Парфума

Гiсторыя аднаго забойцы

Зюскiнд Патрык

Частка першая

У васемнаццатым стагоддзi ў Францыi жыў адзiн чалавек, бадай, цi не адзiн з самых генiяльных мярзотнiкаў той эпохi, такой багатай на генiяў i мярзотнiкаў. Пра яго i будзе наша гаворка. Звалi яго Жан-Бацiст Грануй, i калi iмя ягонае, не раўнуючы з iмёнамi iншых генiяльных пачварын, як дэ Сад, Сэн-Жуст, Фушэ, Банапарт ды iнш., сёння цалкам забылася, дык зусiм не таму, што Грануй нечым не дабраў да славутых пацяробкаў цемры ў фанабэрыi, пагардзе да людзей, амаральнасцi, цi, каб карацей, у бязбожнасцi, а таму, што ягоная генiяльнасць i фенаменальная цяга да славы абмежавалiся тою сфераю, якая звычайна не пакiдае следу ў гiсторыi -- эфiрнай сфераю пахаў.

Гарады таго часу, пра якi ў нас гаворка, патыхалi смуродам, такiм смуродам, якi сабе i ўявiць не можа чалавек нашых дзён. Вулiцы смярдзелi гноем, двары смярдзелi мачою, лесвiцы смярдзелi драўнiнай i пацучынымi бобахамi, кухнi смярдзелi дрэнным вугалем i авечым лоем, неправетраныя гасцёўнi смярдзелi ўедзеным ва ўсе шчылiны пылам, спальнi -- бруднай бялiзнай, вiльготнымi пухавiкамi i едка-саладжавымi выпарынамi ноцнiкаў. З камiнаў патыхала серкай, з гарбарняў --едкiм шчолакам, з бойняў -- пралiванай крывёю. Людзi смярдзелi потам i нямытай бялiзнай; з рота ў iх смярдзела гнiлымi зубамi, з жыватоў -- цыбуляй, а iхнiя целы, калi людзi старэлi, пачыналi тхнуць прагорклым сырам, кiслым малаком, гнойнымi пухлiнамi i пухiрамi. Смярдзелi рэкi, смярдзелi плошчы, смярдзелi цэрквы, смярдзела пад мастамi i ў палацах. Смярдзелi сяляне i святары, чаляднiкi i бабы майстроў, смярдзеў увесь дваранскi стан, смярдзеў нават сам кароль -- ён смярдзеў, як драпежны звер, а каралева -- як старая казлiха, узiму i летам. Бо ў васемнаццатым стагоддзi яшчэ не было заслоны раз'едлiвай актыўнасцi бактэрый, а таму любая чалавечая дзейнасць, хай стваральная, хай разбуральная, усякая праява жыцця, хай калi яно нараджалася, хай калi гiнула, уключала ў сябе смурод.

I мовы няма,-- у Парыжы смурод стаяў найбольшы, бо Парыж быў найбольшы горад у Францыi. А ў самiм Парыжы было месца памiж вулiцамi О'Фэр i Фэранры -- Cimetiere des Innocents, Могiльнiк нявiнных, дзе ўсё прасмердла, як у пекле. Васемсот гадоў запар сюды звозiлi i зносiлi нябожчыкаў з Гатэль-Д'ё i блiжэйшых парафiй, васемсот гадоў запар сюды на тачках звозiлi трупы i вывальвалi iх у даўжэзныя ямы, васемсот гадоў iх складвалi пластамi, шкiлет да шкiлета, у сямейныя скляпы i агульныя магiлы. I толькi пазней, напярэдаднi Французскай рэвалюцыi, калi ўжо многiя магiлы абвалiлiся i смурод перапоўненых могiлак прымусiў жыхароў прадмесця не толькi запратэставаць, але i наважыцца на бунты, трупнiцу нарэшце зачынiлi i сплюндрылi, мiльёны касцей i чарапоў ссыпалi ў катакомбы Манмартра, а на гэтым месцы адчынiлi вiктуальны рынак, прадуктовы.

I вось якраз тут, у самым смярдзючым месцы каралеўства, 17 лiпеня 1738 года прыйшоў на свет Жан-Бацiст Грануй. Гэта было ў адзiн з самых спякотлiвых дзён года. Сквар волавам навiсаў над могiлкамi, выцiскаў у суседнiя завулкi чад гнiлi i распаду, сумесь цвiлых кавуноў i паленага рога. Мацi Грануя, калi ўсё пачалося, якраз стаяла каля рыбнага стала на вулiцы О'Фэр i патрашыла беларыбiц, вымаючы iх з вядра. Рыба, якую нiбыта толькi ранiцай вылавiлi з Сены, тхнула так крута, што перабiвала трупны смурод. Але Грануева мацi не разбiрала, дзе што рыбiнае, а дзе трупнае, бо яе нос даўно ўжо не адчуваў пахаў, апрача таго ў яе балела сярэдзiна, i боль глушыў усякую адчувальнасць да любых пахавых казытак. Яна хацела аднаго, -- каб той боль перастаў, суняўся, каб мярзотныя роды як мага хутчэй скончылiся. Нараджала яна ўжо пяты раз. Усе тыя разы яна ўправiлася тут, каля рыбнага стала, усе дзецi нарадзiлiся нежывыя цi паўжывыя, бо ж тое крывавае месiва, якое выцiскалася тады з яе, мала чым адрознiвалася ад рыбных тэльбухаў, што ляжалi перад ёю, дый жыло яно не даўжэй, i ўвечары ўсё разам зграбалi рыдлёўкай i вывозiлi тачкаю на могiлкi альбо ўнiз да ракi. Так яно мелася быць i гэтым разам, i Грануева мацi, яшчэ даволi маладая кабецiна, (ёй якраз споўнiлася дваццаць пяць/, i яшчэ мiлавiдая з твару, i яшчэ амаль з усiмi зубамi ў роце, i яшчэ з калiвам валасоў на галаве, i апрача падагры, сiфiлiсу i лёгкiх зацемкаў у галаве нi на што сур'ёзнае не хварэла, i яшчэ спадзявалася зажыцца Бог ведае як доўга, можа, нават гадоў пяць-дзесяць, i, можа, яшчэ калi-небудзь схадзiць замуж i нарадзiць што-небудзь людскае з дзяцей, ужо ў статусе спаважнай жонкi аўдавелага рамеснiка... дык вось Грануева мацi шчыра прагнула, каб усё хутчэй скончылася. I калi схваткi памацнелi, яна залезла пад стол, на якiм разбiрала рыбу, i раскалолася там, дзе прасталася ўжо чатыры разы, i сама адрэзала народжанае стварэнне ад пупавiны рыбным нажом. Але потым ад гарачынi i смуроду ( што яна прымала не за тое, чым яно ўсё было, а толькi за нешта нясцерпнае, аглушальнае, забойчае -- як палетак з лiлеямi цi як цесны пакой, у якiм стаiць занадта шмат нарцысаў,) яна самлела, адкiнулася без памяцi набак, вывалiлася з-пад стала на сярэдзiну вулiцы ды так i засталася ляжаць з нажом у руцэ.

Крык, вэрхал, натоўп разяваў абступае цела, клiчуць палiцыю. Жанчына з нажом у руцэ ўсё яшчэ ляжыць на вулiцы, спакваля прыходзячы да жывое памяцi.

Пытаюцца, што там у яе?

"Нiчога".

Што яна робiць з нажом?

"Нiчога".

Адкуль кроў на спаднiцы?

"Ад рыбы".

Яна ўстае, шпурляе ўбок нож i iдзе ўмыцца.

I тут, чаго ўжо нiхто не чакаў, пад сталом закрычала дзiця. Людзi акiдаюцца на крык, знаходзяць у роiшчы мух сярод трыбухi i адцятых рыбiных галоў дзiця i выграбаюць яго на божы свет. Палiцыя аддае дзiця нейкай жанчыне з малаком, а мацi -- пад варту. I як што яна не адпiраецца i прызнае без лiшнiяга, што збiралася кiнуць вылюдка здыхаць з голаду, што, дарэчы, рабiла ўжо чатыры разы, яе валакуць у суд, прызнаюць-такi вiнаватай за шматразовае дзетазабойства i праз некалькi тыдняў на Грэўскiм пляцы ёй адцiнаюць галаву.

А дзiця да таго часу ўжо тры разы памяняла мамку. Анiводная не згаджалася даваць яму цыцкi больш як некалькi дзён. Казалi, што дзiця надта прагавiтае, смокча за двое, а значыцца, забiрае малако ў другiх немаўлят, а ў iх, мамак-кармiцелек -- сродкi да iснавання: бо рэнтабельна кармiць адно толькi малое -- немагчыма. Афiцэр палiцыi, чыiм абавязкам было прыстройваць падкiдняў i сiрот, нехта якiсь-такiсь Ляфос, неўзабаведаўся ў нясцерп i ўжо быў пастанавiў занесцi малое ў прыют на вулiцы Сэнт-Антуан, адкуль штодня дзяцей адпраўлялi ў Руан, у дзяржаўную кашару для падкiдняў. Але як што транспарцiроўка вялася пешымi насiльшчыкамi i дзяцей пераносiлi ў лыкавых кашах, у якiя дзеля эканомii ўцiскалi адразу па чацвёра-пяцёра; i як што праз гэта неверагодна падскокваў працэнт смяротнасцi; i як што насiльшчыкi з гэтай прычыны згаджалiся браць толькi хрышчоных i толькi з выпiсаным паводле ўсiх формаў накладным лiстом, на якiм у Руане iм ставлi пячатку; i як што малы Грануй не дастаў нi хросту, нi iмя, якое можна было б па ўсёй форме ўпiсаць у лiст; i як што, далей, з боку палiцыi было б непрыстойна высадзiць безымяннае немаўля пад дзвярыма зборнага пункта, што было б найлепшым спосабам пазбыцца лiшнiх фармальнасцяў... як што, выходзiць, паўсталi складанасцi бюракратычна-адмiнiстрацыйнага характару, звязаныя з эвакуацыяй немаўляцi, i як што, апроч усяго, падцiскаў час, палiцэйскi афiцэр Ляфос адмовiўся ад ранейшага плану i ўказаў здаць дзiця пад распiску ў якую-небудзь духоўную ўстанову, хай ужо там яго i ахрысцяць i накануюць яму далейшы лёс. Яго здалi ў кляштар Сэн-Мэры, што на вулiцы Сэн-Мартэн.

На хросце яму далi iмя Жан-Бацiст. I як што прыёр таго дня быў у добрай лагодзе i яго дабрачынныя фундушы яшчэ не былi выскрабтаны да дна, дзiця не адправiлi ў Руан, а пастанавiлi падгадаваць за кошты кляштара. Дзеля гэтага яго перадалi мамцы Жане Бюсi з вулiцы Сэн-Дэнi, якой на разгон платы спачатку прапанавалi тры франкi ў тыдзень.

Праз некалькi тыдняў памянёная мамка Жана Бюсi з плеценым кашом у руках была зноў каля брамы кляштара i, калi айцец Тэр'е -- лысы, крыху падпахлы воцатам манах гадоў пяцiдзесяцi, адчынiў дзверы,-- заявiла яму: "Вось!" i паставiла кош на парог.

-- Што "вось"? -- сказаў Тэр'е, нахiлiўся над кашом i шмурыгнуў носам, спадзеючыся ўнюхаць там нешта смачнае.

-- Выблядак дзетазабойцы з вулiцы О'Фэр!

Патэр памацаў у кашы, адсланiў тварык заснулага дзiцяцi.

-- Добра глядзiцца. Ружовы, укормлены...

-- Дзiва што. Ён выссаў мяне ўсю дарэшты. Але цяпер годзе. Зараз кармiце яго самыя вашым казлiным малаком, кашай, рэпавым сокам. Яно жарэ ўсё, гэты высмердак.

Патэр Тэр'е быў чалавек памяркоўны. Як таго служба вымагала,-- ён апекаваўся кляштарным дабрачынным фондам, раздаваў грошы бедным i ўбогенькiм. I ён чакаў, што за гэта яму ўзычыцца i не абкладуць iншымi клопатамi. Тэхнiчныя дэталi яму былi не даспадобы, бо яны заўсёды азначалi цяжкасцi, а цяжкасцi парушалi яго душэўную злагаду, а гэтага ён трываць не мог. Ён ужо злаваўся на сябе, што адчынiў браму. Ён хацеў, каб гэтая асоба забрала свой кош i выбралася к чортавай матары i дала яму святога спакою са сваiмi немаўлятамi i праблемамi. Ён памалу выпрастаўся i ўцягнуў у сябе моцны пах малака i злямцаванай воўны, што iшоў ад мамкi. Пах быў сытны.

-- Не ўцямлю, чаго ж ты хочаш. Якое халеры ты дамагаешся. Я толькi магу ўявiць сабе, што дзiцяцi гэтаму зусiм не зашкодзiць, калi ты пакормiш яго з цыцкi яшчэ колькi там часу.

-- Яму не, не зашкодзiць,-- адцяла Жана,-- а мне дык чыстая шкода. Я ўжо скiнула дзесяць фунтаў, хоць i ела за трое. А дзеля чаго, каб у вас папытацца? За тры франкi ў тыдзень!

-- А-а, разумею,-- сказаў Тэр'е ледзь не з палёгкай,-- дайшло: значыцца, гаворка пра грошы.

-- Не!-- сказала мамка.

-- I не адпiрайся! Гаворка заўсёды пра грошы. Калi стукаюцца ў гэтую браму, наўме толькi грошы. Часам я мару, каб за брамай быў чалавек, якому рупiць нешта iншае. Каб, скажам, каторы, iдучы мiма, падбаў пакiнуць тут хоць малюсенькi знак увагi. Напрыклад, крыху садавiны цi колькi там арэхаў. Цi мала чаго можна падкiнуць увосенi, iдучы мiма. Хай нават кветкi. Заглянуў бы хто-каторы ды сказаў па-людску: "Памагай Бог, айцец Тэр'е, добрага вам здароўечка!" Але, пэўна, да гэтага мне не дажыцца. Калi стукаюць, так i ведай -- жабрак, а не жабрак, дык гандляр цi рамеснiк, i калi не папросiць мiласцiны, дык выставiць рахунак. Хоць ты на вулiцы не аказвайся. Трох крокаў не ступiш, каб да цябе не прычапiўся якi-небудзь суб'ект -- дастань ды пакладзi яму грошы гатоўкаю.

-- Я не пра тое,-- сказала мамка.

-- Вось, што я табе накажу, кабетка: не адна ты такая ў парафii кормiш. Ёсць сотнi цудоўных прыёмных мацярок, якiя тым толькi i трызняць, каб за тры франкi ў месяц даваць цыцкi гэтаму чароўнаму немаўлятку, або кашы, або соку, або чаго яшчэ...

-- Ну вось i аддайце такой цудоўнай!

--...А, з другога боку, брыдка так раскiдацца дзiцем. Хто ведае, цi заўжывецца яму iншае малако, цi пойдзе? Дзiця, каб ты ведала, прывыкла да паху тваiх грудзей, ведае, як б'ецца тваё сэрца.

I ён зноў уцягнуў у сябе водар цёплага сырадою ад мамкi, але, убачыўшы, што словы яго пайшлi напуста, дадаў:

-- А зараз бяры малое i йдзi дахаты. Я абгавару гэта ўсё з прыёрам. Я накажу яму, каб далей плацiлi табе чатыры франкi за тыдзень.

-- Не,-- сказала жанчына.

-- Ну, хай тады ўжо -- пяць!

-- Не!

-- Дык жа колькi табе трэба? -- аж крыкнуў Тэр'е.-- Пяць франкаў -- гэта, мiлая, грашыскi за такую дробязь, як цыцка дзiцяцi!

-- Я зусiм не прашу нiякiх грошай,-- сказала мамка.-- Я не хачу трымаць вылюдка ў сваёй хаце.

-- Але чаму, мая мiлая? -- спытаўся Тэр'е i зноў пакалупаў пальцам у кашы.-- Дзiця чысты цуд. Такое ружовенькае, не плача, спiць спакойна, i яно ахрышчана.

-- У iм сядзiць чорт!

Тэр'е вышмаргнуў палец з каша.

-- Не можа быць. Анi немагчыма, каб у грудным дзiцяцi засеў д'ябал. Дзiця не чалавек, а перадчалавек i яшчэ не мае цалкам сфармаванай душы. Значыцца, д'яблу нiякага iнтэрасу. Можа, перастаўляе рэчы ў пакоi? Можа, у яго непрыемны пах?

-- Яно ўвогуле нiчым не пахне.

-- Ну вось, сама бачыш! Вось яна, азнака нябесная. Калi б яно было апантанае д'яблам, дык смярдзела б.

I, каб супакоiць мамку i паказаць сваю павагу, Тэр'е падняў кош i прынюхаўся.

-- Нiчога такога,-- сказаў ён, некалькi разоў уцягнуўшы носам паветра,-- сапраўды нiчога нiякага. Праўда, мне здаецца, што з пялёнак нечым папахвае,-- i ён працягнуў ёй кош, каб яна пацвердзiла ягонае ўражанне.

-- Я не пра тое,-- панура запярэчыла мамка i адсунула кош.-- Я не пра тое, што ў пялёнках. Яго брудныя пялёнкi пахнуць, як след. Але сам ён, сам вылюдак, не пахне.

-- Бо здаровы,-- усклiкнуў Тэр'е,-- ён здаровы, вось i не пахне! Пахнуць толькi хворыя дзецi, гэта кожны ведае. Напрыклад, калi ў дзiцяцi воспа, яно пахне конскiм гноем, а калi шкарлятына, дык пераляжалымi яблыкамi, а сухотнае дзiця пахне цыбуляй. Гэты здаровы, вось i ўся яго хвароба. Дык чаго ж яму смярдзець? Хiба твае свае дзецi смярдзяць?

-- Не, -- сказала кармiцелька.-- Мае дзецi пахнуць так, як яно i след людскiм дзецям.

Тэр'е асцярожна паставiў кош назад на зямлю, бо адчуў, як у iм накiпае першая хваля шалу ад зацятасцi гэтай упартай бабы. Нельга было выключаць i той верагоднасцi, што ў далейшай дыскусii яму спатрэбяцца абедзве рукi на больш вольную жэстыкуляцыю, i ён не схацеў гэтым спрычынiцца да шкоды дзiцяцi. Зрэшты, дзеля бадзёру ён моцна счапiў рукi за спiнай, выставiў востры жывот да мамкi i строга спытаў:

-- Дык значыцца, ты заяўляеш, што добра ведаеш, як павiнна пахнуць дзiця чалавечае, якое адначасова -- дазволь табе нагадаць, тым болей, што яно хрышчонае,-- ёсць дзiця Божае?

-- Ведаю,-- сказала мамка.

-- I будзеш мне тут казаць, што калi яно не пахне так, як павiнна пахнуць паводле твайго разумення -- як гэта разумее мамка Жана Бюсi з вулiцы Сэн-Дэнi,-- дык гэта дзiця д'ябла?

Ён дастаў з-за спiны левую руку i пагрозлiва тыцнуў ёй пад нос указальным пальцам, сагнутым, як пытальнiк. Мамка сумелася. Ёй не падабалася, што гаворка раптам перайшла ў тэалагiчны дыспут, дзе яна была асуджана на разгром.

-- Я такога не казала,-- адказала яна ўхiлiста.-- Пры чым тут д'ябал цi нi пры чым, рашаць вам, войча Тэр'е, гэта не на мой глузд. Я ведаю, што ведаю: на мяне гэтае дзiця наводзiць немарасць, бо яно не пахне, як трэба пахнуць дзецям.

-- Ага,-- задаволена сказаў Тэр'е i зноў прыняў рукi за спiну.-- Значыцца, словы свае наконт д'ябла мы забiраем назад. Добра. А цяпер зробiм ласку i расталкуем мне: як пахнуць грудныя дзецi, калi яны пахнуць так, як, на тваю думку, iм трэба пахнуць? Ну-у?

-- Яны добра пахнуць,-- сказала мамка.

-- Што значыць"добра"? -- рыкнуў на яе Тэр'е.-- Ды цi мала што пахне добра. Пучок лаванды вунь як добра пахне. Мяса ў супе добра пахне. Аравiйскiя сады пахнуць добра. Я хачу ведаць, чым пахнуць дзецi?

Мамка вагалася. Яна ведала, як пахнуць грудныя дзецi, яна ведала гэта дакладна i выдатна, праз яе рукi прайшла процьма малечы, яна iх кармiла, выходжвала, калыхала, цалавала... яна магла ўчуць iх уначы, нават цяпер яна носам памятала гэты немаўлячы пах. Але яна яшчэ нiколi не вызначала гэтага словамi.

-- Ну? -- натапырыўся Тэр'е i нецярплiва пстрыкнуў пальцамi.

-- Ну, ведаеце,-- пачала мамка,-- так вось згопалу неяк i не патрапiш сказаць, бо... бо яны не ўсюды пахнуць аднолькава, хоць усюды пахнуць хораша, разумееце, святы войча, ножкi ў iх, напрыклад, пахнуць, як гладкiя цёплыя каменьчыкi... не, бадай, як горшчыкi... цi як масла, свежае масла, ага ж бо: як усё адно што свежае масла. А цельца ў iх пахне... ну, як печыва, размочанае ў малацэ. А галоўка, там, зверху, з патылачкi, дзе закручваюцца валосiкi, ну вось тут, святы войча, дзе ў вас ужо нiчога не засталося,-- i яна пастукала Тэр'е, якi аслупянеў ад процьмы гэтых дурных падрабязнасцяў i пакорлiва схiлiў галаву, па лысiне,-- вось тут, далiбог, яны пахнуць найлепш. Яны пахнуць карамелем, гэта такi дзiвосны, такi салодкi пах, вы не ўяўляеце, святы войча! Як тут iх панюхаеш, так i палюбiш, усё аднно -- сваё яно а цi чужое. Вось так i павiнны пахнуць малыя дзеткi, а больш нiяк. А калi яны так не пахнуць, калi яны там, зверху, зусiм не пахнуць, як усё роўна халоднае паветра, як у гэтага вырадка, тады... Вы можаце тлумачыць гэта, як хочаце, святы войча, але я, -- i яна рашуча склала рукi на грудзях i з такой агiдай паглядзела на кош каля ног, быццам там сядзела жаба,-- я, Жана Бюсi, больш не вазьму гэта да сябе!

Патэр Тэр'е паволi падняў галаву i некалькi разоў правёў пальцам па лысiне, нiбы хацеў прыгладзiць там валасы, потым як бы незнарок падняў палец да носа i задуменна панюхаў.

-- Як карамель?.. -- сказаў ён, стараючыся вярнуцца да строгага тону.--Карамель! Што ты петрыш у тых карамелях? Цi хоць ела ты іх калi, тыя шмелi-карамелi, цi каштавала?

-- Не тое каб... -- сказала мамка,-- але аднаго разу я была ў вялiкiм гатэлi на вулiцы Сэнт-Анарэ i бачыла, як яе гатуюць з паленага цукру i вяршкоў. Гэта пахла так смачна, век не забуду.

-- Ну-ну. Хай будзе па-твойму,-- сказаў Тэр'е i прыняў палец з-пад носа.-- Цяпер памаўчы, зрабi ласку! Мне няма ладу як цяжка, сiлы няма, гаварыць з табою далей на гэтым узроўнi. Я зазначаю, што ты з нейкiх там прычын адмаўляешся кармiць грудзямi даверанае мне дзiця Жан-Бацiста Грануя i ў гэты момант вяртаеш яго часоваму апекуну -- кляштару Сэн-Мэры. Гэта засмучае мяне, але, вiдаць я не магу нiчога змянiць. Ты звольнена.

З гэтымi словамi ён падняў кош, яшчэ раз удыхнуў з яго цяпла, ваўняны павеў малака, i зачынiў браму. Пасля пайшоў у свой кабiнет.

Патэр Тэр'е быў чалавек адукаваны. Ён вучыўся не толькi з тэалогii, але чытаў i фiлосафаў i вокаўзам далучыўся яшчэ да батанiкi i алхiмii. Ён стараўся развiваваць у сабе крытычнасць розуму. Што праўда, патэр не сягаў бы аж так далёка, як тыя, што паняверацца ў цудах, прароцтвах i сапраўднасцi Святога пiсання, нават калi яно часта не паддавалася разумнаму тлумачэнню, цi як тыя, што спрабавалi яго абвергнуць. Ён пастанавiў сабе не лезцi ў такiя праблемы, яны былi яму аж вельмi не да душы i маглi ўблытаць у не дапусцi, Госпадзе, якую няпэўнасць i турбацыю, а яно ж бо ўсё так, што, каб чалавеку з толкам карыстацца сваiм розумам, яму патрэбныя пэўнасць i спакой. Аднак ён вельмi крута ваяваў з прымхамi паспалiтага люду. Чарадзейства, круцельства i варажба на картах, амулеты, замовы ад сурокаў, заклёны духаў, штукарствы пад поўняй... чым толькi гэтыя людзi не бавiлiся!

Яго глыбока засмучала, што такiя паганскiя вычуды пасля больш чым тысячагадовага iснавання хрысцiянства ўсё яшчэ не былi выкарчаваны. Ды i большасць выпадкаў так званай апантанасцi шаламi i каншахтаў з д'яблам, калi прыгледзецца пiльней, аказвалiся спектаклем прымхаў i немарасцi. Праўда, аднекваць само iснаванне д'ябла, сумнявацца ў ягонай уладзе -- аж так далёка падрэ Тэр'е не рызыкнуў бы зайсцi; развязваць такiя праблемы, якiя закладзены ў падмурак самой тэалогii, гэта не на розум простага, сцiплага мнiшка, на тое ёсць iншыя iнстанцыi. З другога боку, як божы дзень ясна, што калi такая недалужнiца, як гэтая мамка, божыцца, што яна выкалупала нейкую д'яблявоцiну, значыцца, Сатана не мог не ўтачыцца ў гэтую справу. Ужо хоць бы якраз таму, што ёй здаецца, быццам яна яго выкрыла. А гэта ж самы пэўны доказ, што нiякай д'бальшчыны няма нiзвання,-- д'ябал не такi дурны, каб дацца прыхапiць сябе нейкай там мамцы-шмамцы Жане Бюсi. Ды яшчэ на нюх! Гэтым самым прымiтыўным, самым нiзкiм адчуваннем! Нiбыта пекла смярдзiць серкай, а рай духмянiцца i пыхкае ладанам i мiрай! Гэта самы цёмны забабон, месца яго ў дзiкiх паганскiх эпохах, калi людзi жылi, як жывёлы, калi зрок у iх быў такi слабы, што яны не разбiралi колераў, але ж лiчылi, што чуюць пах крывi, што могуць носам адрознiць ворага ад сябра, што iх чуюць волаты-людажэрцы i ваўкалакi, што на iх палююць эрынii,-- i таму прыносiлi сваiм агiдным божышчам на вогнiшчах ахвяры, смярдзючыя i чадныя. Жах! "Дурань бачыць носам"--больш, чым вачыма, i, мусiбыць, святло Богам дадзенага розуму павiнна свяцiць яшчэ тысячу гадоў, перш чым апошнiя рэшткi першабытных рэлiгiй рассеюцца, як зданi.

"Пры чым жа тут гэтае гаротнае дзiця! Гэта беспахiбнае стварэнне! Ляжыць сабе ў кошыку, i соладка сапе ў ноздзеркi, i нiчога не ведае пра гнюсотныя падазрэннi на ягоны конт. А гэтая нахрапа бярэцца даказваць, што ты, бач, пахнеш не так, як выпадае пахнуць чалавечым дзецям? Ну, i што ж мы на гэта адкажам? У-цю-цю-лю!"

I ён цiхенька пакалыхаў кош на каленях, пагладзiў малое пальцам па галоўцы i некалькi разоў паўтарыў "у-цю-цю-лю", бо лiчыў, што гэта дабратворна ўплывае на немаўлят i супакойвае iх.

"Дык табе, значыцца, след пахнуць карамелем, якое глупства, у-цю-цю-лю!"

Праз колькi там хвiлiн ён выняў руку з каша, сунуў сабе палец пад нос, прынюхаўся, але пачуў толькi пах кiслай капусты, якую еў у абед. Хвiлiну-другую павагаўшыся, ён азiрнуўся -- цi не падглядвае хто, падняў кош з зямлi i тыцнуў у яго свой доўгi нос, тыцнуў глыбока, аж тонкiя рыжаватыя коскi дзiцяцi заказыталi яму ноздры, i абнюхаў галаву дзiцяцi, думаючы ўцягнуць нейкi пах. Але ён не дужа добра ўяўляў сабе, як павiнны пахнуць дзiцячыя галоўкi. Ясна, не карамелем, што-што, а гэта ясна, бо карамель-- палены цукар, а з якое такое рацыi дзiця, што дагэтуль ссала толькi малако, можа пахнуць паленым цукрам. Яно магло пахнуць малаком, малаком мамкi. Але малаком ад яго не пахла. Яно магло б пахнуць валасамi, скурай i валасамi i, можа, крыху дзiцячым потам. I Тэр'е прынюхаўся i потым угаварыў сябе, што чуе пах скуры, валасоў i, можа нават, слабенькi пашок дзiцячага поту. Але ён не чуў нiчога. Як нi ўнюхваўся. Бо, можа, немаўляты зусiм не пахнуць, думаў ён. Мусiць, усё якраз у гэтым. Во як рыхтык, дзiця, калi яно дагледжанае i чыстае, наогул не можа пахнуць, як не можа гаварыць, бегаць альбо пiсаць. Бо ўсё прыходзiць з узростам. Строга кажучы, чалавек пачынае моцна пахнуць толькi падчас палавога сталення. Так, так яно i ёсць. Так -- а не iнакш. Хiба ў свой час Гарацый не напiсаў: "Пахне юнак казляняткам, дзяўчына духмянiцца кветкаю белай нарцыса"?.. Хто-хто, а рымляне петрылi ў гэтым! Чалавечы пах заўсёды -- пах плоцi, значыцца, пах грэху. Дык як жа мусiць пахнуць дзiця, якое яшчэ нi сном нi духам не вiнаватае ў плоцкiм грэхападзеннi? Як яму належыць пахнуць? У-цю-цю-лю? Нiяк!

Ён зноў паставiў кош на калена i клапатлiва пакалыхаў яго. Дзiця ўсё яшчэ моцна спала. Яго правая ручка, маленькая i чырвоная, высоўвалася з-пад вечка i тузалася да шчакi. Тэр'е замiлавана ўсмiхнуўся i раптам адчуў сябе вельмi ўтульна. На нейкi момант ён нават дапусцiў фантастычную думку, што нiбыта ён -- бацька гэтага дзiцяцi. Быццам ён зрабiўся не манахам, а нармальным абываталем, можа, сумленным рамеснiкам, знайшоў сабе жонку, такую цёплую бабу, якая пахне воўнаю i малаком, i спарадзiлi яны сына, i вось ён калыша яго на сваiх каленях, свайго ж сына, у-цю-цю-лю... Гэтая думка была салодкая. У ёй было нешта такое суцяшальнае. Бацька калыша дзiця на каленях, у-цю-цю-лю, карцiна была старая як свет i вечна новая i правiльная карцiна, з таго часу як свет стаiць, акурат так!

У Тэр'е пацяплела на душы, ён расчулiўся.

Тут дзiця прачнулася. Спачатку прачнуўся яго нос. Малюсенькi нос пачаў рухацца, задраўся ўгору i прынюхаўся. Ён уцягнуў паветра i пачаў выпускаць яго кароткiмi штуршкамi, як калi чыхнуць не ўдалося. Потым нос зморшчыўся, дзiця расплюшчыла вочы. Вочы былi няпэўнага колеру -- нешта нi то вустрычна-шэрае, нi то апалава-бела-крэмавае, зацягнутае слiзiстай плеўкай i яшчэ не прыстасаванае глядзець. У Тэр'е было такое ўражанне, што яны, вочкi, зусiм нiчога не бачылi. Iншая справа -- нос. Калi цьмяныя вочы дзiцяцi касавурылiся на нешта няпэўнае, дык нос, здавалася, фiксаваў пэўную мэту, i Тэр'е меў дзiўнае адчуванне, быццам гэтай мэтай быў ён асабiста, яго асоба, сам Тэр'е. Маленькiя крылцы носа вакол дзвюх маленькiх дзiрачак на твары дзiцяцi раздувалiся, як бутон, якi распускаецца. Альбо хутчэй як чашачкi тых маленькiх драпежных раслiн, якiя растуць у каралеўскiм батанiчнным садзе. Здаецца, ад iх iдзе нейкая вусцiшная сiла, якая ўцягвае ў сябе. Тэр'е здавалася, што дзiця бачыць яго, глядзiць на яго сваiмi ноздрамi рэзка i выпрабавальна, пранозлiвей, чым магло б глядзець вачыма, быццам глытае сваiм носам нешта, што iдзе ад яго, Тэр'е, нешта, чаго ён, Тэр'е, не змог нi схаваць, нi ўтрымаць.

Дзiця, якое не мела паху, бессаромна яго абнюхвала, вось што. Дзiця яго адчувала! I раптам Тэр'е здалося, што ён смярдзiць -- потам i воцатам, кiслай капустай i нямытай вопраткай. Здаўся сабе голым i выродлiвым, быццам на яго тапырыўся нехта, i гэты нехта нiчым сябе не выдаў. Здавалася, ён пранюхваў яго наскрозь нават праз скуру, пранiкаў усярэдзiну, у самае нутро. Самыя пяшчотныя пачуццi, самыя брудныя думкi агалялiся перад гэтым маленькiм прагным носам, якi нават яшчэ i не быў сапраўдным носам, а ўсяго толькi нейкiм пупсiкам, якi рытмiчна моршчыўся, нейкiм маленькiм дзюркаватым органам, якi раздуваўся i трымцеў. Тэр'е адчуў мароз. Яму рабiлася млосна. Цяпер i ён тасама шмаргануў носам, быццам перад iм было нешта смярдзючае, з чым не хацелася заводзiцца. Бывай, iлюзiя, што тут ягоная плоць i кроў. Растаптана сентыментальная iлюзiя пра бацьку, сына i духмяную мацi. Быццам абарваны мяккi шлейф лагодных думак, якi ён нафантазiраваў вакол самога сябе i гэтага дзiцяцi: чужая, халодная iстота ляжала ў яго на каленях, варожая жывёлiна, i калi б не самавалоданне i багабаязнасць, калi б не разумныя погляды, уласцiвыя характару Тэр'е, ён у прыступе агiды атрос бы яго з сябе як нейкага павука. Тэр'е ўскочыў i паставiў кош на стол. Ён хацеў пазбавiцца ад гэтага дзiцяцi i ад гэтай справы як мага хутчэй, цяпер, неадкладна.

I тут дзiця заяглiла. Яно прыплюшчыла вочы, раззявiла чырвоны рот i заверашчала так звяглiва i агiдна, што ў Тэр'е кроў застыла. Ён трос кош на выцягнутай руцэ i крычаў "у-цю-цю-лю!", каб дзiця замоўкла, але тое раўло i раўло, тварык пасiнеў, i яму, здавалася, вось-вось зарве ад крыку.

Прэч яго, прэч!-- думаў Тэр'е, зараз жа прэч гэтага... "д'ябла" хацеў ён сказаць, але спахапiўся i закусiў язык... прэч гэту пачвару, гэта чортава дзiця! Але куды? Ён ведаў тузiн жанчын, якiя кармiлi, i з сiроцкiх прыютаў у квартале, але яны былi зусiм блiзка, амаль удотык з iм, а гэта стварэнне трэба было запраторыць далей, так далёка, каб яго нельга было ў любую хвiлiну падкiнуць у дзверы, лепей яго пераправiць у iншую парафiю, а яшчэ лепей -- на па-той бераг Сены, няблага ж было б -- за горад, у прадмесце Сэнт-Антуан, вось куды! Вось куды мы адправiм гэтага гарлапана, далёка на ўсход ад горада, па той бок Бастылii, дзе нанач зачыняюць браму.

Падабраўшы крыссе сваёй сутаны, ён схапiў крыклiвы кош i кiнуўся бегчы, бегчы па лабiрынце завулкаў да Сэнт-Антуанскага прадмесця, бегчы ўздоўж Сены, на ўсход, прэч з горада, далей да вулiцы Шарон i ўздоўж гэтай вулiцы амаль да канца, дзе непадалёк ад кляштара Магдалiны ён ведаў адрас мадам Гаяр, якая прымала на поўны пансiён дзяцей любога ўзросту i любога паходжання, абы каб плацiлi, i там ён аддаў дзiця, якое ўсё яшчэ не пераставала плакаць, заплацiў за год наперад i пабег назад у горад, скiнуў, дастаўшыся да кляштара, сваё адзенне, быццам нешта запэцканае, вымыўся з галавы да ног i залез у келлi ў пасцель, перахрысцiўся шмат разоў, доўга малiўся i нарэшце заснуў.

Мадам Гаяр, хоць ёй не было яшчэ i трыццацi, ужо сваё жыццё аджыла. Выглядам яна адпавядала свайму веку, але тым часам здавалася ў два, у тры, у сто разоў старэйшаю, як мумiя дзяўчыны; унутрана ж даўно была мёртвая. Колiсь, малую, бацька выцяў яе кацубою па лобе, якраз над пераноссем, i з таго часу яна перастала адчуваць пах, i чалавечае цяпло, i чалавечы холад, i ўвогуле ўсякiя моцныя пачуццi. Адным гэтым ударам у ёй былi забiтыя i пяшчотлiвасць, i агiда, i радасць, i роспач. Пазней, у спалуцы з мужчынам i калi нараджала дзяцей, яна гэтак сама не адчувала нiчога, ну проста зусiм анiчагуткi. Не засмучалася, як памiралi, не радавалася, як i выжывалi. Калi муж лупцаваў яе, яна не ўздрыгвала, i не адчула палёгкi, калi той памёр ад халеры ў Гатэль-Д'ё. Адзiныя адчуваннi, якiя яна ведала, -- гэта ледзь-ледзь прыкметная запамрочанасць душы, калi разгуляецца штомесячная мiгрэнь, i ледзь улоўная прасветленасць душы, калi мiгрэнь адступiцца. I больш нiчога не адчувала гэтая жанчына, што памерла жывою.

З iншага боку... а можа якраз ад поўнай безэмацыйнасцi мадам Гаяр мела бязлiтаснае пачуццё i нюх на парадак i справядлiвасць. Яна не выдзяляла нiводнага дзiцяцi з давераных яе апецы, нiводнага ж i не ўшчамляла. Яна кармiла iх тры разы на дзень, i больш iм не перападала нi калiўца, нi паўкалiўца, анi дробачкi. Яна спавiвала маленькiх тры разы на дзень, i толькi да года. Хто пасля гэтага рабiў яшчэ ў штонiкi, даставаў раўнадушную поўху i на адну кармёжку меней. Роўна палавiну грошай, якiя яна атрымлiвала, трацiла на гадоўлю i выхаванне, роўна палавiну пакiдала сабе. У танныя часiны яна не спрабавала павялiчыць свой прыбытак, але i ў цяжкiя не дакладала да выдаткаў нiводнага лiшняга су, нават калi ўжо вялося пра жыццё i смерць. Iнакш iнтэрас стаў бы ёй без iнтарэсу. Ёй патрэбныя былi грошы, яна ўсё разлiчыла абсалютна дакладна. У старасцi яна збiралася купiць рэнту, а звыш таго мець яшчэ дастаткова сродкаў, каб дазволiць сабе раскошу памерцi дома, а не скацубiцца ў Гатэль-Д'ё, як няшчасны муж. Сама ягоная смерць анiчым не абышлася ёй. Але яе гiдзiла гэта публiчнае супольнае памiранне сотняў чужых адно аднаму людзей. Яна хацела разжыцца на прыватную смерць, а на тое трэба было сабраць патрэбную суму цалкам. Праўда, выдавалiся зiмы, калi ў яе з двух тузiнаў малых пастойнiкаў трое-чацвёра памiралi. Але тым не меней гэты вынiк быў куды лепшы, чым у большасцi прыватных выхавальнiц, i намнога перасягаў вынiк вялiкiх дзяржаўных або царкоўных прыютаў, дзе страты часам складалi дзевяць дзясятых падкiдняў. Зрэшты замянiць iх было няцяжка. Парыж штогоду даваў больша за дзесяць тысяч новых падкiдняў, байструкоў i сiрот. Так што з пэўнай прыроднай выбракоўкаю лёгка мiрылiся.

Малому Граную ўстанова мадам Гаяр была чыстым дабраславеннем. Мабыць, ён не мог выжыць больш нiдзе. А тут, у гэтай бяздушнай кабеты, ён расцвiў. Складу ён быў моцнага i на рэдкасць жывучы.

Той, хто як ён, перажыў сваё нараджэнне сярод адкiдаў, ужо не так проста дазволiць звесцi сябе са свету. Ён мог дзень у дзень хлябтаць вадзянiстыя крупнiкi, абыходзiцца разведзеным малаком, есцi самую гнiлую гароднiну i пратухлае мяса. За дзяцiнства ён перахварэў на адзёр, крываўку, вятранку, халеру, падаў у калодзеж на шасцiметровую глыбiню, абварваўся кiпенем, як гэта было, калi апарыў сабе грудзi.

Хоць у яго i засталiся ад гэтага шнары, i воспiны, i струпы, i прыкалечаная нага, на якую накульгваў, ён жыў. Бо быў жывучы, як бактэрыя-прыстасаванка, i незажывушчы, непераборлiвы, як клешч, якi сядзiць на дрэве i жыве малюпасенькай кроплiнкай крывi, раздабытай некалькi гадоў назад.

Ягонаму целу хапала мiнiмальнага харчу i вопраткi. А душа не заўжывала нiчога. Бяспека, увага, пяшчотнасць, любоў i ўсякае такое астатняе, што патрэбна дзiцяцi, былi поўнай лiшнiцай Граную. Больш за тое, нам здаецца, што ён сам сябе пазбаўляў гэтага, каб выжыць-- ад самага пачатку.

Крык, якiм ён абвясцiў пра сваё нараджэнне, крык з-пад разборнага стала, што прывёў на эшафот ягоную мацi, не быў iнстынктыўным крыкам за спагаду i любоў. Гэта быў узважаны, мы ледзь былi не сказалi, стала ўзважаны крык, якiм дзiця рашуча галасавала супроць любовi i ўсё-такi за жыццё. Зрэшты, пры такiх акалiчнасцях адно было магчымае толькi без другога, i калi б дзiця пачало дамагацца ўсяго, яно несумненна адразу загiнула б самым нiкчэмным чынам. Хоць... ён мог бы тады скарыстацца з iншай дадзенай яму магчымасцi -- маўчаць i выбраць дарогу да смерцi без бакавых сцежак цераз жыццё, i тым самым пазбавiць свет i сябе ад вялiкага лiха. Аднак, каб так сцiпла адысцi ў нябыт, яму спатрэбiўся б мiнiмум прыроджанай прыязнасцi, а гэтага ў яго не было. Ён быў ад пачатку -- пачвара. Ён прагаласаваў за жыццё з чыстай упартасцi i з чыстай злосцi.

Ясна, ён адважыўся на гэта не так, як адважваецца дарослы, якi карыстаецца сваiм больш-менш сталым i ўжо моцным розумам i вопытам, каб выбраць памiж дзвюма рознымi пераспектывамi. Але ўсё ж ён зрабiў выбар -- вегетатыўна, як робiць выбар зерне: цi трэба яму выпускаць парасткi цi лепей не прарастаць. Альбо як клешч на дрэве, якому жыццё таксама не прапануе iншага, апрача перманентнага зiмавання. Маленькi выродлiвы клешч сцiскае сваё свiнцова-шэрае цела ў камячок, каб выставiць на свет мiнiмум сваёй паверхнi, ён робiць сваю скуру гладкай, i шчыльнай, каб не выпускаць вонкi нiчога лiшняга -- анiякага выпраменьвання, анiякусенькага выпарэння. Клешч спецыяльна робiць сябе маленькiм i непрыкметным, каб нiхто не змецiў i не растаптаў яго. Адзiнокi клешч, замкнуўшыся ў сабе, сядзiць на сваiм дрэве, сляпы, глухi i нямы, i толькi вынюхвае, гадамi вынюхвае на цэлыя мiлi навокал кроў жывых, якiя праходзяць мiма, якiх ён нiколi не дагонiць. Клешч мог бы дазволiць сабе ўпасцi. Ён мог бы дазволiць сабе ўпасцi на лясную зямлю, прапаўзцi на сваiх малюпасенькiх лапках некалькi мiлiметраў туды цi сюды i зашыцца ў сухую лiстоту -- памiраць, i нiхто б яго не пашкадаваў. Богу вядома, што нiхто. Але клешч, упарты, зацяты i мярзотны, затоiўся i жыве, i чакае. Чакае, калi неверагодна якi рэдкi выпадак падгонiць проста да яго пад дрэва кроў у выглядзе якой-небудзь жывёлы. I толькi тады ён заняхаiць сваю патаемнасць, сарвецца, i ўчэпiцца, i ўвiнцiцца, i ўвап'ецца ў чужую плоць.

Такiм кляшчом быў i малы Грануй... Ён жыў, затулiўшыся ў сваю абалонку, i чакаў на лепшыя часiны, на сваю нагоду. Свету не аддаваў нiчога, акрамя свайго бруду: нi ўсмешкi, нi бляску з вачэй, нi нават паху. Усякая iншая жанчына адштурхнула б такое дзiця. Але не мадам Гаяр. У яе ж не было нюху, яна не ведала, што ён не пахне, i не чакала ад яго нiякага душэўнага парыву, бо яе душа была замкнёная.

Затое iншыя дзецi адразу адчулi, што з Грануем нешта не тое. З першага дня новенькi наводзiў на iх страх. Яны абыходзiлi яго калыску i шчыльней цiснулiся адно да аднаго на сваiх ложках, быццам у пакоi пахаладала. Меншыя часам плакалi сярод ночы; iм здавалася, што ў спальнi дзьме. Другiм снiлася, што ён як бы забiрае ў iх дыханне. Аднаго разу старэйшыя згаварылiся задушыць яго. Яны навалiлi яму на твар рыззя, i коўдру, i салому. Калi мадам Гаяр на ранiцу адграбла яго з-пад кучы лахманоў, ён быў увесь спiсяжаны, стурзаны, увесь у сiняках i гузах, але жывы. Тыя паспрабавалi паўтарыць гэта яшчэ некалькi разоў -- пустое. Проста так, сваiмi рукмi сцiснуць яму горла цi затулiць рот i нос, што было б больш пэўна,-- яны баялiся. Яны не хацелi да яго дакранацца. Яны iм грэбавалi, як велiзарным павуком, якога не хочацца, гiдка душыць.

Калi ён падрос, яны адмовiлiся ад замахаў на яго жыццё. Яны, здаецца, зразумелi, што знiшчыць яго нельга. Замест гэтага яны пачалi цурацца яго, прынамсi, пазбягаць сутычак. Яны яго ненавiдзелi. Яны яго i не раўнавалi, i не зайздросцiлi яму. На такiя пачуццi ва ўстанове мадам Гаяр не было анiякiх прычын. Iм проста замiнала ягоная прысутнасць. Яны не чулi ягонага паху. Яны яго баялiся.

Калi пры гэтым паглядзець аб'ектыўна, у iм не было нiчога такога, што палохала б чалавека. У падлетках ён быў не тое каб высокi, не дужа дужы, хай сабе i брыдкi, але ж не такi табе й брыдкi, каб аж палохацца, убачыўшы яго. Ён быў не агрэсiўны, не хiтры, не падступны, ён нiкога не правакаваў. Ён лепей сабе трымаўся наадасобку. Дый iнтэлект ягоны, бадай што, меней за ўсё мог наганяць страх. Ён устаў на абедзве ножкi толькi ў тры гады, першае слова вымавiў -- у чатыры, гэта было слова "рыба"-- яно выхапiлася ў яго ў момант раптоўнага ўзрушэння, як рэха, калi на вулiцу Шарон явiўся здалёк нейкi гандляр-рыбнiк i пачаў на ўсё горла нахвальваць свой тавар. Наступныя словы, якiя ён выпусцiў з сябе, былi: "пеларгонiя", "казiны хлеў", "савойская капуста" i "Жан Страхалюдзiна" (мянушка памагатага ў садоўнiка з недалёкага кляштара Жанчын Мiраносiц, мадам Гаяр часам наймала яго на самую брудную i цяжкую працу, i ён запомнiўся тым, што нi разу ў жыццi не ўмыўся/. Што да дзеясловаў, прыметнiкаў i часцiц, дык iх у Грануя было яшчэ меней. Апрача "так" i "не" -- iх, калi на тое, ён сказаў упершыню досыць позна -- ён вымаўляў толькi асноўныя словы, адны назоўнiкi i назвы канкрэтных рэчаў, раслiн, жывёл i людзей, i тое толькi тады, калi гэтыя рэчы, раслiны, жывёлы або людзi выпадкова ўрывалiся ў ягоны нюх.

Седзячы пад сакавiцкiм сонцам на кастры букавых дроў, якiя патрэсквалi ад цяпла, ён упершыню вымавiў слова "дровы". Да гэтага ён сотнi разоў чуў гэтае слова. Нават i разумеў яго: зiмой яго часта пасылалi па дровы. Але сам прадмет -- дровы-- не здаваўся яму дастаткова цiкавым, каб вымаўляць яго назву. Гэта адбылося толькi таго дня ў сакавiку, калi ён сядзеў на кастры. Касцёр быў складзены як бы лавай каля паўднёвай сцяны хлява мадам Гаяр пад паветкай. Верхнiя цуркi пахлi горача i саладжава, з глыбiнi кастра падымаўся лёгкi дух моху, ад сасновай сцяны хлява плыў цёплы струмень смалы.

Грануй сядзеў на дровах, расставiўшы ногi i абапершыся на сцяну, ён заплюшчыў вочы i не варушыўся. Ён нiчога не бачыў, нiчога не чуў i не адчуваў. Ён проста ўдыхаў пах драўнiны, якi клубiўся вакол яго i збiраўся пад дахам, як пад каўпаком. Ён пiў гэты пах, тануў у iм, прасякаўся iм аж да самай апошняй клеткi, сам рабiўся дрэвам, ён ляжаў на кучы дроў, як драўляная лялька, як драўляная лялька, як бурацiна, як мёртвы, пакуль праз доўгi час, можа, праз паўгадзiны, не вырыгнуў з сябе слова "дровы". Так, быццам ён быў увесь перапоўнены дровамi, быццам быў сыты дровамi па горла, нiбы яго жывот, глотка, нос былi закладзеныя дровамi,-- вось як ён званiтаваў гэтым словам.

I гэта схамянула яго, уратавала ад знясiлення драўнiнай, ад яе паху, якiм можна было задыхнуцца. Ён падабраўся, ссунуўся з кастра i паклыпаў прэч на драўляных нагах. Яшчэ некалькi дзен ён быў сам не свой ад iнтэнсiўнага нюхальнага ўражання, i калi ўспамiн з новай сiлай выплываў перад iм, ён марматаў сам сабе, як заклён: "Дровы, дровы".

Так ён вучыўся гаварыць. Са словамi, якія не азначалi пахучых прадметаў, iнакш -- з абстрактнымi паняццямi, найперш з этычнымi i маральнымi, яму было найцяжэй. Ён не мог запомнiць iх, ужываў iх, нават калi ўжо быў дарослы, неахвотна i часта няправiльна: права, Бог, радасць, адказнасць, пакорлiвасць, удзячнасць i г.д. -- тое, што павiнна азначацца iмi, было i засталося яму туманам белым. З другога боку, буднай гутарковай мовы неўзабаве стала не хапаць, каб называць усе тыя рэчы, якiя ён назапасiў у сабе нюхальнымi ўяўленнямi. Хуткiм часам ён ужо адрознiваў па паху не проста дровы, але i якiя гэта дровы: вяз, груша, дровы старыя, сырыя, трухлявыя, гнiлыя, замшэлыя, ён разбiраў на нюх нават асобныя цурбакi, трэскi, апiлкi -- i адрознiваў так ясна, як iншыя людзi не маглi б на вока. З астатнiмi рэчамi было тое самае.

Тое, што белае пiтво, якое мадам Гаяр кожнае ранiцы выдавала сваiм утрыманцам, заўсёды называлася малаком, коць яно кожнае ранiцы зусiм iнакш успрымалася Грануем на пах i на смак, -- яно ж было то халоднае, то гарачае, было ад той цi iншай каровы, то яно кожную хвiлiну пералiвалася сотнямi асобных пахаў i ўтварала кампазiцыю пахаў, змяшаных у новае адзiнства,-- i дым з вогнiшча меў толькi адну, менавiта гэтую назву: "дым"... тое, што зямля, ландшафт, паветра, якiя на кожным кроку, з кожным удыхам, напаўнялiся iншым пахам i тым самым адухоўлiвалiся iншай iдэнтычнасцю, тым не меней абазначалiся ўсяго трыма, менавiта гэтымi, няўклюднымi словамi -- усе гэтыя пачварныя разбежнасцi памiж багаццем нюхальна ўспрыманага свету i беднасцю мовы наогул прымусiлi маленькага Грануя засумнявацца ў самой мове; i ён апускаўся да карыстання ёю толькi калi гэтага вымагалi зносiны з людзьмi.

Да шасцi гадоў ён нюхальна цалкам спасцiг сваё атачэнне. У доме мадам Гаяр не было нiводнага прадмета, у паўночнай частцы вулiцы Шарон не было нiводнай мясцiны, нiводнага чалавека, нiводнага каменя, дрэва, куста цi плота, нiводнага нават самага маленькага заканурка, якога б ён не ведаў на нюх, не пазнаваў бы, i цвёрда не трымаў бы ў памяцi ва ўсёй яго непаўторнасцi. Ён сабраў дзесяць тысяч, сто тысяч спецыфiчных, адзiных у сваiм родзе пахаў i трымаў iх так учэпiста, што згадваў, калi чуў iх, але i сапраўды чуў, калi згадваў пра iх зноў; больш за тое -- ён нават умеў уяўна па-новаму iх спалучаць i такiм чынам ствараў у сабе такiя пахi, якiх увогуле не было на свеце.

Ён як бы авалодаў велiзарным слоўнiкам, якi дазваляў яму складваць з пахаў любыя новыя фразы -- i гэта ў тым узросце, калi iншыя дзецi, ледзь-ледзь падбiраючы ўбiтыя ў iх мазгi словы, лепяць кароценькiя банальныя сказы, якiмi анiяк не апiшаш свет. Бадай, слушней было б параўнаць яго з музычным вундэркiндам, якi з мелодый i гармонiй вылузаў альфабэт асобных гукаў i вось ужо сам складае новыя мелодыi i гармонii -- з тою, праўда, рознiцай, што альфабэт пахаў быў непараўнальна большы i дыферэнцыраваны, чым гукавы, i яшчэ з таго, што творчая дзейнасць вундэркiнда Грануя бушавала толькi ўсярэдзiне яго самога i не магла быць заўважана нiкiм, апрача яго.

Вонкава ён усё больш замыкаўся ў сабе. Яму падабалася бадзяцца ў паўночных кварталах Сэнт-Антуанскага прадмесця, па гародах, палях, вiнаграднiках. Часам ён не вяртаўся нанач, прападаў недзе па некалькi дзён. Экзекуцыю за гэта прымаў пакорлiва i без пратэсту. Хатнi арышт, галадоўкi, штрафная праца нiчога ў паводзiнах не мянялi. Нерэгулярная седня (паўтара гады) ў парафiяльнай школе пры царкве Нотр-Дам-дэ-Бон-Сэкур не ўмудрыла яго нi больш нi менш. Навучыўся збольшага чытаць па складах i пiсаць свае iмя, i гэта ўсё. Настаўнiк лiчыў яго слабым у розуме. Затое мадам Гаяр змецiла ў iм пэўныя здольнасцi i схiлкi, даволi незвычайныя, каб не сказаць няма ладу якiя. Так, яму, здавалася, быў зусiм невядомы дзiцячы страх перад цемрай i ноччу. Яго можна было ў любы час па што хоч паслаць у склеп, куды iншыя дзецi нават з лiхтаром не патыкалiся; цi па дровы -- у хлеў на двары, у самую непраглядзь начную. I нiколi не браў лiхтара, а ўсе-такi адразу знаходзiў i прыносiў па што пасылалi, i ўсё дакладна, ёсе правiльна, нiкуды табе не ўлезе, не спатыкнецца, нiчога не аберне. Але, канечне, яшчэ большае дзiва, што Грануй, як каторага разу заўважала мадам Гаяр, умеў бачыць праз паперу, тканiну, драўлянае, i нават праз мураваныя сцены, шчыльна зачыненыя дзверы. Ён ведаў, хто менавiта з выхаванцаў быў у дартуары, не заходзячы туды ведаў. Што ў капусцiне затоiўся слiмак, ведаў да таго, як качан паспявалi разрэзаць. А аднаго разу, калi мадам Гаяр так добра прыхавала грошы, што i сaма не магла iх знайсцi (яна мяняла свае схованкi), ён, нi хвiлiны не сумняваючыся, паказаў месца за стаяком комiна, i гэта ж трэба -- якраз там яны i знайшлiся! Ён нават будучыню ўмеў бачыць наперад: бывала, нiдзе нiкога, а ён ужо дакладвае пра вiзiт чалавека задоўга да яго прыходу, i без памылак прадказваў навальнiцу, хоць неба яшчэ было як прамытае.

Што ўсяго гэтага ён, вядома, не бачыў вачыма, што чым далей, тым вастрэй i дакладней чуў носам: слiмака ў капусце, грошы за стаяком, чалавека за сцяной цi за некалькi кварталаў -- пра гэта ўсё мадам Гаяр не здагадалася б i ў сне, нават калi б яе нюх не пацярпеў ад бацькавай кацубы. Яна была пэўная, што ў гэтага хлопчыка -- слабы ён розумам цi не -- ёсць другi твар. А як што яна ведала, што двухаблiчныя прыносяць няшчасце i смерць, ёй зрабiлася вусцiшна.

Яшчэ больш вусцiшнай, аж да нясцерпу была думка, што пад адным дахам з ёю жыве нехта, хто мае дар праз сцены i бэлькi бачыць старанна схаваныя грошы, i як толькi яна выявiла ў Грануя гэтую жахлiвую здольнасць, адразу паспрабавала ад яго пазбыцца, i так яно ўсё склалася ўдала, што якраз тым часам -- Граную было восем гадоў -- кляштар Сэнт-Мэры, не ўдаючыся ў прычыны, спынiў свае штогадовыя выплаты. Мадам не нагадала кляштару пра запазычанасць. Дзеля блiзiру яна пачакала з тыдзень, i калi грошы так i не паступiлi, яна ўзяла хлопчыка за руку i выправiлася з iм у горад.

На вулiцы Мартэльры непадалёк ад ракi жыў адзiн яе знаёмы -- гарбар Грымаль, якому ўвесь час былi патрэбныя хлапчукi для працы -- не вучнямi цi чаляднiкамi, а як танныя чорнарабочыя. Бо ў ягоным рамястве даводзiлася рабiць настолькi небяспечныя для жыцця аперацыi -- мяздрыць гнiлыя звярыныя скуры, змешваць атрутлiвыя дубiльныя i фарбавальныя рошчыны, выводзiць едкiя пратравы,-- што прыстойны майстар, звычайна шкадуючы сваiх навучаных памочнiкаў, наймаў беспрацоўны i бяздомны зброд альбо беспрытульных дзяцей, чый лёс у разе якога няшчасця анiкога не зацiкавiць. Не дзiва, мадам Гаяр ведала, што ў гарбарнi Грымаля ў Грануя -- па чалавечых мерках -- не было шанцу застацца жывым. Але не такая яна была жанчына, каб тлумiць сабе галаву ўсякай лухтой. Свой святы абавязак яна выканала. Апека скончылася. Што там далей будзе з яе гадаванцам, ёй не абыходзiла. Выжыве -- добра, спражэцца -- а што ў тым благога?-- галоўнае, каб усе было законна. I таму яна папрасiла мсье Грымаля пiсьмова пацвердзiць перадачу хлопчыка, сама распiсалася за пятнаццаць франкаў камiсiйных i выправiлася дамоў на вулiцу Шарон.

Яна не адчувала нiякiх дакораў сумлення. Наадварот, лiчыла, што зрабiла не толькi ў згодзе з законам, але i справядлiва, бо ўтрыманне ў прыюце дзiцяцi, за якога нiхто не плацiць, магчымае толькi за кошт iншых дзяцей цi нават за яе асабiсты кошт, а, можа нават, пагражае будучынi iншых дзяцей цi нават яе асабiстай будучынi, iнакш кажучы, яе забяспечанай, прыватнай смерцi, адзiнаму, чаго яна яшчэ хацела ад жыцця.

З увагi на тое, што мы тут развiтваемся з мадам Гаяр i пазней ужо не сустрэнемся з ёю, акiнем колькiмi фразамi яе апошнiя днi. Хоць душою мадам сканала яшчэ ў маленстве, яна дажыла, на няшчасце, да глыбокай, глыбокай старасцi. У лета ад Нараджэння Хрыстовага 1782-е, на сямiдзесятым годзе жыцця, яна пакiнула сваё рамяство, купiла, як i мерылася, рэнту, засела ў сваiм дамку i чакала смерцi. Але смерць не спяшалася. Замест смерцi прыйшло нешта такое, на што не мог падумаць нiводзiн жывы чалавек на свеце i чаго яшчэ нiколi не было ў краiне, а то ж бо -- прыйшла спадарыня рэвалюцыя, а з ёю шалёная, стрымгаловая карэнная змена ўсiх грамадскiх, маральных i трансцэдэнтных адносiнаў. Спярша памянёная рэвалюцыя не зачапiла асабiстага лёсу мадам Гаяр. Але потым, калi ёй ужо заехала пад восемдзесят, выявiлася, што чалавек, якi плацiў ёй рэнту, застаўся без уласнасцi i вымушаны быў зэмiграваць, а ягоную маёмасць купiў з аўкцыёна фабрыкант штаноў. Некаторы час яшчэ здавалася, што i гэтая перамена не сфаталiзуе лёсу мадам Гаяр, бо фабрыкант-нагавiчнiк спраўна сплачваў рэнту. Але потым прыйшоў дзень, калi яна атрымала свае грошы не манетай, а нейкiмi маленькiмi паперкамi, i гэта запачаткавала яе матэрыяльны канец.

Праз два гады рэнты ўжо не хапала нават на аплату дроў. Мадам мусiла прадаць свой дом па смешна сказаць якой нiзкай цане, бо акрамя яе раптам павыпаўзалi тысячы iншых людзей, якiм канечне, мусова i да зарэзу прыспoчыла прадаць свае дамы. I зноў яна атрымала ўзамен толькi гэтыя iдыёцкiя паперкi, i зноў праз два гады яны амаль нiчога не каштавалi, i ў I797 годзе -- ёй тады было пад дзевяноста -- мадам страцiла ўвесь свой ашчадак да драбнiцы -- нажытую цяжкай векавой працай маёмасць,-- i тулiлася ў малюпасенькай мэбляванай каморцы на вулiцы Кокiй. I толькi цяпер, запазнiўшыся гадоў на дзесяць-дваццаць, заспела-такi смерць -- яна прыйшла да яе ў вобразе пухлiзны, хвароба схапiла мадам за горла, пазбавiла яе спачатку апетыту, потым голасу, так што яна не магла запярэчыць нi словам, калi яе адпраўлялi ў багадзельню Гатэль-Д'ё. Там яе паклалi ў тую самую залу, бiтком набатаваную сотнямi паўжывых людзей, дзе калiсьцi сканаў яе муж, сунулi на агульны ляжак да пяцёх нейкiх староннiх старэч (яны ляжалi ўпокат шчыльненька адна каля аднае) i пакiнулi там на тры тыднi прылюдна даходзiць. Потым яе зашылi ў мех, у чатыры гадзiны ранiцы разам з пяццюдзесяццю iншымi трупамi шпурнулi на падводу i пад цяненькае бомканне званочка вывезлi на новыя моглiцы ў Клямар, што за мiлю ад гарадское брамы, i там паклалi на вечны спачын у агульнай ямiне пад тоўстым пластам нягашанай вапны.

Гэта было ў 1799 годзе. Але мадам, дзякуй Богу, не прадчувала свайго лёсу, вяртаючыся дамоў у той дзень 1747 года, калi яна пакiнула хлопчыка Грануя -- i нашу аповесць. Iнакш яна, напэўна, страцiла б веру ў справядлiвасць i тым самым адзiны даступны ёй сэнс жыцця.

З першага позiрку, якi ён кiнуў на мсье Грымаля,-- не, з першага чуйнага ўдыху, якiм ён уцягнуў у сябе пах Грымаля,-- Грануй зразумеў, што гэты чалавек можа забiць яго да смерцi за самую малую прамашку. Ягонае жыццё каштавала цяпер роўна столькi, колькi ягоная праца, яго жыццё было роўнае толькi той карысцi, якою вымяраў яе Грымаль. I Грануй пакорлiва лёг да ног гаспадара i не зрабiў анiводнай спробы ўстаць. Дзень у дзень ён закаркоўваў у сабе ўсю энергiю сваёй упартасцi i наравiстасцi, ужываючы яе, толькi каб, як той клешч, перажыць блiзкi леднiковы перыяд: цярплiва, сцiпла, непрыкметна, захоўваючы агонь жыццёвай надзеi на самым малым, але старанна дагляданым вогнiшчы. Цяпер ён зрабiўся ўзорам паслушэнства, непатрабавальнасцi i працалюбства, улёт лавiў кожны загад, прымаў любую ежу. Вечарамi рахмана дазваляў замыкаць сябе ў прыбудаваную збоку да майстэрнi каморку, дзе захоўвалася ўсялякае чарэп'е, рабочы iнструмент i вiселi прасоленыя сырыя скуры. Тут ён спаў на голай уторанай зямлi. Цэлымi тыднямi ён працаваў ад цямна да цямна, узiмку -- восем, летам -- чатырнаццаць, пятнаццаць, шаснаццаць гадзiн: мяздрыў смярдзючыя скуры, вымочваў iх у вадзе, зганяў поўсць, вапнаваў, травiў квасцамi, калоў дровы, акорваў бярозу i цiс, спускаўся ў дубiльныя ямы, поўныя едкiх выпарэнняў, укладваў пластамi скуры, як загадвалi яму чаляднiкi, раскiдваў раздушаныя чарнiльныя арэшкi, закiдваў гэтае жудаснае вогнiшча цiсавым голлем i зямлёю. Праз некалькi гадоў яму даводзiлася адкопваць i даставаць з гэтых магiл трупы скур, мумiфiкаваныя да стану дублёных скур. Калi ён не закопваў i не выкопваў скуры, дык цягаў ваду. Месяцамi цягаў з ракi ўгору, заўсёды па два вядры, сотнi вёдраў у дзень, бо гарбарства патрабуе мора вады на мыццё, вымочванне, выварку, фарбаванне. I так месяц у месяц ён насiў тую ваду, вымакаў сам да рубчыка, увечары яго вопратка капала, а скура была халодная, мяккая i набрынялая, як замша.

Праз год такога -- хутчэй жывёльнага, чым чалавечага -- iснавання ён захварэў на сiбiрскую язву, гэтую страшную хваробу гарбароў, якая звычайна канчаецца смерцю. Грымаль ужо паставiў на iм крыж i пачаў шукаць яму замену -- зрэшты, не без шкадавання, бо ў яго яшчэ нiколi не было больш сцiплага i руплiвага дбальца, як гэты Грануй. Аднак, насуперак усякаму разумнаму чаканню Грануй ачуняў. Толькi за вушамi, на шыi i на шчоках засталiся шнары ад вялiкiх чорных нарываў, якiя нявечылi яго i рабiлi яшчэ брыдчэйшым, чым ён быў раней. Затое ў яго застаўся -- найкаштоўнейшая перавага -- iмунiтэт да сiбiрскай язвы, так што цяпер ён мог мяздрыць самыя кепскiя скуры нават скрываўленымi, парэпанымi рукамi, не баючыся заразiцца нанава. Гэтым ён выгадна вылучаўся не толькi спасярод iншых вучняў i чаляднiкаў, але i сваiх патэнцыяльных пераемнiкаў. I таму, што цяпер стала цяжка яго замянiць, вартасць яго працы павысiлася, а тым самым i цана ягонага жыцця. Яму раптам дазволiлi не спаць больш на голай падлозе, а збiць сабе драўляны ляжак у хляве, заслаць яго саломай i накрывацца коўдрай. Яго больш не замыкалi нанач. Ежа палепшылася. Грымаль абыходзiўся цяпер з iм не проста як з жывёлай, а як з жывёлай карыснай.

Калi яму споўнiлася дванаццаць гадоў, Грымаль пачаў вызваляць яго ад працы на паўдня ў нядзелю, а з трынаццацi яму нават у буднi дазвалялася на гадзiну пасля працы выходзiць з дому i рабiць, што ўжо яму там хацелася. Ён перамог, бо застаўся жывы, i ў яго была пэўная свабода, каб жыць далей. Час зiмавання мiнуўся. Клешч Грануй зноў ажыў. Ён адчуў ранiшняе паветра. Яго ахапiў паляўнiчы сверб. Перад iм адкрыўся найвялiкшы ў свеце запаведнiк пахаў: горад Парыж.

Гэта было як у казцы. Ужо блiжэйшыя вулiцы Сэн-Жак-дэ-ля-Бушры i вулiцы вакол царквы Св. Яўстахiя былi казкай. У завулках ад вулiц Сэн-Дэнi i Сэн-Мартэн людзi жылi так купна, дамы ў пяць, шэсць паверхаў стаялi так шчыльна, што засланялi неба, i паветра было застаялае, як вада ў канавах, i наскрозь прасмердлае. У iм мяшалiся пахi людзей i жывёл, выпарэннi ад ежы i хваробаў, вады i каменя, попелу i скуры, мыла i свежага хлеба i яек, згатаваных у воцаце, локшыны i нашараванай да бляску латунi, шалфею i пiва i слёз, тлушчу i мокрай i сухой саломы. Тысячы i тысячы пахаў стваралi нябачную лаву, якая перапаўняла цяснiны вулiц, якая пад дахамi знiкала толькi зрэд-часу, а з бруку -- нiколi. Людзi, якiя жылi там, даўно прынюхалiся да гэтай сумесi: яна ж i падымалася ад iх i зноў прасякала iх наскрозь, гэта ж было паветра, якiм яны дыхалi i жылi, яно было як зношаная цёплая вопратка -- яе не чуеш на целе, яе паху не заўважаеш. Але Грануй усё гэта чуў упершыню. I не толькi ўспрымаў мяшанку пахаў ва ўсёй яе поўнасцi і поўнiцы -- ён расшчапляў яе аналiтычна на самыя дробненькiя i драбнюсенькiя часткi i часцiнкi. Яго вытанчаны нюх разблытваў вузел з выпарэнняў i смуроду, распраўляў асобнымi нiтачкамi на асноўныя пахi, якiя далей ужо не раскладалiся. Яму было неверагодна прыемна разблытваць i прасцi гэтыя нiткi.

Ён часта спыняўся, прыхiляўся да сцяны якога-небудзь дома або затоўкшыся ў цёмны закутак, i стаяў там, заплюшчыўшы вочы, крыху разявiўшы рот i раздзiмаючы ноздры, нерухомы, як драпежная рыбiна ў глыбокай, цёмнай, спавольненай вадзе. I калi нарэшце рух паветра падкiдваў яму кончык тоненькай духмянай нiтачкi, ён накiдваўся на гэты адзiн пашок, не чуючы больш нiчога навокал, хапаў яго, чапляўся за яго, уцягваў яго ў сябе i пакiдаў у сабе назаўсёды. Гэта мог быць даўно знаёмы пах або яго разнавiднасць, а мог быць i зусiм новы, амаль або зусiм не падобны на ўсё, што яму дагэтуль даводзiлася чуць, а тым болей бачыць; напрыклад, пах прасаванага шоўку; пах чабаровай гарбаты, пах кавалка вышыванай срэбрам парчы, пах каранца да бутэлькi з рэдкiм вiном, пах чарапахавага грэбеня. Грануй угоньваўся за такiмi яшчэ не знаёмымi яму пахамi, лавiў iх заўзята i цярплiва, як рыбак, i назапашваў у сабе.

Удосыць нанюхаўшыся густога паху завулкаў, ён iшоў у мясцiны, дзе пахi былi танчэйшыя, змешвалiся з ветрам i разносiлiся амаль як парфума: скажам, на рыначны пляц, дзе ўвечары моцна трымалiся пахi дня -- нябачныя, але ў той самы час такiя яўныя, быццам у натоўпе ўсё яшчэ кiшэлi гандляры, стаялi кашы з гароднiнай i яйцамi, бочкi з вiном i воцатам, мяхi з прыправамi i бульбай i мукою, скрынкi з цвiкамi i гайкамi, рыбныя сталы, сталы, заваленыя тканiнай, i посудам, i падэшвамi, i сотнямi iншых рэчаў, якiя прадавалiся ўдзень... увесь гэты вэрхал i гармiдар стаяў у паветры i ўвечары. Грануй, можна сказаць, носам бачыў увесь рынак. I носам бачыў яго дакладней, чым iншы вачыма, бо Грануй успрымаў яго "следам" i таму больш узвышана: як эсэнцыю, як дух чагосьцi мiнулага, не парушанага звычнымi атрыбутамi цяпершчыны -- такiмi, як шум, яркасць, гнюсотная штурхатня жывых людзей.

Альбо ж ён iшоў туды, дзе каралi ягоную мацi, на Грэўскi пляц -- якi велiзарным языком высалопваўся ў раку. Тут стаялi караблi i лодкi, выцягнутыя на бераг або прышвартаваныя да тумбаў, тут пахла вугалем, i збожжам, i сенам, i мокрымi пяньковымi канатамi.

А з захаду, па тым адзiным трыбе, якi рака прасекла ў горадзе, плыў шырокi паток ветру i прыносiў пахi палёў, лугоў пад Нэi, лясоў памiж Сэн-Жармэнам i Версалем, далёкiх гарадоў Руана i Каэна, а часам нават i мора. Мора пахла як надзьмуты ветразь, у якiм заблыталiся вада, соль i халоднае сонца. Яно пахла проста, гэтае мора, але пах быў адразу вялiкi i своеасаблiвы, так што Грануй не асмельваўся расшчапiць яго на рыбнае, салёнае, вадзянiстае, водарасцi, свежасць i так далей. Ён лепей сабе не разбiваў яго, трымаў у памяцi цалкам i цешыўся iм на поўную поўнiцу. Пах мора яму так падабаўся, што ён хацеў калi-небудзь атрымаць яго чыстым, без дамешак i ў такой колькасцi, каб iм можна было ўпiцца. I калi пазней з расказаў ён даведаўся, што мора вялiкае i па iм можна цэлымi днямi плысцi на караблi, i нiдзе нiякае зямлi, ён звычайна ўяўляў сябе на такiм караблi, высока ўгары, сядзiць сабе на мачце ў кашы, i ляцiць, ляцiць кудысьцi далёка па бясконцым паху мора, якi нiякi нават не пах, а дыханне, выдых, подых, канец усiх пахаў, i ад асалоды ён быццам раствараецца ў гэтым дыханнi. Але гэтаму не наканавана было збыцца, бо Граную, якi стаяў на Грэўскiм пляцы на беразе Сены i раз за разам удыхаў маленькi абрывак марскога ветру, што раптам прыбiўся да ягонага носа, не наканавана было нiколi ў жыццi ўбачыць мора, сапраўднае мора, вялiкi акiян на захадзе, не дадзена было акунуцца ў яго пах.

Квартал памiж царквою Св. Яўстахiя i гарадской ратушай ён неўзабаве вывучыў на нюх так дасканал, што не заблудзiўся б там i ў самую цёмную ноч. I тады ён пашырыў поле свайго палявання--спачатку на захад да прадмесця Сэнт-Анарэ, потым уверх па вулiцы Сэнт-Антуан да Бастылii i, нарэшце, нават на па-той бераг ракi да квартала Сарбоны i прадмесця Сэн-Жармэн, дзе жылi багатыя людзi. Праз чыгунныя краты брамы пахла скурай ад карэт i пудрай з пахолкавых парыкоў, а цераз высокiя сцены з садоў пералiваўся водар жаўтазелю i ружаў i толькi што пасаджанай бiручыны. I сама тут Грануй упершыню пачуў пах парфумы -- у сама гэтым сэнсе слова. Гэта была простая лавандавая цi ружовая вада, якую ва ўрачыстых выпадках дамешвалi ў садовыя фантаны, i больш складаныя, больш каштоўныя духмянасцi мускуснай настойкi, змяшанай з алеем нарцыса i туберозы, танкiлiй, язмену або карынкi, якiя вечарамi, як цяжкi шлейф, цягнулiся за экiпажамi. Ён запамiнаў гэтыя духмянасцi, як запамiнаў вульгарныя пахi, з цiкаўнасцю, але без асаблiвага здзiўлення. Зрэшты, ён заўважыў, што парфумы наўмысна старалiся адурманiць i прывабiць яго нюх, i ён прызнаў вартасцi асобных эсэнцый, з якiх яны складалiся. Але ў цэлым яны здавалiся яму ўсё ж грубымi i пошлымi, разбаўленымi, а не скампанаванымi, i ён ведаў, што мог бы скласцi зусiм iншыя пахошчы, калi б меў такiя самыя зыходныя матэрыялы.

Многiя з гэтых матэрыялаў ён ужо сустракаў раней, на рынку -- у радах кветак i радах з гастранамiчнымi духмянасцямi, iншыя былi яму новыя, i iх ён фiльтраваў з духмяных сумесяў i безназоўна захоўваў у памяцi: амбру, цыбетын, пачулi, сандалавае дрэва, бергамот, бензойную смалу, кветкi хмелю, бабровы струмень...

Ён не быў пераборлiвы. Мiж тым, што паўсюль азначалася як добры пах, ён не разрознiваў -- пакуль не рабiў. Ён быў прагны. Мэта ягоных паляўнiчых вылазак была -- проста авалодаць усiмi пахамi, якiя мог прапанаваць яму свет, i адзiная мэта -- каб пахi былi новыя. Пах конскага поту значыў у яго столькi ж, колькi далiкатны водар бутона ружы, якi якраз распускаецца, востры смурод клапа -- не менш, чым пара смажанiны з цяляцiны, што прасочваецца з гаспадарскiх кухняў. Ён паглынаў, убiраў у сябе ўсё, усё запар. Але i ў кухнi, якая сiнтэзуе ягоныя ўяўленнi, дзе ён увесь час складваў новыя камбiнацыi пахаў, яшчэ не панаваў нiякi эстэтычны прынцып. Гэта былi велягурыстыя фантазii, ён ствараў i тут жа разбураў iх, як дзiця, што гуляе ў кубiкi,-- вынаходлiва i дэструктыўна, без прыкметнага творчага прынцыпу.

Першага верасня 175З года, у гадавiну iнтранiзацыi караля, горад Парыж зладзiў феерверк на Каралеўскiм мосце. Вiдовiшча не было такое раскошнае, як феерверк у гонар шлюбавання караля цi як легендарны феерверк з нагоды нараджэння дафiна, але ўсё-такi гэта быў феерверк не абы якi. На мачтах караблёў былi ўмацаваны залатыя задыякальныя колы. Так званыя сонечныя звяры вырыгалi з моста ў раку вогненны залаты дождж. Аглушальна рвалiся петарды, i на бруку лопалiся ляскаўкi, вырабленыя ў выглядзе жаб, а ў неба шугалi ракеты i прапiсвалi белыя пiсягi на чорным небе. Тысячагорлы натоўп на мосце i набярэжных абапал ракi захоплена ахаў i вохаў, крычаў "Брава!", "Вiват!"-- хоць той кароль уступiў на трон трыццаць восем гадоў таму назад i пiк народнай любовi даўно застаўся ў мiнулым. Вось на што здольны феерверк!

Грануй моўчкi стаяў у цянi павiльёна Флоры, на правым беразе, насупраць Каралеўскага моста. Ён не ўдзельнiчаў у вiватаваннi, нават нi разу не зiрнуў угору на ракеты.. Ён прыйшоў, спадзеючыся ўнюхаць што-небудзь новае, але неўзабаве высветлiлася, што феерверк у пахавым сэнсе нiчога яму не дае. Усё, што iскрылася, i ззяла, i трашчала, i вiшчала там у занадтай разнастайнасцi, явiла ў найвышэйшай ступенi аднастайную сумесь пахаў серы, алею i салетры.

Ён ужо намерыўся пакiнуць гэта нуднае гледзiшча, каб, трымаючыся ўздоўж галерэi Луўра, пайсцi дамоў, як тут вецер нешта данёс да яго, нешта маленькае, ледзь улоўнае, абрывак, атам далiкатнага паху -- не, нешта яшчэ меншае: гэта было хутчэй прадчуванне, чым сапраўдны пах, i адначасова ўпэўненая здагадка, што нiчога такога ён нiколi раней не чуў. Ён зноў прыхiлiўся да сцяны, заплюшчыў вочы i наставiў ноздры. Водар быў такi далiкатны i тонкi, што раз-пораз выпадаў з успрымання, яго нельга было ўтрымаць, яго перакрываў дым петардаў, блакiравалi выпарэннi чалавечай масы, разрывалi i сцiралi тысячы iншых гарадскiх пахаў. Але потым -- раптам -- ён зноў праскокваў на нейкую долю секунды, гэты маленькi драбок духмянiў раскошным намёкам... i адразу знiкаў. Грануй нясцерпна пакутаваў. Упершыню пакутаваў не толькi яго прагны характар, якi напароўся на знявагу, а сапраўды пакутавала ягонае сэрца. Зарадзiлася цьмянае адчуванне, што гэты водар -- ключ да парадку ўсiх iншых пахаў, што нельга нiчога зразумець у пахах, калi не зразумець гэтага адзiнага, i ён, Грануй, марна пражыве жыццё, калi яму не ўдасца iм авалодаць. Ён павiнен дастаць, выдабыць яго не проста дзеля таго, каб наталiць прагу валодання, а дзеля спакою свайго сэрца.

Яму мала не зрабiлася дрэнна, аж так яго разабрала. Ён нават яшчэ не ўстанавiў, адкуль увогуле iшоў гэты пах. Часам iнтэрвалы памiж павевамi доўжылiся хвiлiнамi, i кожнага разу на яго нападаў жудасны страх, што ён выпусцiць яго назаўсёды. Нарэшце ён зрабiў выратавальную выснову, што водар плыве з-па таго боку ракi, аднекуль бо з паўднёвага ўсходу.

Адштурхнуўшыся ад сцяны павiльёна Флоры, Грануй нырнуў у людскую гушчыню i пачаў траляваць сабе дарогу праз мост. Ён штохвiлiны спыняўся, падымаўся на пальчыкi, каб прынюхацца паверх галоў, спачатку, страшэнна ўзрушаны не чуў нiчога, тады нарэшце нешта ўлоўлiваў, чапляўся за пах нават мацней, чым раней, пераконваўся, што рухаецца да мэты, зноў ныраў у натоўп разяваў i пiратэхнiкаў, якiя бесперастанку падносiлi паходнi да кнатоў шуцiх, упускаў свой арыенцiр у едкiм парахавым дыме, панiкаваў, зноў локцямi i ўсiм корпусам працiскваўся наперад. Праз некалькi бясконцых хвiлiн ён апынуўся на другiм беразе, абмiнуў асабняк Маi, набярэжную Малакэ, тое месца, дзе падыходзiць да ракi вулiца Сены...

Тут ён спынiўся, перавёў дух i прынюхаўся. Ён злавiў яго. Цяперт не ўпусцiць. Водар, быццам стужка, спускаўся па вулiцы Сены, непаўторны i выразны, але ўвесь час такi пяшчотлiвы i вельмi тонкi. Грануй адчуў, як б'ецца ягонае сэрца, i зразумеў, што б"ецца яно не ад напружанасцi бегу, а ад раптам пазсталай бездапаможнасцi перад гэтым пахам. Ён намогся ўспомнiць што-небудзь падобнае, але ўсе параўнаннi адпадалi. У гэтым паху была свежасць; але не свежасць лiмонаў цi памеранцаў, а свежасць мiры, цi карынкавага лiсця, цi кучаравай мяты, цi бярозавага соку, цi камфары, цi хваёвай iглiцы, не свежасць майскага дажджу, цi марознага ветру, цi крынiчнай вады... i адначасова з яго цякло цяпло; але не так, як бергамот, кiпарыс або мускус, не як язмен i нарцыс, не як ружавы куст i не як касач... У гэтым паху злiвалася i тое, i другое, лятучае i цяжкае, але пахi не проста змешвалiся, а былi нечым адзiным i да таго ж невялiкiм i слабым i ў той самы час трывалым i моцным, як кавалак тонкага пералiвiсьтага шоўку... але не, гэта было не як шоўк, а як салодкае мядовае малако, у якiм распускаецца пiрожнае,-- але тады адно з адным не вязалася, як ты таго нi хоч: малако i шоўк! Нейкi неспасцiгальны пах, неапiсальны, ён не ўмяшчаўся ў нiвошта, зрэшты яго наогул не павiнна было б быць. I ўсё-такi ён быў -- у самай раскошнай неаспрэчнасцi. Грануй iшоў за iм, i сэрца ў яго грукатала, ён цьмяна здагадваўся, што не ён iдзе за пахам, а што пах захапiў яго ў палон i цяпер неадольна вабiць да сябе.

Ён рушыў уверх па вулiцы Сены. На вулiцы нi душы. Дамы стаялi, пустыя. Людзi сышлi ўнiз да ракi, на феерверк. Тут яму не заважалi нi разгарачаны пах людскога збою, нi парахавы смурод. Вулiца пахла як звычайна -- вадой, памыямi, пацукамi i гнiлой гароднiнай. Але над усiм гэтым лунала пяшчотна i выразна тая самая стужка, якая прывяла сюды Грануя. Праз некалькi крокаў слабенькае святло начнога неба паглынулi высокiя дамы, i Грануй пайшоў далей у цемры. Яму не было патрэбы што-небудзь бачыць. Пах надзейна вёў яго да сябе.

Метраў праз пяцьдзесят ён збочыў на вулiцу Марэ, у зусiм ужо цёмны завулак, раскiнуўшы рукi, можна было дастаць да сцен абапал бруку. Дзiўна, але пах тут не дужа каб памацнеў. Ён толькi пачысцеў i, дзякуючы гэтаму, дзякуючы ўсё большай чысцiнi, рабiўся неадчэпна панадным. Грануй iшоў як бы супроць волi. У адным месцы пах цвёрда павярнуў яго направа, яму здалося, што ён зараз, вось-вось саўганецца носам у сцяну якогась дома. Але пасярэдзiне сцяны аказалася нiзкая арка. Як лунатык, Грануй прайшоў праз арку ў двор, завярнуў за вугал, выйшаў яшчэ ў адзiн дворык, ужо меншы, i тут нарэшце было святло: асветлены быў квадрат двара, усяго некалькi крокаў. Да сцяны пад косым нахiлам была прыбудавана павець. На стале пад павеццю гарэла свечка. За сталом сядзела дзяўчына i перабiрала мiрабэль. Яна брала слiвiну з каша, злева ад сябе, адшчыквала чарашок, нажом даставала костачку i кiдала ў вядро. Ёй было гадоў трынаццаць-чатырнаццаць. Грануй застыў. Ён адразу зразумеў, што было крынiцай духмянасцi, якую ён учуў больш чым за паўмiлi на тым беразе ракi: не гэты брудны двор, не мiрабэль. Крынiчыла дзяўчына.

Ён быў зусiм збiты спанталыку. На iмгненне яму сапраўды здалося, што яшчэ нiколi ў жыццi ён не ўдыхаў нiчога такога цудоўнага, як гэтая дзяўчына. Да таго ж, стоячы супроць святла, ён бачыў толькi яе абрыс. Ён вядома меў на ўвазе, што нiколi не нюхаў нiчога такога цудоўнага. Але таму што ён усё-такi ведаў чалавечыя пахi, тысячы i тысячы пахаў мужчын, жанчын, дзяцей, у яго ў мазгах нiяк не ўкладвалася, што такi вытанчаны водар мог iсцi ад чалавека. Звычайна людзi пахлi пошла i гаротна. Дзецi пахлi безгустоўна, ад мужчын патыхала мачой, вострым потам i сырам, ад жанчын -- з'ялчэлым лоем i тухлай рыбай. Людзi пахлi зусiм нецiкава, агiдана... I вось упепршыню ў жыццi Грануй не паверыў свайму носу, i яму давялося паклiкаць на дапамогу вочы, каб пераканацца, што нюх яго не падвёў. Праўда, гэтае змяшанне пачуццяў не задоўжылася. Яму i праўда годзе было аднаго iмгнення, каб аптычна пацвердзiць свае нюхальныя ўражаннi i з тым боьшай безагляднасцю аддацца iм. Цяпер ён адчуваў, што яна была -- чалавек, чуў пот яе падпашак, тлушч яе валасоў, рыбны пах яе сцёгнаў, i гэта давала яму найвышэйшую асалоду. Яе пот духмянiўся, як свежае марское паветра, валасы -- як арэхавы алей, сцёгны -- як букет вадзяных лiлеяў, скура -- як абрыкосавая квецень... i сума ўсiх гэтых кампанентаў давала духмянасць такую раскошную, такую гарманiчную, такую чароўна-вабную, такую гаюча-панадную, што ўсе пахi, якiя Грануй хоць раз калi чуў раней, усе канструкцыi з пахаў, якiя ён, як бы мiж iншым хоць раз калi ладзiў унутры сябе, раптам проста развалiлiся, страцiлi сэнс. Сто тысяч пахаў не пераважвалi аднаго гэтага. Ён адзiн быў найвышэйшы прынцып, усе астатнiя павiнны былi падладзiцца пад гэты ўзор. Ён быў дасканалая прыгажосць.

Грануй зразумеў, калi ён не завалодае гэтым водарам, яго жыццё не мецьме сэнсу. Ён павiнен спазнаць яго да драбнiц, да самага апошняга найдалiкатнейшага адцення; проста агульнага ўспамiну пра яго мала. Ён хацеў як бы паставiць асабiстае кляймо на гэтым апафеозным водары, удрукаваць яго ў неразбярыху сваёй чорнай душы, даследаваць да тонкасцi i далей ужо мыслiць, жыць, нюхаць свет у адпаведнасцi з унутранымi структурамi гэтай чароўнай формулы.

Ён павольна падступаў да дзяўчыны, блiжэй, яшчэ блiжэй. Вось ён ступiў пад павець i спынiўся за крок у яе за спiнай. Яна яго не чула.

Валасы ў яе былi рыжая, шэрая сукенка без рукавоў агаляла вельмi белыя плечы i рукi, жоўтыя ад соку разрэзаных слiў. Грануй стаяў, схiлiўшыся над ёю i ўдыхаючы яе пах, цяпер ужо без нiякiх дамешак, ён падымаўся ад яе патылiцы, валасоў, выразу ў сукенцы i ўлiваўся ў яго, як свежы вецер. Яму яшчэ нiколi не было так прыемна. Але дзяўчыне зрабiлася холадна.

Яна не бачыла Грануя. Але адчула неўсвядомлены сполах, дзiўную зябкасць, быццам яе раптам агарнуў забыты, даўно пераадолены страх. Ёй здалося, быццам за спiнай у яе пацягнуў халодны, знобкi продзiмень, быцццам нехта адчынiў дзверы ў велiзарны склеп. I яна адклала свой кухонны нож, прыцiснула рукi да грудзей i абярнулася.

Ды так i скамянела ад жаху, угледзеўшы яго, што яму якраз хапiла часу, каб сцiснуць яе рукамi за шыю. Яна не крыкнула, не варухнулася, не спрабавала абаранiцца хоць бы рухам якiм. А ён i не зiрнуў на яе. Ён не бачыў нi яе далiкатнага, усыпанага канапацiнкамi твару, нi чырвонага рота, нi вялiкiх ярка-зялёных вачэй, бо, пакуль ён душыў яе, вочы ў яго былi моцна заплюшчаныя, i ён баяўся толькi аднаго -- страцiць хоць кроплю яе паху.

Калi яна знежывела, ён паклаў яе на зямлю сярод костачак мiрабэлi, садраў з яе сукенку, i струмень водару ператварыўся ў паток, якi захлiснуў яго сваёй раскошай. Ён прынiк тварам да яе скуры i правёў ноздрамi ад жывата да грудзей, да шыi, па твары i па валасах i назад да жывата, унiз па сцёгнах, па лытках, па яе белых нагах. Ён увабраў яе пах з галавы да ног, да кончыкаў пальцаў, ён пазбiраў рэшткi яе паху з падбародка, пупка i са згiнаў яе локцяў.

Калi ён выдабыў усё i яна завяла, ён яшчэ нейкi час сядзеў побач з ёю на кукiшках, каб апамятацца, бо перанасыцiўся ёю. Ён не хацеў расплюхаць нiчога з яе паху. Для пачатку яму трэба было шчыльна задраiць унутраныя пераборкi. Потым ён устаў i патушыў свечку.

А тым часам з песнямi i крыкамi "Вiват!"пачалi вяртацца дамоў на вулiцу Сены ўдзельнiкi гуляння. Грануй нюхам знайшоў у цемры выйсце ў завулак, а адтуль на паралельную вулiцу Птыз-Агюстэн, якая таксама вяла да ракi. Крыху пазней людзi знайшлi мёртвую. Усчаўся крык. Запалiлi паходнi. Прыбыла гарадская варта. Грануй даўно ўжо быў на другiм беразе.

У гэтую ноч яго каморка здалася яму палацам, а нары -- шыкоўным альковам. Дагэтуль ён нiколi за ўсё жыццё не адчуваў шчасця. Хоць i здаралiся рэдкiя хвiлiны тупой задаволенасцi. Але цяпер ён дрыжаў ад шчасця, не мог заснуць ад асалоды. Ён быццам другi раз нарадзiўся, не, не другi, а першы, бо дагэтуль ён проста iснаваў, як жывёлiна, меў вельмi цьмянае ўяўленне пра сябе самога. Сёння яму задалося, што ён нарэшце даведаўся, хто ж ён усё-такi ёсць: а менавiта не хто там якi, а генiй; i што ягонае жыццё мае сэнс, i задачу, i мэту, i вышэйшую наканаванасць; а менавiта -- здзейснiць рэвалюцыю, анiяк не менш, у свеце пахаў; i што на ўсiм свеце толькi ён адзiн мае патрэбныя на гэта сродкi: вытанчаны нюх, фенаменальную памяць i -- смае важнае -- запамятаны пах дзяўчыны з вулiцы Марэ, у якiм у чароўнай формуле змешчана ўсё, з чаго складаецца водарнасць: пяшчота, сiла, трываласць, шматграннасць i вусцiшная неадольная прыгажосць. Ён знайшоў компас свайму будучаму жыццю. I як усе генiяльныя пачвары, зладжаныя так, што праз знешнюю падзею пракладваюцца каляiны ва ўзвiхураны хаос iхнiх душаў, Грануй ужо больш не ўхiляўся ад таго, што ён прымаў i прызнаваў за кiрунак свайго лёсу. Цяпер яму зрабiлася ясна, чаму ён так упарта i зацята чапляецца за жыццё: ён павiнен быў зрабiцца Творцам пахаў. I не абы якiм. А найвялiкшым парфумнiкам усiх часоў.

Ужо тае ж ночы, спачатку чуваючы, потым у сне, ён праiнспектаваў велiзарнае поле з руiнамi сваiх успамiнаў. Ён перабраў мiльёны i мiльёны абломкаў, кубiкаў, цаглiнак, з якiх будуюцца пахi, i сiстэматычна iх упарадкаваў: добрае да добрага, благое да благога, тонкае да тонкага, грубае да грубага, смярдзючае да смярдзючага, пахучае да пахучага. Праз тыдзень гэты парадак стаў яшчэ больш зладжаны, каталог пахаў яшчэ больш змястоўны i дыферэнцыраваны, iерархiя яшчэ выразнейшая, ужо неўзабаве ён мог прыступiць да планавага будаўнiцтва гмахаў паху: дамы, сцены, лесвiцы, вежы, сутарэннi, пакоi, тайнiкi... з кожным днём больш шырокая, з кожным днём усё прыгажэйшая ўнутраная моц цудоўных пахавых кампазiцый.

Тое, што на пачатку гэтай раскошы стаяла забойства (калi толькi ён наогул усведамляў гэта), анi яму не абыходзiла. Вобразу дзяўчыны з вулiцы Марэ -- яе твару, яе цела -- ён ужо не мог успомнiць. Бо ж ён захаваў самае лепшае, што выбраў i прысвоiў: сутнасць яе духмянасцi.

Тымi часамi ў Парыжы было больш тузiна парфумнiкаў. Шасцёх з iх жыло на правым беразе, шасцёх -- на левым, а адзiн якраз пасярэдзiне, якраз на мосце Мяняйлаў, што злучаў правы бераг з востравам Сiтэ. Гэты мост забапал быў так шчыльна забудаваны чатырохпавярховымi дамамi, што з яго з нiводнага месца нельга было ўбачыць ракi, так што складвалася ўражанне нармальнай, грунтоўнай, добра выбрукаванай i да таго ж досыць элегантнай вулiцы. I сапраўды, мост Мяняйлаў лiчыўся адным з самых модных кварталаў горада. Тут былi славутыя лаўкi, дзе свой тавар выстаўлялi ювелiры, разбяры па чорным дрэве, найлепшыя вырабшчыкi парыкоў, чамаданаў, сумак i кашалькоў, найтанчэйшай сподняй бялiзны i панчох, рамак на карцiны i ботаў на верхавую язду, вышывальнiкi эпалетаў, гутнiкi па залатых гузiках i банкiры. I сама тут былi крама i жылы дом парфумнiка i пальчатнiка Джузэпэ Бальдзiнi. Над яго вiтрынай была напята шыкоўная зялёная паветка, побач вiсеў герб Бальдзiнi, увесь у золаце: залаты флакон з букетам залатых кветак, а перад дзвярыма ляжаў чырвоны дыванок, таксама ўгербаваны, шыты золатам. Калi адчынялiся дзверы, тылiнкаў званочак i выконваў персiдскую мелодыю, i дзве срэбныя чаплi пачыналi выпырскваць фiялкавую ваду з дзюбаў у пазалочаную мiску, якая акурат жа зноў была ў форме герба Бальдзiнi.

А за канторкаю са светлага буку стаяў сам Бальдзiнi, стары i маналiтны, як калона, i ў парыку, абсыпаным пудрай, у каптане, абшытым залатым галуном. Воблака мiндальнай вады Франжыпанi, якою ён пырскаўся шторанiцы, проста вiдавочна ахiнала i адсоўвала ягоную асобу ў нейкую празрыста-мглiстую далеч. У гэтай нерухомасцi ён нагадваў манекен самога сябе. Толькi калi тылiнкаў меладычны званочак i чаплi пачыналi фантанаваць -- што здаралася не вельмi часта,-- манекен iмгненна ажываў, стульваўся, рабiўся маленькi i ўвiшны, i, сцелючы паклоны i паклончыкi, вылятаў з-за канторкi так iмклiва, што пахучае воблака ледзьве паспявала за iм; пасля найпакорлiвейшым чынам прасiў клiента прысесцi i ўчаставацца выбарам найдаборнейшых духмянасцяў i касметычных цудотаў.

У Бальдзiнi iх былi тысячы. Асартымент -- ад чыстых эсэнцый, кветкавых алеяў, настоек, выцяжак, узвараў, сэкрэцый, бальзамаў i бальсанаў, смолаў i iншых прэпаратаў у сыпучым, цякучым i цягучым выглядзе -- памады, пасты, усемагчымыя пудры i мыла, сухiя духi, фiкстуры, брыльянцiны, элiксiры для дагляду барады, кроплi на звод бародавак i малюпасенькiя пластыры, каб выпраўляць пахiбы знешнасцi -- аж да прыцiрак, ласьёнаў, духмяных соляў, туалетных вадкасцяў i безлiчы розных духоў. Але Бальдзiнi не абмяжоўваўся гэтымi прадуктамi класiчнай касметыкi. Ён лiчыў за гонар збiраць у сваёй лаўцы ўсё, што сачылася хоць якiм водарам або хоць як надавалася на выдабыванне водару. I таму апрача курыльных свечак, пасцiлак i стужачак там мелiся ўсе пахошчы -- ад насення анiсу да карынкi, сiропы, лiкёры i фруктовыя воды, вiны з Кiпра, Малагi i з Карынта, мноства гатункаў мёду, кавы, чаю, гарбаты, сушоныя i цукраваныя фрукты, смоквы, карамелi, шакаладкi, каштаны, нават кансерваваныя каперсы, гуркi i цыбуля i марынаваны тунец. Апрача ж таго, араматызаваны сургуч на пячаткi, надушаная папера, чарнiла для любоўных пiсьмаў з пахам ружовага алею, бювары з гiшпанскай скуры, футаралы пад пёры з белай сандалавай драўнiны, горшчычкi i мiсачкi пад пялёсткi, курыльнiцы з латунi, флаконы i флакончыкi з крышталю з прыцёртымi бурштынавымi каранцамi, пахучыя пальчаткi, хусцiнкi, падушачкi для iголак, набiтыя мускатным цветам i прапашаныя мускусам шпалеры, якiя маглi сто гадоў напаўняць пакой пахам.

Ясна, на ўвесь гэты тавар не хапiла б месца ў пампезнай лаўцы, якая выходзiла на вулiцу (гэта значыцца, на мост), а як што падвала не было, дык не толькi кладоўка, але i другi i трэцi паверхi, а таксама ўсе павернутыя да ракi памяшканнi першага служылi складам. У вынiку ў доме ў Бальдзiнi панаваў неверагодны аж не апiсаць, хаос пахаў. Наколькi выштукаваная была якасць асобных тавараў -- бо Бальдзiнi купляў тавар толькi найвышэйшай якасцi,-- настолькi нязносны быў пах, якi з iх вывяргаўся адначасова, падобны на гучанне аркестра, у якiм кожны з тысячы музыкантаў грае фартысiма сваю адмысловую партыю. Сам Бальдзiнi i яго службоўцы даўно прынюхалiся да гэтага хаосу, як прыстарэлыя дырыжоры, якiя ж бо ўсе да аднаго тугавухiя, i нават жонка, панi спадарова, якая жыла на чацвёртым паверсе i з усёй сiлы супрацiўлялася далейшаму наступу складскiх памяшканняў, амаль усе прыцярпелiся да пахаў. Iншая справа -- клiент, якi ўпершыню наведваў лаўку Бальдзiнi. Кактэйль пахаў дзейнiчаў на яго, як удар кулаком у твар, выклiкаў, залежна ад характру клiента, захапленне i збянтэжанасць, прынамсi, збiваў яго спанталыку да такой ступенi, што чалавек часта пераставаў цямiць, чаго ён наогул прыйшоў сюды. Пасыльныя хлопчыкi забывалiся пра свае даручэннi. Нахабныя паны бянтэжылiся. А некаторыя дамы перажывалi цi то iстэрыку, цi то прыступ клаўстрафобii, млелi, i прывесцi iх да памяцi маглi хiба што самыя рэзкiя нюхальныя солi з гваздзiковага алею, нашатыр i камфарны спiрт.

Пры такiх акалiчнасцях увогуле не дзiва, што званочак на дзвярах лаўкi Джузэпэ Бальдзiнi ўсё радзей вызвоньваў персiдскую мелодыю, а срэбныя чаплi ўсё радзей фантанавалi фiялкавай вадой.

-- Шанье! -- гукнуў Бальдзiнi з-за канторкi, дзе ён некалькi гадзiн прастаяў слупам, утапырыўшыся на зачыненыя дзверы.-- Надзявайце ваш парык! -- I памiж барылкай з алiўкавым алеем i павешанымi на гачкi баёнскiмi кумпякамi паявiўся Шанье, чаляднiк Бальдзiнi, таксама ўжо стары чалавек, хай i маладзейшы за гаспадара, i прайшоў наперад, у больш далiкатна абсталяванае памяшканне лаўкi. Ён дастаў з каптана свой парык i ўспёр яго на галаву.

-- Вы сыходзiце, мсье Бальдзiнi?

-- Не,-- сказаў Бальдзiнi,-- я адскочу на гадзiну-другую ў кабiнет i хачу, каб мяне абсалютна нiхто не турбаваў.

-- А, разумею! Вы творыце новую парфуму.

-- Бальдзiнi. Менавiта. На заказ графа Верамона. Ён хоча араматызаваць кавалак гiшпанскай скуры i патрабуе чагосьцi цалкам новага. Патрабуе чагосьцi накшталт... накшталт... здаецца, гэта называецца "Амур i Псiхея" -- тое, чаго ён патрабуе, а выраблена яно гэтым бяздарным ёлупам з вулiцы Сэнт-Андрэ-дэз-Ар... як гэта яго там..

Шанье. Пелiсье.

Бальдзiнi. Во. Пелiсье. Так яго завуць, гэтага ёлупа. "Амур i Псiхея" ад Пелiсье. Ведаеце гэтыя духi?

Шанье. Дзiва што. Цяпер iх чуеш ад кожнага. Iмi душыцца ўвесь свет. Але калi вас цiкавiць мая думка -- нiчога асаблiвага! Яны, вядома, не цягнуць на параўнанне з вашымi, мсье Бальдзiнi.

Бальдзiнi. Вядома, не цягнуць.

Шанье. У вышэйшай ступенi банальны пах у гэтага "Амура".

Бальдзiнi. Вульгарны?

Шанье. Вельмi вульгарны, як ва ўсiх духоў Пелiсье. Я думаю, яны на лiметыне.

Бальдзiнi. Ты так думаеш? А што там яшчэ?

Шанье. Памеранцавая эсэнцыя, здаецца. I, магчыма, настойка размарыну.

Бальдзiнi. Мне гэта ўсё адно.

Шанье. Вядома.

Бальдзiнi. Мне напляваць, што там накалацiў у свае духi гэты боўдзiла Пелiсье. Мне ён не ўказ!

Шанье. Ваша чыстая праўда, мсье.

Бальдзiнi. Як вам вядома, мне нiхо не ўказ! Як вам вядома, я сам распрацоўваю свае парфумы.

Шанье. Я ведаю, мсье.

Бальдзiнi. Я сам спараджаю свае iдэi!

Шанье. Ведаю.

Бальдзiнi. I думаю стварыць графу Верамону нешта такое, што наробiць фурору.

Шанье. Iнакш i быць не можа, мсье Бальдзiнi.

Бальдзiнi. Пакiдаю лаўку на вас, Шанье. Мне трэба папрацаваць. Не дазваляйце нiкому турбаваць мяне, Шанье.

I з гэтымi словамi стары, ужо зусiм не велiчны, а згорблены, як яно i павiнна быць у ягоным веку, i нават як бы прыгнечаны, пашкандыбаў i павольна падняўся па лесвiцы на другi паверх, дзе быў яго кабiнет.

Шанье заняў месца за канторкай, прыняў такую самую, гаспадаровую паставу, i застылым позiркам прыляпiўся да дзвярэй. Ён ведаў, што будзе ў блiжэйшыя гадзiны, а менавiта: у лаўцы -- роўна нiчога, а наверсе, у кабiнеце Бальдзiнi, як заўсёды поўная катастрофа. Бальдзiнi здыме свой блакiтны каптан, прапахлы вадой Франжыпанi, сядзе за пiсьмовы стол i будзе чакаць азарэння згары. Азарэння не будзе, натхненне не прыйдзе. Потым ён кiнецца да шафы з флаконамi пробаў i пачне змешваць наўгад. Сумесь не атрымаецца. Ён выбухне праклёнамi, адчынiць акно i шпурне пробу ў раку. Потым паспрабуе змяшаць нешта iншае, i ў яго зноў нiчога не атрымаецца, тады ён пачне крычаць i бушаваць i, адурэўшы ад пахаў, якiя запоўняць кабiнет, кiнецца ў слёзы. Гадзiны каля сёмай вечара ён спусцiцца ўнiз, гаротны, нiкчэмны, зарумзаны, i скажа: "Шанье, я страцiў нюх, я не магу стварыць гэтых пахошчаў, не магу нарадзiць гэтых духоў, не магу зрабiць бювар графу, я загiнуў, усярэдзiне ў мяне ўсё памерла, я хачу памерцi, калi ласка, Шанье, дапамажыце мне памерцi!" I Шанье параiць паслаць да Пелiсье па флакон "Амура i Псiхеi", i Бальдзiнi згодзiцца на ўмове, што анiводная душа не дазнаецца пра гэтую ганьбу, Шанье пабожыцца, што анiводная, i ўначы яны таемна насыцяць бювар графа Верамона чужой парфумай. Усё будзе аурат гэтак, а не iнакш, i Шанье хацеў толькi аднаго -- каб камедыя хутчэй закончылася. Бальдзiнi больш не быў вялiкi парфумнiк. Так, раней, у маладосцi, трыццаць, сорак гадоў назад ён склаў "Паўднёвую ружу" i "Галантны букет Бальдзiнi"-- два сапраўды вялiкiя водары, якiмі ён заўдзячвае сваёй маладосці. Але цяпер ён стары, i паношаны, i адстаў ад моды i ад новых густаў людзей, i нават калi яму наогул яшчэ ўдавалася скялемзаць якi-небудзь пах, дык атрымлiвалася дапатопная нехадавая дрэнь, якую яны праз год у дзесяць разоў разрэджвалi i сплаўлялi ў рознiцу як дамешку ў ваду фантанаў. Шкада яго, падумаў Шанье i зiрнуў у люстэрка спраўдзiцца, цi не з'ехаў набакiр яго парык, шкада старога Бальдзiнi; шкада яго цудоўнай лаўкi, бо ён збанкрутуе; i сябе шкада, бо пакуль той збанкрутуе, я паспею пастарэць i не змагу яе выкупiць...

Джузэпэ Бальдзiнi хоць i зняў свой пахучы каптан, але толькi па старой звычцы. Пах вады Франжыпанi даўно ўжо не дакучаў яго носу: за некалькi дзесяткаў гадоў ён так да яго прывык, што ўжо ўвогуле не заўважаў. Ён i дзверы ў кабiнет зачынiў i цiшынi запатрабаваў, але не прысеў да пiсьмовага стала, каб мыслiць i чакаць азарэння, бо ведаў лепей, чым Шэнье, што натхненне яго не наведае. А ўсё ў тым, што яно нiколi яго i не наведвала. Так, слушна, ён быў стары, i зношаны, i перастаў быць вялiкiм парфумнiкам, але ён ведаў, што нiколi ў жыццi i не быў iм. "Паўднёвую ружу" ён успадкаваў ад бацькi, а рэцэпт "Галантнага букета Бальдзiнi" купiў у заезнага гандляра каланiяльнымi пахошчамi з Генуi. Усе астатнiя ягоныя духi былi даўно вядомыя сумесi. Ён яшчэ нiколi нiчога не вынайшаў. Ён не быў вынаходца. Ён не быў педантычны выробшчык дабраякасных пахаў -- накшталт кухара, якi выдатна гатуе па добрых рэцэптах, але нiколi не прыдумае свайго варыва. Усю гэту камедыю з лабарторыяй, i эксперыментамi, i натхненнем, i таямнiчасцю ён напусцiў толькi таму, што яна падтрымлiвала яго рэнамэ майстра -- парфумнiка i пальчатнiка. Парфумнiк стварае цуды, ён напалову алхiмiк, лiчаць людзi) тым лепей! Пра тое, што яго мастацтва --рамяство, як i любое iншае, ведаў толькi ён, i ў гэтым быў ягоны гонар. Ён i не хацеў быць вынаходцам. Вынаходнiцтва даволi падазронае, лiчыў ён, бо яно заўсёды азначае парушэнне правiлаў. Ён зусiм не збiраўся выдумваць новыя духi графу Верамону. Прынамсi, Шанье не будзе нi ўмаўляць яго, нi даставаць "Амура i Псiхею" ў Пелiсье. Ён ужо дастаў гэтыя духi. Вось яны на стале каля акна, у маленькiм шкляным флаконе з гранёным коркам. Ён купiў iх некалькi дзён назад. Ясна, не асабiста сам. Не можа ж ён жывой пярсонай заявiцца да Пелiсье па духi! Ён дзейнiчаў праз пасярэднiка, а той таксама праз пасярэднiка... Асцярожнасць нiколi не залiшнiцца. Бо Бальдзiнi збiраўся не толькi скарыстацца гэтымi духамi для араматызацыi гiшпанскай скуры, ды i не хапiла б яму аднаго флакона. Ён намыслiў нешта горшае: скапiраваць iх.

Зрэшты, гэта не было забаронена. Гэта было толькi ў найвышэйшай ступенi невысакародна. Таемна ўзнавiць духi канкурэнта i прадаваць пад сваiм iмем было страх як непрыстойна. Але яшчэ больш непрыстойна, калi цябе зловяць за руку, а таму Шанье не павiнен нiчога ведаць, бо ў Шанье не язык, а памяло.

Ах, як яно нядобра, што прыстойны чалавек павiнен так выкручвацца! Як цяжка ахвяраваць самым каштоўным, што маеш -- так ганебна плацiць за свой гонар. А што рабiць? Як нi павярнi, а граф Верамон такi клiент, якога грэх страцiць. Апрача графа клiентаў амаль не засталося. Зноў бегаеш за заказчыкам, як на пачатку дваццатых гадоў, калi ён толькi пачынаў кар'еру, цягаючыся з латкамi па вулiцах. Богу вядома, што ён, Джузэпэ Бальдзiнi, уласнiк самай вялiкай i найбольш удала размешчанай парфумнай лаўкi ў Парыжы, фiнансава вярнуўся на кругi свае, бо ўжо наведвае клiентаў у iх дома з чамаданчыкам у руках. А гэта яму зусiм не падабалася: яму ж было ўжо за шэсцьдзесят, i ён не пераварваў чакаць у халодных прыхожых i расхвальваць старым маркiзам туалетную ваду, настоеную на крываўнiку, воцат "Чатыры разбойнiкi" або мазь ад мiгрэняў. Акрамя таго, у прыхожых панавала проста мярзотная канкурэнцыя. Напрыклад, гэты выскачка Бурэ з вулiцы Дафiна, якi божыцца, што ў яго самы багаты выбар памад у Еўропе; або Кальто з вулiцы Макансей, якi працерабiўся ў асабiстыя пастаўшчыкi графiнi д'Артуа; або вось зусiм непрадказальны Антуан Пелiсье з вулiцы Сэнт-Андрэ-дэз-Ар, якi кожнага сезону ўводзiў у моду новыя духi, за якiмi цэлы свет прападаў.

Такiя духi ад Пелiсье маглi абярнуць у хаос увесь рынак. Калi ў сезоне ў моду бралася мадзярская мода i Бальдзiнi адпаведна назапашваў лаванду, бергамот i размарын,-- Пелiсье выступаў з "Млосцю", перанасычаным мускусным пахам. Усiх раптам разбiрала жывёльная прага патыхаць мускусам, i Бальдзiнi нiчога не заствалася, як пераганяць свой размарын на ваду для мыцця галавы i зашываць лаванду ў нюхальныя мяшэчкi. Затое калi налета ён заказваў адпаведную колькасць мускусу, цыбетыну i кастарэўму, Пелiсье згопалу прыдумваў пахошчы пад назвай "Лясная кветка", i яны iмгненна выбiвалiся на поспех. Цаною доўгiх начных доследаў або падкупляючы за шалёныя грошы шпiёнаў, Бальдзiнi нарэшце вясвятляў, з чаго складаецца тая "Лясная кветка", -- а Пелiсье ўжо казыраў "Турэцкiмi начамi", або "Лiсабонскiм водарам", або "Букетам каралеўскага двара", або чорт яго ведае чым яшчэ. У кожным разе, гэты чалавек са сваёй неакiлзанай вынаходлiвасцю быў небяспечны ўсяму рамяству. Як тут было не пашкадаваць, што суворая часiна цэхавага права адышла ў нябыт. Да такога нахрапiстага выскачкi, да такога тарбахвата, урвiкавалка такога, якi нажываецца на iнфляцыi пахаў, варта было б ужыць самыя драконаўскiя меры. Адабраць бы ў яго патэнт, забаранiць совацца ў парфумныя справы... i наогул, хай бы гэты прайдзiсвет спачатку таго-сяго як след навучыўся! Ён жа не быў вывучаны парфумнiк i пальчатнiк, гэты Пелiсье! Яго бацька быў усяго толькi нейкi цадзiльшчык воцату, i Пелiсье быў цадзiльшчык воцату, а не хто якi там табе. I проста таму, што цадзiльшчыкi воцату маюць доступ да спiртавых прадуктаў, яму ўдалося ўшыцца ў кола сапраўдных парфумнiкаў, i цяпер ён шуруе там, як смярдзючы тхор. Навошта, скажыце, штосезону ўводзiць новыя пахошчы? Якая ў гэтым патрэба? Якая рацыя? Раней публiка спраўна абыходзiлася фiялкавай вадзiцай i простымi кветкавымi сумесямi, якiя хiба што злёгку мянялiся раз у дзесяць гадоў, не плакала. Тысячы гадоў людзям хапала ладану i мiры, некалькiх бальзамаў, алеяў i сушаных каранёў -- i жылi. Нават пасля таго, як людзi навучылiся з дапамогаю колбаў i перагонных кубаў рабiць дыстыляваную ваду, парай адбiраць у траў, кветак i рознай драўнiны iх пазхчую сутнасць у выглядзе эфiрнага алею, дубовымi прэсамi чавiць яго з насення, костачак i кажуры садавiны або старанна прафiльтраванымi тлушчамi даставаць яго з пялёсткаў, колькасць пахаў была яшчэ абмежваная. У тыя часы такi тып, як Пелiсье, наогул не мог паявiцца: бо ў тыя часы нават на выраб простай шмiнкi спатрэбiлiся б здольнасцi, якiх у гэтага воцатнiка i заводу няма. Трэба было не толькi ўмець дыстыляваць, трэба было рабiць масцi, быць аптэкарам, алхiмiкам i рамеснiкам, гандляром, гуманiстам i садоўнiкам адначасова. Умець адрознiць лой з авечай ныркi ад тлушчу цялячага, а фiялку "вiкторыя" ад пармскай фiялкi -- гэта вам не хурды-мурды. А ведаць, калi выспяваюць гелiятропы i калi цвiце пеларгонiя i што кветка язмену з усходам сонца трацiць духмянасць? Такiх тонкасцяў суб'ект кшталту Пелiсье, зразумела, не ведаў. Вельмi магчыма, што ён нiколi яшчэ i не з'язджаў з Парыжа, нiколi ў жыццi не бачыў, як цвiце язмен. Яму i не снiлася, якая патрэбна гiганцкая чорная праца, каб са ста тысяч язменавых пялёсткаў выдабыць маленечкi камячок канкрэцыi або некалькi кропелек чыстай эсэнцыi. Мабыць, ён ведаў толькi яе, ведаў язмен толькi ў выглядзе канцэнтраванай цёмнакарычневай вадкасцi ў маленькiм флаконе, якi стаяў у яго ў незгаральнай шафе побач з многiмi iншымi флакончыкамi, з якiх ён змешваў свае модныя духi. Не, у добрыя старыя часiны, калi рамяство шанавалася, такi працмыга, як гэты Пелiсье, не паткнуўся б у парфумнiкi. Яму на тое нiчога ад Бога не дадзена: нi характару, нi адукацыi, нi сцiпласцi, нi паняцця пра цэхавую субардынацыю. Усiмi сваiмi поспехамi ён абавязаны выключна адкрыццю, зробленаму дзвесце гадоў назад генiяльным Маўрыцыё Франжыпанi -- дарэчы, iтальянцам!-- i яно было ў тым, што духмяныя рэчывы распускаюцца ў вiнным спiрце. Змяшаўшы пахучыя парашкi з алкаголем i перанёсшы тым самым iх пах на лятучую вадкасць, ён вызвалiў пах ад матэрыi, адуховiў яго, вынайшаў пах як чысты пах, карацей -- стварыў духi. Якi вялiкi чын! Якi эпахальны подзвiг! Яго сапраўды можна параўнаць толькi з найвялiкшымi дасягненнямi чалавечага роду, з вынаходствам пiсьмовасцi асiрыйцамi, з эўклiдавай геаметрыяй, з iдэямi Платона i ператварэннем вiнаграду ў вiно грэкамi. Сапраўды, праметэеўскi подзвiг! Але як што ўсе вялiкiя подзвiгi духу адкiдаюць не толькi святло, але i цень i прыносяць чалавецтву разам з даброцямi яшчэ бядоты i смуткi, дык i дзiвоснае адкрыццё Франжыпанi мела, на жаль, благiя наступствы. Бо з таго часу, як людзi навучылiся зачароўваць дух кветак i траў, дрэў, смолаў i секрэцый жывёл i трымаць яго ў зачыненых флаконах, мастацтва араматызацыi паступова ўвiналася ад нямногiх унiверсалаў-рамеснiкаў i адкрылася шарлатанам, якiя толькi таго i ўмелi, што вiжаваць i вынюхваць,-- накшталт гэтага смярдзючага ўдода Пелiсье. Анi не маючы клопату за тое, як i калi ўзнiкла чароўнае змесцiва ягоных флаконаў, ён можа цяпер проста следаваць за капрызамi свайго нюху i мяшаць усё, што раптам заскочыць у галаву яму альбо публiцы.

Гэты слiмак Пелiсье ў свае трыццаць пяць ужо напэўна нагробся багацця больш за яго, Бальдзiнi, назапасiў, нарэшце, дзякуючы цяжкай настойлiвай працы трох генерацый. I набытак Пелiсье дзень у дзень павялiчваўся, а ягоны, Бальдзiнiн, дзень у дзень менеў. За колiшнiм часам такога проста быць не магло! Каб шанаваны ўсiмi рамеснiк i паважаны негацыянт быў лiтаральна вымушаны змагацца за iснаванне -- такое пачалося ўсяго некалькi дзесяцiгоддзяў таму назад! З таго часу, як усiх закалацiла лiхаманка навiзны, як падступiў нястрымны панос прадпрымальнiцтва, як усiх апантала жывёльнае шаленстваэксперыментацыi, як асляпiла ўяўная велiч гандлю, падарожжаў, навук!

Альбо як усе падурэлi на хуткасцi! Навошта спатрэбiлася столькi новых дарог? Навошта гэтыя новыя масты? Навошта? Каб за тыдзень даехаць да Лiёна? А якi ў гэтым сэнс? Каму ад гэтага выгода? Нашто на злом галавы перацiся цераз Атлантыку? Каб праз месяц ступiць у Амерыку? А людзi ж тысячы гадоў выдатна абыходзiлiся без гэтага кантынента i тых вашых Амерык.Што згубiў цывiлiзаваны чалавек у першабытных нетрах у iндзейцаў i неграў? Альбо ў Лапландыi, на Поўначы, дзе вечны лёд i дзе жывуць дзiкуны i жаруць сырую рыбу? Мала вам таго -- зкарцела iм адкрыць яшчэ адзiн кантынент, дзесьцi ў паўднёвых водах, кажуць. А навошта гэтая бязглуздасць? Iншыя, бачыце, таксама так рабiлi, iспанцы, праклятыя англiчане, нахабныя галандцы, з якiмi пасля давялося ваяваць, чаго наогул нельга было сабе дазваляць. ЗОО ООО лiўраў гатоўкi -- вось у што абыходзiцца толькi адзiн ваенны карабель, а потым ён за пяць хвiлiн, даўшы нырца, iдзе на дно ад аднаго гарматнага стрэлу, i бывайце навекi, грошы налогаплацельшчыкаў. Спадар мiнiстр фiнансаўпатрабуе цяпер адпiсваць яму дзесяцiну з усiх даходаў, суцэльнае спусташэнне, нават калi не плацiць яму той дзесяцiны, калi ўжо навокал пануе такая разбёшчанасць маралi i сапсутасць нораваў.

Усе гароты чалапвека ад таго, што ён не хоча спакойна пасядзець дорма, дзе яму i след сядзець. Так кажа Паскаль. Але ж Паскаль быў не абы якi чалавек, Франжыпанi духу, майстар у сваiм рамястве, а на такiх сёння попыту няма. Цяпер усе чытаюць падбухторнiцкiя кнiжкi гугенотаў або англiчан. А то яшчэ пiшуць трактаты, цi так званыя вялiкiя навуковыя творы, у якiх усё ставiцца пад пытанне. Нiбыта i няма болей нiчога праўдзiвага, вартага даверу, i ўсё раптам перамянiлася. У шклянках вады, бачыце вы мне, плаваюць малюсенькiя букi, якiх раней, бачыце, нiхто не бачыў; сiфiлiс цяпер быццам нармальная хвароба, а не кара Божая; Гасподзь, бач,стваорыў свет не за сем дзён, а за мiльёны гадоў, калi гэта наогул быў Гасподзь; дзiкуны такiя самыя людзi, як i мы; дзяцей мы выхоўваем няправiльна; зямля больш не круглая, як была дагэтуль, а сплюснутая зверху i знiзу, як тая дыня -- быццам бы ўсё яно ў гэтым! Усе каму заўгодна задаюць пытаннi, i канаюць, i даследуюць, i вынюхваюцьi i нышкараць, нышкараць, i над чым тольткi не эксперыментуюць. Цяпер мала сказаць, што i як -- не, зрабi ласку, дакажы, падай сведкаў, прывядзi лiчбы, зрабi нейкiя смеху вартыя доследы. Усялякiя дзiдэроты, i даламберы, i вальтэры, i русо, i iншыя пiсакi, як ты iх нi называй -- сярод iх пракiдаюцца нават духоўныя асобы i высакародныЯ! -- свайго дамаглiся, свой падступны неспакой, распусную звычку да ненаедства i незадаволенасцi ўсiм на свецуе, карацей, бязмежны хаос у сваiх галовах яны ўхiтрылiся накiнуць усЯму грамадству!

Куды вокам нi кiнь, усiх трасца трасе. Людзi чытаюць кнiгi, нават жанчыны. Святары ў кавярнях. А калi аднаго разу ўмяшалася палiцыя i запраторыла ў турму аднаго такога рызыканта-шахрая,выдаўцы нарабiлi галасу на ўвесь белы свет, а высокiя паны i дамы заўжылi ўсю сваю прывабу, i таго праз колькi там тыдняў зноў выпусцiлi i турнулi за мяжу,дзе ён потым ужо без нiякай завады крамзолiў адей свае памфлеты. У салонах балабоняць пра траекторыi камет i экспедыцыi, пра сiлу рычага i Ньютана, пра пракладку каналаў, кравазварот i дыяметр зямное кулi.

I нават кароль дазволiў прадэманстраваць пры iм навамодную лухтамельшчыну, нешта накшталт штучнай навальнiцы пад назвай электрычнгасць: пры ўсiм двары нейкi мужчына пашараваў бутэльку, i -- грымнула навальнiца, пасыпалiся iскры, i на яго вялiкасць, як кажуць, гэта зрабiла неабыякое ўражанне. Немагчыма сабе ўявiць, што ягоны прадзед, той сапраўды вялiкi Людовiк, чыё пераможнае караляванне Бальдзiнi яшчэ меў шчасце застаць, дазволiў бы ткое смяховiска ў сваёй прысутнасцi! Алек такi вось дух новага часу, i дабром усё гэта не скончыцца.

Бо ўжо калi дазволена без нiякага сораму дзёрзка паняверыцца ў аўтарытэце царквы Божай; бо калi пра не менш багадайную манархiю i свяшчэнную асобу караля гаворыцца проста як пра змену пазiцый у цэлым каталозе iншых формаў кiравання, якiя можна выбiраць на свой густ; бо калi, нарэшце, дапялi да таго, што самога Бога, асабiста Усемагутнага Госпада абвяшчаюць лiшнiм i на поўным вам сур'ёзе кажуць, што парадак, маральнасць i шчасце на зямлi можна змыслiць i без Яго, проста дзякуючы, прыроджанай маралi i розуму самiх людзей... о Божа, Божа! -- тады якое ж вам тут дзiва, што ўсё ляцiць дагары нагамi, i норавы, i норавы ўшчэнт, збэсцiлiся, i чалавецтва наклiкала на сябе кару Таго, Каго яно адмаўляе. Гэта дрэнна скончыцца. Вялiкая камета I681 года, з якое яны жываты рвалi, якую яны лiчаць проста кучай зорак, была папераджальнай азнакай Гасподняй, бо яна -- цяпер дык мы ведаем -- прадказала век распусты, распаду духоўнай, палiтычнай i рэлiгiйнай багны, якую чалавецтва самое сабе стварыла i ў якой яно калi-небудзь загразне i дзе пышным цветам закрасуюць толькi такiя махровыя i смярдзючыя балотныя кветкi, як гэты, няма на яго здыхаты! -- ваш Пелiсье!

Стары Бальдзiнi стаяў каля акна i ненавiднымi вачыма глядзеў на раку пад касымi промнямi сонца. Пад iм вынырвалi грузавыя лодкi i павольна плылi на захад да Новага моста i да прыстанi каля галерэяў Луўра. Нiводная з iх тут не падымалася ўгору супроць плынi, яны збочвалi ў рукаў ракi па той бок вострава. А тут усё мкнулася толькi мiма, парожнiя судны i наладаваныя, веславыя лодкi i рыбацкiя пласкадонкi, рудая ад бруду вада i вада з залатым адлiвам,-- усё памыкалася ўпрочкi, спакваля, шырока i нястрымна. А калi Бальдзiнi глядзеў унiз пад сабою, уздоўж сцяны дома, яму здавалася, што паток вады уцягвае ў сябе апоры моста, i ў яго круцiлася галава.

Купля дома на мосце была памылкай, i паммылка дубэльтам -- купляць ягго на заходнiм баку. I вось цяпепр у яго заўсёды перад вачыма рака, якая iмкнецца прэч, i яму здавалася, што ён сам, i яго дом, i яго нажытае за дзесяткi гадоў багацце таксама сплываюць прэч, як вось гэтая рака, а ён занадта стары i слабы, каб выстаяць супроць магутнага плыву. Часам, выбiраючыся па справах на левы бераг у квартал каля Сарбоны або каля царквы Св. Сульпiцыя, ён iшоў праз востраў i не па мосце Сэн-Мiшэль, а даў-жэйшай дарогай -- праз Новы мост, бо гэты мост не быў збудаваны. I тады ён спыняўся каля ўсходняга парапета i глядзеў уверх па цячэннi, каб хоць раз убачыць, як усё iмкнецца яму насустрач; i на некалькi хвiлiнак аддаваўся салодкiм марам пра тое, як iнтэрас яго працвiтае, сям'я дабрашчасцiцца, жанчыны не даюць яму праходу i яго маёмасць, замест таго каб сплываць, усё расце i падрастае.

Але потым, калi ён падводзiў вочы крыху ўгору, ён бачыў за нейкiх сто метраў свой уласны дом, высока на мосце Мяняйлаў, пепракошаны i цесны; ён бачыў вокны свайго кабiнета на другiм паверсе i самога сябе, там, каля акна, як вось ён глядзiць унiз на раку, на ваду, якая сплывае прэч, як вось цяпер. I на гэтым цудоўная кроза канчалася, i Бальдзiнi, на Новым мосце, адварочваўся, больш прыгнечаны, чым быў, больш прыгнечаны, чым цяпер, калi ён адвярнуўся ад акна, падышоў да пiсьмовага стала i сеў.

Перад iм стаяў флакон з духамi Пелiсье. Залацiста-бурая вадкасць пералiвалася ў сонечным святле, была празрыстая, без следу хоць якой каламуцi. Яна выглядала абсалютна нявiнна, як светлая гарбатка,--i ўсё ж акрамя чатырох пятых спiрту ў ёй бала адна пятая таямнiчай сумесi, якая магла перавярнуць цэлы горад. Гэтая сумесь, у сваю чаргу, складалася, падобна на тое, з трох або трыццацi розных рэчываў у нейкiх вельмi пэўных (з бясконца магчымых) аб'ёмных суадносiнах адно з адным. Гэта была душа парфумы -- калi, кажучы пра парфуму гэтага халоднага як лёд прадпрымальнiка Пелiсье, выпадае дарэчы згадваць душу,-- i яе склад трэба было цяпер высветлiць.

Бальдзiнi добранька высмаркаўся i, крыху счакаўшы, апусцiў жалюзi на акне, бо адкрытае сонечнае святло шкодзiць любому пахучаму рэчыву i любой больш-менш далiкатнай кампазiцыi пахаў. З шуфляды ён дастаў свежую белую хусцiнку i расправiў яе. Пры гэтым ён адкiнуў галаву далёка назад i затулiў нос -- крый Божа ўлавiць похапкам з бутэлькi першае неасцярожнае нюхальнае ўражанне. Духi трэба нюхаць у iх свабодным, лятучым стане i анi ў якiм разе не ў канцэнтраваным. Ён змачыў некалькiмi кропелькамi хусцiнку, памахаў ёю, каб выветрыць алкаголь, а потым наблiзiў да носа. Трыма вельмi кароткiмi поцягамi ён увабраў у сябе пах, нiбы гэта быў парашок, тут жа выдыхнуў яго, памахаў рукою, наблiжаючы да сябе паветра, яшчэ раз прынюхаўся, зрабiў у заключэнне глыбокi ўдых i павольна, раз-пораз затрымлiваючы дыханне, выдыхнуў паветра, нiбы выпускаючы яго на доўгую плоскую лесвiцу. Ён кiнуў хусцiнку на стол i адвалiўся на бiла крэсла.

Духi былi да агiды -- цудоўныя. Гэты нiкчэмнiк Пелiсье, на жаль, петрыў у сваёй справе. Божухны, якi майстар, хай сабе нават тысячу разоў нiчому не вучаны! Бальдзiнi хацеў бы, каб гэтыя духi былi ягоныя--"Амур i Псiхея". У iх не было поцемку вульгарнасцi. Абсалютна класiчны пах, зграбны, завершаны i гарманiчны. I разам з тым дзiвосна новы. Ён быў свежы, але не настырны. Ён быў кветкавы, але не саладжавы. У iм была глыбiня, раскошная, панадная, вабная, цёмна-бурая глыбiня --i пры гэтым нiякай перагружанасцi, нiякай напышлiвай рыторыкi.

Бальдзiнi ледзь не багавейна ўстаў i яшчэ раз паднёс да твару хусцiнку. "Цудоўна, цудоўна...--мармытаў ён, прагна ўнюхваючыся.-- У iм ёсць гарэзлiвасць, ён чароўны, як мелодыя, аж падымае настрой... Якая дрэнь, якое паскудства!" I ён ашалела шпурнуў хусцiнку на стол, адвярнуўся i адышоў у самы далёкi куток кабiнета, быццам засаромеўся свайго захаплення. Смешна ўпадаць у такое недарэчнае красамоўства. "Мелодыя. Гарэзлiвасць. Чароўнасць. Падымае настрой" -- якая лухта! Дзiцячая балбатня. Хвiлiннае ўражанне. Стары грэх. Пытанне тэмпераменту. Хутчэй за ўсё iтальянская спадчынасць. Нiколi не ахiнайся першым уражаннем! Гэта ж залатое правiла, Бальдзiнi, стары ты асёл! Калi нюхаеш -- нюхай, а выракай потым! "Амур i Псiхея" -- духi, канечне. Нават неблагiя. Даволi ўдалы выраб. Спрытна схляпаная халтура. Каб не сказаць падробка. А чаго яшчэ, каб у вас папытацца, акрамя падробкi можна спадзявацца ад чалавека кшталту Пелiсье? Ясна, такая вантробiна, як Пелiсье, не будзе табе фабрыкаваць абы што i абы як. Махляр ён умее напусцiць туману ў вочы, збiць спанталыку нюх дасканалай гарманiчнасцю паху, воўк у авечым руне класiчнага мастацтва, вось хто гэтая пачварына -- адным словам, бестыя з бестый, талентам нават не памазаная. А гэта горш, чым якi-небудзь бяўдарны няўмека, якi не ўсведамляе свайго невуцтва.

Але ж ты, сеньёр Бальдзiнi, не дасiся ў змусту, а такi не дасiся. Цябе толькi ў першую хвiлю збiла з тропу манлiвае ўражанне. Але ж цi падумаў ты, што станецца з тым пахам прах гадзiну, калi лятучыя субстанцыi вычыхаюцца, выперхаюцца i праступiць сэрца з абалонi? Або сёння ўвечары, калi будуць чуцца толькi тыя цяжкiя, цёмныя кампраненты, якiя цяпер як бы хаваюцца ў мораку пад прыемным кветкавым вэлюмам? Пачакай, не бi ў хамут, Бальдзiнi, не мiтусiся!

Другое правiла запавядае: парфума жыве ў часе; у парфумы ёсць свая маладосць, свая сталасць i свая старасць. I толькi калi яна ва ўсiх трох узростах крынiчыць аднолькава прыемна, яе можна лiчыць удалай. Бо ўжо ж колькi разоў так бывала, што прыгатаваная сумесь з першага понюху пахла цудоўнай свежасцю, а ў нядоўгiм часе -- гнiлою капустай i нарэшце, зусiм ужо агiдна -- чыстым цыбетынам, бо перабольшана яго доза. Наогул з цыбетынам трэба быць сабе на ўме! Адна лiшняя кропелька можа прывесцi да катастрофы. Вечная памылка. Хто ведае,--можа, Пелiсье перабраў цыбетыну? Можа, да вечара ад яго амбiцыйных Псiхеяў i Амураў застанецца толькi помазь кашэчай мачы? Пажывём -- пабачым.

А на пачатак панюхаем. Як вострая сякера коле цурбак на дробныя асклабкi i дразкi, так наш нос расколе ягоныя духi на складнiкi. I тады выйдзе на святло, што гэтая нiбыта чарадзейная духмянасць атрымана звычайным, добра вядомым спосабам. Мы, Бальдзiнi, патомныя парфумнiкi, мы заспеем на месцы злачынства гэтага воцатнiка Пелiсье. Мы сарвем маску з яго азызелай храпы i дакажам гэтаму наватару, на што здатнае старое сапраўднае рамсятво. Мы змарголiм яго модныя духi нанава, скапiруем iх нашымi рукамi з такой дасканалай дакладнасцю, што гэты працмыга i сам не пазнае, дзе сваё, дзе чужое. Не! Нам гэтага мала! Мы зробiм iх яшчэ лепш! Мы выявiм ягоныя хiбы i заганы, падправiм iх i такiм чынам дастанем хвiгай да носа i дамо ганьбы! Ты-- тандэтнiк, Пелiсье! Смярдзючы тхор! У парфумстве ты прышч на белым целе, i больш нiчога!

Цяпер закачай рукавы, Бальдзiнi! Прасморкайся i нюхай, нюхай без нiякiх сантыментаў! Трэба расшчапiць гэты пах па ўсiх правiлах мастацтва! Сёння падвечар ты павiнен мець формулу!

I ён кiнуўся назад да стала, дастаў паперу, чарнiла i свежую хустачку, расклаў усё гэта ў сябе пад рукамi i прыступiў да аналiтычнай працы. Яна была ў тым, што ён борздзкнька падносiў да носа змочаную духамi хустачку i спрабаваў з лятучага духмянага воблака выхапiць нюхам той цi iншы скдаднiк, стараючыся пры гэтым па магчымасцi ўхiлiцца ад цэласнага ўспрымання, каб потым, трымаючы хустачку далей ад сябе ў выцягнутай руцэ, хуценька запiсаць назву выяўленага iнгрэдыента, пасля чаго зноў правесцi хустачкай пад носам, падчапiць наступны фрагмент паху i так далей...

IЗ

Ён працаваў без перапынку дзве гадзiны. I яго рухi рабiлiся ўсё больш лiхаманкавымi, рыпенне яго пяра па паперы ўсё больш энергiчнымi, дозы духоў, якiя ён вытрасаў з флакона на сваю хусцiнку i падносiў да носа,-- усё большыя.

Цяпер ён амаль не пазнаваў пахаў, ён даўно быў адурманены эфiрнымi субстанцыямi, якiя ўдыхаў, але ўжо не мог адрознiваць,-- а на пачтку сваiх спробаў ён лiчыў, што беспамылкова iх прааналiзаваў. Ён ведаў, што ўнюхвацца далей не мела сэнсу. Ён нiколi не даведаецца, з чаго складаюцца навамодныя духi, сёння ўжо напэўна нiхто нiчога не ўведае, ды i заўтра нiчога, нават калi яго нос з Божай дапамогай зноў будзе ў норме. Ён так i не навучыўся гэтаму вынюхванню. Яму заўсёды быў агiдны гэты занятак -- раскладанне паху. Расчляняць цэлае, больш-менш удала скампанаванае цэлае на яго простыя кампаненты? Гэта нецiкава. Годзе!

Але рука яго механiчна працягвала тысячакротна адрэпетыраваным далiкатным рухам змочваць духамi карункавую хустачку, страсаць яе i хуценька праносiць мiма твару, i кожнага разу ён механiчна уцягваў у сябе порцыю пранiзанага водарам паветра, каб, затрымаўшы дыханне па ўсiх правiлах мастацтва, зрабiць доўгi выдых. Нарэшце нос сам выбавiў яго ад гэтай пакуты: алергiчна распухлы ўсярэдзiне, ён як бы зкаркаваўся васковым коркам. Цяпер ён наогул нiчога болей не чуў i ледзь дыхаў. Нос быў закладзены як пры цяжкiм насмарку, а ў куточкi вачэй набеглi слёзы. Дзякуй Богу! Цяпер з чыстым сумленнем можна было спынiцца. Цяпер ён выканаў свой абавязак, зрабiў усё, што было яму па сiле, згодна з усiмi правiламi мастацтва i, як бывала ўжо няраз, пацярпеў паразу. Ultra posse nemo obligatur*. Заўтра ранiцай ён пашле да Пелiсье па вялiкi флакон "Амура i Псiхеi", надушыць яго змесцiвам бювар графа Верамона i выканае заказ. А потым возьме свой чамаданчык са старамоднымi памадамi, прыцiркамi, сашэ i навалачкамi мыла i пойдзе ў абход па салонах сваiх старавечных герцагiнь. I аднаго разу апошняя старая герцагiня памрэ, i такiм чынам ён застанецца без апошняй клiенткi. I сам ён тады стане старавечным дзедам, i яму давядзецца прадаць свой дом -- Пелiсье

цi камусьцi яшчэ з гэтых нуварышаў-гандляроў, магчыма ён i возьме за яго тысячу-другую лiўраў. I возьме ён з сабою пару чамаданаў i сваю старую жонку, калi яна да таго часу не памрэ, i выправiцца ў Iталiю. I калi перажыве гэта падарожжа, дык купiць маленькi дамок у вёсцы пад Месiнай, дзе жыццё таннейшае, чым тут. I там ён, Джузэпэ Бальдзiнi, колiсь найвялiкшыпарфумнiк Парыжа, памрэ ў жахлiвай галечы, калi будзе на тое воля Гасподняя. Так што ўсё на лепшае. Ён закаркаваў флакон, адклаў пяро i апошнi раз выцер лоб змочанай хустачкай. Ён адчуў прахалоду алкагольнай пары, i больш нiчога. Потым настаў заход.

Бальдзiнi ўстаў. Ён падняў жалюзi, i яго постаць азарылася вечаровым святлом i заззяла, як абгарэлая паходня, па якой прабягаюць апошнiя iскры агню. Ён глядзеў на барвовую паласу заходу за Луўрам i яго мяккi водблiск на шыферных дахах горада. Пад iм прамянiлася золатам рака, караблi знiклi. Здалося нават, што падняўся вецер, бо водная паверхня зарабiлася, быццам пакрылася лускою, там-тут заззяла, усё блiжэй, блiжэй, здавалася, велiзарная рука рассыпала па вадзе мiльёны луiдораў, i рака на iмгненне як бы павярнула назад: блiскучы паток чыстага золата слiзгаў убок да Бальдзiнi.

Вочы ў Бальдзiнi былi вiльготныя i зажураныя. Нейкi час ён стаяў цiха i азiраў гэты велiчны малюнак. Потым раптам расхiнуў акно, шырока развёў аканiцы i з размаху шпурнуў флакон з духамi Пелiсье. Ён бачыў, як флакон плюхнуўся ў ваду i на нейкае iмгненне разарваў блiскучы водны кiлiм.

У пакой дыхнула свежым паветрам. Бальдзiнi перавёў дух i пачакаў, пакуль распухлы нос не вярнуўся ў норму. Тады ён зачынiў акно. Амаль у тую самую хвiлiну настала ноч, зусiм ратоўна. Блiскучая залатая карцiна горада i ракi застыла ў попельна-шэры сiлуэт. У пакоi адразу зрабiлася змрочна. Бальдзiнi зноў стаяў у той самай паставе, нерухома гледзячы ў акно. "Не буду я заўтра пасылаць да Пелiсье,--сказаў ён, учапiўшыся аберуч за бiлца крэсла. -- Не буду. I не пайду па салонах. Заўтра я пайду да натарыуса i прадам дом i лаўку. Вось што я зраблю."

На яго твары паявiўся ўпарты, гарэзлiвы выраз, i ён раптам адчуў сябе вельмi шчаслiвым. Ён зноў быў малады Бальдзiнi, якi адважна кiдае выклiк лёсу,--нават калi выклiк лёсу ў гэтым выпадку быў усяго толькi адступленнем. А хай сабе i быў! Больш нiчога ж не засталося. Дурны час не даваў яму iншага выбару. Гасподзь пасылае добрыя i лiхiя часiны, але Ён жадае, каб у лiхiя часiны мы не енчылi, не галасiлi, а трымалiся як сапраўдныя мужчыны. Але Ён паслаў азнаку. Крывава-залаты-чырвоны мiраж горада быў папярэджаннем: дзей, Бальдзiнi, пакуль не позна! Яшчэ моцны твой дом, яшчэ поўныя твае засекi, ты яшчэ мецьмеш добрую цану ў тваiм падзаняпалым гешэфце. Рашэннi залежаць ад цябе. Праўда, рахмана-сцiплая старасць у Месiне не была мэтай твайго жыцця -- але ўсё ж яна вартаснейшая i богаспадобнейшая за пампезную галечу ў Парыжы. Няхай яны святкуюць сваю перамогу, усе гэтыя бруэ, кальто i пелiсье. Джузэпэ Бальдзiнi пакiдае рысталiшча. Але робiць ён гэта па сваёй волi i не схiляючы галавы!

Цяпер ён быў проста горды сабою. I адчуваў бясконцую палёгку. Першы раз за шмат гадоў сутарга паслужлiвасцi, якая ўзнатужыла ягоны карак i ўсё дагодлiвей угiнала спiну, не зачапiла яго хрыбетнiк, i ён выпрастаўся, вызвалены, свабодны, узрадаваны. Яго дыханне лёгка праходзiла праз нос. Ён ясна ўспрымаў пах "Амура i Псiхеi", што запоўнiў пакой, але цяпер Бальдзiнi быў яму непаддатны. Ён змянiў сваё жыццё i пачуваўся выдатна. Цяпер ён падымецца да жонкi i паведамiць ёй свае рашэннi, а потым выправiцца на па-той бок ракi ў сабор Парыжскай Багамацi i паставiць свечку, каб падзякаваць Богу за мiлажальную азнаку i за неверагодную сiлу характару, якою Ён абдарыў яго, Джузэпэ Бальдзiнi. З амаль хлапечым шыкам ён нядбала напсунуў на лысы чэрап парык, апрануў блакiтны каптан, схапiў свечнiк, якi стаяў на стале, i пакiнуў кабiнет. Ён якраз паспеў запалiць свечку ад лоевай свечкi на лесвiчнай пляцоўцы, каб пасвяцiць сабе наверх у жылое памяшканне, калi ўнiзе, на першым паверсе, зазванiлi. Гэта не быў прыгожы персiдскi званочак каля ўваходу ў лаўку, а брынчанне каля чорнага ўваходу для пасыльных, мярзотнае дзынканне, якое заўсёды тузала яму нервы. Ён усё збiраўся зняць гэтую дрэнь i заказаць званок з больш прыемным гукам, але кожнага разу яму шкада было траты, а цяпер, падумаў ён раптам i захiхiкаў пры гэтай подумцы, цяпер яму было напляваць; ён прадасць настырнае дзынканне разам з домам. Хто купiць, таму i клопат хай будзе.

Званок задзынкаў зноў. Бальдзiнi прыслухаўся. Шанье, вядома, ужо сышоў з лаўкi. А служанка, мусiць, не збiралася спускацца. Таму ён рашыў адчынiць сам.

Ён адкiнуў зашчапку, адчынiў цяжкiя дзверы -- i не ўбачыў нiчога.Цемра цалкам паглынула святло свечкi. Потым ён паступова разгледзеў маленькую постаць,-- дзiця цi хлопчык-падлетак з нечым, перакiнутым праз руку.

-- Што табе?

-- Мяне прыслаў мэтр Грымаль, я прынёс казлiныя скуры,--сказала постаць, i падышла блiжэй, i працягнула Бальдзiнi сагнутую ў локцi руку, на якой вiсела некалькi складзеных скур. У святле свечкi Бальдзiнi ўбачыў твар хлопчыка з палахлiва-насцярожанымi вачыма. Яго пастава была схiленая. Здавалася, ён хаваецца за сваёй выцягнутай рукой як чалавек, якi чакае ўдару. Гэта быў Грануй.

Казлiныя скуры! Бальдзiнi ўспомнiў. Некалькi дзён таму назад ён заказаў у Грымаля тонкую мяккую лайку на бювар графу Верамону, па пятнаццаць франкаў за полку. Але цяпер яна яму, шчыра кажучы, на лiха матары патрэбная, можна было б ашчадзiць грошы. З iнашага боку, а калi проста адаслаць пасыльнага?.. Хто ведае -- гэта можа зрабiць неспрыяльнае ўражанне, пачнуць балбатаць, распускаць чуткi: Бальдзiнi, бачыце, ужо ненадзейны, у Бальдзiнi больш няма заказаў... а гэта нядобра, не, не, такiя рэчы страшэнна збiваюць прадажную цану крамы. Лепей ужо прыняць гэтую непатрэбную скуру. Нiхто не павiнен раней, чым трэба, ведаць, што Джузэпэ Бальдзiнi змянiў сваё жыццё.

-- Увайдзi!

Ён упусцiў хлопчыка, i яны пайшлi на другую палавiну дома, наперадзе -- Бальдзiнi з запаленай свечкай, за iм -- Грануй са сваiмi скурамi. Грануй першы раз заходзiў у парфумную лаўку -- у такое месца, дзе пахi не былi нечым пабочным, а адкрыта займалi цэнтральнае месца. Зразумела, ён ведаў усе парфумныя i аптэчныя лаўкi горада, ён цэлыя ночы прастойваў перад iх вiтрынамi, прыцiскаючы нос да шчылiн у дзвярах. Ён ведаў усе пахi, якiмi тут гандлявалi, i часта сам сабе ствараў з iх цудоўныя духi. Так што нiчога неспадзяванага тут яго не чакала. Але сама гэтак, як музычна адоранае дзiця прагне пабачыць аркестр зблiзку або падняцца ў саборы на хоры, да схаванай клавiятуры аргана, так Грануй прагнуў убачыць парфумную лаўку з сярэдзiны, i, ледзь толькi пачуў, што Бальдзiнi трэба занесцi скуры, ён парупiўся ўзяць на сябе гэтае даручэнне.

I вось ён стаяў у лаўцы ў Бальдзiнi, у тым месцы Парыжа, дзе на самай сцiслай прасторы было сабрана мноства прафесiйных пахаў. У дрогкiм святле свечкi ён разгледзеў няшмат чаго, ды i тое мiмаходзь: цень канторкi з вагамi, чаплi пад фантанам, крэсла для заказчыкаў, цёмныя палiцы на сценах, бляск латунных iнструментаў i белыя налепкi на шклянках i тыглях; i пахаў ён улавiў не больш, чым чуў з вулiцы. Але ён адразу адчуў сур'ёзнасць, якая панавала ў гэтых сценах, мы ледзь былi не сказалi, свяшчэнную сур'ёзнасць, калi б слова "свяшчэнны" мела хоць якую значнасць для Грануя; ён адчуў халодную сур'ёзнасць, цвярозасць рамяства, сухую дзелавiтасць у кожным прадмеце мэблi, у начыннi, флакончыках, i бутэльках, i гаршках. I пакуль ён iшоў следам за Бальдзiнi, у цянi Бальдзiнi, бо Бальдзiнi не рабiў сабе лiшняга клопату, каб пасвяцiць яму, яго захапiла думка, што ягонае месца тут, i нiдзе больш, што ён застанецца тут, i больш нiдзе, што ён застанецца тут i адсюль пераверне свет дагары нагамi.

Зразумела, думка гэтая была бязглузда недарэчная. Не было нiчога, проста анiчагусенькi, што дазваляла б гарбароваму чаляднiку, якi выпадкова задыбаў сюды, падлетку невядома якога паходжання, без сувязяў, без пратэкцыi, без анiякай вагi ў саслоўi, трывала замацавацца ў самай ганаровай парфумнай гандлёвай установе Парыжа; тым болей што, як мы ведаем, лiквiдацыя фiрмы была ўжо, можна сказаць, поўнай пэўнасцю. Але ж i гаворка iшла нават не пра надзею, што праскочыла ў нясцiплых думках у хлопца, а пра ўпэўненасць. Ён ведаў, што пакiне гэтую лаўку толькi яшчэ адзiн раз, каб забраць у Грымаля вопратку, не больш за тое. Клешч учуў кроў. Гадамi ён таiўся, закуклiўшыся ў сабе, i чакаў. Цяпепр ён адчэпiцца i ўпадзе -- хай сабе без нiякай надзеi. Але тым большаю была ягоная ўпэўненасць.

Яны прайшлi лаўку. Бальдзiнi адчынiў задняе памяшканне, што з боку ракi, у якiм была кладоўка, i майстэрня, i лабараторыя, i дзе варылася мыла i збiвалася памада i ў пузатых бутлях мяшалiся пахучыя вадкасцi.

-- Сюды! -- сказаў ён i паказаў на вялiкi стол пад акном,-- кладзi iх сюды!

Грануй выйшаў з цянi Бальдзiнi, паклаў скуркi на стол, потым борздзенька адцыгнуў назад i стаў памiж Бальдзiнi i дзвярмi. Бальдзiнi нейкi час стаяў нерухома, адвёўшы свечку крыху ўбок, каб нiводная кропля воску не ўпала на стол, i слiзгаў костачкай пальца па гладкай паверхнi скуры. Потым перавярнуў верхнюю скурку i пагладзiў аксамiтны, грубы i разам з тым мяккi спод. Яна была вельмi добрая, гэтая скурка. Проста як выраблена на лайку. Будзе сушыцца i амаль не сядзе, а калi яе првiльна разгладзiць, яна зноў будзе паддатлiвая, ён адчуў гэта адразу, як толькi зацiснуў яе памiж вялiкiм i ўказальным пальцамi; яна магла б трымаць водар пяць або i дзесяць гадоў, гэта была вельмi, вельмi добрая скура -- можа, ён зробiць з яе пальчаткi, тры пары сабе, тры пары жонцы, на паездку ў Месiну.

Ён адвёў руку i замiлавана паглядзеў на свой рабочы стол -- усё ляжала напагатове: шкляная кювета на араматызацыю, шкляная пласцiна на сушку, ступкi, каб падмешваць тынктуру, мяла, шпатэль, пэндзлiк, i гладзiлка, i нажнiцы. Здавалася, гэтыя рэчы толькi заснулi, бо цёмна было, а ранiцай зноў прачнуцца. Можа, забраць i гэты стол з сабою ў Месiну? I сёе-тое з iнструменту, самае патрэбнае?.. За гэтым сталом вельмi добра працавалася. Ён быў з дубовых дошак -- i века, i рама з касым мацаваннем, на гэтым стале нiчога не хiсталася i не абярталася, ён не баяўся нiякай кiслаты, нiякага алею, нiякага парэзу нажом, нiшто яго не брала... Перавезцi яго ў Месiну? Гэта абыдзецца ў вялiкiя грошы! Нават калi адправiць морам! I таму ён будзе прададзены, i ўсё, што на iм, пад iм i побач з iм гэтак сама будзе прададзена! Бо хоць сэрца ў яго, Бальдзiнi, мяккае, затое характар --цвёрды, а таму ён выканае сваё рашэнне, як бы цяжка яму не абышлося, ён адасобiцца ад усяго са слязьмi на вачах, але ён усё ж зробiць гэта, бо ведае, што гэта правiльна, яму была дадзена азнака.

Ён павярнуўся iсцi. Тут ён заўважыў у дзвярах гэтага маленькага скурчанага чалавечка, пра якога ледзь быў не забыўся.

--Добра,-- сказаў Бальдзiнi.-- Перадай свайму майстру, што скура добрая. Днямi я зайду расплацiцца.

-- Я перадам,-- сказаў Грануй i не зрушыў з месца, заступiўшы дарогу Бальдзiнi, якi ўжо сабраўся пакiнуць майстэрню. Бальдзiнi аж крыху атарапеў, але нiчога не падазраючы, убачыў у паводзiнах хлопчыка не дзёрзкасць, а нясмеласць.

-- Што такое? -- спытаўся ён.--Ты маеш яшчэ што перадаць мне? Ну? Кажы!

Грануй стаяў панурыўшыся i глядзеў на Бальдзiнi тым позiркам, якi нiбыта выдае баязлiвасць, а на самай справе хавае насцярожанасць i напружанасць.

--Я хачу працаваць у вас, мэтр Бальдзiнi. У вас, у вашай краме я хачу працаваць.

Гэта было сказана не як просьба, а як патрабаванне, i, шчыра кажучы, не сказана, а выцiснута, як змяiнае сыканне. I зноў Бадльдзiнi прыняў пачварную самаўпэўненасць Грануя за дзiцячую бязраднасць. Ён ласкава яму ўсмiхнуўся.

-- Ты вучань дубiльшчыка, сынку мой,-- сказаў ён.-- У мяне няма працы вучню дубiльшчыка. У мяне ёсць свой чаляднiк, i мне вучань не патрэбен.

-- Вы хочаце надушыць гэтыя казлiныя скуры, мэтр Бальдзiнi? Гэтыя скуркi, якiя я вам прынёс, вы хочаце iх надушыць?-- прашаптаў Грануй, быццам не ўзяўшы да ведаму адказу Бальдзiнi.

-- Менавiта,-- сказаў Бальдзiнi.

-- "Амурам i Псiхеяй" Пелiсье? -- спытаўся Грануй i схiлiўся яшчэ нiжэй.

Па целе Бальдзiнi прабегла кволая сутарга жаху. Не таму, што ён спытаўся ў сябе, адкуль гэтаму хлопцу ўсё вядома так дакладна, а проста таму, што назва ненавiсных духоў, склад якiх ён сёння, на ганьбу сабе, не змог разгадаць, была сказана ўголас.

-- Як табе ў галаву прыйшла абсурдная iдэя, што я карыстаюся чужымi духамi, каб...

-- Ад вас iмi пахне,-- сказаў Грануй.-- Яны ў вас на лобе, i ў правай кiшэнi каптана ў вас ляжыць змочаная iмi хустачка. Яны нехарошыя, гэтыя "Амур i Псiхея", яны кепскiя, у iх надта многа бергамоту, i замнога размарыну, i вельмi мала ружовага алею.

-- Ага,-- сказаў Бальдзiнi, якi быў проста ашаломлены такiм паваротам гутаркi ў сферу дакладных ведаў.-- Што яшчэ?

-- Апельсiнавы цвет, салодкi лiмон, гваздзiкi, мускус, язмен, вiнны спiрт i яшчэ адна рэч, не ведаю, як яна называецца, вось яна, тут, глядзiце! У гэтай бутлi!-- I ён парнуў пальцам у цемру.

Бальдзiнi павёў свечнiкам у той бок, яго позiрк скiраваўся за ўказальным пальцам на палiцу, дзе стаяла бутля з шэра-жоўтым бальзамам.

-- Стыраксавы алей?

Грануй кiўнуў.

-- Але. Ён там, усярэдзiне. Стыраксавы алей.-- I ён скурчыўся, як ад сутаргi, разоў з дзесяць прамармытаў сабе слова "стыракс": "стыракс-стыракс-стыракс- стыракс-стыракс"...

Бальдзiнi паднёс свечку да гэтай чалавекападобнай iстоты, якая мармытала "стыракс", i падумаў: альбо ён апантанец, альбо шахрай i блазнюк, альбо прыродны талент. Бо цалкам магчыма, i нават напэўна, што названыя iм рэчывы ў правiльным спалучэннi маглi скласцi духi "Амур i Псiхея". Ружовы алей, гваздзiкi i стыракс -- якраз гэтыя тры кампаненты ён тк настойлiва шукаў сёння цэлы дзень; астатнiя часткi кампазiцыi -- яму здавалася, што iх ён тксама адгадаў,-- спалучалiся з iмi як сегменты цудоўнага круглага торта. Заставалася толькi высветлiць, у якiх дакладна суадносiнах iх трэба было спалучаць. Каб высветлiць гэта, яму, Бальдзiнi, давялося б эксперыментаваць некалькi дзён запар -- жахлiвая праца, бадай, яшчэ горшая, чым iдэнтыфiкацыя частак, трэба ж было б вымерваць, i важыць, i запiсваць, i пры гэтым быць халерна ўважлiвым, бо наймалейшая неасцярожнасць -- дрыжанне пiпеткi, памылка ў падлiку кропель -- магла ўсё чыста спляжыць. А кожны няўдалы дослед абыходзiўся жахлiва дорага. Кожная сапсаваная сцмесь каштавала цэлае багацце... Яму захацелася праверыць маладога чалавека, захацелася спытацца ў яго пра дакладную формулу "Амура i Псiхеi". Калi ён ведае яе з дакладнасцю да грама i да кроплi -- тады ён яўны махляр, якi нейкiм чынам вызнаў рэцэпт Пелiсье, каб уцерцiся ў давер i атрымаць месца ў Бальдзiнi. А калi ён разгадае яго прыблiзна, значыцца, ён генiй нюху i ў гэтай сваёй якасцi заслугоўвае цiкавасцi ў Бальдзiнi. Не тое каб Бальдзiнi ставiў пад пытанне прынятае iм рашэнне адысцi ад спраў! Нават калi гэты хлопец здабудзе iх цэлыя лiтры, Бальдзiнi i не падумае араматызаваць iмi лайку графу Вермону, але... Але ж не на тое чалавек на ўсё жыццё робiцца парфумнiкам, не на тое ж ён цэлае жыццё займаецца складаннем пахаў, каб за адзiн раз страцiць увесь свой прафесiйны жанр! Цяпер яго цiкавiла формула праклятых духоў, i больш за тое, ён хацеў даследаваць талент дзiўнага хлопчыка, якi прачытаў пах з ягонага лоба. Ён хацеў ведаць, што за гэтым крыецца. Простая цiкаўнасць, цi што большае.

-- У цябе, здаецца, тонкi нюх, хлопча, -- сказаў ён пасля таго, як Грануй перастаў крактаць. Ён вярнуўся назад у майстэрню, каб асцярожна паставiць свечнiк на стол.

-- У мяне найлепшы нюх у Парыжы, мэтр Бальдзiнi,-- зашапялявiў Грануй.-- Я ведаю ўсе пахi на свеце, усе, якiя ёсць у Парыжы, толькi не ведаю некаторых назваў, але я магу iх вывучыць, усе назвы, iх няшмат, усяго некалькi тысяч, я iх усе вывучыў, я нiколi не забуду назвы гэтага бальзаму, стыракс, бальзам называецца стыракс, стыракс...

-- Сцiхнi! -- зкрычаў Бальдзiнi.-- Не перабiвай, калi я гавару! Ты дзёрзкi i самаўпэўнены. Нiводзiн чалавек не ведае тысячы назваў, а ўсяго некалькi сотняў, бо ў нашым рамястве iх не болей, чым некалькi сотняў, усё астатняе не пах, а смурод!

Грануй, якi ў хвiлiны выбуху свайго красамоўства амаль выпрастаўся фiзiчна i нават у нейкi момант узбуджана замахаў рукамi, выпiсваючы ў паветiры колы, каб паказаць, як ён ведае "ўсё, усё", пачуўшы адказ Бальдзiнi, адразу панiк, зноў абярнуўся ў маленькую чорную жабку i нерухома застыў на парозе, хаваючы нецярплiвасць.

-- Я, -- сказаў Бальдзiнi,-- зразумела, даўно сцямiў, што "Амур i Псiхея" складаюцца са стыракса, ружавага алею i гваздзiкоў, атаксама бергамоту i размарынавага экстракту et cetera. Каб устанавiць гэта, трэба, як той казаў, мець тонкi нюх, i вельмi можа нават быць, што Бог даў табе такi нюх, як i многiм, многiм iншым людзям -- асаблiва ў тваiм узросце. Але ж парфумнiку,-- i тут ён падняў угору палец i набычыў грудзi,-- але ж парфумнiку мала мець тонкi нюх. Яму патрэбен вывераны за многiя дзесяткi гадоў, непадкупна дзейсны орган нюху, якi разгадвае нават самыя заблытаныя пахi -- iх складнiкi i прапорцыi, а таксама ўмее кампанаваць новыя, модныя сумесi пахаў. Такi нос -- i ён пастукаў пальцам па сваiм -- за так нiкому не даецца, малады чалавек! Такi нос -- узнагарода за руплiвасць i настойлiвасць. Няўжо ты мог бы проста так, з лёту, назваць дакладную формулу "Амура i Псiхеi"? Ну, мог бы?

Грануй не адказваў.

-- Можа, ты скажаш мне яе хоць прыблiзна эскiзна, у агульных рысах?-- сказаў Бальдзiнi i крыху нахiлiўся наперад, каб лепей разгледзець затоенае ў дзвярах жабяня.-- Хоць бы прыкладна, збольшага? Ну? А яшчэ найлепшы нос у Парыжы!

Але Грануй маўчаў.

-- Вось бачыш,-- сказаў Бальдзiнi задаволена i расчаравана.-- Ты не ведаеш. Ясна, не ведаеш. Адкуль табе ведаць. Ты з тых, хто за мiскай вызначае, што ў супе-- пятрушка цi маркоўнiк. Ну што ж -- гэта ўжо сёе-тое. Але да кухара табе яшчэ далёка. У кожным мастацтве, а таксама ў кожным рамястве -- укруцi гэта сабе ў мазгi, перш чым пойдзеш дахаты, -- талент амаль нiчога не значыць, галоўнае -- вопыт, набыты сцiпласцю i рупнасцю.

Ён ужо працягнуў руку, каб узяць са стала свечнiк, калi ад дзвярэй засыкаў глухi глас Грануя:

--Я не ведаю, што такое формула, мэтр, гэтага я не ведаю, а так -- ведаю ўсё.

-- Формула -- гэта альфа i амега ўсякай парфумы,-- строга адказаў Бальдзiнi, бо ўжо збiраўся закончыць размову.-- Яна ёсць карпатлiва зробленае прадпiсанне, у якiх суадносiнах трэба змешваць асобныя iнгрэдыенты, каб узнiк пажаданы адзiны i непаўторны водар; вось што такое формула. Яна ёсць рэцэпт -- калi ты лепей разумееш гэтае слова.

-- Формула, формула,-- хрыпла прамовiў Грануй, i яго постаць у раме дзвярэй азначылася больш выразна.-- Не трэба мне нiякай формулы. Рэцэпт у мяне ў носе. Змяшаць iх вам, мэтр, змяшаць? Змяшаць?

-- Як гэта?-- ускрыкнуў Бальдзiнi гучней, чым яму след было, i паднёс свечку да твару гнома.-- Як гэта -- змяшаць?

Грануй упершыню не адхiнуўся.

-- Дык жа яны ўсе тут, гэтыя пахi, якiя патрэбны, яны ўсе тут у гэтым пакоi,-- сказаў ён i зноў тыцнуў пальцам у цемру.-- Ружавы алей вунь там! А там апельсiнавы цвет! А там гваздзiкi! А там размарын!...

-- Ясна, яны там,-- ускiпеў Бальдзiнi.-- Усе яны там! Але ж кажу табе, дурная твая конаўка, ад iх нiякага толку, калi не ведаеш формулы!

-- Вунь там язмен! Вунь там вiнны спiрт! Вунь там стыракс!-- хрыпла пералiчваў Грануй, паказваючы тое цi iншае месца ў памяшканнi, дзе было так цёмна, што ледзь можна было разгледзець палiцы з бутлямi.

-- Ты, здаецца, можаш бачыць поначы, га?-- сказаў Бальдзiнi.-- У цябе не толькi тонкi нюх, але i самы востры зрок у Парыжы, праўда? Калi ў цябе такi ж самы i слых, дык растапыр шырэй свае вушы, i я табе скажу: ты маленькi хлус. Напэўна тое-сёе свiснуў у Пелiсье, падгледзеў штосьцi, га? I думаеш, можаш укручваць мне глузды?

Грануй стаяў цяпер у дзвярах ужо выпрастаны, так сказаць, на поўны рост, крыху расставiўшы ногi i растапырыўшы рукi, так што нагадваў чорнага павука, якi чапляецца за парог i раму.

Дайце мне дзесяць хвiлiн,-- даволi сур"ёзна сказаў ён,-- i я вам зраблю "Амура i Псiхею". Проста тут i зараз, у гэтым пакоi.

-- Думаеш, я я дазволю табе гаспадарыць у маёй майстэрнi? Хапацца за эсэнцыi, цана якiм -- цэлае багацце?

-- Але, -- сказаў Грануй.

-- Бач ты яго! -- Бальдзiнi ледзь не задыхнуўся ад нечаканасцi. Потым набраў у грудзi паветра, перавёў дух i доўга-доўга задуменна глядзеў на гэтага кепа. Зрэшты, цi не ўсё адно, думаў ён, бо ж заўтра i так будзе пастаўлена кропка. Я, вядома, знаю, што ён не зробiць таго, на што замахнуўся, i нават не можа гэтага магчы, гэтага не змог бы сам вялiкi Франжыпанi. Але чаму ж бо мне на свае вочы не пераканацца ў тым, у чым я i так перакананы? А раптам аднаго разу ў Месiне мне заверне ў галаву (у старых часам бываюць заскокi i самыя вар"яцкiя iдэi), што я не распазнаў генiя, вундэркiнда, iстоты, шчодра адоранай ласкай Божай... Гэта выключана. Паводле ўсяго, што мне падказвае розум, гэта выключана... Але ж бываюць цуды? Бываюць. I вось, калi я буду памiраць у Месiне, на смяротным ложку мяне наведае думка: таго вечара ў Парыжы табе быў яўлены цуд, а ты сам затулiў сабе вочы!.. Гэта было б не вельмi прыемна, Бальдзiнi! Хай ужо гэты прыдурак вылье на стол некалькi кропляў ружавага алею i мускуснай настойкi, ты б iх таксама разлiў, калi б цябе яшчэ сапраўды цiкавiлi духi ад Пелiсье. I што там тых некалькiх кропляў -- так, дарагiх, вельмi, вельмi дарагiх --у параўнаннi з надзейнасцю ведаў i спакойнай старасцю?

-- Паслухай! -- сказаў ён сумысля строга.-- Паслухай! Я... дарэчы, як цябе завуць?

-- Грануй, -- сказаў Грануй.-- Жан-Батыст Грануй.

-- Ага,-- сказаў Бальдзiнi.-- Дык вось паслухай, Жан-Батыст Грануй! Я перадумаў. Ты мецьмеш магчымасць цяпер жа вось тут, даказаць тое, што сказаў. I разам з гэтым табе даецца нагода сваiм скандальным правалам прыхапiць крыху сцiпласцi, якая, дабрадзея твая ў тваiм маладым узросце -- i гэта можна дараваць-- яшчэ наўрад цi развiлася, i яна ёсць абавязковая перадумова твайго далейшага поступу як члена цэху, як чалавека i як добрага хрысцiянiна. Я гатовы за свой кошт даць табе гэты ўрок, бо з пэўнай прычыны схiляюся сёння да шчодрасцi, i, хто ведае, можа, калi-небудзь успамiн пра гэтую сцэну распацешыць мяне да слёз. Але не думай сабе, што табе ўдасца мяне ашукаць! У Джузэпэ Бальдзiнi нос стары, затое нюх востры, дастаткова востры, каб адразу ўлавiць самую малую рознiцу памiж тваёй мiкстурай i вось гэтым прадуктам! --I ён дастаў з кiшэнi прамочаную "Амурам i Псiхеяй" хустачку i памахаў ёю перад носам у Грануя.-- Падыдзi ж сюды, ты, самы лепшы нос Парыжа! Падыдзi да стала, пакажы, на што ты здатны! Утры мне носа! Але глядзi мне, нiчога тут не разбi i не абярнi. I нiчога не руш! Спачатку я запалю болей святла. Мы зладзiм iлюмiнацыю ў гонар гэтага маленькага эксперыменту, добра?

I з гэтымi словамi ён узяў дзве свяцiльнi з краю вялiкага дубовага стала i запалiў iх. Ён паставiў усе тры свечкi побач адну з адной на заднiм доўгiм баку, адсунуў скуры i вызвалiў сярэдзiну стала. Потым спакойнымi, але ўвiшнымi рухамi зняў з маленькай этажэркi i прынёс патрэбнае на дослед начынне: вялiкую пузатую бутлю з-пад малака, шкляную лейку, пiпетку, маленькую i вялiкую мензуркi -- i па ўзорным парадку расставiў усё гэта на дубовай стальнiцы.

Грануй тым часам адарваўся ад дзвярэй. За час напышлiвай прамовы Бальдзiнi з яго сышла ўся здранцвеласць, насцярожанасць, прыгнечанасць. Ён чуў толькi згоду, толькi "так" з унутраным трыумфам дзiцяцi, якое настырнай упартасцю дабiлася нейкай саступкi i якому пляваць на ўсякiя абмяжоўкi, умовы i маральныя засцярогi. Яго поза пасвабаднелася, упершыню ён быў падобны на чалавека больш, чым на жывёлу. Ён прапусцiў мiма вушэй канец казанi Бальдзiнi, ведаючы, што перасiлiў яго, што той ужо не не дасць з iм сабе рады.

Пакуль Бальдзiнi корпаўся каля стала са свечкамi, Грануй шмыгнуў у бакавую цемру майстэрнi, дзе стаялi стэлажы з каштоўнымi эсэнцыямi, алеямi i тынктурамi, i, следуючы за ўпэўненым чуццём свайго носа, борздзенька падхапiў з палiц патрэбныя яму флаконы. Лiкам iх было дзевяць: эсэнцыя апельсiнавага цвету, але i лiмонны, гваздзiковы i ружавы, экстракт язмену, бергамоту i размарыну i бальзам стыраксу, якi ён момантам хапнуў з верхняй палiцы i паставiў на край стала. Напаследак ён прытарабанiў балон высокапрацэнтовага вiннага спiрту. Потам стаў за плячыма ў Бальдзiнi (той усё яшчэ педантычна расстаўляў свой посуд --крыху ссоўваў адну шклянку, крыху падсоўваў другую, каб усё мела свой добры, здавён заведзены парадак i эфектна ззяла ў святле свечак) i пачаў чакаць, нецярплiва дрыжучы, пакуль стары адыдзе i дасць яму месца.

-- Так! -- сказаў нарэшце Бальдзiнi, адступаючыся ўбок.-- Тут расстаўлена ўсё, што трэба на твой... назавём яго з ласкi "эксперыментам". Нiчога мне тут не пабi, нiчога не разлi! Памятай: гэтыя вадкасцi, якiмi табе зараз будзе дазволена карыстацца аж пяць хвiлiн, маюць такую каштоўнасць i яны такiя рэдкасныя, што ты больш нiколi ў жыццi не атрымаеш iх у такой канцэнтраванай форме.

-- Колькi вам нарабiць, мэтр? -- спытаўся Грануй.

-- Колькi -- чаго? -- неўразумела перапытаў Бальдзiнi, якi яшчэ не скончыў сваёй прамовы.

-- Колькi гэтых духоў? -- хрыпла адказаў Грануй.-- Вам iх колькi трэба? Хочаце, вунь тую тоўстую флягу па беражкi? --I ён паказаў на змяшальнiк ёмiстасцю ў добрыя тры лiтры.

-- Не, не трэба! -- з жахам закрычаў Бальдзiнi, i ў ягоным крыку быў страх, такi самы глыбокi, як i стыхiйны страх перад марнатраўствам, страх за сваю маёмасць. Але, нiбы засаромеўшыся гэтага самавыкрывальнага крыку, ён зарыкаў.-- I не перабiвай мяне -- потым крыху супакоiўся i -- ужо з лёгкай iронiяй у голасе:-- Навошта нам тры лiтры духоў, якiх мы абодва не цэнiм? Па сутнасцi, даволi i палавiны мензуркi. Як што, аднак, такiя малыя колькасцi цяжка змешваць дакладна, я дазваляю табе запоўнiць змяшальнiк на трацiну.

-- Добра,-- сказаў Грануй. --Я напоўню гэтую фляжыну да палавiны "Амурам i Псiхеяй". Толькi ж, мэтр Бальдзiнi, я зраблю гэта па-свойму. Я не ведаю, як трэба па правiлах мастацтва, я гэтаму не вучаны, а па-свойму зраблю.

-- Калi ласка!-- сказаў Бальдзiнi, якi ведаў, што ў такой справе не бывае нiякiх "па-мойму" або "па-твойму", а ёсць толькi адзiн, адзiна магчымы i правiльны спосаб: ведаючы формулу i зыходзячы з зададзенай колькасцi духоў, трэба зрабiць адпаведныя разлiкi i з розных эсэнцый выпрадукаваць строга пэўную колькасць канцэнтрату, якi, у сваю чаргу, у дакладнай прапорцыi, якая звычайна вагаецца мiж адзiн да дзесяцi i адзiн да дваццацi, трэба разбавiць алкаголем да канечнага прадукту. Iншага спосабу, ён ведаў, няма. I таму тое, што ён цяпер убачыў i за чым назiраў спачатку пакеплiва i скептычна, потым разгублена i нарэшце толькi з бездапаможным здзiўленнем, здалося яму самым сапраўдным дзiвам. I сцэна гэтая так урэзалася яму ў памяць, што ён не забыў яе да канца сваiх дзён.

Грануй найперш адкаркаваў бутлю з вiнным спiртам. Добра напяўшыся, ён падняў цяжкую пасудзiну амаль на вышыню свайго росту, бо якраз так высока стаяў змяшальнiк з насаджанай на яго лейкай, куды ён без мензуркi ўлiў алкаголь проста з балона. Бальдзiнi здрыгануўся, убачыўшы такое жахлiвае блюзнерства i бездапаможнасць; мала таго, што хлопец перавярнуў дагары нагамi ўвесь парфумнiцкi светапарадак, пачаўшы з растваральнiка i не маючы пры гэтым канцэнтрату, якi трэба разбавiць,-- у яго i фiзiчнай сiлы на гэта не было! Ён дрыжаў ад натугi, а Бальдзiнi зусiм падупаў з духу i толькi чакаў, што цяжкi балон вось-вось грымнецца i ўдрузг разнясе ўсё на стале.. Свечкi, думаў ён, госпадзе, толькi б не абярнуў свечкi! Будзе выбух, ён мне пусцiць дымам увесь дом!.. I ўжо хацеў быў кiнуцца да стала, каб вырваць у вар"ята балон, але тут Грануй сам паставiў яго на месца, пасля апусцiў на падлогу i зноў закаркаваў. У змяшальнiку калыхалася лёгкая празрыстая вадкасць -- нi кропелькi не пралiлося мiма. Некалькi iмгненняў Грануй пераводзiў дух з такiм задаволеным тварам, быццам самая цяжкая праца ўжо зробленав. I праўда, усё далейшае пайшло так шпарка, што Бальдзiнi ледзьве паспяваў заўважаць паслядоўнасць альбо хоць парадак аперацый, не кажучы пра тое, каб разумець працэс.

Здавалася, Грануй наўздагад хапаў той цi iншы флакон з духмянай эсэнцыяй, вымаў з яго шкляны каранец, на секунду падносiў да носа змесцiва, а потым вытрэсваў з адной бутэлечкi, накапваў з другой, выплёхваў з трэцяй у лейку i так далей. Да пiпеткi, прабiркi, лыжачкi i мяшалкi -- прыладаў, якiя дазвалялi парфумнiку авалодаць складаным працэсам змешвання, Грануй не дакрануўся нi разу. Ён быццам забаўляўся, як малое дзiця, якое хлюпае, плёскае i плешчацца з вадою, травою i гразёю, забоўтвае нейкую калатушу, а потым заяўляе, што гэта, бычыце, суп. Так, як дзiця, думаў Бальдзiнi, i з выгляду дзiця, нягледзячы на гузаватыя рукi, рабы, увесь у шнарах i воспiнах твар i старэчы нос бульбiнай. Ён здаўся мне старэйшым, чым ён ёсць, а цяпер здаецца маладзейшым; ён быццам дваiцца i траiцца, як тыя недаступныя, неспасцiгальныя, капрызныя маленькiя недачалавекi, якiя нiбыта нявiнна думаюць толькi пра сябе, хочуць у свеце ўсё падначалiць i нават могуць гэта зрабiць, калi не акiлзаць iх манiю велiчы, не ўжыць да iх самых строгiх выхаваўчых мер i не прывучыць iх да дысцыплiнаванага iснавання паўнацэнных людзей. Такi вось маленькi фанатык агнездаваўся ў гэтым маладым хлапчаняцi; з агнём у вачах стаiць ён каля стала, забыўшыся на ўсё навокал, не ўсведамляючы, што ў майстэрнi ёсць яшчэ нешта апрача яго i гэтых флаконаў, якiя ён няўклюдна, але борздзенька падносiць да лейкi, каб змяшаць сваю iдыёцкую суп-калатушу, а потым катэгарычна настойваць -- а яшчэ i верыць у гэта! -- што ён склаў вытанчаныя духi "Амур i Псiхея". У мiгатлiвым святле свечак Бальдзiнi бачыў, як цынiчна i самаўпэўнена ўпраўляўся чалавек каля стала,-- i жахаўся ад агiды! Такiх, як гэты, падумаў ён i на нейкi момант адчуў тую самую горыч, i роспач, i шаленства, як i раней, у змроку, калi глядзеў на ахоплены чырвоным заравам горад,-- такiх раней не было; гэта цалкам новы экземпляр чалавечай пароды, ён мог узнiкнуць толькi ў эпоху расхлябанага, распуснага бясчасся...

Але яго трэба правучыць, гэтага самаўпэўненага хлопца! Хай вось толькi скончыць свой смяхотны спектакль, яму ўжо будзе адважана, ён выпаўзе адгэтуль ракам, нiкчэма! Дрэнь! Сённяшнiм часам увогуле нi з кiм не варта звязвацца, столькi навокал усякай набрыдзi кiшыць! Бусел так захапiўся сваiм абурэннем i гiдлiвасцю да эпохi бясчасся, што не адразу ўцямiў, чаму Грануй раптам пазатыкаў усе флаконы, зняў лейку, а саму бутлю ўхапiў за рыльца, прыкрыў левай далоняй i моцна страсянуў. Толькi калi бутля некалькi разоў перавярнулася ў паветры, а яе каштоўнае змесцiва рванулася, як лiманад з жывата ў горла i назад, у Бальдзiнi вырваўся лямант гневу i жаху. "Стой!" -- хрыпла застагнаў ён.-- Годзе! Перастань! Баста! Пастаў бутлю на стол i больш нiчога не чапай, ясна? Больш нiчога пальцам не руш! Мусiць, я зусiм ужо з'ехаў, паслухаўшыся тваёй дурной балбатнi. Тое, як ты за ўсё хапаешся, твая грубасць, твая прымiтыўная тупасць паказваюць, што ты нiчога не петрыш, што ты варвар i невук i да таго ж нахабны смаркач. Ты не можаш змяшаць лiманад, табе нельга даверыць гандляваць простай лакрычнай вадой, а ты лезеш у парфуму! Будзь рады i дзякуй, што твой гаспадар дапускае цябе да дубiльнага расолу! I нiколi, чуеш ты, нiколi не пераступай парога ў дом да парфумнiка!"

Так кiпеў Бальдзiнi. I пакуль ён гневаўся, прастора вакол яго напоўнiлася пахам "Амура i Псiхеi". У духмянасцi ёсць пераканаўчасць, якая мацнейшая за словы, вiдавочнасць, адчуванне, волю. Пераканаўчасць паху неабвержная, неадольная, яна ўваходзiць у нас, як уваходзiць у нашыя лёгкiя паветра, якiм мы дыхаем, яна напаўняе, запаўняе нас па берагi.

Грануй адставiў бутлю, зняў з рыльца мокрую руку i выцер яе аб курту. Адзiн, два крокi назад, няўклюдны паклон усiм целам пад градам павучанняў Бальдзiнi дастаткова ўскалыхнулi паветра, каб разнесцi толькi што створаны водар. Хоць Бальдзiнi яшчэ бушаваў, i выклiнаў , i лаяўся, з кожным уздыхам яго шаленства ўсё больш выдыхалася. Ён здагадваўся, што пераможаны, таму фiнал ягонай прамовы змог узнесцiся толькi да пустога пафасу. Ён змоўк, даволi доўга маўчаў i яму ўжо лiшнi быў Грануеў даклад: "Гатова". Ён i так усё ведаў.

Алде нягледзячы на гэта, хоць яго з усiх бакоў апанаваў пах "Амура i Псiхеi", ён падышоў да старога дубовага стала зняць пробу. Дастаў з кiшэнi каптана, з левага, свежую беласнежную карункавую хустачку, расправiў яе i змачыў некалькiмi кроплямi, якiя высмактаў доўгай пiпеткай са змяшальнiка. Памахаўшы хустачкай у выцягнутай руцэ, каб выветрыць, ён потым прывычным далiкатным рухам правёў яго ў сябе пад носам, уцягваючы пах. У час доўгага выдыху ён вымушаны быў прысесцi на зэдлiк. Яшяэ хвiлiну назад яго тваор быў барвовы ад шалу --цяпер ён раптам спалатнеў.

-- Неверагодна,-- цiха прамармытаў ён,-- далiбог, так не бывае. -- Ён зноў i зноў прыцiскаў хустачку да носа, i прынюхваўся, i круцiў галавой, i мармытаў: "Так не бывае". Гэта былi "Амур i Псiхея", несумненна "Амур i Псiхея", ненавiсная, генiяльная сумесь пахаў, скапiраваная з такой дакладнасцю, што i сам Пелiсье, пабажыцца можа, не здолеў бы адрознiць яе ад свайго прадукту. "Не, так не бывае..."

Маленькi i бледны, сядзеў вялiкi Бальдзiнi на зэдлiку i выглядаў смешна са сваёй хустачкай у руцэ, ён сюд-туд прыцiскаў яе да носа, як паненка з насмаркам. Ён проста страцiў дар мовы. Ён ужо нават не мог вымавiць "не, так не бывае!", а толькi цiха кiваў i кiваў галавой, неадрыўна гледзячы на змяшальнiк, i манатонна лапатаў: "Гм, гм, гм... гм, гм, гм... гм, гм, гм..." Праз нейкi час Грануй наблiзiўся i молўчкi, як цень, падышоў да стала.

-- Гэта кепскiя духi,-- сказаў ён,-- яны вельмi няўмела складзены, гэтыя духi.

-- Гм, гм, гм,-- сказаў Бальдзiнi, а Грануй -- далей:

-- Калi вы дазволiце, мэтр, я iх папраўлю. Дайце мне адну хвiлiнку, i я складу вам з iх прыстойныя духi!

-- Гм, гм, гм, -- сказаў Бальдзiнi i кiўнуў. Не таму, што ён згадзiўся, а таму, што быў такi апатычна бездапаможны, што толькi i мог сказаць "гм, гм, гм", i нават не спрабаваў умяшацца, калi Грануй другi раз прыступiўся да справы, другi раз налiў спiрту з балона ў змяшальнiк -- у тыя духi, што ўжо ў iм былi, другi раз як бы наўгад, не трымаючыся нi паслядоўнасцi, нi прапорцыi, абярнуў у лейку змесцiва флаконаў. Толькi пад канец усёй працэдуры -- гэтым разам Грануй не трос бутлю, а толькi асцярожна нахiляў яе, як келiх з каньяком, магчыма, з павагi да датклiвасцi Бальдзiнi, а можа таму, што гэтым разам змесцiва здавалася яму больш каштоўным,-- дык вось цяпер, калi ўжо гатовая вадкасць калыхалася ў бутлi, Бальдзiнi выйшаў з шоку i падняўся з зэдлiка, зразумела, усё яшчэ прыцiскаючы да носа хустачку, быццам хацеў засланiцца ад новага напору на ягоную душу.

-- Гатова, мэтр,-- сказаў Грануй.-- Цяпер атрымаўся зусiм неблагi пах.

-- Так, так, добра,-- адказваў Бальдзiнi, адмахваючыся вольнай рукою.

-- Вы не хочаце ўзяць пробы? -- зноў завуркатаў Грануй.-- Няўжо не будзеце, мэтр? I не паспрабуеце?

-- Потым, цяпер я не схiльны да пробаў... мне не да iх. Цяпер iдзi! Iдзi сюды!

I ён узяў свечнiк i пайшоў да дзвярэй у лаўку. Грануй за iм. Вузкiм калiдорам яны прайшлi да чорнага ходу. Стары, шаркаючы, падышоў да нiзкiх дзверкаў, адвёў засаўку, адчынiў i ступiў убок, каб прапусцiць хлопца.

-- А цяпепр мне ўжо будзе можна працаваць у вас, мэтр, можна? -- спытаўся Грануй, ужо на парозе, зноў згорблены, зноў насцярожаны.

-- Не ведаю,-- сказаў Бальдзiнi,-- я падумаю. Iдзi!

I тады Грануў умомант знiк, прапаў, паглынуты цемрай. Бальдзiнi стаяў i глядзеў у ноч. У правай руцэ свечнiк, у левай хустачка, як чалавек, у якога з носа пайшла кроў, а адчуваў усё-ткi толькi страх. Ён хуценька зачынiў дзверы на засаўку. Потым адняў ад твару хустачку, сунуў яе ў кiшэню i праз лаўку вярнуўся ў майстэрню.

Пах быў такi нябесна прыемны, што ў Бальдзiнi аж слёзы нагарнула. Яму не трэба было браць пробы, ён толькi стаяў каля стала i дыхаў. Парфума была цудоўная. У параўнаннi з "Амурам i Псiхеяй" гэта было -- як сiмфонiя перад адзiнокiм пiлiканнем скрыпкi. I яшчэ нешта большае. Бальдзiнi заплюшчыў вочы, i ў iм прачнулiся самыя ўзнёслыя ўспамiны. Ён убачыў сябе маладым кавалерам на шпацыры ў садах вечаровага Неапаля; ён убачыў сябе ў абдымках прыгожай смуглянкi, убачыў сiлуэт букета ружаў на падваконнi пад парывамi начнога ветру; ён пачуў зусiм блiзка, над вухам, шэпт: "Я кахаю цябе" i адчуў, як у яго ад асалоды валасы заварушылiся, цяпер! цяпер, у гэтую хвiлiну, у гэта самае iмгненне! Ён расплюшчыў вочы i застагнаў ад шчасця. Гэтыя духi былi не духi, вядомыя дагэтуль. Гэта быў не водар, якi паляпшае ваш пах, не нацiранне, не прадмет туалету. Гэта была своеасаблiвая, новая рэч, якая магла выдабыць з сябе цэлы свет, чароўна багаты свет, i вы адразу забывалi ўсё мярзотлiвае, што было навокал, i адчувалi сябе такiм багатым, такiм удачлiвым, такiм добрым...

Валасы на галаве ў Бальдзiнi ўлеглiся, i яго агарнуў дурманлiвы душэўны спакой. Ён узяў скуру, казлiныя скуры, што ляжалi на краi стала, узяў нож, i раскроiў скуру. Потым склаў кавалкi ў шкляную кювету i залiў iх новымi духамi. Потым накрыў кювету шкляной пласцiнай, пералiў рэшту духмянасцi ў два флакончыкi, наляпiў на iх этыкеткi, а на iх напiсаў назву "Неапалiтанская ноч". Потым патушыў святло i выйшаў.

Наверсе, на вячэры, ён нiчога не сказаў жонцы. Найперш ён нiчога не сказаў жонцы пра ўрачыста-святое рашэнне, якое прыняў удзень. Жонка яго таксама нiчога не сказала, бо заўважыла, што ён павесялеў, i была з гэтага вельмi радая. Не пайшоў ён i ў Нотр-Дам дзякаваць Богу за сiлу свайго характару. Вой, у гэты дзень ён упершыню забыўся памалiцца нанач.

На ранiцу ён выправiўся да Грымаля. На добры пачатак заплацiў за лайку, заплацiў цалкам, без лiшняга торгу i буркатнi. А потым запрасiў Грымаля ў "Срэбную вежу" на пляшку белага i выкупiў у яго вучня Грануя. Зразумела не сказаў, чаму i навошта той яму спатрэбiўся. Нахлусiў нечагась пра буйны заказ на пахучую лайку, а для яго выканання яму патрэбен неабучаны памагаты. Патрэбна, сказаў, сцiплае хлапчо, каб выконвала просценькiя даручэннi, кроiла скуры i ўсякае такое iншае. Ён заказаў яшчэ ану пляшку i прапанаваў дваццаць лiўраў адшкадавання за нязручнасцi Грымалю пасля зыходу Грануя. Дваццаць лiўраў былi сума немалая. Грымаль адразу згадзiўся. Яны вярнулiся ў гарбарню, дзе Грануй, як нi дзiўна, ужо чакаў з клуначкам. Бальдзiнi заплацiў тыя дваццаць лiўраў i тут жа, ведаючы, што гэта самы лепшы гешэфт у ягоным жыццi, забраў хлопца з сабой.

Грымаль, якi быў таксама перакананы, што пафартунiла яму нарвацца на дурнiцу, вярнуўся ў "Срэбную вежу", спаражнiў там яшчэ дзве пляшкi, потым, пад полудзень, перабраўся ў "Залаты леў" на другiм беразе, напiўся яшчэ i там пад самую загнетку, i, калi позна ўвечары спрабаваў зноў перабрацца ў "Срэбную вежу", пепраблытаў вулiцы Жафруа л'Анье i Нонэндзье i, замест таго, каб, як ён лiчыў, апынуцца на мосце Мары, фатальным чынам трапiў на набярэжную Вязаў, адкуль шабоўтнуўся ў ваду, як у мяккi ложак. Ён памёр iмгненна. Аднак рацэ спатрэбiўся яшчэ нейкi час, каб звалачы яго з плыткага, мiма прышвартаваных лодак, на большую быстрыню, i толькi рана ранiцай гарбар Грымаль, цi хутчэй яго набрынялы труп, цiха сплыў унiз па рацэ, на захад.

Калi ён праплываў мiма моста Мяняйлаў, бясшумна, не чапляючыся за апоры, Жан-Батыст Грануй за дваццаць метраў над iм якраз укладваўся спаць. Яму быў пастаўлены тапчан у заднiм кутку майстэрнi Бальдзiнi, i цяпер ён збiраўся легчы, тым часам як яго былы гаспадар, распластаўшыся, плыў унiз па халоднай Сене. Грануй з прыемнасцю згарнуўся i зрабiўся маленькi, нiбы клешч. Засынаючы, ён усё глыбей апускаўся ў самога сябе i трыумфальна ўязджаў у сваю ўнутраную фартэцыю, дзе ён свяктаваў у крозах нейкую перамогу нюху, гiганцкую оргiю з густым дымам ладану i мiры ў свой гонар.

Набыццё Грануя сталася пачаткам узлёту фiрмы Джузэпэ Бальдзiнi да нацыянальнай i нават еўрапейскай вядомасцi. Персiдскi званочак дзылiнкаў не ацiхаючы, чаплi бесперастанку фантанавалi ў лаўцы на мосце Мяняйлаў.

Першага ж вечара Граную давялося намяшаць вялiкi балон "Неапалiтанскай ночы", з якога на другi дзень было прададзена восемдзесят флаконаў. Слава гэтых пахошчаў шырылася з шалёнай хуткасцю. У Шанье ўваччу рэзала: столькi давялося пералiчыць грошай, i забалела спiна ад нiзкiх паклонаў. А аднаго разу дзверы -- на ўсю сцежу! i заходзiць лёкай самога графа д’Аржансона i крычыць, як умеюць крычаць толькi лёкаi, што -- падавай яму аж пяць бутэлек новай парфумы, i Шанье яшчэ чвэрць гадзiны пасля таго, як той сышоў, дрыжаў ад пачцiвага страху, бо граф д'Аржансон быў Iнтэндант i Ваенны мiнiстр Яго Вялiкасцi i самы ўплывовы чалавек у Парыжы.

Пакуль Шанье адзiн адбiваў у лаўцы налёты пакупцоў, Бальдзiнi з сваiм новым вучнем замкнуўся ў майстэрнi. Каб неяк апраўдаць гэта, ён паднёс Шанье нейкую фантастычную тэорыю, якую назваў "рацыяналiзацыяй i падзелам працы". З ягоных слоў выходзiла, што ён гады-гадамi цярплiва сачыў, як Пелiсье i такiя, як ён, суб'екты, пагарднiкi i пагрэбнiкi цэхавых традыцый, адбiвалi ў яго клiентуру i пэцкалi рэпутацыю фiрмы. Але цяпер яго прарвала. Цяпер ён прымае iх нахабны выклiк i заплацiць гэтым выпаўзням, гэтым выскачкам, гэтым выкалупням той самай манетай. Штосезону, штомесяца, а калi спатрэбiцца, дык i штотыдня ён будзе дэбютаваць новымi духамi -- i якiмi ж духамi! Ён адкрывае залатадайную жылiну сваёй творчасцi. А дзеля гэтага трэба, каб ён, паслугуючыся толькi неабвучаным чаляднiкам, цалкам аддаўся вырабу духмянасцяў, тым часам як Шанье павiнен прысвяцiць сябе выключна iх збыту. Гэта сучасная метода, уталкоўваў ён Шанье, адкрые новы раздзел у гiсторыi парфумнага мастацтва, змяце канкурэнтаў i зробiць нас бясконца багатымi -- так, ён свядома i падкрэслена казаў "нас", бо збiраўся адшчыкнуць свайму старому адданаму чаляднiку пэўны працэнт ад гэтых "бясконцых" багаццяў.

Яшчэ некалькi дзён назад Шанье палiчыў бы такiя словы свайго гаспадара знакам пачатку старэчага маразму. "Ну вось, ён гатовенькi для "Шарытэ",-- падумаў бы ён.-- Яшчэ крыху, i ён зусiм звiхнецца".

Але цяпер ён больш нiчога такога не думаў. Не было калi думаць -- зашмат працы. А працы было аж так шмат, што вечарамi ён ледзь знаходзiў у сабе сiлу апаражнiць бiтком набiтую касу i адлiчыць сабе сваю долю.. Ён нi на хвiлiну не засумняваўся ў законнасцi прыбыткаў: Бальдзiнi ж ледзь не кожнага дня выходзiў з майстэрнi з якiм-небудзь новым водарам.

I якiя ж гэта былi пахошчы! Не толькi духi найвышэйшай, самай найвышэйшай пробы, але i крэмы, i пудра, i мыла, i ласьёны для валасоў, i ўсякiя прыцiркi, i шмараваннi... Усё, што павiнна было раскошна пахнуць, пахла цяпер па-новаму, i iнакш, i раскашней, чым калi раней. I на ўсё, сапраўды на ўсё, нават на араматызаваныя стужкi ў валасы, якiя аднаго разу стварыў капрызлiвы настрой Бальдзiнi, публiка накiдвалася, як ачмурэлая, i цэны не мелi анiякага значэння. Усё, што вырабляў Бальдзiнi, мела поспех, сапраўдны суксэс. I поспех гэты так уражваў, што Шанье ўспрымаў яго як з'яву прыроды i больш не даследаваў ягоных прычын. А ў тое, напрыклад, што новы вучань, нязграба i гном, што, як сабака, тулiўся ў майстэрнi, якога часам, калi майстар выходзiў з дому, можна было ўбачыць у глыбiнi памяшкання, як ён мыў шклянкi i чысцiў ступкi, у тое, што гэтая пустая мiзэра неяк шчэпiцца да казачнага росквiту фiрмы -- вы што, зусiм здурнелi? -- Шанье не паверыў бы, нават калi б яму пабажылiся.

Яно так, яно, канечне, гном меў дачыненне, гном пасабляў... Што Бальдзiнi прыносiў у лаўку i пакiдаў Шанье на продаж, было толькi невялiкай часткай таго, што Грануй змешваў за зачыненымi дзвярыма. Бальдзiнi даўно ўжо падвёўся на нюху. Часам вялiкая пакута была выбраць з таго, што яму вырабляў Грануй. Гэты кудзеснiк-вучань мог бы завалiць рэцэптамi ўсiх парфумнiкаў Францыi, нi разу не паўтарыўшыся, нi разу не зрабiўшы чаго-небудзь непаўнацэннага, ужо не кажучы пра пасрэднае. Рэцэптамi, iнакш кажучы -- формуламi, ён якраз i не мог забяспечыць, бо спачтку Грануй ствараў свае араматычныя кампазiцыi тым хаатычным i цалкам непрафесiйным спосабам, якi быў вядомы Бальдзiнi, а менавiта змешваючы iнгрэдыенты, здавалася б, наўздогадзь, у дзiкiм беспарадку. Каб не тое што кантраляваць, але хоць бы зразумець гэтую бязглуздзiцу, Бальдзiнi аднаго разу запатрабаваў ад Грануя, каб той пры складаннi сумесяў карыстаўся, хай без асаблiвай патрэбы, хай для блiзiру, вагамi, пiпеткай i мензуркай -- наперад прывыкай лiчыць вiнны спiрт не пахучым рэчывам, а растваральнiкам, якi трэба дадаваць напаследак; i нарэшце, дзеля Бога, рабi ўсё павольна, грунтоўна i спакваля, як прынята ў парфумнiкаў.

Грануй выканаў загад. I ўпепршыню Бальдзiнi здолеў пасачыць i задакументаваць асобныя аперацыi гэтага чарадзейства. Ён сядзеў порбач з Грануем з пяром i паперай i запiсваў, запiсваў, увесь час заклiкаючы не спяшацца -- колькi грамаў таго, колькi шчэпцяў гэтага, колькi кропель чагосьцi трэцяга. Такiм вось дзiўным чынам, а менавiта, наўдздагон аналiзуючы працэс тымi сродкамi, без якiх ён, руку на сэрца, увогуле нiчога не арымаў бы, Бальдзiнi, нарэшце, дабiўся сiнтэтычнага рэцэпта. Як мог Грануй без такога рэцэпта змешваць свае пахошчы, заставалася Бальдзiнi загадкай i нават цудам, але цяпер ён, прынамсi, звёў цуд да формулы, тым самым крыху спатолiў прагу да класiфiкацыi i асланiў свае парфумерыстычныя погляды ад поўнага краху.

Ён усё выпытваў i выпытваў у Грануя рэцэпты пахошчаў, якiя той выдумляў, пакуль ён, Бальдзiнi, не з'явiцца з пяром i паперай, каб, як Аргус, сачыць за працэсам i крок за крокам дакументаваць яго. Свае нататкi -- неўзабаве набралася некалькi дзесяткаў формул -- ён потым педантычна перапiсваў роўным почыркам у дзве розныя кнiжачкi; адну ён замкнуў у незгаральнай шафе, а другую заўсёды меў пры сабе, а нанач клаў пад падушку. Гэта дадавала яму ўпэўненасцi. Бо цяпер ён змог бы, каб захацеў, сам паўтарыць Грануевыя дзiвосы, якiя так уразiлi яго, калi ён упершыню iх памацаў. Ён думаў, што калекцыя запiсаных iм формул паставiць заслону жахлiваму творчаму хаосу, якi патокам вылiваўся з самага нутра яго вучня. А тая акалiчнасць, што ён больш не проста запiсваў у тупым здзiўленнi, а, назiраючы i рэгiструючы, браў удзел у творчых актах, супакойвала Бальдзiнi i мацавала ягоную самаўпэўненасць. Праз нейкi час ён паверыў, што сам унёс даволi iстотны ўклад у стварэнне вытанчаных пахаў. I, спачатку натуючы iх у сваiх кнiжачках, а потым хаваючы ў сейфе i на грудзях, ён ужо наогул не сумняваўся, што цяпер яны цалкам яго ўласныя.

Але i Грануй меў свае выгоды з дысцыплiнаванай працэдуры, навязанай яму Бальдзiнi. Самому, праўда, яна не была патрэбная. Яму нiколi не залежала звярацца са старою формулай, каб праз некалькi тыдняў альбо месяцаў рэканструяваць склад духоў, бо ён нiколi пахаў не забываў. Але дзякуючы абавязковаму карыстанню мензуркамi i вагамi, ён вывучыў мову парфюмерыi i iнстынктыўна адчуваў, што веданне гэтай мовы магло яму спатiрэбiцца.. Праз некалькi тыдняў Грануй не толькi авалодаў назвамi ўсiх духмяных рэчываў у майстэрнi Бальдзiнi, але навучыўся i самастойна запiсваць формулы сваiх духоў i, нааддварот, ператвараць чужыя формулы i iнструкцыi ў духi i розныя iншыя пахучыя вырабы. Больш за тое! Навучыўшыся выяўляць свае парфумныя задумы ў грамах i кроплях, ён пачаў абыходзiцца без нiякiх прамежкавых проб. Калi Бальдзiнi даручаў яму скласцi новы пах, скажам, каб араматызаваць насоўкi, для сухiх духоў альбо румянаў, Грануй больш не хапаўся за флаконы i парашкi, а проста сядаў за стол i тут жа запiсваў формулу. Ён навучыўся падоўжваць дарогу ад свайго ўнутранага нюхальнага ўяўлення да гатовага прадукту за кошт вырабу формулы. У яго гэта была аб'яздная дарога. З усiмi прынятага пункту погляду, г. зн. з пункту погляду Бальдзiнi, гэта, аднак, быў прагрэс. Цуды Грануя заставалiся цудамi. Але рэцэптура, якую ён цяпер пастаўляў, пазбаўляла iх страхотлiвага нiмба, i гэта мела свае перавагi. Чым лепей Грануй авалодваў прафесiйнымi прыёмамi i метадамi, чым нармальней ён умеў размаўляць на ўмоўнай мове парфюмерыi, тым менш апасаўся i гневаўся на яго гаспадар. Неўзабаве Бальдзiнi пачаў лiчыць яго чалавекам хоць i даволi ўталентаваным, што да нюху, але зусiм не другiм Франжыпанi i, вядома ж, не нейкiм вусцiшным ведзьмаром, а Граную гэта было якраз у самы акурат. Рамесныя ўлоўкi i жаргон служылi яму цудоўнай маскiроўкай. Ён проста закалыхваў Бальдзiнi ўзорным захаваннем правiлаў, калi выважваў дабаўкi або калi трос змяшальнiк, калi змочваў белую пробную хустачку. Ён умеў распраўляць яе амаль гэтак сама манерна, праводзiць пад носам амаль гэтак сама элегантна, як i сам гаспадар. Але пры выпадку, асцярожна дазуючы iнтэрвалы часу, ён рабiў памылкi, разлiчаныя на тое, каб Бальдзiнi iх заўважыў; забываўся нешта прафiльтраваць, няправiльна ставiў вагi, упiсваў у формулу недарэчна высокi працэнт амбры i даваў зачэпку ўказаць яму на памылку, каб потым вельмi дакладна выправiць яе. Так яму ўдалося закалыхаць Бальдзiнi ў iлюзii, што, зрэшты, усё iдзе па правiлах i правiльна. Ён не хацеў адпудзiць старога. Ён хацеў у яго сапраўды навучыцца. Не складаць духi, не правiльна кампанаваць той цi iншы пах, не! У гэтай вобласцi не было нiкога на свеце, хто мог бы яго навучыць. Iнгрэдыентаў у лаўцы ў Бальдзiнi не хапiла б на рэалiзацыю ягоных уяўленняў пра сапраўды вялiкi пах. Тыя пахi, якiя ён мог скласцi ў Бальдзiнi, былi дзiцячая забаўка ў параўнаннi з тымi, якiя ён насiў у сабе i збiраўся рэалiзаваць калi-небудзь у будучым. Але на тое, ён ведаў, патрэбныя былi дзве ўмовы. Першая, хоць якi блiзiр больш-менш людскага iснавання, хоць бы становiшча чаляднiка, прыкрываючыся якiм, ён мог бы нястрымна аддавацца свайму захапленню i без завады iсцi да сваёй мэты. Другая-- веданне тых прыёмаў рамяства, якiя дазвалялi б рабiць, выдзяляць, канцэнтраваць, кансерваваць пахучыя рэчывы i тым самым у прынцыпе даваць iх яму на нейкi вышэйшы ўжытак. Бо хоць Грануй сапраўды меў найлепшы ў свеце нос, хоць ягоны нюх быў настолькi ж аналiтычны, наколькi вiзiянерскi, ён яшчэ не ўмеў фiзiчна авалодаць пахамi.

I ён ахвотна падпарадкаваўся iнструкцыям, асвойваў майстэрства варыць мыла з свiнога сала, шыць пальчаткi з замшы, змешваць пудру з пшанiчнай мукi, i мiндальнай крошкi, i тоўчанага фiялкавага кораня. Ён качаў духмяныя свечкi з драўнiннага вугалю, салетры i стружкi сандалавага дрэва. Ён прасаваў усходнiя пасцiлкi з мiры, бензойнай смалы i бурштынавага парашку. Ён замешваў у цеста ладан, шалак, ветыверыю i карынку i качаў з iх курыльныя шарыкi. Ён прасейваў i расцiраў шпаталем poudre imperiale з раскрышаных ружовых пялёсткаў i кветак лаванды i кары каскары. Ён варыў грым, белы i венозна-блакiтны, i фармаваў тлушчавыя палачкi, кармiнава-чырвоныя, для вуснаў. Ён распускаў у вадзе драбнюткi пылок-парашок для пазногцяў i розныя вапны для зубоў, з прысмакам мяты. Ён складваў вадкасць на завiўку парыкоў, кроплi на звод бародавак i мазалёў, адбельвальнiк скуры i выцяжку беладоны для вачэй, мазь са шпанскiх мушак кавалерам i гiгiенiчны воцат дамам... Грануй навучыўся рабiць усялякiя ласьёнiкi i парашочкi, туалетныя i касметычныя наборчыкi, i апрача таго гарбатныя сумесi, сумесi прыправаў, лiкёраў, марынадаў i ўсялякае такое iншае; карацей, ён засвоiў усю традыцыйную мудрасць, якую мог перадаць яму Бальдзiнi, хоць i без асаблiвай зацiкаўленасцi, але без нараканняў i даволi паспяхова. Затое ён паказаў адмысловую руплiвасць, калi Бальдзiнi iнструктаваў яго ў прыгатаваннi тынктураў, выцяжак i эсэнцый. Нястомна трушчыў ён у вiнтавым прасе ядры горкага мiндалю, тоўк мускатнае зерне, сек секачом шэры кавалак амбры, альбо шчапаў фiялкавы корань, каб потым настойваць стружкку на чысцюткiм спiрце. Ён навучыўся карыстацца сепаратарнай лейкай, каб аддзялiць чысты алей з выцiснутай лiмоннай лупiны ад каламутнай рэшты. Ён навучыўся высушваць траву i кветкi -- на рашотках у цянi i цяпле --i кансерваваць шабурсткую лiстоту ў замазаных воскам горшчыках i шкатулках. Ён авалодаў майстэрствам выварваць памады, рабiць настоi, фiльтраваць, канцэнтраваць, высвятляць i рабiць выцяжкi.

Праўда, майстэрня Бальдзiнi не была разлiчана на аптовую вытворчасць кветкавых i травяных алеяў. Ды ў Парыжы наўрад цi знайшлася б патрэбная колькасць свежых раслiн. Але часам, калi размарын, шалфей, мяту або анiсавае насенне можна было купiць танна на рынку цi калi паступалi даволi вялiкiя партыi клубняў касача, цi балдрыянавага кораня, кмену, мускатнага арэха, цi сухiх кветак гваздзiкоў, у Бальдзiнi прачынаўся азарт алхiмiка, i ён даставаў свой вялiкi медны перагонны куб з насаджаным на яго кандэнсатарным кубкам. Ён называў гэта "маўравай галавой" i ганарыўся, што сорак гадоў назад на паўднёвых схiлах Лiгурыi i вышынях Люберона ён у чыстым полi дыстыляваў з яго дапамогаю лаванду. I пакуль Грануй драбiў тавар, што меўся быць перагнаны, Бальдзiнi як у лiхаманцы --бо то ж хуткасць апрацоўкi ёсць альфа i амега гэтай справы -- распальваў каменную печ, куды ставiў кацёл з вадою. Ён кiдаў туды дробна пасечаныя раслiны, насаджваў на патрубак двухсценнае вечка --"галаву маўра" -- i падключаў два невялiкiя шлангi для вады, каб сцякала i каб налiвалася. Гэтая хiтрамудрая канструкцыя для ахаладжэння кандэнсату была ўманцiравана пазней; працуючы ў полi, ён, вядома дасягаў ахалоды з дапамогаю ветру. Пасля ён запальваў агонь.

Змесцiва куба спакваля закiпала. I праз нейкi час спачатку трапяткiмi кроплямi, потым нiтачкай дыстылят струменiўся з трэцяй трубкi "маўравай галавы" ў фларэнтыйскую бутлю, падстаўленую Бальдзiнi. Спачатку ён выглядаў непрэзентабельна, як рэдзенькi каламутны супчык. Але паступова, асаблiва пасля таго, як поўная бутля замянялася на парожнюю i спакойна адстаўлялася ўбок, гэтая гушча раздзялялася на дзве розныя вадкасцi: унiзе адстойвалася кветкавая або травяная вада, а паверсе плаваў тоўсты пласт алею. Цяпер заставалася толькi асцярожненька, праз нiжнi гарлячок фларэнтыйскай бутлi, сцадзiць далiкатна-духмяную кветкавую ваду i атрымаць урэшце чысты алей, эсэнцыю, моцна пахучую сутнасць раслiны.

Грануй быў быў без памяцi ад гэтага працэсу. Калi што ў жыццi i выклiкала ў яго захапленне -- вядома, знешне нiчым не выдаванае, а прыхаванае, халодна-палымянае захапленне, -- дык менавiта гэты спосаб пры дапамозе агню, вады i пары i мудронай апаратуры выдабываць з рэчаў iх духмянiстую душу. Бо духмянiстая душа, эфiрны алей, было самае каштоўнае, аддзiнае, што яго цiкавiла. Пошлая рэшта: кветкi, лiсты, лупiны, плады, фарбы, хараство, жывасць i ўсякая iншая лухта яму не абыходзiлi. Гэта была толькi абалона, баласт. Гэта iшло к чортавай матары.

Час ад часу, па меры таго як дыстылят рабiўся вадзянiста-празрыстым, мы здымалi кацёл з агню, адчынялi яго i вытрасалi шчолак i гушчу. Яна была бясформная i бясколерная, як распараная салома, як косцi маленькiх птушак, як перавараная гароднiна, бляклая i валакнiстая, халепная, ледзь пазнавальная, агiдна-трупная i амаль зусiм без паху. Яны вывальвалi яе праз акно ў раку. Потым даставалi свежыя раслiны, далiвалi ваду i зноў ставiлi перагонны куб на агонь. I зноў у iм пачынала кiпець, i зноў жыццёвы сок раслiн сцякаў у фларэнтыйскiя бутлi. Часта гэта задоўжвалася на цэлую ноч. Бальдзiнi сачыў за печчу, Грануй не зводзiў вачэй са струменьчыка -- больш яму не было чаго рабiць да моманту змены бутляў.

Яны сядзелi каля агню на зэдлiках, у палоне ў няўклюднага агрэгата, абодва прычараваныя, хоць i па зусiм розных прычынах. Бальдзiнi умляваў ад самога гарэння агню i чырвоных водблiскаў полымя на медзi, яму падабалася патрэскванне дроў i булькат у перагонным кубе, бо гэта было як i раней. I ён паынаў расказваць гiсторыi, бясконцыя гiсторыi пра тое, што было, што збылося. Пра вайну за iспанскую спадчыну, на вынiк якое ён iстотна паўплываў, ваюючы супраць аўстрыйцаў, пра партызанаў, з якiмi ён наводзiў жудасць на Сэвэны, пра дачку аднаго гугенота ў Эстэрлi, якая аддалася яму, ап'янелая ад паху лаванды; пра лясны пажар, якога ён ледзь быў не нарабiў i якi спустошыў бы ўвесь Праванс, далiбог, далiбог спустошыў бы, бо дзьмуў такi моцны мiстраль; i ён расказваў пра дыстыляцыю, зноў i зноў пра тое, што было тады, уначы, у чыстым полi, пры святле месяца, пра вiно i цакатанне цыкадаў, пра лавандавы алей, якi ён тады прыгатаваў, такi вытанчана-пахучы, што яго бралi ў яго на вагу срэбра; пра сваю вучобу ў Генуi, пра гады бадзянняў i пра горад Грас, дзе парфумнiкаў столькi, колькi ў iншых мясцiнах гарбароў, а сярод iх ёсць такiя багатыя, што яны жывуць, як князi, у раскошных дамах з цянiстымi садамi i тэрасамi i ядуць у ядальнях, ашаляваных драўлянымi панэлямi, ядуць з парцалянавых паўмiсачак залатымi вiдэльцамi i нажамi i гэтак далей...

Такiя вось гiсторыi распавядаў стары Бальдзiнi за келiхам вiна, i ад вiна, i ад полымя, i ад захаплення сваiмi ж гiсторыямi шчокi ў яго займалiся агнём. Але Грануй, якi больш трымаўся ў цянi, зусiм яго не слухаў. Яго не займалi нiякiя старыя прыгоды, яго цiкавiла адно тое, што адбывалася ў яго на вачах. Ён неадступна глядзеў на трубачку ў корку перагоннага куба, з якой тонкiм струмочкам бег дыстылят. Гледзячы на яго, ён уяўляў сябе такiм самым пепрагонным кубам, дзе ўсё кiпiць, i булькае, i адкуль таксама выцякае дыстылят, толькi яшчэ лепшы, навейшы, незвычайнейшы, дыстылят тых рэдкiх раслiн, якiя ён сам вывеў усярэдзiне ў сябе самога, якiя там расцвiталi, даступныя толькi ягонаму нюху, i якiя маглi б сваiм дзiвосным водарам пепратварыць свет у пахучы Эдэм, дзе яму жылося б, прынамсi нюхальна, прыстойна. Быць вялiкiм перагонным кубам, з якога вылiвалiся б на ўвесь свет створаныя iм дыстыляты,-- вось якiм марам аддаваўся Грануй.

Але калi Бальдзiнi, разагрэты вiном, усё больш расплываўся ў бясконцых гiсторыях пра тое, як яно ўсё было раней, i ўсё больш безразважна ўпадаў у туманныя мроi, Грануй неўзабаве забаранiў сабе забывацца ў неацугляных фантазiях. Спачатку ён выкiнуў з галавы вобраз вялiкага перагоннага куба, а замест гэтага скарыстацца сваiмi нядаўна набытымi ведамi дзеля самых блiзкiх мэтаў.

Прайшло няшмат часу, i ён зрабiўся спецыялiстам у рамястве перагонкi. Ён выявiў -- i ягоны нос дапамог яму ў гэтым больш, чым правiлы i настаўленнi Бальдзiнi,-- што жар агню найбольш уплывае на якасць дыстыляту. Кожная раслiна, кожная кветка, кожны вiд драўнiны i кожнгы плод вымагаюць адмысловай працэдуры. Часам даводзiлася ўчыняць магутнае пераўтварэнне, часам -- толькi больш-менш моцнае кiпенне, а некаторыя кветкi аддаюць свой найлепшы пах, толькi калi прымусiць iх пацець на самым маленькiм агнi.

Не менш важны быў i сам працэс прыгатавання. Мяту i лаванду можна было апрацоўваць цэлымi абярэмкамi. Андрэс мусова было акуратна перабраць, пасячы, нашынкаваць, патаўчы i нават расцерцi на муку, перш чым класцi ў медны кацёл. А сёе-тое ўвогуле не паддавалася перагонцы, i гэта было Граную асаблiва прыкра.

Убачыўшы, як упэўнена Грануй абыходзiцца з апаратурай, Бальдзiнi цалкам даверыў яму перагонны куб, i хлопец адразу скарыстаўся свабодай. Цэлымi днямi ён складаў духi i ўсялякiя розныя iншыя пахошчы, а ўначы займаўся выключна таямнiчым мастацтвам перагонкi. Ягоны план быў у тым, каб стварыць абсалютна новыя пахучыя рэчывы, i з iх дапамогаю атрымаць хоць некаторыя з тых пахошчаў, якiя ён напсiў у сваiм уяўленнi. Спачатку яму спрыяў пэўны поспех. Удалося вырабiць алей з крапiвы i насення крэс-салаты i туалетную ваду з свежай кары конскага бэзу i галiнак цiсу.

Праўда, дыстыляты сваiм пахам амаль не нагадвалi зыходных рэчываў, але ўсё-такi былi цiкавыя для далейшай перапрацоўкi. Зрэшты, потым траплялiся рэчывы, непрыдатныя пад гэты спосаб. Напрыклад, Грануй спрабаваў дыстыляваць пах шкла, глiнiста-халодны пах гладкага шкла, якога звычайны чалавек зусiм не чуе. Грануй дастаў аконнае шкло i апрацоўваў яго вялiкiмi кавалкамi, абломкамi, асколкамi, пылам -- анi знаку поспеху. Ён дыстыляваў латунь, парцаляну i скуру, зерне i жвiр. Проста зямлю. Кроў i драўнiну, свежую рыбу. Свае ж валасы. Нарэшце, ён дыстыляваў нават ваду, ваду з Сены, бо яму здалося, што яе адмысловы пах варта захаваць. Ён думаў, што з дапамогай куба ён зможа выдабыць з гэтых рэчываў iх своеасаблiвы пах, як здабываў яго з чабору, лаванды i насення кмену. Ён жа не ведаў, што ўзгонка ёсць не што якое, як спосаб раскладання змешаных субстанцый на iх лятучыя i нелятучыя складнiкi i што ў парфумерыi яна карысная толькi тым, што можа аддзялiць лятучыя эфiрныя алеi некаторых раслiн ад iх бяспахавай рэшты. Для субстанцый без гэтых эфiрных алеяў такi метад дыстыляцыi, зразумела, не меў сэнсу. Нам, людзям сучасным, якiя вывучалi фiзiку, гэта i без таго ясна. Але Грануй прыйшоў да такога пераканання цаною вялiкiх высiлкаў пасля многiх-многiх марных доследаў. Месяцамi ён праседжваў каля куба цэлыя ночы i ўсiмi магчымымi спосабамi спрабаваў праз перагонку вырабiць зусiм новыя пахi, водары, якiх дагэтуль не было на зямлi ў канцэнтраваным выглядзе. I нiчога з гэтага не атрымалася, акрамя некалькiх мiзэрных раслiнных алеяў. З глыбокага, багатага калодзежа свайго ўяўлення ён не здабыў анi кропелькi канкрэтнай пахавай эсэнцыi, з усяго, што мроiлася яго фантастычнаму нюху, ён не здолеў рэалiзаваць анiводнага атама.

Усвядомiўшы сваю поўную плягу, ён спынiў доследы i захварэў так, што ледзь не памёр.

У яго пачалася моцная гарачка, першымi днямi з вялiкiм паценнем, а потым, калi перасталi функцыянаваць поры ў скуры, усё цела пайшло нарывамi. Гэтыя барвовыя пухiры абсыпалi яго з ног да галавы. Некаторыя лопалiся i вывяргалi сваё вадзянiстае змесцiва, каб потым нарваць зноў. Другiя распухалi да памераў фурункулаў, брынялi, барвовелi i выбухалi, як кратэры, сачылiся мярзотным гноем i вылiвалi разведзеную жоўтымi пацёкамi кроў. Неўзабаве Грануй стаў падобны на пакутнiка, прабiтага камянямi з сярэдзiны, зняможанага сотнямi гнойных ран.

Бальдзiнi, вядома, затрывожыўся. Было б вельмi недарэчы страцiць такога каштоўнага вучня пад той момант, калi ён толькi-толькi намерыўся пашырыць свой гандаль за межы горада i нават усёй краiны. I не дзiва, не толькi з правiнцыi, але i з-за мяжы, ад асоб, наблiжаных да двара, усё часцей iшлi заказы на тыя модныя пахошчы, ад якiх вар'яцеў Парыж; Бальдзiнi насiўся з iдэяй задаволiць гэты попыт i адкрыць фiлiю ў Сэнт-Антуанскiм прадмесцi, сапраўдную маленькую мануфактуру, адкуль найбольш хадавыя духмянасцi, змяшаныя en gros*, налiтыя ў далiкатныя маленькiя флаконiкi i ўпакаваныя чароўнымi маленькiмi дзяўчаткамi, будуць рассылацца ў Галандыю, Англiю i Германскую iмперыю. Праўда, такi iнтэрас быў бы не зусiм законны ў аселага ў Парыжы рамеснiка, але ж з нядаўняга Бальдзiнi даступiўся да высокай ласкi, заўдзячаючы ёй сваiмi рафiнаванымi духамi; апекаваўся мэтрам не толькi Iнтэндант, але i такiя ўплывовыя асобы, як пан Даглядаты парыжскай мытнi цi Член каралеўскага фiнансавага кабiнета i лепшы прыяцель эканамiчна расквiтнелых прадпрыемстваў пан Фэйдо дэ Бру. Гэты памянёны нават намякаў на магчымасць атрымаць каралеўскi прывiлей -- найлепшае, пра што можна было марыць: гэты прывiлей дазваляў абысцi ўсе дзяржаўныя i цэхавыя завалы, азначаў канец усiм цярпенням у камерцыi i вечную гарантыю надзейнага, недатыкальнага дабрабыту.

Апрача таго быў i яшчэ адзiн план, якi выношваў Бальдзiнi, яго неадчэпная iдэя, нейкi антыпод праекту мануфактуры ў Сэнт-Антуанскiм прадмесцi -- вытворчасць тавараў хай не масавага, але ўсё ж даступнага ў лаўцы любому i кожнаму.

Ён хацеў бы стварыць персанальныя духi ўсiм выбраным з высокай i найвышэйшай клiентуры: каб духi як пашытая па мерцы вопратка пасавала толькi адной пэўнай асобе, каб толькi гэтая асоба мела права карыстацца iмi i даваць iм сваё найсвятлейшае iмя. Ён уяўляў сабе: парфума "Маркiза дэ Сэрнэй", "Маршал дэ Вiяр", "Герцаг д'Эгiён" i г.д. Ён марыў пра духi "Мадам маркiза дэ Пампадур" i нават пра духi "Яго Вялiкасць Кароль" у грацыёзным гранёным гранатавым флаконе i аправе з залатой чаканкай, а ўсярэдзiне на донцы будзе выгравiраваны сцiплы надпiс: "Джузэпэ Бальдзiнi, парфумнiк". Каралеўскае iмя i iмя ягонае, Бальдзiнi, на адным прадмеце. Вось у якiх вышынях лунала фантазiя Бальдзiнi! I раптам Грануй захварэў. А Грымаль жа, царства яму нябеснае, бажыўся, што хлопец нiколi не хварэе, што яму ўсё -- дармо, што нават чорная чума яго не бярэ. А ён вось узяў i як бы знехаця захварэў мала не да смерцi. А калi памрэ? Жах! Тады разам з iм памруць i ўсе мары пра мануфактуру, цудоўных маленькiх дзяўчатак, прывiлей i духi Караля.

Таму Бальдзiнi рашыў зрабiць усё, каб уратаваць дарагое жыццё свайго вучня. Ён загадаў перасялiць яго з нараў у майстэрнi на верхнi паверх дома, у чыстую пасцель. Ён загадаў абцягнуць пасцель дамастынам. Сваiмi рукамi дапамагаў ён заносiць угору вузкi тапчан, хоць яго аж на ванiты брала, калi ён бачыў пухiры i гнойныя нарывы. Ён загадаў жонцы гатаваць хвораму курыны булён з вiном. Ён запрасiў самага моднага ў квартале доктара, нейкага Пракопа, якому-- заплацi наперад за адну толькi згоду на вiзiт.

Доктар прыйшоў, падняў вострымi пальцамi прасцiну, кiнуў толькi позiрк на цела Грануя, якое сапраўды выглядала так, быццам яго прастрэлiлi сто куль, i выйшаў з пакоя, нават не адчынiўшы сумкi, якую ўвесь час цягаў за iм памочнiк. Выпадак абсалютна ясны, заявiў ён Бальдзiнi. Гаворка iдзе пра сiфiлiтычны падвiд чорнай воспы з давескам гнойнага адзёру in stadio ultimo***. Лячэнне не мае сэнсу ўжо таму, што нельга як след зрабiць кравапусканне: адсоска не ўтрымаецца ў целе, бо яно распадаецца i падобнае больш на труп, чым на жывы арганiзм. I хоць характэрны гэтай хваробе чумны пах яшчэ не пранюхваецца -- што ўжо само па сабе дзiва i ў навуковым аспекце ёсць пэўны кур'ёз,-- няма нiякага сумнення, што хворы памрэ ў блiжэйшыя сорак восем гадзiн. Гэта Ясна, як i тое, што яго завуць доктар Пракоп. Потым ён яшчэ раз спатрабаваў дваццаць франкаў ганарару за вiзiт i складзены прагноз -- з iх ён абяцаўся вярнуць пяць франкаў у тым выпадку, калi яму аддадуць труп з класiчнай сiмптаматыкай дзеля дэманстрацыйных мэтаў,--i адкланяўся.

Бальдзiнi быў сам не свой. Ён енчыў i стагнаў ад роспачы. У гневе на лiхую долю ён кусаў сабе пальцы. Зноў пайшлi марна ўсе планы на вельмi буйны поспех, а мэта была таая блiзкая. У свой час яму заступiў дарогу Пелiсье i дужа вынаходлiвыя спрытнюгi-браты па цэху. А цяпеп вось гэты хлопчык з яго невычэрпным запасам пахаў, гэты маленькi гаўнюк, якога нельга ацанiць нават золатам, надумаў якраз цяпер, калi iнтэрас так удала шырыцца, падчапiць сiфiлiтычную воспу i гнойны адзёр in stadio ultimo! Чаму не праз два гады? Чаму не праз год? Да таго часу яго можна было б вычарпаць да дна, як срэбную рудню, выдаiць, як залатога асла. I хай бы спакойна сабе тады памiраў. Дык жа, бач, не! Яму закарцела памерцi цяпер, каб яму трайная скула, памрэ праз сорак восем гадзiн!

Нейкi кароткi момант Бальдзiнi падумваў выправiцца ў паломнiцтва за раку ў Нотр-Дам, паставiць свечку i вымалiць у Святой Багародзiцы ацаленне Граную. Але потым ён адмовiўся ад гэтага намыслу, бо часу было пад абрэз. Ён збегаў па чарнiла i паперу i прагнаў жонку з пакоя хворага. Сказаў, што падзяжурыць сам. Потым сеў на крэсла каля ложка з лiстком для запiсак на каленях i, умачыўшы пяро, паспрабаваў схiлiць Грануя на парфумнiцкую споведзь. Хай ён, напрамiлы Бог, не маўчыць, не забiрае ў магiлу скарбы, якiя носiць у сабе! Хай не маўчыць. Цяпер, у апошнiя гадзiны, ён павiнен перадаць у надзейныя рукi тастамант, каб не пакiдаць нашчадкаў без найлепшых пахошчаў усiх часоў! Ён, Бальдзiнi, надзейна разбярэцца з гэтым тастамантам, з гэтым канонам формулаў усiх самых узвышаных пахаў, якiя калi-небудзь iснавалi на свеце, ён даб'ецца iх працвiтання. Ён дасць iмю Грануя неўмiручую славу, ён прысягае ўсiмi святымi, што найлепшы з гэтых пахаў пакладзе да ног самога караля, у агатавым флаконе i чаканным золаце з выгравiраваным прысвячэннем "Ад Жан-Батыста Грануя, парфумнiка з Парыжа".Так гаварыў альбо так нашэптваў Бальдзiнi на вуха Граную, нястомна заклiнаючы, умаўляючы i падахвочваючы ласкаю.

Але ўсё было марна. Грануй не выдаваў нiчога, апрача, бадай што, белаватай секрэцыi i крывавага гною. Ён моўчкi ляжаў на дамаставым палатне i вылiваў з сябе гэтыя гiдотныя сокi, а зусiм не свае скарбы, не свае веды, ён не назваў нiводнай формулы нiякага водару. Бальдзiнi хацелася задушыць яго, паадраць на кавалкi, ён гатовы быў выбiць з кволага цела неацэнныя тайноты, калi б меў хоць якiя-колечы шанцы на поспех... i калi б гэта так жахлiва не супярэчыла ягонаму ўяўленню пра хрысцiянскую любоў да блiзкага.

I так ён усю ноч сюсюкаў i соладка разлiваўся салаўём. Перасiльваючы агiду, ён завiхаўся каля хворага, абкладваў мокрымi ручнiкамi яго спацелы лоб i запаленыя вулканы нарываў i паiў з лыжачкi вiном, каб прымусiць яго варочаць языком,-- дарма. А пад ранiцу змогся i здаўся. Седзячы ў крэсле, адчуваючы нават не гнеў, а цiхую роспач, ён неадрыўна глядзеў на ложак, дзе памiрала маленькае цела Грануя, якога ён не мог нi выратаваць, нi абаранiць: з яго нельга было нiчога выцiснуць, можна было толькi бяссiла назiраць за яго сконам. Бальдзiнi адчуваў сябе капiтанам, у якога на вачах гiне яго карабель, несучы на дно ўсё ягонае багацце.

I тут раптам вусны ў невылечна хворага растулiлiся, i ён спытаўся ясным i цвёрдым голасам, у якiм амаль не адчувалася хуткай пагiбелi:

-- Скажыце, мэтр, цi ёсць iншыя сродкi, апрача выцiску i перагонкi, каб атрымаць пах з якога-небудзь цела?

Бальдзiнi здалося, што гэты голас прагучаў альбо ў ягоным уяўленнi, альбо з таго свету, i ён механiчна адказаў:

-- Так, ёсць.

-- Якiя? -- зноў прагучала пытанне, i гэтым разам Бальдзiнi заўважыў рух Грануевых вуснаў. "Вось i ўсё,-- падумаў ён.-- Вось i канец, гэта гарачка, ужо агонiя". I ён устаў, падышоў да ложка i нахiлiўся над хворым. Той ляжаў з расплышчанымi вачыма i глядзеў на Бальдзiнi такiм самым насцярожлiвым , нерухомым позiркам, як i падчас iх першай сустрэчы.

-- Якiя? -- спытаўся ён.

Бальдзiнi ачуўся, пепраўзмог раздражнёнасць,-- нельга ж адмаўляцца выканаць чалавеку яго апошнюю просьбу -- i адказаў: --Ёсць тры такiя спосабы, сыне мой: enfleurage a chaud, enfleurage a froid i enfleurage a l'huile*. Яны намнога лепшыя за дыстыляцыю, i iмi карыстаюцца, каб атрымаць самыя тонкiя пахi: з язмену, ружы i апельсiнавага цвету.

-- Дзе? -- спытаўся Грануй.

-- На поўднi, -- адказаў Бальдзiнi.-- Найперш у горадзе Грасе.

-- Добра, -- сказаў Грануй.

I з гэтымi словамi ён заплюшчыў вочы. Бальдзiнi павольна ўстаў. Ён сабраў свае лiсткi, на якiх не было напiсана нi радочка, i пашукаў свечку. На дварэ ўжо свiтала. Бальдзiнi ледзь трымаўся на нагах, аж так стамiўся. Трэба клiкнуць святара, падумаў. Потым машынальна перахрысцiўся i выйшаў.

Але Грануй не памёр. Ён толькi моцна спаў, аддаўшыся мроям, i ўцягваў у сябе свае сокi. Пухiры на целе ўжо пачалi падсыхаць, гнойнныя кратары зацягвацца плеўкай, язвы сцягвацца. Праз тыдзень ён паправiўся.

Найбольш яму хацелася б паехаць на поўдзень, туды, дзе можна вывучыць новыя тэхнiчныя прыёмы, пра якiя сказаў стары. Але пра гэта, вядома, i марыць не было чаго. Ён жа толькi вучань, iнакш кажучы,--нiхто. Калi шчыра, дык, патлумачыў яму Бальтдзiнi, адолеўшы першы наплыў радасцi, калi Грануй паўстаў з мёртвых, калi шчыра, ён быў нават менш, чым нiхто, бо прыстойны вучань павiнен мець бездакорнае паходжанне, iнакш кажучы, законна пашлюбаваных бацькоў, сваякоў у саслоўi i дагавор з майстрам пра навучанне. А ў Грануя нiчога такога не было i ў заводзе. I калi ён, Бальдзiнi, усё-такi згаджаецца памагчы яму стаць калi-небудзь чаляднiкам, дык зробiць гэта пры ўмове бездакорных паводзiнаў Грануя ў будучым i з ласкi да ягонага не зусiм беспахiбнага таленту. Хоць ён, Бальдзiнi часта цярпеў ад сваёй бясконцай дабрынi, якую не мог перасiлiць.

Ясна, каб стрымаць абяцанне, ягонай дабрынi спатрэбiўся даўжманы тэрмiн -- аж тры гады. За гэты час Бальдзiнi з дапамогай Грануя здзейснiў свае ўзнёслыя мары. Ён адчынiў мануфактуру ў Сэнт-Антуанскiм прадмесцi, выбiўся са сваiмi выштукаванымi парфумамi ў прыдворныя парфумнiкi, атрымаў каралеўскi прывiлей. Яго тонкiя пахошчы знайшлi збыт усюды, аж да Пецярбурга, да Палерма, да Капенгагена. Адзiн гатунак, з мускусным адценнем, iшоў нарасхват у Канстанцiнопалi, а там жа, бачыць Бог, чаго-чаго, а сваiх пахучасцяў нiколi не бракавала -- звалiся. У элегантных канторах лонданскага Сiцi пах бальдзiнеўскiх парфумаў трымаўмя гэтак жа стойка, як i пры пармскiм двары, варашаўскi Бэльвэдэр прабраў ён гэтак сама, як i сядзiбу графа фон-унд-цу Лiпэ-Дэтмальда. Сямiдзесяцiгадовы Бальдзiнi, якi ўжо быў змiрыўся з пепрспектывай правесцi старасць у чорнай нэндзы пад Месiнай, акрыяў, узвысiўся да стану бясспрэчна найвялiкшага парфумнiка Еўропы i аднаго з найбагацейшых буржуа ў Парыжы.

На пачатку 1756 года -- пад той час ён абставiў яшчэ адзiн дом побач з старым на мосце Мяняйлаў, толькi пад жытло, бо стары лiтаральна да вышак быў напханы духмянымi рэчывамi i спецыямi,-- ён паведамiў Граную, што цяпер згодзен адпусцiць яго, зрэшты, пры трох умовах: па-першае, той не мецьме права нi рабiць нiякiх духоў, што нарадзiлiся пад дахам у Бальдзiнi, нi перадаваць iх формулаў трэцiм асобам; па-другое, ён павiнен пакiнуць Парыж i не вяртацца туды, пакуль жыцьме Бальдзiнi; i, па-трэцяе, ён павiнен маўчаць пра дзве першыя ўмовы. Хай ён прысягне ў гэтым усiмi святымi, беднай душою сваёй мацi-нябожчыцы i сваiм гонарам.

Грануй, якi не меў нiякага гонару, не верыў у святых, а ўжо тым больш у бедную душу сваёй мацi, прысягнуў. Ён прысягнуў бы ўсiм. Ён прыняў бы любую ўмову Бальдзiнi, бо яму патрэбная была грамата чаляднiка -- яна дазваляла яму непрыкметна жыць, падарожнiчаць i ўладкавацца на працу. На астатняе яму напляваць. Ды i што гэта за ўмовы! Не вяртацца ў Парыж? Навошта яму здаўся той Парыж! Ён ведаў яго напамяць да самага апошняга смярдзючага закутка, ён усюды насiў яго з сабою, ён валодаў Парыжам ужо шмат гадоў. Не рабiць бальдзiнеўскiх модных духоў? Не перадаваць формулаў? Нiбыта ён не можа рыдумаць тысячу iншых, такiх самых добрых, яшчэ лепшых -- варта захацець толькi! Але ж ён зусiм гэтага не хацеў! Ён не збiраўся канкурыраваць з Бальдзiнi альбо з кiм бы тое нi было з iншых буржуазных парфумнiкаў. Ён i не думаў рабiць вялiкiя грошы на сваiм таленце, ён нават не хацеў зарабляць iм на пражытак, калi здолее жыць iнакш. Ён хацеў неяк выпусцiць вонкi сваё ўнутранае "я", не што iншае, а менавiта ўнутранае "я", якое лiчыў больш вартасным, чым усё, што мог прапанаваць яму свет. I таму ўмовы Бальдзiнi Граную не значылi анiчагуткi. Навесну, ранняй травеньскай ранiцай, ён выправiўся ў дарогу. Ён атрымаў ад Бальдзiнi маленькi юрзачок, яшчэ адну кашулю, пару панчох, столку каўбасы, конскую гуньку i дваццаць пяць франкаў. Гэта куды больш, чым належыцца, сказаў Бальдзiнi, бо ж Грануй набыў у яго глыбокую адукацыю, за якую не заплацiў нiчога. А звычайна даюць на дарогу два франкi, i ўсё. Але ён, Бальдзiнi, чалавек лагодны, мяккi i не мае сiлы пепрабароць сваю дабрыню i тую глыбокую сiмпатыю, якая за гэтыя гады назапасiлася ў ягоным сэрцы да слаўнага Жан-Батыста. Ён зычыць яму ўдачы ў ягоных вандроўках i яшчэ раз настойлiва заклiкае не парушаць сваёй клятвы. З гэтымi словамi ён правёў яго да чорнага ходу, дзе калiсьцi прыняў,i адпусцiў у белы свет.

Рукi ён яму не падаў -- аж так далёка сiмпатыя ягоная не сягала. Ён яму нiколi так i не падаў рукi. Ён увогуле стараўся не дакранацца да яго, адчуваючы нешта накшталт багавейнай агiды, быццам баяўся набрацца заразы, апаганiцца. Ён толькi коратка развiтаўся. А Грануй кiўнуў i адвярнуўся, i пайшоў прэч. На вулiуы не ыбло нi душы.

Бальдзiнi глядзеў яму ўслед, пакуль той шкандыбаў унiз па мосце да Вострава, маленькi, скурчаны, з юрзачком, падобным на горб; са спiны ён быў рыхтык як дзядок якi. Па той бок ракi, каля будынка Парламента, дзе завулак робiць паварот, Бальдзiнi ўпусцiў яго з вачэй i адчуў незвычайную палёгку.

Гэты хлопец нiколi яму не падабаўся, анiколi, цяпепр ён мог сабе нарэшце ў гэтым прызнацца. Увесь час, пакуль ён трываў яго ў сябе пад дахам, пакуль ён яго абiраў, яму было несамавiта на душы. Ён адчуваў сябе чалавекам бездакорнай маральнасцi, якi ўпершыню ўчыняе нешта забароненае, гуляе ў нейкую гульню недазволенымi прыёмамi. Вядома, рызыка выкрыцця была мiзэрная, а шанцы на поспех -- велiзарныя; але ж такiя вялiкiя былi i нервознасць, i дакоры сумлення. I праўда, праз усе гэтыя гады не праходзiла дня, каб яго не тачыла непрыемная думка, што нейкiм чынам яму ўсё ж давядзецца расплачвацца за тое, што ён знюхаўся з гэтым чалавекам. "Толькi б пранесла! -- зноў i зноў баязлiва малiўся ён.-- Толькi б мне ўдалося скарыстацца поспехам гэтай авантуры, не плацячы за яе, неверагоднымi працэнтамi з барышу! Толькi б удалося! Увогуле я раблю блага, але Гасподзь мне гэта перапусцiць, вядома. Ён так i зробiць! Так было ўсё маё жыццё. Ён часта выпрабоўваў мяне, без нiякага на тое права, так што будзе толькi справядлiва, калi гэтым разам ён будзе паблажлiвы. Ды i ў чым маё злачынства, калi толькi гэта злачынства? Самае большае -- у тым, што я крыху парушыў цэхавы статут, эксплуатуючы чужую адоранасць нейкага невука i выдаючы ягоныя здольнасцi за свае. Самае большае -- у тым, што я трошкi збiўся са сцежкi традыцыйнай рамеснiцкай дабрачыннасцi. Саае большае -- што сёння я раблю тое, што яшчэ ўчора выклiнаў. Хiба гэта злачынства? Iншыя ўсё жыццё з ашукi жывуць. А я крыху сшустрыў, усяго некалькi гадоў. Ды i тое таму, што так знагодзiлася. Можа, i нагоды тае не было зусiм, можа, сам Гасподзь паслаў мне ў дом гэтага чалавека, каб узнагародзiць мяне за прынiжэннi, якiя я выцерпеў ад Пелiсье i ягоных захрыбетнiкаў. Можа, кара Божая чакае якраз не мяне, а Пелiсье! Гэта вельмi нават магчыма! Бо чым бы яшчэ Гасподзь мог пакараць Пелiсье, як не маiм узвышэннем? Значыцца, маё шчасце ёсць спаруда промыслу Божага, i я не толькi маю права, я абавязаны ягоны дар прыняць, якi ён нi ёсць, без сораму i каяння...

Так часта разважаў Бальдзiнi ў мiнулыя гады, ранiцамi, спускаючыся па вузкай лесвiцы ў лаўку, вечарамi, падымаючыся ўгору з касавым зборам i пералiчваючы цяжкiя залатоўкi i срэбныя манеты ў сваiм куфры, i начамi, лежачы поруч з хрыпатым шкiлетам жонкi i не могучы заснуць проста ад страху за сваё шчасце.

Але цяпер нарэшце змрочныя думкi прападуць, каб яны прапалi. Вусцiшны госць сышоў i не вернецца нiколi. А багацце засталося, i будучыня была забяспечана. Бальдзiнi паклаў руку на грудзi i пад тканiнай каптана намацаў на сэрцы маленькую кнiжку.. У ёй былi запiсаны шэсцьсот формулаў -- больш, чым калi-небудзь змаглi б рэалiзаваць цэлыя пакаленнi парфумнiкаў. Калi сёння ён страцiць усё, дык з дапамогай гэтай цудоўнай кнiжкi ён за год зноў разбагацее. Далiбог, цi ж можна патрабаваць большага!

Ранiшняе сонца, адбiваючыся ў чарапiцах дамоў на другiм баку, адкiдала цёплае жоўтае святло на яго твар. Бальдзiнi ўсё яшчэ глядзеў на вулiцу, якая вяла на поўдзень, да палаца Парламента --як усё-такi прыемна, што Грануеў след выстыў!-- i яго пепрапаўняла пачуццё ўдзячнасц! Ён рашыў, што сёння ж адбудзе паломнiцтва на другi бераг, у Нотр-Дам, укiне залатнiк у царкоўную скарбонку, паставiць тры свечкi i на каленях падзякуе Госпаду, якi паслаў яму столькi шчасця i пазбавiў ад помсты.

Але потым яму нешта самым дурным чынам перашкодзiла, бо папалуднi, калi ўжо ён зусiм быў выбраўся ў царкву, разнеслася чутка, што англiчане пайшлi вайною на Францыю. Само па сабе гэта яго не дужа ўстурбавала. Але як што якраз гэтымi днямi ён мерыўся адправiць у Лондан партыю духоў, дык адклаў наведванне храма, замест гэтага ён выправiўся ў горад разведаць навiны, а адтуль на сваю мануфактуру ў Сэнт-Антуанскае прадмесце, каб пакуль што затрымаць лонданскую партыю тавару. Уначы ў ложку перад сном яму прыйшла ў галаву генiяльная iдэя: напярэдаднi баявых дзеянняў у вайне за калонii Новага Свету ўвесцi ў моду духi пад назваю "Гонар Квэбэка" з церпкiм гераiчным пахам, поспех якiх -- ён зусiм не сумняваўся -- пакрые яму страты ад няўдалага англiйскага гешэфту. З такiмi салодкiмi думкамi ў сваёй старой дурной галаве, якую ён з палёгкаю адкiнуў на падушку, прыемна адчуваючы пад ёю цвёрдую кнiжачку з формуламi, мэтр Бальдзiнi заснуў, каб нiколi ўжо больш не прачнуцца.

А ўсё ў тым, што ўначы адбылася невялiкая катастрофа, якая праз належны з такога выпадку час дала каралю зачэпку выдаць загад пра паступовы знос усiх дамоў на ўсiх мастак горада Парыжа; без яўнай прычыны абвалiўся мост Мяняйлаў -- з заходняга боку памiж трэцяй i чацвёртай апорамi. Два дамы аселi ў раку так iмгненна i раптоўна, што нiкога з насельнiкаў не ўдалося ўратаваць. На шчасце загiнула толькi двое, а менавiта Джузэпэ Бальдзiнi i ягоная жонка Тэрэза. Прыслуга не начавала дома -- каго адпусцiлi, а хто адышоўся сам самохаць. Шанье, якi толькi пад ранiцу на лёгкiм падпiтку явiўся дамоў -- дакладней, хацеў явiцца, бо дома ўжо не было,-- перажыў нервовы шок. Ён трыццаць гадоў запар песцiў надзею, што Бальдзiнi, у якога не было дзяцей, нi сваякоў, адпiша ўсё на яго карысць. I вось усё знiкла за адно iмгненне -- уся спадчына цалкам, дом, фiрма, сыравiна, майстэрня, сам Бальдзiнi -- i нават сам тастамант, у якiм, верагодна, быў пункт пра ўласнасць на мануфактуру!

Знайсцi не ўдалося нiчога -- нi трупаў, нi куфра з грашмi, нi кнiжачкi з шасцюстамi формуламi. Адзiнае, што засталося ад Джузэпэ Бальдзiнi, найлепшага парфумнiка Еўропы, быў змяшаны пах мускусу, кмену, воцату, лаванды i тысячы iншых рэчываў, якi яшчэ некалькi тыдняў плыў па Сене ад Парыжа да Гаўра.