Вуліца Ціхая шэсць

Раман

Марон Моніка

---

Частка чацьвёртая

***

У панядзелак пасля абеду я паляцела на Александэрплац распытацца ў музычным магазiне, цi не пападалася iм двухмоўнае выданне "Дон Джыаванi". Я знайшла там коратка пастрыжаную прадаўшчыцу, якую я падкупiла за дваццаць марак. Яна стаяла, са штабелем нотаў у руках, перад палiцай, паказала свабоднай рукой, каб я пачакала, i са значнасцю падмiргнула. Яна знiкла за занавескай i вярнулася са светлазялёным сшыткам, да якога быў прымацаваны канцылярскай скобкай цэтлiк, якi яна цяпер зняла. Нарэшце раздабылi, сказала яна i пры гэтым усмiхнулася як чалавек, якi пасля зробленага задаволена скiдае з сябе стому. У мяне не было ахвоты рассыпацца ёй у пахвалах, яна i без таго ж мела дваццаць марак, але тым не меней зрабiла гэта. Без Вас я прапала б, сказала я. Сшытак каштаваў марку восемдзесят пяць. Я падзякавала, падмiгнула ёй таксама адным вокам на той выпадак, калi здолею разгадаць таямнiцу рэчытатываў з "Дона Джыаванi" i разважыць магчымасцi перакладу iншых опер.

***

Кнайпа была яшчэ пустая i пахла палацёрным воскам. Сiмона стаяла за канторкай i чысцiла арматуру.

Ну, Розi, сказала яна. Я сказала: Ну, Сiмона.

Пiва?

Вiно.

Вiнца, сказала Сiмона i ўзяла з халадзiльнiка пачатую пляшку.

Я спыталася ў яе пра амерыканца.

Ён напiсаў, сказала яна, што хоча прыехаць.

А калi,-- яна пацепнула плячыма i паказала пустыя далонi. Сiмона была з Мекленбурга, дзе Эберхард, папросту Эбi, гаспадар кнайпы, пяць гадоў таму назад пазнаёмiўся з ёю i адарваў яе ад ёйнага жыцця аранжыроўшчыцы букетаў у маленькiм гарадку. Тры гады жылi яны разам. А тады Эбi вярнуўся да сваёй разведзенай жонкi, а Сiмону пакiнуў служачай у сваёй кнайпе.

Такое сумленнасцi я больш нiдзе не знайду, сказаў ён.

Амерыканца Сiмона сустрэла год таму назад на карнавале. З лета ён зноў вучыўся ў Лансiнгу, Мiчыган, дзе жыла ягоная сям'я.

З бацькамi ён ужо перагаварыў, сказала Сiмона, але ўсе паперы, у Амерыцы патрэбна столькi папер, калi ты хочаш ажанiцца.

Амерыка, сказала я.

Але ж такi, Амерыка, сказала Сiмона i кiнула анучу у вядро, абы толькi выбрацца адгэтуль, Розi.

Яна, бадай што сапраўды верыла, што выйдзе за амерыканца. Яна была каталiчка i хадзiла ў нядзельную школу. Зрэшты ж, Эбi выцягнуў яе ў Берлiн, чаму ж бо тады ёй i не перабрацца з амерыканцам у Лансiнг, Мiчыган.

Так, Розi, сама ты нiчога не зробiш, давядзецца пачакаць, сказала яна.

Пасля сабралiся гульцы ў скат, як кожнага панядзелка. У Сiмоны больш не было на мяне часу. Я сядзела каля канторкi, пiла вiно i пачувалася мне добра.

Кнайпа гэта не толькi апошняя станцыя мужчынскай свабоды, сказаў Бруна, чым хацеў сказаць, што кнайпа прыпiрышча свабоды толькi на горшы канец, бо не было жаночай свабоды па-за граматыкай i Бруна нiколi не прыходзiла ў галаву сцвярджаць нешта такое. Жанчын Бруна лiчыў прыроднымi ворагамi свабоды, а тэлефон самай страшнай рэпрэсiўнай машынай у руках жанчыны. Пытанне: чаму ты не пазванiў, магло яго, калi ён са змрочнымi вачыма пасля распрапойнай ночы ранiцай вяртаўся дамоў, укiнуць у яму глыбокае роспачы. Ён толькi распранаўся, здымаў чаравiкi, свечкаю падаў на ложак, казаў, што тэлефон гэта iнцыдэнт для камiсii па правах чалавека, ён напiша ў ААН, заўтра ж ранiцай.

Кнайпа была, свецкая i таямнiчая адначасова, антысвет, Оркус, дзе дзейнiчалi iншыя законы i панавала урбанiстычнае прыроднае права. Хто ўступаў у свет кнайпы, вымыкаў сябе з сiлы прыцягнення верхняга свету i падпарадкоўваўся iншаму парадку.

Кутэ Клюге, пенсiянер, колiшнi кельнер, з шырокiм вузкавокiм тварам азiяцкага божышча, перавёў, як толькi ўвайшоў у кнайпу, прынамсi, пяцёх прысутных у нервознае ўзбуджэнне, яны абарвалi свае размовы i з чаканнем паглядзелi на яго.

Кутэ Клюге быў не толькi, як Бруна, кнайпная асоба, ён быў яшчэ шахматная асоба. З недакуркам таннай цыгарэты ў куточку рота ён з хвiлiну пастаяў у дзвярах, быццам хацеў даць усiм iншым магчымасць заўважыць ягонае з'яўленне, тым часам як сам ён шукаў годнага сабе працiўнiка, коратка i без нiякiх там ласкавых авансаў, знайшоўшы, кiўнуў яму, пасля моўчкi сеў за свабодны столiк, куды яму пасля першага пiва без нiякага заказу была прынесена шахматная дошка, i чакаў, пакуль ягоны выбранец зойме месца. Кутэ Клюге пабiваў лацiнiстаў i нелацiнiстаў, проста вучоных i вучоных са ступенямi, усiх, каму ён ўсё сваё жыццё падаваў на стол качак у фламбiры i ў заключэнне дзякаваў за выпiўку.

Кнайпа, здавалася, спрыяла развiццю жыцця да больш высокай справядлiвасцi, якая хоць i не ўключала мяне, была аднак жа i мне суцяшэннем. У кнайпе канчалася ўлада Берэнбаўма, тут яму не было чаго сказаць як i ў доме ў Тэклi Фляйшэр, калi яшчэ была жывая яе мацi. У кнайпе ён мусiў бы, калi б толькi хацеў выстаяць, дыспутаваць з Графам пра геаграфiчныя гранiцы памiж рознымi напiсаннямi прозвiшча Шмiдт -- Шмiдт з дт цi Шмiд з д цi Шмiтт з тт цi нават Шмiтц з тц; альбо павiнен быў бы хiтра прайграваць Кутэ Клюге ў шахматы, як Пецi, умець даставаць па блату ванны i унiтазы.

Калi Бруна нарэшце прыйшоў, быў ён на маё шчасце ўжо не зусiм цвярозы. Вiдаць, ён скарацiў сабе дарогу за сасiсачным стаяком каля гатэля "Сафiя" на Фрыдрыхштрасэ на скорую руку куфлiкам пiва, з якога ён нi ў якiм разе не мог захмялець, не тое каб упiцца, але i ўжо быць не тое каб зусiм цвярозым, нiбы ў роце ў яго клеiўся пыл ад кнiг i актаў.

Бруна ўбачыў перад мною светлазялёны сшытак на канторцы, адкiнуўся назад, каб павялiчыць дыстанцыю памiж iм i мною i такiм чынам засведчыць сваё здзiўленне: што з табою сталася, Роза, не магу паверыць, што ты сапраўды цiкавiшся операмi. Можа тым часам ты i па гарах лазiш, i па акiянах лётаеш?

Магчыма, Бруна i я маглi б зрабiцца парай як Фiлемон i Баўкiда, калi б я, не хлусячы, магла адказаць на Брунава пытанне "Ага". Але сама думка, што гэта ж бы я мардавалася, успiнаючыся на тую гару, можа, з небяспекаю для жыцця, каб дабрацца да вяршынi нават невялiчкай горкi, была для мяне такая нехлямяжая, што я западозрыла ў Бруна праз ягоную жарсць да такога альпiнiзму некi псiхiчны дэфект. А каб лётаць па акiянах, што было ў Бруна любiмым нядзельным заняткам, пакуль мы з iм не пазнаёмiлiся, дык гэта абсурд i прынiжэнне годнасцi. Нiбыта ты з усiм палам i калам цiснешся да лёсу Сiзiфа: гадзiнамi мардуйся, каб апынуцца там, дзе пачынаў.

Аднаго разу Бруна паспрабаваў, тайна правесцi мяне вакол возера Зумтэр. Праз паўгадзiны мы раптам апынулiся на прагалiне, адкуль свабодна адкрывалася возера. Калi я зразумела, што планаваў Бруна, я абурана павярнула назад па той самай дарозе, па якой прыйшлi, хоць другой дарогай было карацей i, як бажыўся Бруна, ландшафтна намнога прыгажэй. Мне гэта было лiшне.

Я ахвотна цiкавiлася б операмi, сказала я, але я не магу, яны не цiкавяць мяне.

Роза, табе пазайздросцiш, сказаў Бруна, аднаго разу, калi ты будзеш старая i разумная, ты зацiкавiшся операмi. Тады ты зможаш адкрыць сабе ўдадатак яшчэ цэлы свет, а я буду нудзiцца, i так ужо ведаючы ўсё.

Пра знуджанасць у старасцi Бруна любiў паталкаваць, калi заўважаў, што я ведала не ўсе кнiгi Дастаеўскага, Бэкета альбо Джойса. Тады ён уздыхаў i казаў, ах, табе пазайздросцiш, Роза, тым часам як я чырванела, бо я, хоць мы з Бруна i былi равеснiкi, i палавiны таго не чытала, што ён.

Бруна пагартаў светлазялёны сшытак. Раптам ён падняў руку, нiбы трымаючы дырыжорскую палачку, напучыў жывот, як оперны спявак i заспяваў:

"E non voglio piu servir
i я больш не хацеў бы служыць
e non voglio piu servir
i я больш не хацеў бы служыць".

Пасля ён апусцiў руку на стойку i ўзяў куфаль з пiвам.

Што ж ты будзеш рабiць, калi не будзеш служыць, спыталася я.

Viva vita contemplativa, усклiкнуў Бруна мiма мяне на ўсё памяшканне, туды, дзе якраз Граф нязграбна сядзеў на краёчку крэсла i чакаў, што Бруна папросiць яго падысцi да нас.

Viva vita contemplatissima, крыкнуў яму Граф у адказ, падхапiўся, аж расплюхалася рэшта яго пiва, i пачаў прадзiрацца да нас. Мадам Разалiя, ён пацалаваў мне ў руку, Брунох, я не хацеў заважаць, сказаў Граф, каб паказаць свой такт.

Роза хоча ведаць, што мы рабiлi б, калi б мы не мусiлi болей служыць.

Граф уздыхнуў. Я сказаў Вам, Брунох, з гадамi гэта забываецца Часам я думаю, я рабiў бы тое, што раблю кожны дзень: шукаў бы словы ў слоўнiках, за цэлае жыццё гэта робiцца натурай чалавека. Да таго ж узрост, Граф трымаў руку каля вуснаў, каб прыглушыць голас, гэтата, ну Вы ж разумееце, Брунох, пардон, мадам Разалiя, жах. Ён у роспачы паглядзеў на столь. Бруна, якi быў на пятнаццаць галоў маладзейшы за Графа, засмяяўся. Я засмяялася таксама. Вам смех, сказаў Граф. Ужо i не бярэшся выпiць куфаль пiва. Дрэнь, дрэнь, дрэнь.

Здавалася, ён зараз заплача, а мы праглынулi рэшту свайго смеху з пiвам.

Што робiць твой пiсучы ранцье, спытаўся Бруна.

А ты ведаеш Герберта Берэнбаўма, спыталася я. Бруна адступiў на крок. Разалiнд Палькоўскi, сказаў Бруна, цi не хацела ты мне толькi што паведамiць, што пенсiянер, якому ты замянiла правую руку, прахвост, оберпрахвост Герберт Берэнбаўм, якога назначылi прафесарам, бо ён напамяць ведае таблiчку множання. Разалiнд Палькоўскi з бургундскiм гонарам, якая лепей табе будзе курыць танныя цыгарэткi, чым пацягне на сабе нягоднае канцылярскае жыццё, як Вы i я, Граф, як пiсарчук у заплечнага майстра.

У гэты момант, таму што Бруна загаварыў з iм, мы абое паглядзелi на Графа, якi, пабялелы ў твары, стаяў памiж намi i яўна хацеў нешта сказаць, але толькi тупа мыляў губамi. Бруна забыўся пра свае кляветы, падняў Графа на табурэт i ўсунiў яму ў руку куфаль. Граф нядбалым жэстам правёў па сухiх вачах, нiбы хацеў ацерцi слязiну.

Пардон, шапнуў ён, невялiчкая хворасць, але гэтае iмя, мадам Разалiя, ён схапiў мяне за руку, не, гэта ж бо менавiта Вы...

Ён уткнуўся тварам у далонi, так што пасмы валасоў, якiя ён прылiзаў памадай на голым чэрапе ад аднаго вуха да другога, упалi збоку на плечы. Бруна i я стаялi злева i справа ад яго, паляпалi яго па плечах i сказалi, што ў такiх выпадках гаворыцца, калi трэба каго суцешыць, а не ведаеш, як i чым.

Нiбы здань прабегла па пакоi, сказаў Граф. Дастаткова, каб я, непадрыхтаваны, натыкнуўся на гэтае iмя, каб адразу ж страцiў контэнанс. I гэта ж бо ўжо дваццаць тры гады, мадам Разалiя, дваццаць тры гады.

Бруна заказаў яму гарэлкi, пасля чаго твар i голас Графа спакваля зноў ажывiлiся.

Гэтаму, сказаў Граф, чыйго iмя Вы з маiх вуснаў апрача як з фекальным атрыбутам, якi я хацеў бы ашчадзiць дзеля датклiвасцi Вашага слыху, не пачуеце, занеўздячаю я тыя тры гады, Брунох, Вы ж ведаеце, якiя гады я маю на ўвазе.

Пра гэта Вы не расказвалi, сказаў Бруна.

Граф заўважыў тры тонкiя пасмачкi валасоў, якiя апалi яму на плечы, памачыў кончыкi пальцаў у пiве i зноў прыклеiў валасы памiж лобам i патылiцай. Ах, Брунох, сказаў ён, Вы ж ведаеце, я чыстая плiсачка-- вечна хвост ад страху дрыжыць.

А было так: увосень 1962 года асiстэнту з iнстытута сiналогii i япаналогii Т. удалiся ўцёкi праз Прагу ў Заходнi Берлiн. незадоўга перад тым ён прынёс Графу манускрыпт сваёй доктарскай дысертацыi, нiбыта каб Граф праверыў правiльнасць раздзелаў пра трэцюю дынастыю Мiнь. З Заходняга Берлiна Т. напiсаў Графу лiст, у якiм прасiў даслаць яму манускрыпт. Граф паехаў у Потсдам i здаў там пакунак пад чужым iмем адпраўца. А мiж тым як Т. так i Граф забылiся, што быў i трэцi, якi выпадкова завiтаў у пакой, ведаў пра перадачу рукапiса. Гэты трэцi, калi адкрылася пра ўцёкi, данёс Берэнбаўму, якi тагачасна займаў хай i не вельмi рашаючае, але даволi ўплывовае становiшча ў унiверсiтэцкiм кiраўнiцтве. Графа гукнулi да Берэнбаўма i сказалi-- аддай рукапiс, якi ён два тыднi таму назад паслаў з Потсдамскага пачтамта. Граф аспрэчваў, што бачыў калi-небудзь той рукапiс на вочы, пасля чаго Берэнбаўм падаў у палiцыю. У той самы ж дзень, не забавiлiся, Графа арыштавалi. Пазней ён даведаўся, характарыстыку з унiверсiтэта, якая зачытвалася на працэсе i якая характарызавала старшага навуковага асiстэнта Карла-Гайнца Барона як рэакцыйнага суб'екта, варожа настроенага да высокiх мэтаў новага парадку, была напiсана асабiста Берэнбаўмам i паслана да ведаму дырэктару iнстытута праз пачтамт. Графу ўклеiлi тры гады.

Даносчык праз некалькi гадоў улез у аўтамабiльную аварыю i памёр, сказаў Граф.

Раптам, не будучы вiнаватай, я аказалася ўблытанай ў Графавыя лiхабедствы. Я адчула, што жыццё падступна зашчыкнула мяне ў пастку, быцам мне хацелi даказаць, што так проста не вырабiшся. Ганьба мыслiць за грошы, вядома. Але што ў нас не ганьба.

Вы, зрэшты, таксама працуеце ў тым самым унiверсiтэце, сказала я Графу.

Я быў нават рады, што мяне ўзялi тады назад, чым я абавязаны выключна заступнiцтву не вельмi заплямленай асобы, якая бачыла ў маёй прысутнасцi пэўныя выгоды свайму навуковаму поступу. Я тады гэтай асобе вымушаны быў наплямкаць больш за шэсьцьдзесят працэнтаў дысертацыйнага матэрыялу. Вы памятаеце, Брунох? Было б неразумна, мадам Разалiя, за нешта ўшчуваць.

Бруна кiўнуў, але не глянуў на мяне.

Мы ўсе жылi ў стане ганьбы, працытавала я адзiн з любiмых Брунавых пастулатаў, на што Бруна сказаў: ты запамiнаеш толькi тое, што хочаш, Роза.

Вечар бы невясёлы. Бруна паспрабаваў угаварыць мяне кiнуць працу ў Берэнбаўма. Я абяцала падумаць, хоць ведала, што вытрымаю сваю дамоўленасць з Берэнбаўмам. Хацелася давесцi ўсё да канца. Я хацела перамагчы Берэнбаўма. Я ўзялася за яго як за задачу, падрыхтаваную мне самiм жыццём. Гэта я больш адчувала, чым ведала. Я хацела дадаткова выйграць ужо прайграную бiтву з Берэнбаўмам.

Чаму ненавiдзяць чалавека, спыталася я ў Бруна, што будзе са мною, калi я ненавiджу.

А ты ненавiдзiш? Пытанне Бруна прагучала спагадлiва, нiбыта ён даведаўся, што я хворая.

Так мне здаецца.

Чалавек ненавiдзiць, калi ён быў падмяты.

Альбо калi кахаў i не быў каханы, сказала я.

А значыцца, быў падмяты, сказаў Бруна.

А ты нiколi не ненавiдзеў?

Ай ну, сказаў Бруна, неяк так выкручваўся. Граф, i Вы?

Граф патузваў за свой цёмнаблакiтны упрыгожаны срэбнымi зоркамi гальштук. Гэта не ў маiм тэмпераменце, я пагарджаю, Брунох, я пагарджаю.

Бруна правёў мяне да дарогi. Мы былi адны на вулiцы, за плячыма толькi рэха нашых крокаў; у некаторых вокнах мiгатлiвае святло -- ад тэлевiзараў. Як заўсёды, калi мне было знобка, Бруна паклаў мне руку на плечы, i я зайздросцiла яму за гэты дазволены прыродай жэст. Мабыць, Бруна i сам прамерз бы, калi б змалку не ведаў, што ў яго вырастуць доўгiя, моцныя рукi, якiя ён будзе класцi на плечы кожнай жанчыне, якой зазнобiцца каля яго. Але, мусiць, Бруна таксама зябнуў.

Вадзiцель гнаў трамвай па рэйках, як дзiця, якое гуляе ў аварыю на сваёй мадэлi чыгункi. Мы кружлялi, тармазiлi, грукаталi па заснулым, ашчадлiва асветленым горадзе. Пустыя вулiцы былi як варожыя, мы самi былi як чужыя, як у хвiлiну пасля прыходу першых людзей у гэта богам забытае месца, дзе пяцьдзесят цi то сорак гадоў таму назад вайна i чума забiвала i выганяла жыхароў. За сценамi дамоў ляжалi шкiлеты на прагнiлых ложках, альбо яны сядзелi за сталамi i перад тэлевiзарамi як у секунду смерцi. Калi мы выходзiм, нам даводзiцца прабiвацца праз орды пацукоў, якiя тым часам апанавалi ўвесь горад, мiльёны тлустых пацукоў павыпаўзалi на святло з каналiзацыi, бо iм нiхто цяпер не высыпаў недаедкаў i адыходаў. I гэты трамвайшчык толькi шкiлет пад унiформай. Ён мог бы i не тармазiць, перш чым памёр, i вось ужо пяцьдзесят гадоў ехаў у гэтым забойчым тэмпе з цэнтра ў Панкаў, з Панкава ў цэнтр. Жыў толькi Бруна. I я.

***

Вяселле Тэклi Фляйшэр мы згулялi ў студзенi. Ён, сказала мне Тэкля, вельмi ж бо хацеў, каб я яму не адмовiла, хоць я ведаю, што гэта грэх. Мама ў труне перавярнулася б, калi б даведалася.

Яна паглядзела на мяне праз свае тоўстыя шкельцы, нiбыта цяпер я павiнна была суцешыць яе.

Яна нiчога не ўведае, сказала яна.

Ты думаеш?

Яна пра гэта не даведаецца, сказала я яшчэ раз з упэўненасцю недавярка i падумала, што, калi касмэя мела рацыю, дык Тэклiна мама цяпер была альбо кошка, альбо сука, альбо страказа i пра ўсякiя маральнасцi меркавала зусiм iнакш, чым у свой чалавечы час.

Геру Солаву стрэлiла ў галаву ажанiцца з Тэкляй Фляйшэр. Але як што ён ужо трыццаць гадоў як быў жанаты i не меў нiчога закiнуць фраў Солаў, як толькi тое, што задоўга ведаў яе, ён пастанавiў развесцiся. Фраў Солаў звалi, зрэшты, фраў Вiтыг, бо Солаў гэта было мастакоўскае iмя, якое Тэадор Вiтыг, следуючы традыцыi, прыняў у канцы саракавых. Солаў -- ў не вымаўлялася -- азначала о пячатку яго тайнага халасцякоўства, на якое ён рашыўся перад аблiччам палiтычнай катастрофы, што была за iм, i той, якая, як яму падавалася, насоўвалася на яго. Установе, перад якою ён павiнен быў абгрунтаваць выбар псеўданiма, ён, Солаў, растлумачыў дакладней: Уладзiмiр Мiкалаевiч Солаў -- ў вымаўлялася, -- быў савецкi камунiст, з якiм ён пазнаёмiўся пасля вайны i якi неўзабаве пасля гэтага памёр ад тыфу.

Гер Солаў хацеў ажанiцца з Тэкляй, не парушаючы законаў i правiлаў прыстойнасцi. Ён хацеў ажанiцца з ёю перад Богам, хоць i не верыў у Бога. Але ж ён верыў у нешта, што было большым i значнейшым за мiнушчага чалавека, i перад гэтым, мiнушчым i безымянным, ён хацеў бы назваць сябе мужам Тэклi. Так сказала мне Тэкля. Сама я нiколi не сустракала гера Солава. Iдэя з магiльнiцкай каплiцай была Брунава. Яна стаяла гадамi некарыстаная, паблiзу нашага вясковага аседлiшча ў Нiжняй Памеранii, пасярэдзiне падобных на садок могiлак за паўразбураным замкам, з раскалупанага фасада якога ў загадкавай сiметрыi раслi дзве бярозкi, быццам нехта ўсадзiў iх туды замест сцягоў. У адным старым дарожным даведнiку каплiца была анатавана як будынак аднаго вучня Шынкеля, пра якога ў вёсцы ўжо нiхто нiчога не ведаў i, мабыць, ведаць не хацеў. Пяць гадоў таму назад пачалi яе рэстаўраваць i неўзабаве зноў перасталi, спынiлi рамонт. З таго часу, шырока расставiўшы ногi пад блакiтным, размаляваным срэбнымi зоркамi купалам, якiя мне заўсёды нагадвалi зорачкi на гальштуку ў Графа, стаяла драбiна.

З галоўнага боку каплiцы вялi тры прыступкi да галерэi, дзе на жалезным цокалi шматкi штучнай дзярнiны, молат i разбiтая статуя Хрыста схiлялi i надзiлi да дзiвоснага цiхага жыцця.

З цэнтра купала ў пустату памяшкання звiсала i боўталася пацёртая, на канцы зашморгнутая ў пятлю вяроўка. Калi я аднаго разу нi пра што не думаючы пацягнула за яе, загучаў светлы скрушлiвы звон, i я цалюткi божы баялася, што а цi не наклiкала я на сябе смерцi. Але нiчога не здарылася, ва ўсякiм разе нiчога, пра што я даведалася б. Гэты забыты храм смерцi, сказаў Бруна, вартаснае месца для вяселля Тэклi Фляйшэр i гера Солава. Хоць Бруна ведаў гера Солава толькi з маiх расказаў, здавалася, прасякнуўся да яго вялiкай сiмпатыяй. Ён нават прапанаваў, каб мы, Бруна i я, удваiх справiлi iм вяселле, а сам ён гатовы ўзяць на сябе вянчанне. Тэкля жахнулася ад адной подумкi пра вянчанне ў каплiцы, доме мёртвых. Гэта блюзнерства, сказала яна.

Тэкля, сказала я, калi няма Бога, яго нельга i зняважыць. А калi ён ёсць, дык ёсць у яго i розум i ён парадуецца, убачыўшы столькi любовi i фантазii.

Гер Солаў быў у захапленнi. Як што толькi смерць мацнейшая за яго каханне да Тэклi, дык ён бачыць, што ўвогуле толькi каплiцы самае прыдатнае месца на пабранне шлюбу, якога ён хоча i прагне.

Тэкля ўсё ж баялася, але падупала-такi нашай эўфарыi.

Калi фраў Вiтыг абвясцiла, што ў канцы тыдня паедзе ў Фогтланд адведаць даўнюю школьную прыяцельнiцу, я i Тэкля купiлi казiную грудзiну, вiна, шнапсу i пiва, Тэкля ўпакавала белую, накрухмаленую пасцельную бялiзну i лепшы з яе касцюмаў, шэры, па костачкi аксамiтны кiтэль з рукавамi кiмано. У суботу перад палуднем а адзiнаццатай мы падсадзiлi гера Солава непадалёк ад ягонай кватэры i паехалi ў сяло.

На палях ляжаў снег, а на небе стаяла белае сонца. Якi цудоўны дзень, сапраўдны вясельны дзень, усклiкнула Тэкля. Бруна нагрэў печы, пакуль я тым часам у садзе сабрала вясельны букет з замерзлых ружавых бутонаў, плюшчу, шыпшыны i хваёвых галiнак. Тэкля заслала ложак сабе i геру Солову накрухмаленай бялiзнай, стараючыся схаваць сваю сарамлiвую збянтэгу пад гаспадыньскай увiшнасцю. Гер Солаў стаяў пры гэтым i расказваў, як ён, яшчэ тады маладым хлопцам, апошнiм летам перад 1933 годам, з заплечнiкам i дваццаццю маркамi ў кiшэнi вандраваў па Правансе, i я падумала была, што геру Солаву, ага, ужо семдзесят, а з выгляду не дасi. Ён насiў джынсы i марацкi пуловер з зашпiлькамi на плячы, да яго цёмначырвоны шаль, якога ён не скiдаў нават калi ў доме стала цёпла.

Бруна нашпiгаваў грудзiнку. Пасля мы пераапранулiся i паехалi ў суседняе сяло, дзе стаяла каплiца.

Па вузкай сцежцы памiж магiлаў, якiя выглядалi так, быццам пахаваныя ў iх толькi што паўмiралi, мы дабралiся да прасекi, якая праз невялiкi парк вяла проста да каплiцы, былая прысада, над якою дрэвы ўлетку ўтвараюць суцэльны шчыльны дах i апалыя, пераплеценыя галiны якiх цяпер наводзiлi мяне на роздум пра шкiлеты, што, мусiбыць, пазбiралiся нябось у апошнi карагод i разам з намi гуляюць у старую гульню: праскоч, прахвост, праз залаценькi мост.

Гер Солаў трымаў у левай левую руку Тэклi, тым часам як яго правая свабодна ляжала на яе руцэ. Так i павёў ён яе асцярожна i беражлiва па замшэлай i ўжо зарослай лесвiцы, у канцы якое стаяў Бруна, сустракаючы пару, каб павесцi iх усярэдзiну каплiцы. Я змыкала вясельны поезд.

Бруна сказаў кароткую, вельмi прыгожую прамову. Ён сказаў, што лёс звёў гера Солава i Тэклю на адной жыццёвай сцязi хай сабе i пазнавата, але менавiта праз гэта яны i павiнны пераканацца ў справядлiвасцi, якая дазваляе iм упiцца шчасцем, а перанесеныя нягоды дадаткова ўзвысяць iх i без таго светлы розум. Бо ты, Тэкля Фляйшэр, не змагла б спазнаць велепекнасцi душы Тэадора Солава, калi б угоньвалася ў сваiм жыццi за лёгкiм шчасцем. А ты, Тэадору Солаве, не змог бы спазнаць разукраснай красы душы гэтай жанчыны, калi б сэрца тваё не засталося маладым i ўспрымальным для мiлашчаснай любовi.

Гэта сказаў Бруна, i я не паверыла сваiм вушам. Тэкля плакала.

Бруна спачатку даў слова геру Солаву, пасля ягонай Тэклi, а тады ўжо запрасiў абаiх укленчыць, каб самому дабраславiць iх.

А цяпер пацалуйцеся, сказаў Бруна.

Калi мы выйшлi з каплiцы, неба было чорнае. Загадка была-- адкуль насунулiся магутныя чорныя хмары.

О Божа, сказала Тэкля, неба ўгневалася.

Не, сказаў гер Солаў, яно толькi паказвае свой сур'ёзны твар.

Белая маланка распаласавала хмару, i праз нейкую секунду магутны гром скалануў вакол пашлюбаванай пары сырую матухну-зямлю.

Ён грае ў гонар вам сiмфонiю лёсу, сказаў Бруна.

Востры ледзяным дождж секануў па нас, i нам было нялёгка вяртацца ў наш дом па голай вулiцы. У шэрых валасах Тэклi блiшчалi безлiч ледзяных крышталiкаў, а гер Солаў сказаў, каб Тэкля хутчэй паглядзелася ў люстэрка, каб ужо далей не баялася, бо ж тады яна сама пабачыць, што навальнiца -- гэта вясельны дарунак неба, тысячы дыямэнтаў фраў Тэклi. А як што маладая надзявае вясельныя строi адзiн толькi раз, дык i азнака нябесная -- непаўторная. Праз мiнуту Тэклiны вясельныя дыямэнты паплылi слязьмi-ручаямi па твары. Гэта быў дзень-- як з тамтэйшага жыцця! Кроза нябесная! Я нi хвiлiны не думала пра Берэнбаўма.

Увечары, падчас шпацыроўкi па вёсцы, я нарэшце спыталася ў Тэклi, цi магла б я павучыцца ў яе на пiянiна. Мы давмовiлiся на другi тыдзень. Тэкля i гер Солаў неўзабаве сышлi, Бруна i я засталiся адны i сядзелi насупраць адно аднаго ў маленькiм пакоi з нiзкаю столлю, як раней, калi мы яшчэ не былiў разводзе.

Можа, i нам пабрацца, сказала я Бруна.

Пазней, Роза, сказаў Бруна, мы яшчэ занадта маладыя, каб былi аж так удзячныя лёсу.

***

З таго часу, як я даведалася, што Берэнбаўм быў вiнаваты ў арышце Графа, я старалася ўявiць сабе, як распытаюся ў яго пра гэта. Я бачыла сябе за столiкам з машынкай, строгую, выпрастаную. Я чакала, пакуль на дварэ трохi пацямнее i Берэнбаўм змусiцца запалiць настольную лямпу i я змагу бачыць ягоны твар. Тады я спытаюся: а Вы ведаеце Карла-Гайнца Барона, сiнолага? Я задам пытанне нiба так сабе, знехаця, быцам iмя ягонае толькi што ўсплыло ў памяцi, быццам хацела расказаць пра Яго нейкую пацешную гiсторыю. Альбо я пагляджу Берэнбаўму проста ў вочы, як Жана д'Арк iнквiзiтару, запрысягаючыся загадамi анёлаў, i спытаюся ў яго ясным, няўмольным голасам: Вы ведаеце Карла-Гайнца Барона, сiнолага? Альбо адкрыю карты без нiякiх выкрунтасаў: Вы ж ведаеце Карла-Гайнца Барона, сiнолага, i пры гэтым падмяшаю ў свой голас лёгкай пагрозы. Берэнбаўм пачне адпiрацца, што нiколi не чуў гэтага iмя. Паспрабуе спаслацца на аслабелую памяць. Больш дваццацi гадоў, дзе ж тут, каб i хацеў усяго не ўзгадаеш.

Але я не дам яму ўвiнуцца. Вы, гер Берэнбаўм, скажу я вельмi спакойна, сын рабочага з Рура, прафесар з адукацыяй народнай школы, нелацiнiст з класавым iнстынктам, у той час упаўнаважаны па iдэалагiчных пытаннях у Берлiнскiм унiверсiтэце, засадзiлi фiлолага еўрапейскага рангу на тры гады ў турму за тое, што ён з Потсдамскага паштамта паслаў бандэроль.

Берэнбаўм будзе пасаромлены. Не за тое, што запраторыў Графа за рашотку. Гэта ён мог бы ўчынiць з палiтычнай, хай сабе i жалю вартай прычыны,гэта ўжо, так сказаць,-- маргiналii класавай барацьбы. Яго пасаромiць ўсведамленне, што ён з прычыны сваёй недастатковай адукацыi сам не быў здольны да навуковай працы.

Я вазьму плашч i, iдучы да дзвярэй, скажу, больш не азiраючыся на Берэнбаўма: вы так баялiся адукацыi, што садзiлi i выганялi толькi ад страху.

Так, рашыла я сабе, я пакiну пераможанага Берэнбаўма.

Я залiшне нервавалася, каб чытаць, альбо каб праслухаць "Дона Джыаванi", якога набыла два тыднi таму. Дзень быў мяккi, i я рашыла тыя дзве гадзiны, якiя яшчэ заставалiся да ўмоўленай сустрэчы з Берэнбаўмам, пагуляць па парку. Парк быў суцяшальным прывiтаннем з iншага часу. Спачатку гэта быў парк замка, у якi Фрыдрых Вялiкi, называны Брунам Эф Два, саслаў сваю жонку, калi ўжо не мог трываць яе пры сваiм двары. Шырокая вулiца вяла ад Панкаўскай кiрхi у прызамкавыя пасадкi да былой Плошчы Мiру, сённяшняй Плошчы Асецкага ў Нiдэршэнгаўзэне, пра што ведалi толькi старыя Панкаўцы. З часу, калi ў 1949 годзе замак быў абвешчаны урадавай рэзiдэнцыяй, вулiца з абодвух бакоў канчалася плотам, якi з боку Нiдэршэнгаўзена быў цалкам загароджаны, нават засланяў вiд на замак з Панкаўскага боку быў абаронены ўзброенай вартай ад розных некампетэнтных раззяваў. Каб дабрацца з аднаго трамвайнага канца ў другi, трэба было праехаць усяго толькi пяць прыпынкаў альбо iсцi пеша паўгадзiны. Я жыла ў гэтым раёне ўжо трыццаць гадоў i нiколi не звязвала разам гэтыя трамвайныя канцы. Толькi Бруна, якi вельмi цiкавiўся гарадскiмi планамi i картамi як i сапраўднымi ландшафтамi i жылымi кварталамi, якiя пазначаны на тых картах, надаў некi парадак у маёй галаве тым Панкаўскiм вулiцам. Кожнага разу, калi мы мусiлi падначальваць нашыя прагулкi сваволi валадароў замка, ён праклiнаў звар'яцелых носьбiтаў улады i пагвалтавання вулiц, якiя не толькi замыкалi грамадскiя дарогi, як iм было зручней, але яшчэ i пераназвалi нiчым не вiнаватую плошчу ў гонар Карла фон Асецкага, каб гэта ўвесь свет паверыў, быццам Асецкi быў добры сябар Вальтэра Ульбрыхта.

Парк быў спланаваны плоска i ўшыркi, так што ва ўсе бакi яго можна было азiраць i кожнага разу ўбачыць там знаёмых, нават калi яны гулялi з другона боку. Цяпер, аполуднi, было амаль пуста. На невялiкiм гарбатым мастку стаялi дзве старыя кабеты, кiдалi ўнiз у раку хлебныя крошкi качкам, якiя i зiмой i летам насяляюць Панку, вузкую брудную рачулку, якая перасякае парк з усходу на захадi iмем якой названы i наш раён. На лужку гарэзавалi тры сабакi. Гаспадары, стоячы зводдаль адзiн ад аднаго, цярплiва чакалi.

Тут гэта не так кiдаецца ў вочы -- гэтую фразу нейкi час таму назад пад час прагулкi па парку з уздыхам сказаў Граф. З таго часу мы цытавалi яе кожны раз, калi адкрывалi якi-небудзь хоць напалавiну не ссабачаны аазiс. Там гэта не так кiдаецца ў вочы. Што гэта было тое, што не так кiдаецца ў вочы, не патрабавала нiякагая тлумачэння, нават "так" вычэрпвалася ў намёку: не так пагана, як усюды. Ужо колькi-колькi я дзiву давалася, што яны нiчога не ўчворылi з паркам, не бетанавалi дарожак, не спiлавалi яго двухсот- а то можа i трохсотгадовых дрэў з мурамi-камлямi. Яны ж яго нават не абгарадзiлi, як замак альбо "гарадок". Куды мы нi ўвойдзем, там вяне лiсце, неяк сказала Анна Зэгерс. Нейкiм дзiўным чынам гэта Зэгерсiна МЫ абышло бокам Панкаўскi замкавы парк. Я шукала на кустах бутонаў; як маленькiя жывоцiкi пузацiлiся яны на галiнках.

Ужо шэсць тыдняў, кожнае серады з трох да чатырох я бяру ўрокi фартэпiяна ў Тэклi Фляйшэр. Як зацятая, практыкавала я абедзве рукi рухацца рознымi спосабамi, цэлы тон левай, дзве палавiны правай: "Куку, куку..." Старым вучням, як я, фартэпiянная лiтаратура не складзена, сказала Тэкля. Спаўненне неакрэсленай страсцi, якое я спадзявалася ад фартэпiяннай iгры, нiяк не прыходзiла. Але Тэкля лiчыла, што я добра матываваная, i магла б расправiць мае застылыя суглобы, да пэўнай ступенi, вядома. Кожны дзень я паўгадзiны грала гамы. Ты i праўда думаеш, што будзеш шчаслiвая, калi зможаш сыграць сабе кавалачак Шуберта, спытала Тэкля.

Ну, прынамсi, не нешчаслiвая, адказала я, ды большага жанчына ў сорак гадоў i жадаць не можа, як толькi быць не нешчаслiвай.

Добра, сказала Тэкля, якраз гэтым самым i мяне суцяшала мама, калi я засмучалася. Дзiця, цяпер ты марыш пра вялiкае шчасце, казала мама, а праз некалькi гадоў ты будзеш лiчыць шчасцем, калi цябе абыдзе вялiкае няшчасце.

Для мяне фартэпiянная iгра значыла, нават калi гэта толькi гамы i дзiцячыя песенькi, нешта падобнае на парк. Не так кiдалася ў вочы.

***

Вам не званiў таварыш маёр? Ахмiстрыня, гэтым разам у светлаблакiтным фартуху з фальбонкамi на шыi i плячах, прытрымлiвала рукою клямку, нiбы хацела тут жа зачынiць дзверы.

Якi таварыш маёр? Я паспрабавала ўвайсцi ў дом, але яна адставiла ўбок нагу i сваiм пагрозлiвым клубам прыкрыла вузкую шчылiну ў праёме дзвярэй.

Малады гер Берэнбаўм, хто ж яшчэ, таварыш маёр.

Ён жа Вам тэлефанаваў, каб сёння не прыходзiлi.

Раней я нiколi не заўважала, што яна мяне цярпець не магла. Яна выцягнула кароткую шыю па-над фальбонкамi i варожа ўтаропiлася на мяне. Гер прафесар пачуваецца блага, i таму таварыш маёр затэлефанаваў вам, каб Вы сёння не прыходзiлi.

Ён не дазванiўся.

Х-х-ха, яна перасмыкнула плячыма, што мела азначаць: табе не пашанцавала.

Вiдаць было, яна намацала нейкую сувязь памiж станам Берэнбаўмавага здароўя i мною. Яна была набожная душа i нехта, магчыма Мiхаэль Берэнбаўм, павiнен быў падбадзёрыць яе, каб яна так нахабна i пераможна заступiла мне дарогу. Вугалок анучкi звiсаў з кiшэнi яе фартуха. Яна засмяялася, як пераможца, а я ж зусiм не ведала, што ваявала i з ёю. Што ў дом, пераступiць парог якога мне кожны раз каштавала насiлля над сабою, будзе заслонены доступ вось гэтым цэрберам у светлаблакiтным фартуху з белымi фальбонкамi, здавалася мне сiмвалам самай прыкрай сiтуацыi, у якую я сама, як у нешта, ўступiла.

Я ўжо была хацела перадаць праз яе пажаданнi выздараўлення, калi за яе плячыма ў шарсцяным халаце паявiўся сам Берэнбаўм. Але ж бо не, фраў Карл, сказаў ён, як што яна тут, давайце папросiм у дом.

Яна адсланiла дзверы i знiкла на кухнi. Сервiруючы пазней каву, яна ўсмiхалася, як звычайна. Цукар зараз прынясу. У яе была цалкам бессiстэмная манера блытаць усё, што толькi можна зблытаць.

Берэнбаўм быў слабы. Маршчынiстая шэрая скура на твары звiсала i нават дужа залiшне на падбародку, нават рука ягоная дрыжала больш чым калi, як бы адмовiўшыся ад апошняга супрацiўлення. Ён прысёрбваў каву, пры гэтым ледзь падымаў кубачак, а бяссiла апускаў сагнутае тулава яшчэ трошкi нiжэй, пакуль рот не даставаў да беражка кубачка. Я прапанавала яму прыйсцi iншымразам, але ён адмовiўся. Мы зоймемся вясёленькiм раздзелам, над якiм нам няма чаго спрачацца, сказаў ён. Пiшыце: "Вяртанне ў Германiю. Момант, калi цягнiк перасёк гранiцу Германii, належыць да самых шчаслiвых у маiм жыццi. Дамоў у вызваленую Германiю, вызваленую Савецкай армiяй. Таварышы ў цягнiку плакалi ў далонi. У гэтую хвiлiну мы ведалi: гэта будзе наша Германiя, навекi вызваленая ад прагных захопнiцкiх iмперыялiстаў i забойцаў-фашыстаў. Мы наперад ведалi, якi цяжкi шлях, палiты потам i слязьмi, ляжаў перад намi".

Мне хацелася б уставiць сюды верш, сказаў ён, верш Ёганэса Р. Бэхера, якi ад шчырага сэрца сказаў нам цудоўныя словы.

Ён прачытаў так патэтычна, як толькi, па-мойму, мог:

"Вы знайце адно:
Хапiла сiл змагацца,
Хоць па усiх шляхах
Праз кроў i смерць iшлi.
Мы ведалi даўно:
Павiнны мы падняцца,
Свабоды нашай сцяг
Каб рэяў на зямлi!

Здзяйсненняў нашых лёт!
Народ куе свабоду
I новы гiмн пяе
I славiць новы край!
Улада ваш аплот,
Яна -- слуга народу.
Народзе мой, яе
Больш з рук не выпускай!"

Паветра, якое ён мог назапасiць у лёгкiх, хапала толькi на кароткiя радкi, апошнiя склады iх ужо задыхалiся ад нястачы дыхання, аж такi слабы ён быў. Занадта слабы, каб я магла распытваць пра ягоную вiну ў арышце i асуджэннi Графа.

Ён дыктаваў: "Страшна, што тварылася iдэалагiчна ў галовах людзей. Яны ўсё яшчэ стаялi блiжэй да забойцаў, чым да ахвяр. Глыбока ў свядомасць рабочага класа ўкаранiлася антысавецкая прапаганда. Выхаваць гэтых людзей -- задача гiганцкая."

Ён адхiлiўся назад з заплюшчанымi вачыма. Я ўважлiва сачыла за iм. Як у тых людзей у метро, якiя самазабыўна тупа вядуць спрэчку з апанентам, шэфам, жонкай, супернiкам i прабег размовы напiсаны ў iх на твары, часцей як трыумф летуцейнiка з перапынкамi на няўзрушлiвасць i спакойную абыякавасць, калi можа гаварыць другi, пасля зноў гордая пагарда на вуснах, калi ён сам пярэчыць, так праслiзгнуў цяпер i на Берэнбаўмавым твары успамiн пра былыя перамогi. Пакуль я сачыла за пыхлiвымi рэмiнiсцэнцыямi яго гульнi мiнаў, раптам адчула, што зусiм без нiякага намыслу, мiжвольна пераймаю яго, адцягваючы назад куточкi вуснаў, падымаючы бровы, недаверлiва моршчачы лоб, i, як ужо непазбежная праява ўздзеяння гэтай маскi, ува мне прачнулася адчуванне, што кожны iншы цяпер можа западозрыць ува мне выведнiка i падслухача. Нейкая варожая самаўпэўненасць сфакусавала мой зрок на злядашчаным Берэнбаўме, якi з асалодай рэпетыруе перад мною свае перамогi. Яго залiшне фанабэрыстая, вальяжная самаўпэўненасць, падкрэсленая слабасцю, якая ў iм была вельмi вiдна, раздражнiла мяне да самай крывi. Цi мо наадварот: гэта была слабасць, якая непакоiла мяне i будзiла ўспамiн пра Берэнбаўмаву кроў, якую я бачыла, тады, калi мучыла яго сваiмi пытаннямi пра гатэль Люкс, аж пакуль у яго нарэшце не пайшла носам кроў. Ён усё яшчэ не расплюшчваў вачэй, сядзеў, безабаронна выцягнуўшыся на сваiм крэсле. Я думала пра яго пад'язычную костку недзе памiж падбародкам i глоткай. I тады спыталася: Вы ведаеце Карла-Гайнца Барона, сiнолага?

Ён выпрастаўся, ветлiва ўсмiхнуўся, не зразумеў, нiчога ж не адбылося. Але я спыталася яшчэ раз: Вы ведаеце Карла-Гайнца Барона, сiнолага?

Ён адказаў, не марудзячы, толькi расцягваючы словы, быццам хацеў выйграць часу, так, ён яго ведаў, праўда, гэта было даўно.

Цi ўспамiнаеце Вы пра Вашу апошнюю сустрэчу з iм?

Iх было дзве, я памятаю абедзве. Ён падняў руку, як прамоўца, якi запрашае да цiшынi; жэст, якi паходзiў з яго мiнулага, калi ён яшчэ сядзеў за пярэднiмi сталамi на сходах i даваў слова прамоўцам альбо пазбаўляў. Апошнi сказ Вы запiсалi, спытаўся ён. "Выхаваць гэтых людзей -- задача гiганцкая".

Я ўявiла сабе, як ён гэтым рухам рукi асудзiў Графа на маўчанне, калi той нервова i крыху неабачлiва спрабаваў знайсцi не каральную сувязь памiж беглым здраднiкам, iм самiм i бандэроляй, якую ён здаў у Заходнi Берлiн на галоўпаштамце Потсдама.

Успамiн пра наступнае даецца мне цяжка, не, таму што я не ўцямiла, што здарылася. Я ведаю гэта так дакладна, быццам двойчы перажыла тыя хвiлiны, як глядачка i як акторка. А зрэшты, я нават тройчы была сведкаю, бо як акторка я таксама была раздзеленая, на адну, якая нешта рабiла, i другую, якая хацела нешта рабiць. Я ведаю ўсё, нiчога ад мяне не вымкнулася. Вось гэта i робiць успамiны такiмi цяжкiмi.

Я бачу iх перад сабою, Берэнбаўма i Разалiнд. Ён за пiсьмовым сталом, у жоўтым святле настольнай лямпы. Яна насупраць яго, за два крокi, забарыкадаваная машынкай маркi "Rheinmetall". Пакуль я яшчэ вагалася, цi дае мне справядлавсць права помсты за Графа альбо патрабуе скiдкi на хваробу Берэнбаўма, я ўбачыла, што Разалiнд ужо рашылася. Кароткiя валасы на руках нiжэй локцяў i сканцэнтраваны, нацэлены супроць любой супроць спагады замкнуты позiрк выдавалi агрэсiўнасць. Я бачыла гэта, i Берэнбаўм адчуваў.

Яго апошнюю спробу абаранiць размову, калi ласка, Роза, iншым разам, толькi не сёння, яна недачула. Чаму ён проста не ўстаў i не пакiнуў пакой, не ведаю. Магчыма, нават на гэта яму не хапiла сiлы.

Разалiнд не пачула яго. Адкуль Вы ўзялi сабе такое права? Цi думаеце Вы пра сваю вiну? Спачатку яшчэ спакойная, царавала яна як багiня помсты за машынкай. Берэнбаўм здаўся. Можна было падумаць цяпер, што ён улiваецца ў нешта даўно чаканае. Мяне самога пераследавалi, сказаў ён амаль бязгучна, Грэта ў канцлагеры. Нялёгка паслаць чалавека ў турму. Мы не недачалавекi. Каммунiсты змагалiся супроць недачалавекаў. Мы не мелi магчымасцi вучыцца. Мы плацiлi за права iншых вучыцца, заўсёды, спачатку як пралетарыi нашым потам, пасля грашыма нашай дзяржавы. Грошы рабочых. Гэтая адукацыя была нашай уласнасцю, хто з ёю ўцякаў, той-- злодзей i рабаўнiк, Ваш сiнолаг злодзей, канечне. А злодзею месца ў турме.

Разалiнд нахiлiлася наперад, паклаўшы рукi на клавiятуру машынкi. Пад кожны склад слова яна падымала галаву угору, як сабака, калi брэша. Канфiскаваць мазгi. Вы канфiскавалi мазгавую масу, бо ў вас яе мала. У наступным стагоддзi вы яе ампутавалi б i павесiлi б на дроце, каб ашчадзiць турэмныя выдаткi. Свая форма прыгону: не ўласнасць на чужое цела, а ўласнасць на чужыя мазгi, у вас, вызвольнiкаў чалавецтва. Цела ў вас хапала ў самiх, мазгоў не хапала. Вы, можа, ведаеце латынь? Латынi Вы не ведаеце, i таму Вы забаранiлi iншым людзям вывучаць латынь. А хто ўжо яе ведаў, таму месца ў турме, каб астатнiя забылi, што яна ёсць: латынь,-- пражывуць без латынi. Усё павiнна быць забыта, каб не выплыла наверх тое, чаго не ведалi вы.

Абапершыся на здаровую руку, Берэнбаўм паспрабаваў яшчэ раз выпрастацца ў сваiм крэсле. Ён гаварыў натужна, не дыхаючы цi то ад болю, цi то ад шалу: мы нiчога не забываем. Нiколi. Мы заўсёды ведалi, што такое голад i холад, сырыя кватэры, рахiт, беспрацоўе, вайна. Наш унiверсiтэт быў -- класавая барацьба. Наша латынь гэта Маркс i Ленiн. Наперад i не забываць. Вы забылi. Што ж вы ведаеце.

Нiчога мы не ведаем, закрычала Разалiнд з такой грымасай, што я сама яе ледзь пазнавала, нiчога, бо мы не павiнны былi жыць. Вашага ўласнага жыцця вам не хапала, вы былi ўшчэрбныя, вы спажылi таксама i наша жыццё, вы людаеды, рабаўладальнiкi з вашым войскам заплечных майстроў.

Я слухала крыкi Разалiнд, бачыла, як яна пры гэтым пырскала слiнай i бiла кулакамi па машынцы. Самае горшае я бачыла ў яе вачах, у якiх адлюстроўвалася ўсё, што толькi яна рабiла: Разалiнд перад Берэнбаўмам, кулак занесены для ўдару, другая рука на Берэнбаўмавым горле памiж падбародкам i кадыком. Удар у твар. З рота выпала скiвiца. Яна зноў ударыла яго, аж ён упаў з крэсла. Шарсцяны халат расхiнуўся на ягоных каленях, i вялае сцягно расцягнулася на падлозе, пад мяккай бялiзнай вiдны вялыя генiталii. Яна шпыняла яго ў рэбры, у галаву, у яйцы, абедзвюма нагамi скакала на грудную клетку. Ён ужо не варушыўся. Толькi калi кроў пацякла з вушэй, яна стомленая перастала.

Берэнбаўм абаперся на крэсла за машынкай адзiнай жывой у яго i асуджанай на вечнае дыржанне рукою. Вы вораг, прашаптаў ён.

Хоць яны цяпер маўчалi, памiж абаiмi завiсла пагроза. Толькi Разалiнд, здавалася, ведала, што павiнна было адбыцца. Строга зiрнула на разгромленага Берэнбаўма. Ён павольна падняў галаву, i тады нават я разгледзела смяротны страх на ягоным твары. Паўраззяўленым ротам ён задышлiва хапаў паветра. Здаровая рука сутаргава дрыжала на ягоных грудзях, там, дзе дыханне канчалася хрыпеннем. Другая рука хапала, шукаючы апоры, пустату. Разалiнд глядзела на працягнутую да яе руку, глядзела на памiраючага Берэнбаўма i чакала ягонай смерцi. Калi я нарэшце зразумела, што яна пальцам не варухне, каб памагчы яму i ўратаваць яго, я зноў здабыла свой голас.

Ахмiстрыня ведала, дзе ляжала пушачка з нiтраглiцэрынавымi капсуламi. Я званiла па ўрача скорай дапамогi. Берэнбаўма даставiлi ў бальнiцу. Пасля гэтага я бачыла яго ўсяго адзiн раз.

***

Мяне забiвае, што я магу радавацца, калi iншыя памiраюць. Другi раз iду за труною i развiтваюся без смутку. У Ф. трыццацiдвухгадовы рабочы-падсобнiк задушыў сваю навесту за тое, што яна кiнула яго. Што яна будзе жыць далей, не кахаючы яго,-- гэтага ён не мог вынесцi. Ён сцёр яе нелюбоў, як памылку у камп'ютары, адключыўшы ад энергii саму жанчыну. Берэнбаўмаву пад'язычную костку я шукала толькi вачыма. Я не накладвала рук на ягоную глотку, не цiснула вялiкiм пальцам на ягонае горла, гэтага я не рабiла. Але як той падсобнiк з Ф., адзiным выйсцем я лiчыла смерць Берэнбаўма. Чаму падсобнiк з Ф. не пашукаў сабе iншай жанчыны i не забыў з ёю нанесенай яму крыўды. Што звязвала яго з ягонай нарачонай, якая больш не захацела мець яго ў сваiм жыццi. Чаму я не пайшла сваёй ўласнай дарогай, не вучылася ў Тэклi Фляйшэр фартэпiяннай iгры, не пачала, нарэшце, перакладаць рэчытатывы з "Дона Джыаванi". Чаму не падключылася да адказу, якi я падазравала за Толеравым пытаннем: так, дзейны павiнен стаць вiнаватым, заўсёды i заўсёды, альбо, калi ён не хоча рабiцца вiнаватым, сканаць. Нiбы я толькi таго i шукала: маёй вiны. Быць чым хоч, толькi не ахвярай. Гэта ведаў i Герберт Берэнбаўм, рабочы з Рура: чым i кiм хоч, толькi не рабiцца больш ахвярай.

Цяпер толькi, у перадапошнiм радзе, я пазнала ахмiстрыню. Пад вузкiм чорным палiто папераменна падымаюцца i апускаюцца яе шырокiя клубы. Клыбаватая хада яе i, у параўнаннi з масiўным тулавам, тонкiя, жылiстыя ногi нагадваюць у ёй вярблюда. У замерзлых да чырванi руках яна трымае невялiкi букецiк гваздiкоў i насовачку, якою сюд-туд падцiрае вочы. Фраў Карл з тых людзей, якiя пра сябе самiх гавораць, як пра маленькiя маякi: я толькi маленькае свяцельца. Фраў Карл паставiла сваё маленькае свяцельца на службу прафесару, якога яна лiчыла святлом вялiкiм. Я падазраю, што фраў Карл не лiчыць сабе за пахiбу быць ахвярай. Гэтым яна адрознiваецца ад Берэнбаўма i мяне. Павiнны ж быць i маленькiя людзi, кажа яна, i праца не ганьбiць. Раней, калi фраў Карл была маладзейшая, яна некалькi гадоў працавала наглядчыцай у жаночай турме. Гэта не заўсёды было хораша, сказала яна, калi я аднаго разу з ёю на кухнi чакала Берэнбаўма.

Пакуль яна трымала руку Берэнбаму i пры гэтым няспынна гаварыла яму: толькi спакойна, урач скора будзе, толькi спакойна, яна некалькi разоў з нянавiсцю зiркнула на мяне, забойцу яе гаспадара. Я ж ёй казала, каб сёння не прыходзiла, шыпела яна, калi Берэнбаўма выносiлi на насiлках у машыну хуткай дапамогi. Цяпер iдзiце сабе, геру маёру не канечне з вамi бачыцца. I з плачам пабегла ў дом.

Я чулася хворай, мой лоб быў гарачы, у мяне ляскаталi зубы. Я легла ў ложак. I як толькi заплюшчыла вочы, убачыла паўжывога Берэнбаўма, якi працягвай да мяне руку. Ён шчэрыў зубы, рыхтык як мой бацька, калi языком высмоктваў зубы на нiжняй скiвiцы. Я склала рукi пад коўдрай i малiлася, каб ён не памiраў, бо я яго не забiвала б. Я малiлася, як малiлася дзiцем, калi суседскiя дзецi потайкам бралi мяне ў нядзельную школку: мiлы Божа, зрабi...

Я магла б i не пытацца ў яго. Магла б i не пытацца ў яго? Яму было семдзесят восем. У яго было хворае сэрца.

Калi яму было пяцьдзесят пяць i ён быў у здароўi, ён выдаў Графа палiцыi бяспекi. Нiхто тады не адважыўся б спытацца, паводле якога такога права людзi, падобныя да яго, пасылаюць другiх людзей за краты. А цяпер ён хаваецца за сваю нямогласць. Мае зубы стукаталi. Зрабi так, каб ён не памёр, мiлы Божа. Я не павiнна была б яго так ненавiдзець.

Увечары прыйшла Тэкля i згатавала фенхельную гарбату з чабаровым сiропам. Так i мама заўсёды рабiла, калi ў мяне была гарачка, фенхельная гарбата з чабаровым сiропам i халодны кампрэс на лыткi, казала яна i абвязала мне ногi мокрымi хусткамi.

Калi ён памрэ, вiнаватая буду я, сказала я.

Глупства, сказала Тэкля. Яна загарнула мяне ў коўдру, як мумiю. Цяпер ты прапацееш. Калi хто-небудзь у сваiм жыццi робiць рэчы, сказала яна i павалiлася на ложак у маiх нагах, калi хто робiць страшныя рэчы, што аж памiрае, бо ў яго тады спытаюцца, цi вiнаваты ён сам. Яна выцягнула ногi на ложак i так шырока адкiнулася назад, што праз верхнюю трацiну адчыненага акна магла ўбачыць першыя паверхi дома насупраць, дзе жыла дачка гера Солава.

Раскажы мне пра яго, сказала я.

Праўда? усклiкнула Тэкля i пляснула рукамi. Толькi ўчора яны сустрэлiся б, у адзiнаццаць гадзiн каля алтара Пергамон, нiбы выпадкова. Усярэдзiне многiх цудоўнасцяў абышлi б яны вакол, як у абернутым свеце. Пасля гер Солаў вывеў бы яе ў рэстаран "Масква". Ён, сказала Тэкля, нiколi не мог бы нiколi зрабiць нечагась падобнага, як Берэнбаўм, гэта яна ведае дакладна.

Так, сказала я, яле я спаткала Берэнбаўма, а ты гера Солава; я баюся, гэта было не выпадкова.

Тэкля засталася, пакуль я не заснула.

***

Насiльшчыкi асцярожна на паясах апускаюць труну ў магiлу. Мiхаэль Берэнбаўм, яго жонка, сын i пыадбараддзе стаяць поплеч, за два метры ад магiлы. Пазней, калi падышла мая чарга кiнуць у магiлу тры жменi зямлi на Берэнбаўмаву труну, я прайду каля iх. Я працягну руку, баючыся, каб нiхто не схапiў яе, i мушу буду сказаць: шчыра спагадаю. Я ўсё яшчэ нявыкрытая стаю за чорнымi спiнамi, якiя адзiн за адным падыходзяць да магiлы, дзе могiлкавы службовец парупiўся пакiнуць памiж вянкамi i букетамi лапiк месца на пару ног, каб стаць. Тройчы бярэ кожны з iх металiчны шуфлiк i кiдае сырую зямлю ў яму. З праху ты прыйшоў, у прах ты i вернешся. Гулка падае зямля на драўлянае века дамавiны. Я тут, каб пачуць гэты стук.

Ахмiстрыня выпускае з рук у магiлу свой букецiк гваздзiкоў. Бяссiла падымае сваю скасцянелую руку, павольна растуляе жменю, якую яшчэ колькi iмгненняў трымае ў паветры з растапыранымi пальцамi, як бы з апошнiм прывiтаннем свайму гаспадару; элегiчны жэст, якiя яна падгледзела ў кiно. Кiдаючы зямлю, яна ўсхлiпвае ў хустачку. Я не магу пазнаць, цi шчыра яна смуткуе, цi проста думае, што завiнавацiлася яму гэтага доказу вернасцi. Яна, поўная спачування, пацiскае руку Мiхаэлю Берэнбаўму, ягонай жонцы, хлопчыка абдымае. Перад мною яшчэ пяць чорных спiн, я зноў апошняя. Ахмiстрыня становiцца на прыстойнай дастанцыi за сямействам. Цяпер яна пазнае мяне. Я гляджу на яе, каб яна пра гэтае iмгненне магла сказаць: я думала, мяне лясне ўдар. Фрэзii падаюць памiж труною i свежа выскабленай сцяной магiлы. Пад разьбёным векам труны , у якой сярод шаўковых падушак у галубiна-блакiтным гарнiтуры ляжыць Берэнбаўм. Я забараняю сабе думаць пра Берэнбаўмаву руку. Усё мiнулася. Я бяру халодны пясок. Той кiнуў бы першы ... камень. Пясок памiж пальцамi струменiцца на труну. Усё прайшло. Паварочваюся, стаю якраз перад iмi ўсiмi, i ўсе яны глядзяць на мяне. I вочы Мiхаэля Берэнбаўма з матавым шкляным бляскам глядзяць на мяне. Перш чым я праходжу да яго тры крокi i працягваю яму руку, ён адварочваецца. Мне адлегла. Я соваю рукi ў кiшэнi, кiдаю скамячаную газету на кучу старога смецця ад вянкоў за букавай агароджай. Маленькiмi групкамi засмучэнцы iдуць да галоўнага выхаду. Толькi ахмiстрыня iдзе адная. Я трымаю дыстанцыю. Ахмiстрыня нахiляецца, папраўляе шнуроўку, бачыць каля сябе мае ногi, выпростваецца, вострымi губкамi плюе ў пясок. Вы бессаромная асоба, кажа яна. I гэта яна, вядома, выгледзела з нейкага фiльма. I пасля спехам далучаецца да ўсiх.

Я iду павольна, даю сабе столькi адлегласцi памiж чорнымi спiнамi i сабою, што ўжо магу чуць свае крокi. Усё яшчэ холадна. Неба вiсiць над магiламi нерухома i шэра, як закураная столь. Нiчога не здараецца. Чаму гэта праклятае неба не асунецца, не абрыне вадаспаду альбо сонечнага жару, каб высмалiў усё дачыста, альбо якую хоць якую навальнiцу, як ў вясельны дзень Тэклi. Берэнбаўм мёртвы, пахаваны. I ўсё, як i раней. Паслязаўтра дзень пасля смерцi Берэнбаўма. Калi гэта паслязаўтра? Заўтра, заўчора, паслязаўтра? Паслязаўтра, яно цi ўжо было, а я не заўважыла?

Калi мне было дваццаць адзiн, я першы раз ездзiла за гранiцу. У вечаровым сонцы я стаяла на Пражскiм Карлавым мосце i чакала нечагась пачварнага, нечагась, чаго я не магла б даведацца, не будучы тут. Але я не магла нiчога даведацца. Як зачараваная слухала я чужую мову, якое не разумела, глядзела на пражскую Малу Страну з яе вузкiмi, неразбуранымi вулкамi i не адчувала нiчога акрамя бязраднага расчаравання. Мая душа, здавалася, была занадта малая, каб дапусцiць цуд, якога я чакала, што ўсё застанецца на векi вечныя, што я нiколi не перажыву таго, чаго так прагну, пакуль я сама тут. Я плюнула ў Влтаву i паднялася ў Градчаны. Многа пазней ужо я адкрыла ў сваiх успамiнах гэтыя мiнуты на Карлавым мосце i свой пагляд з замка на дахi Прагi, якiя ў познiм вечаровым сонцы блiшчалi так залацiста, як пра iх i гаварылi. Але найперш я ўспомнiла пра бянтэжлiвае пачуццё, што не належу да гэтага, да прыгожага чмуру загранiцы. Гэта сышло мне, як тым братам, якiя па запавеце свайго памiраючага бацькi абкапалi цэлы вiнаграднiк, каб знайсцi схаваны скарб, i, не знайшоўшы нi золата, нi каштоўных камянёў, скардзiлiся на бяссэнсавасць сваiх намогаў i на шкадлiўца-бацьку. А налета, братам адкрылася iсцiна: напрарочаны ў тастаманце скарб абярнуўся звышбагатым ураджаем вiнаграду на перакапанай iмi зямлi.

Людзi тым часам выйшлi праз каменную браму на вулiцу. Толькi калi ўжо аўтобус адышоў ад брамы ў бок горада i я магла быць спакойная, што не апынуся сярод Берэнбаўмавых жалобнiкаў на прыпынку, я пайшла шпарчэй. Дома я нап'юся гарачага чаю, можа, паслухаю "Дона Джыаванi", пазней, калi мае рукi зноў сагрэюцца, пайграю гамы.

Выйшаўшы на вулiцу, бачу на паркавай плошчы кармазынава-чырвонае аўто Мiхаэля Берэнбаўма, якi ў гэты самы момант адчыняе дзверцы машыны i выходзiць. Ён iдзе на мяне. Ва ўнiформе ў яго раптам твар вайскоўца, не твар таго святара цi патолага. I сама хада неякая iншая, салдацкая. У руках ён трымае загорнуты ў газету пакунак. Тут, кажа ён, апынуўшыся каля мяне, ён хацеў, каб Вы гэта атрымалi. Голас ягоны не выдаў, цi ўхваляе ён бацькаву волю. Я ведаю, што ў пакеце. Мне гэта не трэба, не хачу. Не хачу больш з гэтым мець нiчога супольнага. Але бяру.

Я ўсё яшчэ стаю перад могiлкамi, калi кармазынава-чырвонае аўто знiкае за паваротам, трымаючы ў руках пакунак, загорнуты ў газету, як фунт селядцоў. Я не буду разгортваць. Я выкiну гэта ў блiжэйшую урну са смеццем. Я пахаваю гэта у гарах папер на нiжняй палiцы свайго кнiжнага стэлажа. Нi ў якiм разе не разгарну.