiў гэтага i цяпер, хоць яна i прасiла. Заўтра ён усё ёй раскажа, сказаў ён, i яна можа не сумнявацца, што усё, што ён плануе i робiць, ёй толькi на карысць i выгоду, а ў будучым прынясе ёй шчасце. Пасля вячэры яны згулялi некалькi партый у ломбер, i ён усе прайграў, бо не глядзеў у свае карты, а любаваўся прыгаджосцю яе твару. Каля дзевяцi ён правеў яе ў яе пакой насупраць ягонага пакоя i замкнуў дзверы. Потым i сам лёг спаць.
Ён раптам адчуў страшэнную стому -- гэта ад напружання цяжкага дня i папярэдняй ночы, але ў той жа час ён быў задаволены сабою i ходам падзей. Без анiякай заклапочанасцi, без змрочных прадчуванняў, якiя мучылi яго бессанню аж да ўчарашняга дня кожнага разу, як ён тушыў лямпу, ён адразу заснуў i спаў без сноў, без стогнаў, без сутаргавых здрыгаў i нервовага пераварочвання з боку на бок. Упершыню за доўгi час Рышы здабыў глыбокi, спакойны сон.
У той жа самы час Грануй падняўся са сваёй посцiлкi на канюшнi. Ён таксама быў задаволены сабою i ходам падзей i адчуваў, што добра адпачыў, хоць не спаў нi секунды. Калi Рышы заходзiў у канюшню, ён толькi прыкiнуўся, што спiць, каб яшчэ больш падкрэслiць i падмацаваць тое ўражанне бясшкоднасцi, якое ўжо сам па сабе рабiў яго "някiдкi" пах. Вось якраз ён успрыняў Рышы вельмi i вельмi востра, нюхам, i ад яго зусiм не ўтоiлася палёгка, якую адчуў Рышы, убачыўшы яго.
Такiм чынам, у момант iх кароткай сустрэчы абодва яны пераканалiся ў бяскрыўднасцi адзiн аднаго, i, на думку Грануя, гэта было добра, бо ягоная ўяўная бяскрыўднасць i сапраўдная бяскрыўднасць Рышы толькi пасаблялi ягонай, Грануевай, справе. Зрэшты, Рышы быў той самай думкi пра стан сваiх спраў.
45
Грануй прыступiўся з прафесiйнай абачлiвасцю. Ён развязаў мех, дастаў адтуль кавалак палатна, памаду i шпатэль, разаслаў палатно на гуньцы, на якой ляжаў, пачаў абмазваць яго тлустай пастай. Гэтая праца патрабавала часу, бо тлушч трэба бяло наносiць нераўнамерна-- дзе больш тоўста, дзе больш тонка, у залежнасцi ад таго, на якое месца цела прыпадзе тая цi iншая частка палатна. Рот i падпахi, грудзi, палавы орган i ступакi выдзяляюць болей паху, чым, напрыклад, галенi, спiна або локцi; унутраныя бакi далонi -- больш, чым тыльныя; бровы -- больш, чым вейкi, i г.д. -- i адпаведна на iх трэба было болей тлушчу. Так што Грануй адначасова мадэляваў на палатне пахавую дыяграму цела, якое падлягала апрацоўцы, i гэтая частка працы давала яму, уласна кажучы, найбольшае задавальненне, бо гаворка iшла пра нейкую артыстычную тэхнiку, якая займала ў аднолькавай меры i органы пачуццяў, i фантазiю, i рукi i, апрача таго, дазваляла наперад смакаваць асалоду ад вынiку, якi меўся быць напаследак.
Патрацiўшы ўвесь горшчычак памады, ён зрабiў некалькi завяршальных штрыхоў --дзе паклаў тлушчу крыху гусцей, дзе зняў лiшак, падрэтушаваў i яшчэ раз праверыў змадэляваны тлушчам ландшафт--зрэшты, карыстаючыся носам, а не вачыма, бо ўсё адбывалася ў апраметнай цемры, што было, магчыма, дадатковай прычынай роўнага i радаснага настрою Грануя. У гэтую ноч поўнi нiшто не заважала яму. У свеце не было нiчога апрача паху ды, бадай што, шуму прыбою, якi даносiўся з мора. Ён быў у сваёй стыхii. Потым ён склаў палатно, як складваюць кавалак шпалераў, каб памазаныя тлушчам паверхнi накладвалiся адна на адну. У яго гэта была балючая аперацыя, бо ён добра ведаў, што пры ўсёй асцярожнасцi часткi змадэляваных контураў ад гэтага змажуцца i зрушацца. Але ў яго не было iншай магчымасцi перанесцi палатно. Склаўшы яго так, каб можна было без лiшняга клопату ўзяць яго падпаху, ён паклаў у кiшэню шпатэль i нажнiцы, узяў алiўкавую дубiнку i пракраўся на двор.
Неба завалакло хмарамi, дом стаяў у цемры. Адзiная iскрынка ў гэтай непраглядзi мiгатала на ўсходзе: маяк форта на востраве Сэнт-Маргерыт, што за мiлю ад Ля Напулi, нагадваў блiскучую галоўку шпiлькi на чорным, бы крумкачынае крыло, покрыве. З бухты дыхаў лёгкi ветрык, даносiў пах рыбы. Сабакi спалi.
Грануй падышоў да свiрна, да сцяны якога была прыхiлена драбiна. Ён захапiў вольнай правай рукой тры папярэчыны-шчаблiны, падняў драбiну; трымаючы яе вертыкальна i абапершы яе на правае плечка, перанёс яе цераз двор да яе акна. Акно было прачынена. Падымаючыся ўгору па шчаблiнак, як па прыступках, ён павiншаваў сябе -- бо вось такая нагода надарылася сабраць ураджай паху гэтай дзяўчыны тут, у Ля Напулi. У Грасе, дзе вокны былi з рашоткамi, а сам дом строга ахоўвалi, усё было б намнога цяжэй. А тут яна нават спала адна. Нават не давядзецца прыбiраць служанку. Ён адхiлiў аканiцу, шмыгнуў у пакой i паклаў на падлогу складзеную прасцiну. Потым павярнуўся да ложка. Водар яе валасоў дамiнаваў, бо яна ляжала на жываце, уткнуўшы ў падушку акаймаванае згiнам рукi твар, i яе патылiца проста-такi сама прасiлася пад удар.
Гук удару быў глухi i рыпучы. Ён ненавiдзеў яго. Ненавiдзеў яго ўжо таму, што гэта быў шум, шум у ягонай бясшумнай справе. Толькi сцяўшы зубы, ён мог вынесцi гэты гiдотны гук, i калi гук зацiх, ён яшчэ нейкi час стаяў у застылай i горкай позе, сутаргава сцiскаючы рукою дубiнку, быццам баючыся, што гук можа вярнуцца аднекуль, як рэха. Але гук не вярнуўся, а ў пакоi зноў усталявалася цiшыня, нават больш глыбокая цiшыня, бо яе ўжо не парушала пепрарывiстае дыханне дзяўчыны. I толькi тады Грануй змянiў позу (якую можна было б апiсаць як пачцiва-шаноблiвую альбо як нешта накшталт сутаргавай хвiлiны маўчання/, i ягонае цела абмякла i расслабiлася.
Ён адставiў убок дубiнку i руплiва прыступiў да справы. Спачатку ён расправiў прынесенае палатно i паслаў яго чыстым бокам на стале i крэслах, сочачы, каб не дакрануцца да тлустага боку. Раскошны водар дзяўчыны, якi раптам палiўся з яе густой хваляй, гэтым разам не расчулiў яго. Ён жа быў яму знаёмы, а ап'яняцца асалодаю ён будзе пазней, пасля таго, як па-сапраўднаму завалодае iм. Цяпер трэба было сабраць яго як мага болей, упусцiць яго як мага меней, цяпер ад яго патрабавалася засяроджанасць i ўвiшнасць.
Спрытнымi рухамi нажнiц ён разрэзаў начную кашулю, дастаў з яе дзяўчыну, схапiў прасцiну i накiнуў яе на голае цела. Потым падняў цела, прапусцiў пад iм абвiслую частку палатна i загарнуў у тканiну --так пекар згортвае руляду,-- склаў канцы i забiнтаваў яе як мумiю -- з галавы да пят. Незабiнтаваныя засталiся толькi валасы. Ён абрэзаў iх як мага блiжэй да скуры i запакаваў у начную кашулю, завязаўшы яе ў хатуль. Потым ён прыкрыў стрыжаны чэрап свабодным кавалкам палатна i разглядзiў перакiнуты канец, асцярожна нацiскаючы пальцамi. Ён праверыў увесь пакунак. У iм не было нi шчылiнкi, нi дзiрачкi, нiводнай нераспраўленай складачкi, адкуль мог бы прасачыцца водар. Дзяўчына была ўпакавана выдатна.
Больш рабiць не было чаго. Толькi чакаць, чакаць шэсць гдзiн -- да свiтання.
Ён узяў маленькае крэсла, на якiм ляжала яе вопратка, паставiў яго каля пасцелi i сеў. У шырокай чорнай адзежы яшчэ трымалiся пяшчотныя павевы яе водару, змяшанага з пахам анiсавых ляпёшак, якiя яна сунула ў кiшэню перад дарогай. Ён паклаў ногi на край яе пасцелi каля яе ног, прыкрыўся яе адзеннем i з'еў анiсавыя ляпёшкi. Ён стамiўся. Але спаць не хацелася, бо спаць на працы не след было, нават калi ўсяе тае працы -- чаканне. Ён успомнiў ночы, калi займаўся адгонкай у майстэрнi Бальдзiнi; пакрыты сажай перагонны куб, агонь, лёгкi, прывiдны капеж дыстыляту на дно фларэнцiйскай флягi. Час ад часу даводзiлася прыглядваць за агнём, далiваць ваду, падстаўляць новыя фларэнцiйскiя флягi, замяняць масу матэрыялу, што выдыхалася ў дыстыляцыi. I ўсё-такi яму заўсёды здавалася, што спаць нельга. Не таму, што трэба было выконваць тыя цi iншыя чарговыя аперацыi, а таму, што чуванне мае свой адмысловы сэнс. Нават тут, у пакоi пастаялага двара, дзе працэс анфлеражу адбываўся сам па сабе, нават больш таго -- дзе несвоечасовая праверка, пераварочванне i корпанне каля духмянага пакунка маглi быць толькi перашкодай,-- нават тут, як здавалася Граную, яго неадлучная прысутнасць грала важную ролю. Ён мог бы ўспаплошыць духа ўдачы.
Зрэшты, нягледзячы на стомленасць, яму не было цяжка чуваць i чакаць. Гэта чаканне ён любiў. I ўсе дваццаць чатыры разы з тымi iншымi дзяўчатамi яму падабалася такое чаканне --не тупая туга па мiнулым i не палкая нецярплiвасць -- а асэнсаванае, клапатлiвае, у пэўнай ступенi дзейснае чаканне. Пад час такога чакання нешта адбывалася. Адбывалася самае iстотнае. I нават калi ён не рабiў гэтага сам, яно тварылася дзякуючы яму. Ён зрабiў усё, што ад яго залежала. Ён паказаў усё сваё майстэрства. Не дапусцiў нiводнай памылкi. Яго дзея была адзiная i непаўторная. Яна завершыцца поспехам... Яму заставалася толькi некалькi гадзiн пачакаць. Яно давала яму самае глыбокае задавальненне, гэтае чаканне. Нiколi ў жыццi ён не адчуваў сябе так хораша, так спакойна, i так ураўнаважана, не адчуваў такой лучнасцi з самiм сабой -- нават тады, у сваей гары,-- як у гэтыя гадзiны патрэбнага перапынку, калi ён сядзеў глыбокай ноччу каля сваiх ахвяр, не змыкаў вачэй i чакаў. Толькi ў такiя моманты ў яго змрочным мозгу ўзнiкалi амаль вясёлыя думкi.
Дзiўна, што гэтыя думкi не былi скiраваныя ў будучыню. Ён думаў не пра водар, якi здабудзе праз некалькi гадзiн, не пра парфуму з дваццацi пяцi дзявочых аўраў, не пра планы на будучыню, не пра шчасце i не пра поспех.. Не, ён згадваў мiнулае... Ён выклiкаў у памяцi прыпынкi на сваiм жыццёвым шляху -- ад дома мадам Гаяр i вiльготнага прагрэтага сонцам кастра дроў перад гэтым домам да яго сённяшняга падарожжа ў маленькi прапахлы рыбай пасёлак Ля Напуль. Ён успамiнаў дубiльшчыка Грымаля, Джузэпэ Бальдзiнi, маркiза дэ ля Таяд-Эспiнаса. Ён успамiнаў горад Парыж, яго пачварныя, на тысячы адценняў смуродныя выпарэннi, рыжую дзяўчыну з вулiцы Марэ, вольныя прасторы зямлi, слабы вецер, лясы. Ён успамiнаў i гару ў Авернi -- ён зусiм не пазбягаў гэтага ўспамiну,--сваю пячору, паветра без чалавечага паху. Ён успамiнаў i свае сны. Успамiнаў усе гэтыя рэчы з вялiкай прыемнасцю. Так, азiраючыся назад, ён думаў, што шчасце асаблiва спрыяла яму i што лёс веў яго хай пакручастаю, але ўрэшце правiльнай дарогаю,-- а iнакш хiба мог ён апынуцца тут, у гэтым цёмным пакоi, каля мэты сваiх iмкненняў? Ён, калi добра ўсё прыкiнуць,-- сапраўды дабраславёная асоба!
Ён зусiм расчулiўся ў прылiве ўпакоранасцi i ўдзячнасцi. "Я дзякую табе,-- цiха сказаў ён,-- я дзякую табе, Жан-Бацiст Грануй, што ты такi, якi есць!" Аж настолькi ён быў у захапленнi ад самога сябе.
Потым ён расплюшчыў вочы -- не каб заснуць, а каб цалкам аддацца замiранасцi гэтай Святой Начы. Мiр напаўняў ягонае сэрца. Але яму здавалася, што i вакол яго пануе мiр. Ён чуў нюхам мiрны сон служанкi ў суседнiм пакоi, глыбокi, замiраны сон Антуана Рышы ў пакоi насупраць, ён нюхаў мiрную дрымоту гаспадара i слуг, сабак, жывёл у стойлах, усяго мястэчка i мора. Вецер улёгся. Усё было цiха. Нiшто не парушала мiру.
Адзiн раз ён адсунуў нагу ўбок i вельмi мякка дакрануўся да нагi Лаўры. Слушней кажучы, не да нагi, а якраз да палатна, якое яе ўкрывала, з тонкiм пластам тлушчу на вывараце, якi ўбiраў у сябе яе пах, яе --яго!--царскi водар.
46
Калi заспявалi птушкi -- задоўга да свiтання-- ён устаў i закончыў працу. Ён разгарнуў палатно, як пластыр, з мёртвай. Тлушч добра сыходзiў са скуры. Толькi ў паглыбленых месцах яшчэ заставалiся невялiкiя згусткi, якiя ён сабраў шпатэлем. Астатнiя пацёкi памады ён выцер нiжняй кашуляй Лаўры, якою напаследак выцер усё цела з галавы да ног так старанна, што забраў самыя малыя кроплi тлушчу нават з пораў яе скуры i разам з iмi апошнiя нiтачкi i абрывачкi яе паху. Цяпер яна была для яго сапраўды мёртвая, завялая, бляклая i азызлая, як адыходы кветак.
Ён кiнуў нiжнюю кашулю ў вялiкае араматызванае палатно, у якiм толькi яна цяпер i жыла, паклаў туды ж начную кашулю з яе валасамi i загарнуў усё ў маленькi тугi пакунак, якi ўмясцiўся ў яго падпахай. Ён даў сабе клопату прыкрыць труп на пасцелi. I хоць чэрнядзь ночы ужо ператварылася ў шэрую сiнь свiтання i рэчы ў пакоi пачалi набываць абрысы, ён больш не зiрнуў на яе пасцель, каб хоць раз у жыццi ўбачыць яе вачыма. Яе постаць не цiкавiла яго. Яна больш не iснавала для яго як цела, а толькi як водар, што не мае цела. А яго ён трымаў падпахай i забiраў з сабою.
Ён цiха ўскочыў на падваконнiк i спусцiўся па драбiне ўнiз. На дварэ зноў падняўся вецер, неба прасвятлiлася i разлiвала над зямлёй халоднае цёмна-сiняе святло. Праз паўгадзiны адна служанка запалiла агонь на кухнi. Выйшаўшы на двор па дровы, яна заўважыла прыстаўленую драбiну, але не зрабiла нiякiх высноваў, бо была яшчэ дужа заспаная. Неўзабаве пасля шостай узышло сонца. Велiзарнае, колеру чырвоннага золата, яно паднялося з мора памiж абодвума Лярынскiмi астравамi. На небе не было нi аблачынкi. Пачынаўся зiхоткi вясновы дзень.
Рышы, чый пакой выходзiў на захад, прачнуўся а сёмай. Упершыню за шмат месяцаў ён выдатна выспаўся i, адышоўшы ад звычкi, яшчэ чвэрць гадзiны кволiўся ложку, потым шчасна пацягнуўся, i ўздыхнуў, i прыслухаўся да прыемных гукаў з кухнi. Тады ён устаў, разнасцежыў акно, i ўбачыў, што на дварэ цудоўнае надвор'е, i ўдыхнуў свежага ранiшняга паветра, i пачуў шум прыбою, i ягоны добры настрой стаў зусiм-такi нястрымны, i ён, склаўшы губы ў трубачку, засвiсцеў нейкi вясёленькi матыўчык.
Адзяваючыся, ён усе яшчэ насвiстваў i насвiстваў, выходзячы з пакоя i шпарка падыходзячы да дзвярэй пакоя сваёй дачкi. Ён пастукаўся. I зноў пастукаўся, зусiм цiха, каб не спалохаць яе. Адказу не было. Ён усмiхнуўся. Падумаў, што яна яшчэ спiць.
Ён асцярожна ўставiў ключ i павярнуў ручку, цiха, зусiм цiха, каб не спалохаць яе, амаль хочучы нават застаць яе ў сне, каб разбудзiць пацалункам, яшчэ раз, апошнi раз, перш чым аддасць яе iншаму мужчыне.
Дзверы адчынiлiся, ён увайшоў, i сонечнае святло ўдарыла яму ў твар. Пакой быў як усё роўна залiты расплаўленым срэбрам, усё ззяла, i ад болю яму прыйшлося на iмгненне заплюшчыць вочы.
Расплюшчыўшы iх зноў, ён убачыў на пасцелi Лаўру -- голую i мёртвую, астрыжаную нагола i сляпуча белую. Гэта было як у кашмарным сне, якi ён бачыў на тым тыднi ў Грасе -- i забыўся, а цяпер гэты кашмар, быццам удар маланкi, узнiк у яго памяцi. Усё раптам стала дакладна як у тым сне, толькi намнога ярчэй.
47
Навiна пра забойства Лаўры Рышы так iмклiва разнеслася па наваколлях Граса, нiбыта нехта абвясцiў: "Кароль памёр!", або "Вайна!", або "Пiраты высадзiлiся на бераг!" -- i выклiкала амаль такi самы, як бы ад гэтых абвестак, панiчны страх, а можа, i большы. У сплюск вока вярнуўся дбайна забыты жах, такi самы прылiплiвы, як i летась увосенi, з усiмi яго пабочнымi праяўкамi: панiкай, абурэннем, шалам, iстэрычнай падазронасцю, роспаччу. Начамi людзi не вылазiлi з дамоў, замыкалi дачок, барыкадавалiяся, не давяралi адно аднаму, не спалi. Кожны думаў, што цяпер усе паўторыцца, як i тады: кожнага тыдня будзе забойства. Здавалася, час адсунуўся на паўгода назад. Страх паралiзаваў яшчэ больш, чым паўгода назад, бо раптоўнае вяртанне небяспекi, якую лiчылi даўно адоленай, пашырала сярод людзей пачуццё бездапаможнасцi. Бо ж не пасобiла нават бiскупава анафема! Калi Антуан Рышы, усемагутны Рышы, гарадскi багатыр, Другi консул, уплывовец, разважнiк, якi меў усе сродкi абароны не змог упiльнаваць свае дзiця! Калi забойчая рука не сцепнулася перад нябеснай прыгажосцю Лаўры -- бо яна i праўда, здвалася святою кожнаму, хто яе ведаў, асаблiва цяпер, калi яна больш не жыла. Як жа пасля ўсяго гэтага мець надзею на ратунак ад забойцы? Ён быў чумнейшы за чуму, бо ад самой чумы можна было ўцячы, а ад гэтага забойцы -- нельга, як яно й вiдаць з прыкладу Рышы. У яго яўна былi здольнасцi звышнатуральныя, надпрыродныя. Ён, якое тут сумненне, схаўрусаваўся з д'яблам, калi толькi сам не быў д'ябал. I многiм людзям, асаблiва калi хто папрасцей, недалёкага розуму, заставалася адно -- iсцi ў храм i малiцца; кожны рамеснiцкi стан малiўся свайму патрону: слесары -- святому Алаiзу, ткачы -- святому Крыспiну, садоўнiкi -- святому Антонiю, парфумнiкi -- святому Язэпу. Яны бралi з сабою жанок i дочак, разам з iмi малiлiся, елi i спалi ў царкве, не выходзiлi з яе нават удзень, упэўненыя, што ўнебяспечыцца ад пачварыны (калi толькi тая бяспека была яшчэ ўвогуле!) яны здолеюць толькi пад абаронай парафiяльнай абшчыны i пепрад аблiччам Дзевы.
Другiя, больш кемлiвыя галовы, гуртавалiся, бо аднаго разу царква ўжо схiбiла i сталася бяссiльная, у акультныя групы, за вялiкiя грошы наймалi ведзьму з Гурдона, якая ўжо сябе выдатна зарэкамендавала, зашывалiсяў якi-небудзь лёх граскага падзямелля, якiх тут была пропадзь, i там служылi чорныя мшы, каб увачавiднiць нячыстаму ванцаку, што згодныя пакланяцца i яму. Некаторыя шаноўныя буржуа i адукаваная блакiтная косць рабiлi стаўку на навуку -- магнетызавалi свае дамы, гiпнатызавалi сваiх дачок, стваралi флюiдальныя тайныя гурткi ў салонах i спрабавалi шляхам супольнай перадачы думак на адлегласць тэлепатычна прагнаць дух забойцы.
Царкоўныя калегi ладзiлi пакайныя працэсii з Граса ў Ля Напуль, так бы мовiць --тэнды i з паўротэм. Манахi пяцi кляштараў горада дзень у дзень i ноч у ноч служылi набажэнствы з пяяннем святых псэльмаў i кантаў, так што то ў адным то ў другтiм канцы горада чулiся няспынныя енкi-- дзень у дзень, ноч у ноч. Амаль нiхто не працаваў -- усе ратавалiся.
Такiм чынам усе насельнiцтва Граса трывала ў лiхаманкавым бяздзеяннi, амаль унясцерп чакаючы, калi ж там каго зноў... А што забойства будзе, нiхто не сумняваўся. I ўпотай кожны хацеў хутчэй пачуць вусцiшную навiну з адзiным спадзяваннем, што яна зачэпiць не яго, а кагосьцi, дай Бог, iншага.
Аднак улады ў горадзе, акрузе i правiнцыi гэтым разам не заразiлiся iстэрыкай народа. Упершыню з таго часу, як Забойца Дзяўчат заявiў пра сябе, пачалося планамернае i разгалiнаванае супрацоўнiцтва гарадскiх уладаў Граса, Драгiньяна i Тулона на ўзроўнi магiстратаў, палiцыi, Iнтэнданта, парламента i марскога флоту.
Прычынай такой салiдарнасцi мацакоў свету гэтага было, з аднаго боку, апасенне перад агульным народным паўстаннем, а з друголга, той факт, што з моманту забойства Лаўры Рышы паявiлiся адпраўныя пункты, якiя дазвалялi нарэшце пачаць сiстэматычнае ганенне на забойцу. Забойцу бачылi. Гаворка несумненна iшла пра таго падазронага чаляднiка дубiльшчыка, якi ў тую фатальную ноч быў на канюшнi пастойнага двара ў Ля Напулi, а ранiцай знiк без следу. Гаспадар, конюх i Рышы ў адзiн голас пасведчылi, што гэта быў непрыкметны недаростак у карычневай курце з палатняным заплечнiкам. Хоць у астатнiм паказаннi гэтых трох сведкаў былi на дзiва расплывiстыя i яны не змаглi апiсаць, напрыклад, рысы твару, колер валасоў або вымаўку гэтага чалавека, гаспадар пастойнага двароа усе-такi ўзгадаў, што, калi ён не памыляецца, з похапкаў i паходкi незнаемага кiдалася ў вочы нешта нягеглае, быццам у яго калiсьцi была зламаная галень цi знявечаны ступак.
Маючы гэтыя прыкметы, два берагавыя атрады берагавой аховы прыкладна апалдуднi таго дня, калi адбылося забойства, пачалi пагоню ў напрамку на Марсэль, адзiн уздоўж берага, другi -- па дарозе ўглыбiню правiнцыi. Блiжэйшыя ваколiцы Ля Напулi было загадана прачасаць дабравольцамi. Два ўпаўнаважаныя граскага суду выбралiся ў Нiцу, каб там, у Нiцы, навесцi даведкi што пра чаляднiка дубiльшчыка. У Фрэжу, у Кане i Антыбе былi агледжаны ўсе судны, што выпраўлялiся ў мора, усе дарогi ў Савой былi перакрытыя, у падарожнiкаў пыталiся дакументаў, якiя пасведчвалi асобу. Гончы лiст з апiсаннем злачынца ўручаўся ўсiм, хто ўмеў чытаць, каля ўсiх гарадскiх брамаў Граса, Ванса, Гурдона i каля царкоўных брамаў у вёсках. Тройчы на дзень яго зачытвалi на пляцах бiрычы. Праўда, упамiнанне пра кульгавасць ўзмацняла падазрэнне, што злачынцам быў сам д'ябал, i хутчэй сеяла панiку, чым памагала збору праўдзiвых звестак.
Толькi пасля таго, як старшыня граскага суду ад iмя Рышы паабяцаў за звесткi пра злачынцу не меней двух сотняў лiўраў узнагароды, у Грасе, Апiё i Гурдоне было затрымана па даносах некалькi чаляднiкаў, з якiх адзiн на самай справе меў няшчасце быць кульгавым. Яго ўжо збiралiся, нягледзячы на пацверджанае многiмi сведкамi алiбi, аддаць на дапытку, але тут, на дзесяты дзень пасля забойства, у мэрыю звярнуўся адзiн чалавек з гарадской варты i зрабiў суддзям наступную заяву: аполуднi таго самага дня, калi ён, Габрыэль Тальяска, капiтан варты, як звычайна нёс службу каля заставы Дзю-Кур, да яго звярнуўся нейкi суб'ект, якi, як яму цяпер здаецца, нiбыта адпавядае апiсанню прыкметаў у гончым лiсце; суб'ект гэты некалькi разоў настойлiва дапытваўся, якой дарогаю з'ехаў ранiцай Другi консул са сваi караванам. Капiтан не надаў гэтаму выпадку нiякага значэння нi тады, нi пазней i напэўна ж не згадаў бы гэтага суб'екта -- надта ж бо ён такi нявiдны з сябе,-- калi б выпадкова не сустрэў яго, прычым тут, у Грасе, на вулiцы дэ-ля-Луў, перад атэлье мэтра Друо i мадам Арнульфi; i гэтым разам яму кiнулася ў вочы, што гэты чалавек, заходзячы ў майстэрню, прыкметна накульгваў.
Праз гадзiну Грануй быў арыштаваны. Гаспадар пастойнага двара ў Ля -Напулi i ягоны конюх, яшчэ раней выклiканыя ў Грас на апазнанне iншых затрыманых, адразу ж пазналi чаляднiка, якi начаваў у iх: гэта ён, i нiхто iншы, заявiлi яны, гэта i ёсць шуканы забойца.
Абшукалi айстэрню, абшукалi хляўчук у алiўкавым гайку за францысканскiм кляштарам. У кутку, амаль на вiдавоку, ляжалi разрэзаная начная кашуля, нiжняя кашуля i рыжыя валасы Лаўры Рышы. А калi раскапалi земляную падлогу, адно за адным выявiлiся сукенкi i валасы астатнiх дваццацi чатырох ахвяр. Знайшлася дубiнка -- прылада забойства i палатняны заплечны юрзак. Улiкi ашаламлялi. Было загадана бiць у званы. Старшыня суду загадаў расклеiць аб'явы i агаласiць народу праз бiрычаў, што славуты Забойца Дзяўчат, якога лавiлi амаль год, нарэшце схоплены i пасаджаны ў турму пад строгi нагляд.
48
Спачатку людзi проста не паверылi. Яны лiчылi, што абвяшчэнне -- гэта штукарства, якiм улады спрабуюць прыкрыць сваю бязраднасць, каб суняць ужо амаль наспелае ў народзе хваляванне. Усе вельмi добра памяталi той час, калi казалi, што забойца даўно перабраўся ў Гранобль. Гэтым разам страх надта глыбока ўеўся ў людскiя душы.
Толькi на другi дзень, калi на саборным пляц перад судовым будынкам былi выстаўлены ўсiм на паказ улiкi --жах было глядзець на гэтыя дваццаць пяць адзенняў i дваццаць пяць пучкоў валос, насаджаныя, як пудзiлы, на жэрдкi i пастаўлныя ў рад,-- тады толькi грамадская думка ўскалыхнулася.
Сотнi i сотнi людзей павольна прадэфiлявалi па гэтай пачварнай галерэi. Сваякi ахвяр, пазнаючы адзенне, з крыкамi млелi на месцы. Астатнiя, хто з любовi да сенсацый, хто каб пазбыцца сумненняў, патрабавалi паказаць забойцу. Неўзабаве крыкi так нараслi, хваляванне на пляцы, залiтым натоўпам людзей зрабiлася такiм пагрозлiвым, што старшыня суду рашыўся: ён загадаў вывесцi Грануя з камеры i паказаць яго натоўпу з акна другога паверха.
Калi Грануй падышоў да акна, натоўп суняўся. Раптам запала поўная моўча, як гэта бывае ў гарачы полудзень, калi ўсе працуюць у полi або хаваюцца ў заценi дамоў. Анi нага не шаркне, нi шалахнецца нiчога, нi ўздыху. Хвiлiну натоўп стаяў, як дурны, вырачыўшы вочы, разявiўшы рот. Нiхто не мог паверыць, што гэты здыхляк, гэты кволенькi, унураны чалавечак, якi стаяў там, у акне, што якраз гэты чарвяк, гэтая шчэпця пылу, гэты гаўняк учынiў два тузiны забойстваў. Ну якi з яго забойца? Праўда, нiхто не мог бы сказаць, якiм ён, зрэшты, бачыць забойцу -- гэтага д'ябла,-- але ў адным усе сыходзiлiся: не такiм! 1 ўсе ж -- хоць забойца нiяк не адпавядаў людскiм уяўленням i таму яго наглядная дэманстрацыя, здавалася б, павiнна была быць мала пераканаўчая -- ужо само з'яўленне гэтага чалавека ў акне i тая акалiчнасць, што менавiта ён, i нiхто iншы быў паказаны як забойца, парадаксальным чынам пераканала. Усе падумалi: не можа быць, гэта няпраўда!-- i ў той самы момант зразумелi, што гэта павiнна быць праўдай.
Вядома, як толькi варта адцягнула чалавечка назад, у цемру пакоя, як толькi ён перастаў быць прысутны i бачны, але яшчэ, хай на самы кароткi час, заставаўся ўспамiнам, ледзь не сiмвалам мярзотнага забойцы ў мазгах людзй -- натоўп скiнуў з сябе ашаламленне, i настала рэакцыя, якая i павiнна быць у такiм выпадку: залапаталi языкi, тысячы вачэй зноў ажывiлiся. I тады ўсе крыкi злiлiся ў адзiн грамавы раскат гневу i помсты: "Аддайце яго нам!" I яны кiнулiся штурмаваць суд, каб сваiмi рукамi задушыць яго, парваць, падраць на дробныя кавалкi. Варце з вялiкай цяжкасцю ўдалося забарыкадавацца i адцiснуць ашалелы натоўп. Грануя без адкладу вывелi ў ягоны засценак. Старшыня падышоў да акна i паабяцаў, што суд будзе скоры i бязлiтасны. Тым не меней спатрэбiлася яшчэ некалькi гадзiн, пепрш чым натоўп разышоўся, i яшчэ некалькi дзён, каб хоць трошкi супакоiўся горад.
Сапраўды, працэс супраць Грануя iшоў надзвычай хутка, бо ў справе мелiся неабвержныя ўлiкi, ды i сам абскаржанец на допытах без ухiлак прызнаўся ў забойствах, у якiх яго вiнавацiлi.
Толькi на пытанне пра матывы злачынстваў ён не здолеў даць здвальняючага адказу. Ён толькi паўтраў, што дзяўчаты былi яму патрэбныя i што гэта наогул азначала, што яны "былi яму патрэбныя",-- пра гэта ён нi слова.
Тады яго аддалi на тартуры, на некалькi гадзiн падвесiлi за ногi, улiлi ў яго сем пiнтаў вады, абулi ў гiшпанскiя боты -- таму хоць бы хоць. Здавалася, гэты чалавек не адчуваў цялеснага болю, ён не аказаўся анi гукам i на паўторнае запытанне адказваў, як i раней: "Яны мне былi патрэбныя". Суддзi палiчылi яго за вар'ята. Яны спынiлi тартуру i рашылi як мага хутчэй, без далейшых дапытак, закончыць працэс.
Адзiная невялiкая зацяжка спрычынiлася юрыдычнай перапалкай з мэрыяй Драгiньяна, у падпарадкаваннi якое была Ля Напуль, i парламентам у Эксе, бо i Драгiньян i Экс прагнулi перахапiць працэс сабе. Але граскiя суддзi не далiся. Яны i нiхто iншы схапiлi зачынеца, у сферы iх юрысдыкцыi была ўчынена пераважная бальшыня забойстваў, i iм пагражаў выбух народнага гневу, калi б яны перадалi забойцу iншаму суду. Яго кроў павiнна была пралiцца ў Грасе.
15 красавiка 1766 года вырак быў ввынесены i зачытаны абвiнавачанаму ў ягонай камеры. "Чаляднiк парфумнiка Жан-Батыст Грануй, павiнен быць на працягу сарака васьмi гадзiн выведзены за заставу Дзю-Кур i там, тварам да неба, прывязаны да драўлянага крыжа i яму будзе нанесена дванаццаць удараў жалезным дручком па жывым целе, аж удары гэтыя раздробяць яму суглобы рук, ног, клубоў i плячэй, пасля чаго ён застанецца прыкручаны да крыжа да яго смерцi". Гэтым разам кату было катэгарычна забаронена рабiць злачынцу звычайны акт лiтасцi -- задушэнне нiткай пасля раздраблення суглобаў,-- нават калi перадсмяротныя пакуты зацягнуцца на некалькi дзён. Потым труп належала закапаць на гiцлёўнi, а месца не пазначаць.
Грануй нiяк не зрэагаваў на вырак. Судовец спытаўся, цi ёсць у яго апошняе жаданне. "Няма",-- сказаў Грануй; у яго было ўсё, што трэба.
У камеру ўвайшоў святар паспавядаць Грануя, але ўжо праз чвэрць гадзiны выйшаў, не выканаўшы сваёй мiсii. Засуджаны пры ўпамiне iмя Госпада зiрнуў на яго абсалютна адсутна, нiбы толькi што пачуў гэтае iмя першы раз, а потым выцягнуўся на нарах, каб тут жа i заснуць. Далейшыя ўмаўленнi, сказаў святар, не мелi б нiякага сэнсу.
Усе два наступныя днi прыходзiла шмат людзей паглядзець на славутага забойцу зблiзку. Варта дазволiла iм заглянуць у камеру праз вочка, i за кожны загляд брала па шэсць сольдзi. Адзiн гравёр па медзi, якi хацеў зрабiць накiд, заплацiў аж шэсць франкаў. Але рысунак, бадай, расчараваў. Заключоны, прыкаваны ланцугамi за запясцi i шчыкалаткi, увесь час ляжаў на нарах i спаў. Ён адвярнуўся тварам да сцяны i не рэагаваў нi на стук, нi на воклiчы. Заходзiць у камеру наведнiкам строга забаранiлi, i вартавыя, нягледзячы на спаккуслiвыя прапановы, не адважвалiся парушыць забарону. Баялiся, што вязня можа раней часу забiць хто-небудзь з блiзкiх ягоных ахвяр. З гэтай самай прычыны яму не перадавалi ад наведнiкаў i ежы. Яна магла быць атручаная.
Увесь час, пакуль Грануй быў у турме, ежу яму падавалi з кухнi для чэлядзi з бiскупскага палаца, i галоўны наглядчык абавязаны быў здымаць з яе пробу. Зрэшты апошнiя два днi ён наогул не еў. Ён ляжаў i спаў. Час ад часу ланцугi ягоныя падзынквалi, i калi вартавы кiдаўся да вочка, ён паспяваў убачыць, што Грануй рабiў глыток з пляшкi з вадой, зноў валiўся на нары i засынаў. Здавалася, што чалавек гэты аж так стамiўся ад свайго жыцця, што не хоча пачуваць нават апошнiя яе гадзiны.
Тым часм лобнае месца каля заставы Дзю-Кур падрыхтвалi да экзекуцыi. Цеслi збiлi эшафот двухметровай вышынi, з трохметровымi бакамi памоста, з парэнчамi i трымкай лесвiцай -- такога выдатнага ў Грасе яшчэ нiколi не было. Апрача таго яны зрабiлi драўляную трыбуну ганаровым гасцям i агароджу, каб трымаць на адлегласцi просты люд. Месцы каля вокан у дамах злева i справа ад заставы Дзю-Кур i ў будынку гарадской варты даўно былi здадзены ў найму па шалёных цэнах. Нават у багадзельнi, што крыху наўскасяк, падручны ката зняў на час у хворых iх пакоi i з вялiкай выгодай пераздаў iх цiкаўнiкам кары. Прадаўцы лiманаду збанкамi запасалiся лакрычнай вадой, гравёр адцiснуў некалькi сотняў экземпляраў партрэта забойцы, зробленага ў турме i даволi прыхарошанага палётам фантазii, вандроўныя гандляры тузiнамi сцякалiся ў горад, кухары пяклi памятныя пернiкi.
Кат, мсье Папон, якому ўжо шмат гадоў не даводзiлася адпраўляць абрад рытуалу раздраблення суглобаў, заказаў у каваля цяжкi жалезны прэнт i хадзiў з iсм на бойню папрактыкавацца на ўдарах па трупах жывёлы. Ён меў права даць толькi дванаццаць удараў, i гэтымi дванаццаццю ўдарамi павiнны былi быць напэўна раздробленыя дванаццаць суглобаў, але пры гэтым не пашкоджаны каштоўныя часткi цела, напрыклад, грудзi альбо галава -- складаная задача, якая патрабавала вялiкай чуйнасцi ў пальцах.
Жыхары горада рыхтавалiся да гэтай падзеi як да ўрачыстага свята. Тое, што дзень будзе выхадны, разумелася само сабою. Жанчыны нагладжвалi свае нядзельныя строi, мужчыны выпыльвалi сурдуты i курткi i да бляску ваксавалi боты. Хто меў ваенны чын альбо займаў пасаду, быў цэхавым майстрам, адвакатам, натарыусам, галавой брацтва цi яшчэ чымсьцi значным, надзяваў мундзiр альбо мантыю, ордэны, шалiкi, ланцугi i белы як вапна пудраны парык. Вернiкi спадзявалiяся* post festum* сабрацца ў царкве на набажэнства, паклоннiкi сатаны -- наладзiць пышную падзякавальную мшу Люцыпару, адукаванае магнацтва -- выправiцца на магнетычныя сеансы ў гатэлi Кабры, Вiльнева i Фонтмiшэля. А на кухнях напропадзь пяклi, смажылi i пражылi, са скляпоў зносiлi вiно, з рынкаў -- кветкi на акрасу сталоў, у саборы праходзiлi папярэднiя экзерсiсы арганiст i царкоўны хор.
У доме Рышы на вулiцы Фуат было цiха. Рышы забаранiў сабе любую падрыхтоўку да Дня вызвалення, як назвалi ў народзе дзень кары. Яму ўсе было агiдна. Агiдны раптоўна ўваскрэслы жах людзей, агiднае iх лiхаманкавае смакаванне скорай радасцi. I самыя яны, гэтыя людзi, усе разам, былi яму агiдныя. Ён не ўдзельнiчаў нi ў прадстаўленнi злачынца i ягоных ахвяр на саборным пляцы, нi ў працэсе, нi ў гiдка мярзотным праменадзе разяваў перад камерай асуджанага. На апазнанне валасоў i адзення сваёй дачкi ён запрасiў членаў суду да сябе дамоў, коратка i стрымана даў свае паказаннi i папрасiў пакiнуць яму гэтыя рэчы у якасцi рэлiквiй, што i было зроблена. Ён занёс iх у свяцёлку Лаўры, паклаў разрэзаную начную кашулю i споднюю кашулю на яе ложак, распусцiў па падушцы яе рыжыя валасы, сеў перад ложкам i больш не адыходзiў ад яго, быццам гэтая бяззменная вахта магла замянiць тое, чаго ён не зрабiў тае ночы ў Ля Напулi. Ён быў так поўны агiды, агiды да свету i да самога сябе, што не мог нават плакаць.
I да забойцы ен адчуваў агiду. Ён не хацеў больш бачыць у iм чалавека, не толькi ахвяру, асуджаную на закол. Ён убачыць яе толькi ў момант кары, калi той будзе ляжаць на крыжы i на яго абрушацца дванаццаць удараў, вось калi ён яго ўбачыць, убачыць яго зусiм блiзка, ён пакiнуў за сабою месца ў самым першым радзе. I калi народ разыдзецца, праз некалькi гадзiн, тады ён падымецца да яго на акрываўлены эшафот, i сядзе побач, i будзе несцi вахту цэлымi днямi i начамi, калi спатрэбiцца, i глядзець яму ў вочы, гэтаму забойцу дачкi, i па кроплi будзе ўлiваць яму ў вочы, улiваць у яго агонiю сваю агiду як раз'ядлiвую кiслату, пакуль гэтая гадзiна не здохне...
А потым? Што ён зробiць потым? Ён не ведаў гэтага. Магчыма, вернецца да прывычнага жыцця, магчыма, ажэнiцца, магчыма, зачне сына, магчыма, не зробiць нiчога, магчыма, памрэ. Яму гэта было ўсё адно. Думаць пра гэта здавалася яму гэтак жа бязглузда, як думаць пра тое, што рабiць пасля смерцi: зразумела, нiчога, пра што ён мог бы ведаць ужо цяпер.
49
Пакаранне было назначана на пяць гадзiн папалуднi. Ужо з ранiцы прыйшлi першыя аматары вiдовiшчаў i забяспечылi сабе месцы. Яны прынеслi з сабою крэслы i лавачкi, падушачкi, правiзiю, вiно i прывялi дзяцей. Калi блiжэй пад палудзень з усiх бакоў да горада пачалi сцякацца тлумы вясковага люду, на пляцы каля заставы Дзю-Кур ужо было так цесна, што новым давялося шукаць месца на палях i ў садах, размешчаных тэрасамi на схiлах плато, i ўздоўж дарогi на Гранобль. Вандроўныя гандляры ўжо разгарнулiя на ўсю сцежу, людзi елi, пiлi, вакол стаяў гармiдар i смурод, як на кiрмашы. Неўзабаве набралася ўжо тысяч пад дзесяць народу, больш чым на свята Каралевы Язмену, больш чым на самы вялiкi крыжовы ход, больш чым калi-небудзь наогул збiралася ў Грасе. Людзi абсыпалi ўсе схiлы. Яны залазiлi на дрэвы, яны караскалiся на сцены i дахi, яны дзесяткамi, тузiнамi панатоўквалiся ў вокны. Толькi пасярэдзiне пляца, за бар"ерам, быццам выразанае нажом з цеста чалавечай гурмы, яшчэ заставалася свабоднае месца пад трыбуну i эшафот, якi раптам стаў зусiм маленькi, як цацка альбо сцэна ў батлейцы. I яшчэ быў вольны вузкi праход ад месца пакарання да заставы Дзю-Кур i на вулiцы Друат.
Прыкладна каля трэцяй гадзiны з"явiлiся мсье Папон i яго падручнiкi. Iх сустрэлi ўхвальным гулам. Яны падцягнулi да эшафота збiты з бярвенняў крыж i ўстанавiлi яго на чатырох цяжкiх цяслярскiх козлах, падабраўшы патрэбную для працы вышыню. Чаляднiк цесляра прыбiў яго да козлаў. Кожнае дзеянне падручных ката i цесляра публiка вiтала воплескамi. А калi пасля гэтага да эшафота наблiзiўся Папон з жалезным прэнтам, абышоў крыж з усiх бакоў, адмерыў свае крокi i пачаў то з аднаго боку, то з другога рабiць уяўныя ўдары, пачалася сапраўдная авацыя.
Каля чацвёртай пачала запаўняцца трыбуна. Прыйшло шмат высакароднага пансва, багацеяў з лёкаямi i прыстойнымi манерамi, прыгожых дам, вялiкiх капелюшоў, раскошных туалетаў -- было на што падзiвiцца. Сабралася ўся элiта з горада i правiнцыi. Прайшлi на свае месцы члены Гарадско рады, трымаючыся самкнутым строем, на чале з абодвума консуламi. Рышы быў у чорным, у чорных панчохах, у чорным капелюшы. За Радай выступаў магiстрат на чале са старшынею суда. Апошнi паявiўся бiскуп у адкрытых насiлках, у ззяннi фiялетавага адзення i ў зяленай камiлаўцы. Тыя, хто яшчэ не зняў капелюша, паспяшаўся хоць бы ўжо цяпер агалiць галаву. Урачысты момант наблiжаўся.
Потым хвiлiн дзесяць не адбывалася нiчога. Паны занялi месцы, народ замёр, нiхто больш не еў, усе чакалi. Папон i ягоныя падручнiкi стаялi як укапаныя на сцэне эшафота. Сонца, вялiкае i жоўтае, вiсела над Эстэрэлью. З граскай далiны веяла цёплым ветрам i пахам расцвiлых апельсiнавых дрэў. Было горача i проста неверагодна цiха.
Нарэшце, калi ўжо, здавалася, нарпружанне дасягнула мяжы i цiшыню вось-вось разарве тысячагорлы лямант, пачнецца звалка, бойка альбо яшчэ якая-небудзь прыгода ў натоўпе, пачуўся тупат капытоў i рыпенне калёсаў.
На вулiцы Друат паказалася запрэжаная парай карэта, карэта лейтэнанта палiцыi. Яна праехала праз гарадскую браму i, цяпер ужо бачная ўсiм, уехала ў вузкi завулак, якi вёў да месца пакарання. Лейтэнант палiцыi настояў на такiм спосабе дастаўкi, бо думаў, што iнакш не зможа гарантаваць бяспеку злачынцы. А ўвогуле такое не было прынята. Турма была ўсяго за пяць хвiлiн ад месца кары, i калi асуджаны з якой-небудзь прычыны не мог адолець гэтую адлегласць пеша, дык яго прывозiлi туды на адкрытай падводзе, запрэжанай аслом. Каб кагосцi везлi на кару ў багатым экiпажы, з фурманам, лiўрэйнымi лёкаямi i конным эскортам -- такога яшчэ нiколi не было.
Нягледзячы на гэта, у натоўпе не ўзнiкла нi неспакою, нi незадаволенасцi, наадварот, усе былi задаволеныя, што наогул нешта-такi адбываецца, i ўспрынялi экiпаж як удалую iдэю, як гэта бывае ў тэатры, калi вядомую п'есу прымаюць прыхiльна за нечаканую новую пастаноўку. Многiя нават палiчылi дарэчным такi выхад галоўнага героя. Такому выключна мярзотнаму злачынцу належаў i выключны абыход. Нельга ж яго як звычайнага бандзюжку цягнуць на пляц у ланцугах i батаваць ражнамi. У гэтым нек было б нiчога сенсацыйнага. Iншая рэч падняць яго з мяккага сядзення ў багатым экiпажы i падвесцi да крыжа -- у гэтым было куджы больш вынаходлiвай жорсткасцi.
Карээта спынiлася памiж эшафотам i трыбунай. Лёкаi саскочылi з запятак, адчынiлi дзверцы i спусцiлi маленькую адкiдную прыступку. Выйшаў лейтэнант палiцыi, за iм афiцэр аховы i нарэшце Грануй. Ён быў у блакiтнай куртцы, белай кашулi, белых шаўковых панчохах i ў чорных туфлях з пражкамi. Нiякiх аковаў на iм не было. Нiхто не веў яго пад рукi. Ён выйшаў з карэты як вольны чалавек.
I тады стаўся цуд. Цi нешта накшталт дзiва, а менавiта настолькi ж неспасцiгальнае, нечуванае i неверагоднае, што ўсе сведкi назвалi б гэта потым цудам, калi б яны наогул наважылiся калi-небудзь пасля загаварыць пра гэта, а яны нiколi не гаварылi, бо ўсе яны пазней саромелiся прызнацца, што наогул прычынiлiся да такое справы.
А ўсё было ў тым, што дзесяць тысяч чалавек на пляцы каля брамы i на навакольных схiлах раптам, у адзiн момант, прасякнулiся непахiснай верай, што маленькi чалавек у блакiтнай курце, якi толькi што выйшаў з карэты, нiяк не мог быць забойцам. Не тое каб яны засумнявалiся ў ягонай iдэнтычнасцi! Перад iмi стаяў той самы чалавек, якога яны некалькi дзён таму назад бачылi на саборнай плошчы у акне суда i якога яны, калi б даўся iм у рукi, лiнчаввалi б з шалёнай нянавiсцю. Той самы, якога два нi таму назад па законе прыгаварылi да смерцi на падставе неабвержных доказаў i ўласнага прызнання. Той самы, чыёй смерцi ад рукi ката яны так палка чакалi ўсяго мiнуту таму назад. Гэта быў ён, несумненна ён!
I ўсе-такi не ён, не мог ён iм быць, не мог ён быць забойцам. Чалавек, што стаяў на лобным месцы, быў увасобленая нявiннасць. У той момант гэта ведалi ўсе -- ад бiскупа да прадаўца лiманаду, ад маркiза да маленькай прачкi, ад старшынi суда да вулiчнага падшыванца.
I Папон гэта ведаў. I яго кулакi, якiя сцiскалi жалезны прэгт, задрыжалi. Яго моцныя рукi раптам сталi такiя слабыя, каленi такiя мяккiя, сэрца такое палахлiвае, як у дзiцяцi. Ён не змог бы падняць гэты прэнт, не знайшлося б сiлы падняць гэты прэнт на маленькага нявiннага чалавека, ах, ён баяўся таго моманту, калi яго прывядуць сюды, наверх, ён заплакаў, ён быў вымушаны абаперцiся на свой забойчы прэнт, каб не ўпасцi ад слабасцi на каленi,-- вялiкi, дужы Папон!
I дзесяць тысяч мужчын, i жанчын, i дзяцей, i старых адчувалi тое самае: яны зрабiлася слабыя, як малыя дзяўчаткi, няздольныя ўстояць перад прывабнасцю спакушальнiка. Iх захлiснула магутнае пачуцце цягi, пяшчоты, бяздумнай дзiцячай улюбёнасцi, так, бачыць Бог, любовi да маленькага зладзея, i яны не маглi, не хацелi яму супрацiўляцца. Гэта было як плач, ад якога няма абароны, якi падымаецца з нутра, з жывата i дзiвосчным чынам разрэджвае, выносiць прэч усё, што яму супрацiўляецца. Людзi як бы расплавiлiся, iх розум i душа растварылiся, ператварылiся ў аморфную, вадкую стыхiю i адчувалi яшчэ толькi камяк сэрца, якi нястрымна б"ецца ўсярэдзiне, i яны -- кожны, кожная з iх -- уклалi яго на векi вечныя ў рукi маленькаму чалавеку ў блакiтнай курце: яны любiлi яго.
Грануй вось ужо некалькi хвiлiн стаяў каля адчыненых дзверцаў карэты i не рухаўся. Лёкай, якi быў каля яго, укленчыў побач i апускаўся далей, пакуль не прыняў той распластанай позы, якую на ўсходзе прымаюць перад султанам або Алахам. I нават у гэтай паставе ён яшчэ дрыжаў, i пагойдваўся, i стараўся апусцiцца яшчэ нiжэй, расцячыся па зямлi, пад зямлёй. Яму хацелася пад зямлю, прасачыцца ў яе да самага канца свету, з чыстай адданасцi. Афiцэр аховы i лейтэнант палiцыi, два здаравенныя мужчыны, задача якiх была адвесцi асуджанага на эшафот i перадаць у рукi кату, страцiлi каардынацыю рухаў. Яны заплакалi i знялi капелюшы, зноў iх надзелi, шпурнулi iх на зямлю, кiнулiся адзiн аднаму на шыю, пацалавалiся, бяссэнсава замахалi рукамi, пачалi заломваць рукi сабе, сутаргава тузацца i грымаснiчаць, як апантаныя танцам святога Вiта.
Ганаровыя грамадзяне, якiя былi тут жа блiзка, аддавалiся сваёй замiлаванасцi яшчэ больш нясцiпла. Кожны даў волю свайму сэрцу. Былi дамы, якiя, убачыўшы Грануя, стагналi ад шчасця, засунуўшы рукi памiж каленяў; i iншыя, якiя ад палкага захаплення нябесным юнаком -- бо такiм ён iм здаваўся,-- моўчкi памлелi на месцы.
Былi паны, якiя раптам падхапiлiся з месцаў, i зноў на iх апусцiлiся, i зноў паўскоквалi, аглушальна саплi i сцiскалi ў кулаках тронкi шпаг, быццам хацелi выцягнуць iх з похваў i, ужо дастаючы, зноў совалi iх у похвы, так што стаяў толькi ляскат i трэск; былi iншыя, якiя моўчкi паднялi вочы да неба i сутаргава сцiскалi рукi ў малiтве; i мансеньёр бiскуп, быццам яму стала нядобра, нахiлiўся ўсiм целам наперад, утулiўся галавою ў каленi, i зялёная камiлаўка пакацiлася з галавы; пры гэтым яму зусiм не было кепска, а ўпершыню ў жыццi яго ахапiў рэлiгiйны экстаз, бо на вачах у яго адбыўся цуд: Гасподзь Бог сам утрымаў руку ката, паказаўшы анёльскую сутнасць таго, каго свет прымаў за забойцу,-- давялося ж такому адбыцца ў васемнаццатым стагоддзi. Сапраўды, Гасподзь вялiкi! А сам ты малы i мiзэрны, бо аддаў анёла анафеме, не верачы ў гэта, а толькi дзеля супакаення народу! О, якое вялiкае прынiжэнне, якое салодкае прынiжэнне, якая мiлата пасланы Госпадам бiскупу дзеля упакорвання гардынi.
Тым часам народ па той бок бар"ера аддаваўся пачуццёваму ап"яненню, якое ахапiла ўсiх пры з"яўленнi Грануя. Тыя, хто, убачыўшы яго, адчулi толькi спагаду i замiлванне, цяпер былi поўныя пахацiнства, той, хто адчуваў здзiўденне i пацягу, дайшоў да экстаху. Чалавек у блакiтнай курце паўстаў прад усiмi самай прыгожай, самай прывабнай i самай дасканалай iстотай, якую яны маглi толькi сабе ўявiць; манашкам ён здаўся Збаўцам у плоцi, прыхiльнiкам сатаны -- прамянiстым князем цемры, людзям адукаваным --Найвышэйшай Iстотай, дзяўчатам -- казачным прынцам, мужчынам--iдэальным вобразам iх самiх. Усе адчувалi сябе так, быцам ён адгадаў i намацаў у iх смае адчувальнае месца, пацэлiў проста ў эратычны цэнтр. Быццам у гэтага чалавека было сто тысяч нябачных рук i быццам кожнаму з дзесяцi тысяч людзей, што тоўпiлiся навокал, ён паклаў руку на палавы орган. У вынiку запланаваная смерць мярзотнага злачынцы свайго часу ператварылася ў самую вялiкую вакханалiю, якую бачыў свет з другога стагоддзя ад Нараджэння Хрыстовага: добрапрыстойныя жанчыны раздзiралi на сабе блузкi, з iстэрычнымi крыкамi агалялi грудзi, высока задраўшы спаднiцы, кiдалiся на зямлю. Мужчыны з вар"яцкiмi вачыма, спатыкаючыся, блукалi па гэтым полi сладастрасна раскiнутай плоцi, дрыготкiмi пальцамi вымалi з штаноў ацвярдзелыя як ад невыноснага азнобу члены, падалi з хрыпам куды прыйдзецца, сукуплялiся ў самых непамысных позах i спалуках: стары з нявiннай дзяўчынай, падзёншчык з жонкай адваката, хлопчык-чаляднiк з манашкай, езуiт з франкмасонкай -- усе ўперамешку, каму з кiм перападзе. Паветра ацяжэла ад салодкага потнага паху похацi i напоўнiлася крыкамi, рохканнем i стогнамi дзесяцi тысяч бестый. Гэта было пекла.
Грануй стаяў i ўсмiхаўся. Больш таго, людзям, якiя яго бачылi, здавалася, што ён усмiхаецца самай нявiннай, самай ласкавай, самай чароўнай i адначасова самай панаднай усмешкай у свеце. А на самай справе не ўсмешка, а гадкая, цынiчная ўхмылка змяiлася на яго губах, як бы паказваючы ўвесь ягоны трыумф i ўсю ягоную пагарду. Ён, Жан-Батыст Грануй, якi нарадзiўся без паху ў самым смярдзючым месцы свету, выйшаў з адкiдаў, бруду i гнiлiзны, вырас без любовi, выжыў без чалавечага цяпла з адной упартасцi i з прычыны агiды, маленькi, гарбаты, кульгавы, выродлiвы, адкiнуты, фiзiчны i маральны калека -- ён дасягнуў таго, што спадабаўся свету! Мала таго! Яго любяць! Шануюць! Абагаўляюць! Ён учынiў праметэеў подзвiг. Божую iскру, якая ад калыскi даецца людзям нi за што нi пра што i якое ён, адзiны ў свеце, быў пазбаўлены, гэтую iскру ён здабыў бясконца вытанчанай упартасцю. Больш таго! Ён, у сутнасцi, выкрасаў яе сам, у сваiм "я", ён быў больш вялiкi, чым Праметэй. Ён стварыў сабе аўру, такую зiхоткую i неадпрэчную, якою не валодаў да яго нiводзiн чалавек. I ён не абавязаны ёю нiкому -- нiякаму бацьку, нiякай мацi i менш за ўсё нейкаму мiлажальнаму Богу,-- а выключна самому сабе. Ён на самай справе быў сваiм уласным богам i богам больш цудоўным, чым той Бог, што смярдзiць ладанам, якi туляўся па цэрквах. Жывы бiскуп валяўся перад iм на каленях i вiшчаў ад асалоды. Багатыя i валадарныя, ганарыстыя паны i дамы памiралi ад захаплення, а народ, якi акружаў яго шырокiм колам, у тым лiку бацькi, мацi, браты, сёстры ягоных ахвяр, святкавалi оргiю ў яго гонар i ў iмя яго. Яму дастаткова кiўнуць, i ўсе адмовяцца ад Бога i будуць малiцца на яго, Вялiкага Грануя.
Так, ён быў Вялiкi Грануй! Менавiта цяпер гэта стала ясна. Ён быў iм, як калiсьцi ў самазакахальных фантазiях, так i цяпер -- у жывой рэальнасцi. У гэты момант ён перажыў найбольшы трыумф свайго жыцця. I жахнуўся.
Ён жахнуўся, бо нi секунды не змог iм нацешыцца. У гэты момант, калi ён выйшаў з камеры на залiты сонцам пляц, надухмянены парфумамi, якiя ўнушаюць людзям любоў, парфумамi, над якiмi ён працаваў два гады, парфумамi, якiх ён прагнуў усё жыццё... у гэты момант, калi ён бачыў i чуў носам, што людзi не могуць яму супрацьстаяць i што водар, захлёстваючыся, як пятля аркана, прыцягвае да яго людзей,-- у гэты момант у iм зноў паднялася ўся агiда да людзей i атруцiла яго трыумф настолькi, што ён не адчуваў не толькi нiякай радасцi, але нават нiякай заадаволенасцi.. Тое, чаго ён заўсёды так палка хацеў, а менавiта, каб яго любiлi iншыя людзi, у момант поспеху стала яму невыносна, бо сам ён не любiў iх, ён iх ненавiдзеў. I раптам ён зразумеў, што нiколi не знойдзе задавальнення ў любовi, але толькi ў нянавiсцi сваёй да людзей i людзей-- да сябе.
Але ягоная нянавiсць да людзей не атрымала водгуку. Чым больш ён ненавiдзеў iх у гэтае iмгненне, тым больш яго абагаўлялi, бо нiшто ў iм не ўспрымалася iмi як iсцiна, акрамя прысвоенай аўры, акрамя араматычнай маскi, крадзенай духмянасцi, а яна i на самай справе была вартая абагаўлення.
Цяпер ён быў рады ўсiх iх сцерцi з улоння зямлi, гэтых тупых, смярдзючых, эратызаваных смердзюхоў гэтак сама, як тады, у краiне ягонай душы, чорнай, як варонiнае крыло, яму хацелася сцерцi ўсе чужыя пахi. I ён хацеў, каб яны заўважылi, як ён iх ненавiдзiць, i каб яны адказалi ўзаемнай нянавiсцю на гэта адзiнае сапраўднае пачуццё, якое яму калi-небдзь выпадала, i, са свайго боку, былi б радыя сцерцi яго з улоння зямлi, што яны спачатку i мерылiся зрабiць. Ён хацеў раз у жыццi распрануцца. Раз у жыццi яму захацелася стаць такiм, як iншыя людзi, i вывернуць сваю нутрыну: як яны агалялi сваю любоў i сваё дурное шанаванне, так ён хацеў агалiць сваю нянавiсць. Ён хацеў адзiн раз, усяго адзiн толькi раз, быць успрынятым у сваёй сапраўднай сутнасцi i атрымаць ад людзей водгук на сваё адзiнае сапраўднае пачуццё -- нянавiсць.
Але нiчога з гэтага не атрымалася. З гэтага i не магло нiчога атрымацца. Ён жа быў замаскаваны найлепшымi ў свеце парфумамi, а пад гэтай маскай у яго не было твару, не было нiчога, апрача татальнай адсутнасцi паху. I тут яму раптам зрабiлася нядобра, бо ён адчуў, як зноў падымаюцца туманы.
Калi тады ў пячоры, у сне, у сэрцы, у яго фантазii раптам паднялiся туманы, жахлiвыя туманы яго ўласнага паху, якi нельга было ўспрыняць нюхам, бо ён меў iншую прыроду. I як тады, ён адчуваў бясконцы жах i страх i падумаў, што вось-вось задыхнецца.
Але цяпер гэта было не сном, не мрояй, а голай рэальнасцю. I ён не ляжаў адзiн у пячоры, а стаяў на пляцы на вачах у дзесяцi тысяч чалавек. I цяпер тут не дапамог бы крык, якi разбудзiў бы i вызвалiў яго, i не было дарогi назад у добры, цёплы, выратавальны свет. Бо гэта тут i цяпер было светам, i гэта, тут i цяпер, было яго спраўджаным сном. I ён сам гэтага так хацеў.
Жахлiвыя смярдзючыя туманы ўсе падымалiся з бяздоннай багны ягонай душы, пакуль народ вакол яго стагнаў, знемагаючы ў нястрымных пахатлiвых сутаргах. Да яго бег нейкi чалавек. Ён ускочыў з самага пярэдняга раду трыбуны для ганаровых гледачоў так iмклiва, што яго чорны капялюш звалiўся з галавы, i ў чорным сурдуце праляцеў праз эшафот як воран альбо анёл помсты. Гэта быў Рышы.
Ён заб"е мяне, падумаў Грануй. Ён -- каго не ўвяла ў зман мая маска. Ён не дасць сябе ашукаць. На мне -- пахi яе дачкi, гэты доказ неабвержны, як кроў. Ён павiнен пазнаць мяне i забiць. Ён павiнен гэта зрабiць.
I ён працягнуў рукi, каб прыняць у абдымкi анёла, якi звалiўся на яго. Яму ўжо здавалася, што ён адчувае ўдар мяча або кiнжала, гэты добрасны ўдар у грудзi, адчувае, як лязо рассякае ўсе араматычныя кальчугi i смярдзючыя туманнасцi i пранiкае ўсярэдзiну яго халоднага сэрца -- нарэшце, нарэшце ў яго сэрца нешта, нешта iншае, чым ён сам. Ён амаль ужо адчуваў збавенне.
I што ж? Рышы ляжаў у яго на грудзях, як анёл помсты, але ўражаны, жаласны, хлiпкi Рышы, i абдымаў яго рукамi, проста-такi чапляўся за яго, быццам не знайшоў iншага прыстанку ў моры дабрадайнасцi.Нiякага вызваленчага ўдару мяча, нiякага ўколу ў сэрца, нават нiякага праклёну або хоць бы крыку нянавiсцi. Замест гэтага мокрая ад слёз шчака Рышы прылiпла да яго шчакi, а дрыготкiя губы цягнулiся да яго з вiскам: "Даруй мне, сыне мой, мой дарагi сыне, даруй мне!"
I тут усё пабялела ў яго ў вачах, а знешнi свет стаў чарней чорнага. Туманы, якiя не знайшлi выйсця, злiлiся ў бурлiвую вадкасць, як закiпелае малако, калi падымаецца з-пад пены. Яны захлiснулi яго, з нязноснай сiлай нацiснулi на ўнутраную абалонку ягонага цела, але iм не было куды прасачыцца. Яму хацелася бегчы, дзеля Бога бегчы, але куды.... Яму хацелася лопнуць, выбухнуць, каб не захлiснуцца самiм сабою. Нарэшце ён упаў на зямлю i самлеў.
5О
Зноў ачомаўшыся, ён убачыў, што ляжыць у ложку Лаўры Рышы. Яе рэлiквii, вопратка i валасы, былi прыбраныя. На начным столiку гарэла свечка. З прычыненага акна чуўся далекi шум радаснага горада. Антуан Рышы сядзеў на ўслончыку каля яго ложка i чуваў. Ён трымаў руку Грануя ў сваёй i грэў яе.
Перш чым расплюшчыць вочы, Грануй празандзiраваў атмасферу. Унутры ў яго было цiха. Нiчога больш не бурлiла i не цiснула. Зноў у ягонай душы панавала халодная ноч, якая была патрэбна яму, каб зрабiць ягоную свядомасць ледзяною iснасцю i скiраваць яе вонкi: там ён пачуў пах сваёй парфумы. Яна змянiлася. Пiкi крыху згладзiлiся, так што сэрца водару -- пах Лаўры Рышы -- заззяла яшчэ больш пышна--мяккiм, цемным, мiгатлiвым агнём. Ен адчуваў сябе ўпэўнена. Ён ведаў, што яшчэ некалькi гадзiн будзе недатыкальны, i расплюшчыў вочы.
Рышы не зводзiў з яго вачэй. У яго поглядзе была бясконцая дабрыня, пяшчота, замiлаванасць i дурнаватая глыбiня закаханага.
Ён усмiхнуўся, мацней сцiснуў руку Грануя i сказаў: "Цяпер усё будзе добра. Магiстрат адмянiў вырак. Усе сведкi адмовiлiмся ад паказанняў. Ты вольны. Ты можаш рабiць што хочаш. Але я хачу, каб ты застаўся ў мяне. Я страцiў дачку, я хачу ўсынавiць цябе. Ты такi падобны на яе... Ты такi ж прыгожы, як i яна, твае валасы, твае губы, твая рука... Я ўвесь час трымаў цябе за руку, у цябе такая самая рука, як у яе. А калi я гляджу табе ў вочы, мне здаецца, што яна глядзiць на мяне. Ты яе брат, i я хачу, каб ты стаў маiм сынам, маёй радасцю, маiм гонарам, маiм спадкаемцам. Цi жывыя яшчэ твае бацькi?"
Грануў пахiтаў галавой, i твар Рышы стаў пурпурова-чырвоны ад шчасця. "Значыцца, ты згодзен стаць мне за сына? --выдыхнуў ён i ўскочыў са свайго ўслончыка, каб перасесцi на край ложка i сцiснуць другую руку Грануя.-- Згодзен? Згодзен? Ты хочаш, кабю я стаў тваiм бацькам? Не кажы нiчога! Не гавары! Ты яшчэ надта слабы, каб гаварыць. Толькi кiўнi!"
Грануй кiўнуў. I тут шчасце як чырвоны пот выступiла з усiх пораў Рышы, i ён схiлiўся да Грануя i пацалаваў яго ў губы.
"Цяпер спi, дарагi мой сынку,-- сказаў ён, устаючы.-- Я прыгледжу за табою, пакуль ты не заснеш.-- Ён яшчэ доўга глядзеў на яго з маўклiвым захапленнем.-- Ты робiш мяне вельмi, вельмi шчаслiвым".
Грануй крыху расцягнуў губы, пераймаючы людзей, якiя ўсмiхаюцца. Потым заплюшчыў вочы. Нейкi час ён пачакаў, супакойваючы i паглыбляючы сваё дыханне, як гэта робяць людзi ў сне. Ён адчуваў на сабе любоўны пагляд Рышы. Адзiн раз ён адчуў, што Рышы нахiлiўся над iм, каб яшчэ раз пацалаваць, але не адважыўся, баючыся разбудзiць яго. Нарэшце, дзьмухнуўшы на свечку, Рышы на пальчыках выйшаў з пакоя.
Грануй ляжаў, пакуль у доме i ў горадзе не ацiхла. Калi ён падняўся, ужо развiднела. Ён апрануўся, цiха прайшоў праз прыхожую, цiха спусцiўся з лесвiцы i праз гасцеўню выйшаў на тэрасу.
Адсюль можна было заглянуць за гарадскi мур i ўбачыць чашу граскай далiны, у яснае надвор"е -- да самага мора. Цяпер над палямi вiсеў леккi туман, нават марыва, i пахi знiзу травы, дроку i ружаў здавалiся адмытымi дачыста, простымi, проста суцешлiвымi. Грануй перасек сад i пералез цераз сцяну.
На пляцы каля брамы Дзю-Кур яму яшчэ раз давялося прабiвацца праз чалавечыя выпарэннi, перш чым ён вырваўся на волю. Увесь пляц i схiлы пагоркаў нагадвалi велiзарны бiвуак войска. Тысячамi ляжалi ап"янелыя, знясiленыя ад лiшнiцы начной оргii целы, некаторыя былi голыя, некаторыя паўголыя, ледзь прыкрытыя вопраткай, пад якую яны залезлi, як пад кавалак коўдры. Смярдзела кiслым вiном, шнапсам, потам i мачой, дзiцячым паносам i прыгарэлым мясам. Тут i там яшчэ чадзiлi рэшткi вогнiшчаў, вакол якiх яшчэ нядаўна жэрлi, пiлi i скакалi людзi. Сям-там з тысячагорлага хропу раптам вырывалася чыё-небудзь мармытанне або рогат. Магчыма, сёй-той яшчэ не спаў i заглушаў апошнiя успышкi свядомасцi. Але нiхто не заўважыў Грануя, якi пераступаў праз распластаныя целы, асцярожны i разам з тым паспешлiва, быццам iшоў па балоце. А той, хто заўважаў, не пазнаваў яго. У iм больш не было паху. Цуд мiнуўся.
Дайшоўшы да краю пляца, ён не павярнуў нi ў бок Гранобля, нi ў бок Кабры, а пайшоў напрасткi праз палi на захад, нi разу не азiрнуўся назад. Калi ўстала сонца -- тлустае, i жоўтае, i палка гарачае, яго даўно ўжо i след прастыў.
Жыхары Граса прачнулiся ў жахлiвым пахмеле. Нават тыя, хто не пiў, адчувалi свiнцовы цяжар у галаве, рэзь у жываце, мляўкасць i млосць. На пляцы сярод белага дня, пры ўсiм народзе сцiплыя сяляне шукалi вопратку, садраную з сябе падчас оргii, добрапрыстойныя жанчыны шукалi мужоў i дзяцей, зусiм чужыя адно аднаму людзi з жахам вызвалялiся з iнтымных абдымкаў, знаёмыя, суседзi, сямейнiкi раптам апынулiся адзiн перад адным у самай пракудлiвай галiзне.
Многiм гэтая падзея здалася такою жудаснаю, такою невытлумачальнаю i несумяшчальнаю з iх маральнымi ўяўленнямi, што яны лiтаральна ў той момант, калi яна адбылася, выключылi яе з памяцi, а потым i пазней на самай справе не маглi пра яе ўспомнiць. Iншыя, якiя не так суверэнна валодалi сваiм апаратам успыняцця, спрабавалi не бачыць, не чуць i не думаць, што было зусiм не проста, бо ганьба была надта вiдавочная i публiчная. Тыя, хто знайшоў свае прычындалы i блiзкiх, пастаралiся як мага хутчэй знiкнуць з месца. Пад полудзень пляц апусцеў, быццам яго вымелi памялом.
Толькi пад вечар людзi ў горадзе, i тое далёка не ўсе, выйшлi з дамоў па самых неадкладных справах. Сустракаючыся, яны ледзь вiталiся, гаварылi толькi дробязнае. Пра ўчарашнiя падзеi i мiнулую ноч не згадвалi нi словам. Калi ўчора ўсе яшчэ адчувалi сябе нязмушана i разумнымi, дык сёння ўсiх ахапiў сорам. Здавалася, нiколi памiж жыхарамi Граса не было лепшага ўзаемаразумення. Настала поўная цiша i мiлата.
Праўда, некаторыя былi вымушаны па абавязку службы больш непасрэдна заняцца тым, што адбылося.. Традыцыя публiчнага жыцця, непахiснасць права i парадку запатрабавалi прыняцця энергiчных мераў. Ужо папалуднi сабралася Гарадская рада. Паны, i ў тым лiку Другi консул, моўчкi абнялiся, нiбыта гэты змоўнiцкi жэст быў заклiканы нанава заснаваць ганаровы сход. Пасля без нiякага ўпамiну пра падзеi, а тым болей пра iмя Грануя, было аднадушна вырашана "неадкладна знесцi трыбуну i эшафот на пляцы каля заставы Дзю-Кур i прывесцi ў пачатковы ахайны выгляд пляц i вакол яго вытаптаныя палi". На гэта было адпушчана сто шэсцьдзесят лiўраў.
Адначасова прайшло пасяджэнне суда. Магiстрат без абмеркавання згадзiўся лiчыць "iнццыдэнт Г." вычарпаным, акты закрыць i без рэгiстрацыi здаць у архiў i пачаць новую справу супроць невядомага Забойцы Дваццацi Пяцi Дзяўчат у граскай акрузе. Лейтэнанту палiцыi быў дадзены загад неадкладна пачаць следства.
Ужо на другi дзень ён дабiўся поспеху. На падставе яўна падазроных момантаў быў арыштаваны Дамнiк Друо, майстар-парфумнiк з вулiцы дэ-ля-Луў,-- бо, зрэшты, хляўчук, дзе былi знойдзены валасы i сукенкi ўсiх ахвяр, належала яму. Спачатку ён адпiраўся, але суддзi не далiся на ашуканства. Пасля чатырнаццацiгадзiннай дапыткi ён ва ўсiм прызнаўся i нават прасiў па магчымасцi паскорыць пакаранне, якое яму назначылi на наступны дзень. На свiтаннi яго зашмаргнулi -- без вялiкай помпы, без эшафота i трыбун, проста ў прысутнасцi ката, некалькiх членаў магiстрата, урача i святара. Пасля таго як наступiла, была канстатавана i запратакалiравана смерць, труп загадалi неадкладна аддаць зямлi. Такiм чынам са справай было пакончана.
Горад i так ужо забыўся пра ўсё -- настолькi, што прыязджане, якiя трапiлi ў горад наступнымi днямi i мiж iншым дапытвалiся пра славутага граскага Забойцу Дзяўчат, не знаходзiлi нiводнага разумнага чалавека, якi мог бы расказаць што-небудзь пра гэта. Толькi некалькi дурненькiх з багадзельнi, усiм вядомыя вар"яты, малолi нейкую лухту пра вялiкае свята на пляцы Дзю-Кур, праз якое iм давялося выслабанiць свае пакоi.
I неўзабаве жыццё зноў увайшло ў сваю каляiну. Людзi руплiва працавалi, i хораша спалi, i кожны рабiў сваё, i паводзiлiся прыстойна. Вада па-ранейшаму струмянiлася з мноства крынiц i калодзежаў i разносiла па завулках глей i гразь. Горад зноў горда высiўся на схiлах пагоркаў над урадлiвай далiнай. Сонца прыгравала. А там i травенеь прыйшоў. Пачаўся збор ружаў.