Агасфэр

Вечны Жыд

Гайм Штэфан

---

Разьдзел васямнаццаты

Геру

праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру

Hebrew Univerсity

Jerusalem

Israel

17 красавіка 1980

Вельмі паважаны гер калега!

У Вашым апошнім пісьме да мяне, датаваным ад 2-га гэтага месяца, Вы спрабуеце прыпісаць мне пачатак фіксацыі феномена Агасфера.

Пра такую фіксацыю, нават яе пачатак, не можа быць наогул ніякай гаворкі. Сам я, нават будучы ў кіраўнічай функцыі, толькі член калектыву, і мае праекты даследаванняў таксама падлягаюць зацвярджэнню і калектыўнаму кантролю. Агасфер цікавіць мяне як тыповы прыклад рэлігійных прымхаў і адпаведна ўзнікнення легендаў; праўда, на аснове новых пазнанняў я цяпер гатовы прызнаць яго існаванне як рэальнасць, толькі не вечнае.

Як прадстаўнік дыялектычнага матэрыялізму я заўсёды адмаўляўся прызнаваць наяўнасць звышнатуральныў істотаў і з'яваў (параўн. маё пісьмо ад 14 лютага); але я заявіў, што яшчэ ёсць нявытлумачаныя навуковыя праблемы, якія, аднак, калі яны акажуцца дастаткова важнымі, несумненна сваім часам будуць чалавекам вырашаны. Тым больш мяне радуе, паважаны гер прафесар Лёйхтэнтрагер, магчымасць паведаміць Вам сёння, што, прынамсі, праблема Агасфера можа разглядацца як вырашаная. Хоць гэта, праўда і не заслуга нашага інстытута; але ў кожным разе наш супрацоўнік д-р Вільгельм Якш быў той, хто пры даследаванні дыялектычнага моманту развіцця легенды пра Агасфера натыкнуўся на працу, у якой маецца аснова для вырашэння: апублікаваны ў 1951 годзе ў томе ХLІ часопіса Аб'яднання па вывучэнні гісторыі Гамбурга артыкул Паўля Ёгансэна пад загалоўкам «Ці быў Вечны Жыд у Гамбургу?».

У артыкуле Ёгансэн падае ўказанне на тое, што Агасфер ідэнтычны з «ліфляндскім прарокам» Юргенам з Мэйсэна. «Фактычна, піша Ёгансэн, паралелі ў апісанні гамбургскага Агасфера і ліфляндскага прарока і прапаведніка настолькі відавочныя, што не можа быць ніякіх сумненняў у ідэнтычнасці абодвух асобаў». Нават часавае супадзенне іх выступлення настолькі эклатантнае, што проста міжвольна абедзьве асобы зліваюцца ў адзін вобраз.

Ёгансэн прыводзіць старадаўняе даступнае азнаямленню апісанне Агасфера з 1602 года ў Родэ з выдрукаванай у Данцыгу народнай кніжкі пра Вечнага Жыда, паводле якой Паўль фон Айцэн, у той час студэнт з Вітэнбэрга, зімой 1547 года ў Гамбургу «ў кірсе падчас казані ўбачыў чалавека, які ўяўляў з сябе вельмі высокую асобу са звіслымі на плечы валасамі, які стаяў насупраць катэдры босы; які з такой увагай слухаў казань, што ў ім нельга было адчуць аніякага руху; толькі, калі было выслоўлена імя Ісуса Хрыста, ён схіліў галаву на грудзі і ўздыхнуў вельмі глыбока; і ніякай іншай вопраткі на ім не было ў тую суровую зіму, апрача пары штаноў з падранымі калашынамі, курты па калені і паўзверх яе паліто да пятаў».

Я цытую гэта паведамленне, якое Вам, гер калега, па ўсёй верагоднасці, знаёмае, якое дае базіс для параўнання з сучаснымі паведамленнямі пра прарокаў Юргена альбо Ёрга з Мэйсэна. Так Ёган Рэнэр, пазнейшы храніст горада Брэмена, які жыў з 1556 па 1558 г. у Ліфляндыі, піша: «І быў у гэты час адін такі ў Рызе, на імя Ёрген Мэйсэнскі, а хадзіў ён распранута і боса, не хацеў таксама есці і піці, а да таго працаваў. Памянёны заклікаў месцічаў штодзённа да пакаяння. Але ён быў таксама дзевяць гадоў таму назад (г.зн. 1547!) тут у Рызе і заклікаў людства да пакаяння, і, ці не пакараў яго Бог агнём, калі яго заклікі нічога не далі, прапаў».

Пасля чаго ў Рызе сапраўды выбухнуў вялікі агонь - пажар, у якім згарэлі Домскі сабор і большая частка горада. Узіму 1557/1578 гг. Ёрг зноў знаходзіцца ў Ліфляндыі, пра што паведамляе рэвельскі пастар і храніст Балтазар Русаў (Chronica der Provinz Lyfflandt, Bаrth, 1584), а менавіта: «Таго ж года ўзіму ў Ліфляндыю праз Польшчу і Прусію прыбыў чалавек вельмі дзіўны, а хадіў ён зусім боса, гола і раздзета, апранута толькі ў вярэту, меў доўгія валасы ніжэй плячэй. Некаторыя мелі яго за вар'ята, некаторыя за фанатыка, а некаторыя маўлялі, што гэта цудоўная азнака Божая, і што нешта такое адбудзецца».

Што адбылося, дык гэта нашэсце Івана Жахлівага на Ліфляндыю. Тыльман Бракель, ліфляндскі паэт у сваёй улётцы «Хрысціянская гутарка пра жудаснае разбурэнне Ліфляндыі праз маскавітаў», дарэчы, піша:

Апошні знак даброці Боскай:
Павінен муж-вар'ят прыйсці,
На плошчах люду абвясціць -
Пакайцеся, пакуль не позна,
Бо страшны будзе Божы суд,
Бо ўмыецца крывёю люд,
Яму ж не верылі, ды з войскам
Прыйшоў маскаль на ўлонне наша,
І - перапоўнілася чаша.

Ёгансэн цытуе крыніцы, паводле якіх прарок Ёрг быў забіты неадукаванай чэрняй пад Дэрптам, непадалёк ад рускай мяжы, сумняваецца ў крыніцах, але і ставіць пытанне: што, зрэшты, трэба было прапаведніку пакаяння на рускай мяжы? І што меў на ўме храніст Русаў, пішучы, што Ёрг прапаў недзе паміж Рэвелем і Нарвай? Ёгансэн знаходзіць таксама пэўную ідэнтычнасць асобы Агасфера-Ёрга з Васілём Блажэным (Васілём Шчасным), юродам, які шпурляў камянямі ў чорта і пагражаў Івану Жахліваму Божай карай, імем якога названы сабор на Краснай (Прыгожай) плошчы ў Маскве. Апрача таго, заўважае Ёгансэн, юрод Васіль быў шавец, як і Агасфер.

Але чаму - пра гэта і Вы, паважаны гер калега Лёйхтэнтрагер, даўно маглі б спытацца, - чаму прарок Юрген падчас свайго побыту ў Гамбургу назваўся Агасферам? Калі ў астатнім ён падарожнічаў пад сваім уласным імем!

Ёгансэн дае гэтаму праўдападобнае тлумачэнне. Ён пераносіць сустрэчу Юргена з Айцэнам, які паводле Ёгансэна «быў асобаю, чыя даставернасць не можа быць пастаўлена пад пытанне», у Мікалаеўскую кірху, дзе яшчэ ў 1547 годзе знаходзілася вялікая карціна, на якой былі ўвасоблены персідскі цар Агасфер са сваёй яўрэйскай каханкай Эстэрай; карціна была ў 1555 годзе знішчана, калі, паводле хронікі горада Гамбурга, маланка ўдарыла «ў Ніклавуса кірку разом з малёванем коніга Агасфэрума і Гэстэрай, пабіўшы і оклад на ковалкі». Юрген, «нерозумовы чловек», лічыць Ёгансэн, быў так уражаны карцінай, што прыняў цара за яўрэя Агасфера. «Калі гэта так, высноўвае ён, дык імя Агасфер для Вечнага Жыда можа быць растлумачана толькі ў гэтай сувязі».

Мае калегі ў інстытуце і я схільныя ісці за Ёгансэнавай тэзай, бо яна дае, паводле нашага стаўлення да праблемы, ключавы доказ таго, што Агасфер, якога спаткаў у Гамбургу пазнейшы суперінтэндэнт Шлезвіга Паўль фон Айцэн, быў чалавек смяротны, як Вы і я, і менавіта таму не вечны яўрэй.

Мы ўсе тут напружана чакаем, што Вы, паважаны калега Лёйхтэнтрагер, цяпер скажаце, пасля таго як Ёгансэнава парада па-новаму асвятліла ўсю праблему Агасфера і прапануе цалкам натуральнае яе вырашэнне.

З асабліва высокай павагай і калежанскім прывітаннем

Ваш адданы

(праф. д-р Dr. h. c.)

Зігфрыд Байфус

Інстытут навуковага атэізму

Берлін, сталіца ГДР

Геру

праф. д-ру Dr. h. c. Зігфрыду Байфусу

Інстытут

навуковага атэізму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлін

German Democratic Republik

2 траўня 1980

Дарагі, паважаны калега Байфус!

Ваша такое падрабязнае са шматлікімі цытатамі і спасылкамі на крыніцы пасланне ад 17 красавіка дало мне масу задавальнення, і я паспяшаўся паказаць яго свайму прыяцелю з Дарогі Смутку, дзе ён над сваёй абутковай лаўкай трымае вельмі дагледжаную халасцяцкую кватэрку. Гер Агасфер сказаў мне, што ён вельмі добра памятае пра памянёную ў Ёгансэнавым артыкуле сустрэчу з Айцэнам, памятае і другія, менш радасныя спатканні з ім; як што пазнейшы суперінтэндэнт Шлезвіга наогул не быў вельмі прыемны чалавек, абмежаваны, захоплены сам сабою, сквапны і інтрыган. Увогуле артыкул Паўля Ёгансэна ў часопісе Аб'яднання па вывучэнні гісторыі Гамбурга мне вядомы; калі ў нашай карэспандэнцыі ён дагэтуль з майго боку не знайшоў упамінання, дык гэта толькі ад маёй татальнай легкадумнай няўважлівасці.

Усё ў Ёгансэна толькі дапушчэнне, не абапертае ні на які доказны матэрыял, які можна было б ахарактарызаваць як навуковы. Тое нямногае, што мы ведаем пра прарока Ёрга, хутчэй гаворыць супраць яго ідэнтычнасці з Агасферам. Ёрг прапаведуе пакаянне і пагражае няшчасцямі; Агасфер такога не робіць, ён светапераробшчык зусім іншага кшталту. Далей, няма ніякіх сучасных альбо іншых указанняў на тое, нібыта Ёрг калі-небудзь сцвярджаў, што ведаў Ісуса альбо што ўвогуле быў ім пракляты, як гэта мела месца з Агасферам; а ідэя назваць яго Агасферам з уражання ад карціны з персідскім царом у Мікалаеўскай кірсе ў Гамбургу ды яшчэ і яўрэем хутчэй паходзіць з поўных фантазіямі мазгоў Ёгансэна, чым з мозгу беднага прарока. Адвага, з якою Ёгансэн указвае і на трэцюю ідэнтычнасць, з юродам Васілём Блажэным, сапраўды подзіву вартая; у ім няма нават ценю прыкметаў такое ідэнтычнасці, калі, канечне, не мець за такую агульную шавецкую прафесію рускага святога юрода і яўрэйскага цудатворца. Маскоўскі жабрак-манах як правобраз Агасфера - пры ўсім прызнанні вялікіх дасягненняў рускага народа гэта ўяўляецца неверагодным.

Адзіна вартаснае ў Ёгансэнавых пісаннях - гэта канстатацыя таго, што Агасфер спыняўся ў Гамбургу. Гамбургскія эпізоды з жыцця Агасфера пацвярджаюцца не толькі выказваннямі яго самога мне, але і адпаведнай літаратурай. Пры гэтым я адрасуюся не так на розныя, пачынаючы з 1602 г. у розных варыянтах публікаваныя народныя кнігі, як на сведчанні Айцэна, зафіксаваныя ў апублікаваных у 1744 г. Cimbria Literata Ёганэса Молера з Фленсбурга і памянёныя ў Hamburgischen Ehren-Tempel 1770 г. гамбургскага гарадскога архіварыуса Нікалаўса Вількенса, а асабліва ж на дакумент, які я нядаўна атрымаў з добрай ласкі гера Герварта фон Шадэ, кіраўніка Нордэльбскай царкоўнай бібліятэкі, пасля таго як падчас пераезду бібліятэкі ў новае памяшканне гэта сталася магчымым, і аўтэнтычнасць гэтага дакумента мне здаецца гарантаванай. Дакумент, уласнаручна напісаны Агасферам ліст, паведамляе шмат цікавага пра Гамбургскі перыяд і пра адносіны з Айцэнам. Аднак найперш трэба Вам, дарагі калега, коратка патлумачыць, да якой жыццёвай фазы Айцэна аднесці гэта пісьмо.

Асабістыя прычыны, гаворка ідзе пра злосныя чуткі пра аблудныя непатрэбствы ў зняслаўленых начлежках, і непрыхільнасць галоўнага пастара Эпінуса да яго, прымусілі магістра фон Айцэна разам з яго юнай жонкай перабрацца ў Ростак, дзе ён разлічваў быць карысным ва ўніверсітэце; аднак падчас славутай успышкі антыпатый мекленбуржцаў да спрытных розумам ганзейцаў яму не ўдалося дабрацца туды пеша, і неўзабаве ён вярнуўся назад у родны горад; першае дзіця, дзяўчынка на імя Маргарэтэ ў калысцы. Гэтае дзіця, нягледзячы на гарбок і кульгавую ножку, было любімцам маці і павінна было пазней стацца сумнай славутасцю: Маргарэтэ Айцэн разам са сваім мужам, герцагскім пісарам Вольфгангам Калундам забіла бургамістра Апэнрадэ Эсмарха, іхняга зяця, і была ў 1610 годзе пакараная смерцю. Але гэты невялічкі крымінальны раман можа цікавіць нас толькі збольшага; важней тое, што Айцэн праз аб'яднаны ўплыў сваёй сям'і і ўплыў сваёй жонкі здабыў нарэшце духоўнае месца лектара сэкундарыўса пры саборы, г.зн. памочніка прапаведніка; неўзабаве аднак дзякуючы сваёй хрысціянскай руплівасці і сваёй абсалютнай вернасці літары Лютэра ён здабыў такую славу ў Гамбургу, што пасля смерці Эпінуса быў абраны тадыташнім схільным да тэалагічных эксперыментаў сенатам у наступнікі першага ў якасці галоўнга прапаведніка і суперінтэндэнты. Праўда, на жаль, акадэмічнай легітымацыі, якую Айцэн прывёз з Вітэнбэрга, было недастаткова; ён вымушаны быў туды вярнуцца, каб здабыць сабе доктарскі капялюш, як што ён быў абсалютна ўпэўнены, што вытрымае любы экзамен, яго выправілі з паперай Тэалагічнаму факультэту ў Вітэнбэргу, у якой выбітныя і знакамітыя гамбургскія пастары «хадайнічаюць стацца паслужнымі свайму калегу і суперінтэндэнту ў набыцці доктарскай годнасці» і ў якой між іншага гаворыцца, што факультэт праз наданне такой годнасці не толькі «privatim M.Paulum, sed etiam totam nostram Ecclesiam & civitatem», г.зн. не толькі магістра Паўлюса «ўшаноўваюць за вялікую рупнасць, але і забавязваюць усю гамбургскую эклезію і грамадства да глыбокай удзячнасці». Такой моцнай прэсіі, падмацаванай старымі сувязямі Айцэна з Мэланхтонам, вітэнбэргскі факультэт не маг супроцьстаяць, і ў выніку вучоныя мужы, нягледзячы на яўныя плыткасці і таўталогіі ў 58 пунктах Айцэнавай вуснай дысертацыі, сталіся «паслужнымі» ў справе набыцця доктарскага тытула і тым самым умажлівілі яму яго наступны крок.

Цяпер у сувязі з гэтым наступным крокам, «дыспутацыяй з яўрэямі», стаіць пісьмо Агасфера да яго ад 14 кастрычніка 1556 года, ксеракопію якога я прыкладаю. Паколькі Айцэн атрымаў доктарства толькі ў траўні гаданага года, ён мусіў спешна адразу пасля свайго вяртання ў Гамбург брацца за планаванне і падрыхтоўку сваёй акцыі. Рукапіс Айцэна нялёгка расшыфроўваецца, але я мяркую, Вы ўжо здолееце ўчытацца. Я хацеў бы толькі звярнуць Вашу ўвагу на некаторыя мясціны, якія мне здаюцца асабліва значнымі, скажам, адразу прыгожы пачатак:

«Дастойны доктар, добры гер суперінтэндэнт,

я бедны жыдок, які вандраваў гэтыя шмат гадоў з аднаго месца ў другое і многа ўсялякага, часцей дрэннага, панагледзеўся, павінен па Вашай Годнасці прапанове ў вялікім публічным disputatio скласці сведчанне de passione Christi, які пракляў мяне і асудзіў in eternitatem, і павінен сказаць абшчыне яўрэяў у Альтоне ex ore testis і пацвердзіць, што рабі быў сапраўдным сынам Бога Jahwe, хай свяціцца імя яго, а таксама Meschiach, якога чакаў народ Ізраіля, і павінен я гэта зрабіць дзеля пабожнага каяння, якое я ў сабе выявіў, і ad majorem Dei gloriam».

Альбо яго пазнейшае пытанне:

«І што было б, калі б я адмовіўся? Ці не пераследаваўся б я Вамі і вышэйшым начальствам, ці не быў бы схоплены і разадраны, як авечка ваўкамі? Ad majorem Dei gloriam, кажаце Вы, але гэта хутчэй ad majorem gloriam дастойнага д-ра фон Айцэна, чым Бога, і за гэта павінен я, бедны жыдок, апынуцца ў situationes, якія для мяне нявыгадныя, інакш гэта каштавала б мне галавы».

І далей унізе:

«Але я хачу зрабіць гэта дзеля рабі, бо хто ж, як не я, зразумеў яго напраўду?»

Пасля чаго ён дапісвае:

«Павітайце Barbaram conjugem, я хачу здабыць для яе шэсць локцяў карычневага палатна, а таксама падвескі з Турцыі, а для маленькай Маргарэтэ чэпчык.

Вашай дастойнасці слуга і вандроўны Жыд Агасфер».

Вось гэта, дарагі гер прафесар Байфус, што да тэзаў гера Ёгансэна і сапраўдных падзей падчас гамбургскага перыяду Агасфера.

З чым, па-сяброўску вітаючы Вас, застаюся

Ваш

Ёханаан Лёйхтэнтрагер

Hеbrew University

Jerusalem