Панароўе
Анталогія апавядання
Чаканне
Калі пастукалі ў дзверы, Марфа ведала, што гэта хтосьці чужы. Свае, вясковыя, уваходзілі ў хату без стукання. “А мо' гэта Сцёпка дурэе...Але адкуль бы ён цяпер? — адкінула зараз жа гэтую думку. — Можа, Андруша?»
Да губ прыліпла горкая ўсмешка.
«Якім чынам? Аж з Масквы прыехаў бы?!»
Увайшоў пісьманосец.
Паслініў пальцы і, дастаўшы пакет чырвоных паперак, пачаў адлічваць:
— Сто...дзвесце... трыста...чатырыста, а рэшту дастанеце дробнымі... на цукеркі для ўнукаў.
— Далёка мае ўнукі, — неяк сумна азвалася Марфа.
— Не бядуйце, цётка! — сказаў пісьманосец. — Прыедуць летам. А цяпер вось колькі пісем вам прыслалі!
Сапраўды, іх было некалькі. З пячаткай адклала адразу. Ведала, што ад улад. Вернецца муж, хай разбіраецца.
Але адзін быў без пячаткі.
“Хто ж яго мог прыслаць?—ломіць галаву Марфа. -- Можа, Андрэй, а можа Сцёпка? Даўно не было ад іх нічога, забываюць, не пішуць. То ж не цяжка было б напісаць: жывыя, здаровыя, чаго і вам, мама, жадаем. Парадавалі б. Яны ж вучоныя. Раз-два і пісьмо. Сцёпка хоць часам прыедзе, два-тры разы ў год, але Андрэйка... Занясло яго аж у Маскву. Дыпламат!
Можа паехаць да Сцёпкі ў Беласток? Усяго тры гадзіны цягніком. Але ж дом як пакінуць? Муж заўжды ў паездках, усё яго недзе патрабуюць ды возяць, як даўней пана дзедзіца Яцыноўскага. Самой прыходзіцца домам займацца. Гаспадарка, праўда, невялікая: адна карова, некалькі парсючкоў і куры. Рэшта, што было, ужо дзесяць год як у «калхозе». Грэх казаць, што цяжка пры хаце, але працы хапае, а сіл маладых няма”.
Прагна глядзіць на канверт.
«Гэта, мусіць, ад Сцёпкі?! — стучыць хворае сэрца маці.— Андрэй прысылае ў іншых, маляваных канвертах».
Марфа бярэ канверт і падыходзіць бліжэй да акна. Папера шапаціць у пальцах, але яна, Марфа, як сляпая... Нічога... ніводнага слова, ніводнай літары...
Горыч напаўняе сэрца і слязьмі пераліваецца праз глыбокія марчыны яе шчок, а жаль, вялікі жаль, як камяк смалы, дўшыць горла.
Не ўмее... нявучаная...
*
А калі было ёй вўчыцца?
Было Марфе сем год, калі да яе мамы прычапілася нейкая хвароба. Суседзі і сваякі падгаварвалі бацьку, каб прадаў карову і завёз жонку да лекара. Не паслухаў.
— Лекар далёка, вёрст пяцьдзесят ехаць, ды што ён паможа!—апраўдваўся бацька.
Мама ўрэшце цяжка занядўжала. Васковы, касцісты твар, востры нос, раскудлачаныя валасы і... вошы.
Найгорш было для Грышкі—самага малодшага брата, ён яшчэ не ўмеў хадзіць. Старэйшыя — тыя бегалі да суседзяў. Часам людзі літаваліся, давалі жменьку бульбы або нейкую лустачку хлеба. А найчасцей гналі, як нейкіх шчанят.
Маці памерла ўначы. Ціха, без енку. Вечарам, як звычайна, ляглі спаць, а калі ўсталі, маці была ўжо халоднай. Марфу ўзяў да сябе далёкі сваяк. Няньчыла ў яго дзяцей і прыбірала ў пакоях.
Неўзабаве выбухнула тая першая сусветная вайна. Паплыла шырокая рака бежанцаў: раз—у глыб Расіі, а потым — назад. Марфа была разам з бацькам.
Калі ж ёй было вучыцца?
*
На стале стаяць за шклом дзве фатакартачкі. Марфа глядзіць то на Сцяпана, то на Андрэя, то пісьмо. “Ад якога ж яно?”
Абодва сыны моўчкі ўзіраюцца ў матку шкляным позіркам. Марфа прыладжвае пісьмо між фатакартак сыноў і глыбока ўздыхае: “Трэба дачакацца мужа”.
Бярэ газеты і ўважна разглядае іх загалоўкі. Вось гэты! Не спяшаючы, перагортвае старонку за старонкай і глядзіць... Аж вочы забалелі. Перш за ўсё хацелася б ёй знайсці тыя два словы, выгляд якіх, менавіта выгляд назаўсёды запамятала.
Змучаныя вочы Марфы слізгаюцца па калонках друку. Ёсць! На старэнькіх вуснах расцвіла ўсмешка. .
“Сцяпан Паўлюк, — чытае шэптам, не ведаючы літар. Яе зацвярдзелыя ад працы пальцы бягуць па друкаваных радках. Марфа ведае, што гэта словы яе сына. Аб чым ён піша, так хацелася б ведаць!
—Ну, скажы! — гаворыць Марфа і, беручы ў рукі фатаграфію, доўга ўзіраецца ў твар малодшага сына, а думкі пяцяць у далёкае мінулае.
—Не, цябе яшчэ тады не было. Меў нарадзіцца,— шэпча Марфа, трымаючы ў руках фатаграфію. — Прыехалі ўначы, разбудзілі нас нахабным стукам.
— Паліцыя, адчынаяйце! — раўлі за дзвярыма.
Бацька не спаў. Пайшоў адперці дзверы. Кінуліся на яго, як сабакі. Скавалі рукі і паставілі тварам да сцяны.
— Не бачыў ты гэтага, — выціраючы слязінку, гаворыць Марфа. — Цэлы дом перавярнулі ўверх нагамі, нават печ разбілі, падлогу сарвалі.
— Дзе лістоўкі, дзе сцягі?! — крычаць і б'юць, гумовымі палкамі б'юць. — Згінеш за кратамі, свіння ты чырвоная!
А бацька нават варухнуцца не можа, толькі галаву адхіляе і зубы заціскае, каб не крычаць. Я плачу, Андрэйка таксама крычыць з усіх сіл... .
Заскрыпелі дзверы. Марфа ўздрыгнула. У хату ўвайшоў аграном з іхняй спулдзельні,.
— Старшыня дома?— запытаў, прывітаўшыся.
— Не, яшчэ не вярнуўся, — глянула яму ў вочы Марфа і ўзяла са стала блакітны канверт.
— Прыехалі з павета па справе новага свінарніка.
— Муж заўтра вяртаецца, — сказала Марфа і падумала: «Ці не папрасіць агранома, каб паглядзеў, ад каго гэтае пісьмо. Э-э, неяк сорамна», — вырашыла яна. І пісьмо зноў паклала на стол.
*
У хляве назойліва зарохкалі свінні.
— Вось галава! — схапілася Марфа. — Я ж свінкам забылася даць...
Забразгалі гаршчкі, застукалі вёдры, задуднілі карыты.
Прайшоў дзень.
Пасля вячэры Марфа ўключыла радыёпрыёмнік. Сумна адной у вялікай хаце. Пачуліся апошнія паведамленні, а затым дыктар аб'явіў трансляіцыю справаздачы з пасяджэння Сойма.
«Можа, дзе свайго старога пачую», — думае Марфа і сядае бліжэй да радыёточкі. З рэпрадуктара плывуць чужыя словы. Позірк зноў спыняецца на фатаграфіі старэйшага сына.
«А мо' Андрэй цяпер у Варшаве і адтуль з варшаўскай кватэры выслаў гэтае пісьмо?—задумваецца яна. —Хіба цяпер ён ужо ажэніцца. Час яму! Колькі ж можна хадзіць кавалерам? Кожная за яго пайшла б. Багаты ж які! Толькі, каб нейкай панюсі не ўзяў, што нават у наш бок глянуць не захоча... А жаніцца яму трэба. Пара!» — гаворыць сабе маці і думкамі вяртаецца да таго часу, калі сама выходзіла замуж.
*
Як толькі вярнуліся з бежанства, мачаха адразу распарадзілася:
— Ты ўжо дзеўка. Ідзі сама зарабляй сабе на хлеб. Я карміць цябе не буду.
За тры гады службы ў нейкага шляхціча Марфа запрацавала сабе цялушку, боты, пару сукенак і капу нявымалачаных снапоў жыта. Гэтакі быў яе пасаг.
Сваты прыехалі з суседняй вёскі. Марфа якраз была дома. Прыйшла ў нядзелю наведаць радню. Сваты, як звычай кажа, мёдам і цукрам шмаравалі свайго кавалера.
Загарэліся вочы Марфы. Урэшце будзе як пані, на сваім! Здавалася ёй, што гэта знак божай узнагароды для сіраты няшчаснай.
Вяселле было ціхае ды вельмі скромнае. Малады аддаў касцюм, штоі пазьгчыў на гэтую ўрачыстасць, і застаўся ў лапцях ды латаных штанах. Мужаў дом стаяў без акон, дзвярэй і страхі, а на ўчастку зямлі гаспадарыў палын. Прыняў іх у хату далёкі сваяк. Жылі спачатку без свайго гаршчка, лыжкі, міскі, не было ні сякеры, ні пілы.
Праз год нарадзілася дзіця. Дзяўчынку ахрысцілі Верай. Бабулька Юлька перавязала ёй пупок, выкупала і пайшла дамоў.
Малако ў Марфы хутка прапала. Яна думала, што нехта сурочыў і малілася, і заклінала усіх святых. Бо з чаго ж мела яно быць, тое малако, калі ў хаце ні кавалачка хлеба, ні жмені мукі, а муж у салдатах.
Аднойчы пайшла Марфа да суседкі, да мужавай цёткі пазычыць іголку. У сенцах заўважыла гаршчок варанай бульбы. Хіба для свіней. Рука неяк сама пацягнулася да яе. Схапіла адну і другую жменю яшчэ цёплай бульбы і схавала пад кашулю. Увайшла ў хату, стаіць і дрыжыць. На шчасце, цётка нічога не дадумалася. Як дзіця падарункам, цешылася Марфа: «Будзе чаго перакусіць, каб малака прыбыло».
Ціха заскрыпелі дзверы, а Паўлючыха ані зварухнулася.
— Што так задумалася, кума? — глянула суседка на Марфу, пахіленую над сталом.
— А, гэта вы! А я й не чула, як кума ўвайшла...
— Што робіш, кумачка?
— Сяджу ды жыццё сваё горкае ўспамінаю.
— Ці варта ўспамінаць тоё жабрачае жыццё. Цяпер нам латвей... І дзеткі, дзякуй Богу, пры месцы, і самім можна жыць...
— А ў вашай варшавянкі, што чуваць?
— Ат, нічога новага. Тэлевізар сабе купілі. Прасілі, каб на зіму абавязкова да іх прыязджала...
*
У Варшаву Марфа ездзіла ўжо тры разы. Упершыню на дажынкавыя урачыстасці. Папраўдзе, дажьнкі яе зусім не цікавілі У Варшаве жыў тады Сцёпка. Быў студэнтам. І таму, калі Марфа толькі пачула, што ад іх спулдзельні высылаюць дэлегацыю, наважылася сама ехаць. Падрыхтавала грудку масла, кубак шмальцу, кавалак шынкі, палавіну смажанай гускі, слоічак смятаны, далажыла яшчэ сто злотых і паехала.
Варшавяне ў той дзень падаліся на стадыён Дзесядігоддзя захапляцца каляровымі карагодамі. А Марфа не ведала, куды падацца са сваім клункам, і здавалася ёй, што ўсе трамваі і аўтобусы, усе самаходы едуць і пруць на яе, душаць сваім скрыготам, гоманам і шалёнай паспешнасцю.
Раз-пораз выцягвала з кішэні лісток паперы з адрасам сына і, падаючы яго каму-небудзь з прахожых, пытала: «Дзе гэта?»
Вартаўнік велізарнага шэрага гмаху, што стаіць на плошчы Нарутовіча, доўга не мог зразумець, чаго ад яго хоча нейкая вясковая жанчына. Марфа таксама здзіўлялася, што людзі не знаюць яе сына.
— Ён жа тут жыве. Вось ягоны адрас! — падала вартаўніку блакітны канверт.
— Там цяпер ніхто не жыве, — бесцырымонна адрэзаў той.
— Не жыве? А дзе ж мой сын?!
Яе голас патануў у бестурботным і бурлівым студэнцкім гармідары. Марфа адышла ў куток. Рукі аж млелі ад цяжару клунка.
Горла сціскае роспач.
*
Муж вярнуўся пасля поўначы. Марфа, аднак, яшчэ не спала. Вецер гойдаў вулічны ліхтар і промні святла білі ў вокны, пераліваліся ад сцяны да сцяны, асвятляючы стол, а на ім фатакартачкі сыноў і гэтае пісьмо, што чакала гаспадара.
Марфа паднялася з пасцелі, падала мужу суп і тады сказала пра гэтыя пісьмы.
— Вельмі я стаміўся, — бараніўся муж. — Заўтра пагляджу.
— Дык хаця гэтае адно. — пакорліва прасіла Марфа. -- Можа яно ад дзяцей?
Пісьмо было аб'ёмістае, на некалькіх старонках, а почырк, здалося Івану, нібыта знаёмы. Ён узяў акуляры і пачаў чытаць:
«Шаноўны пане...!» .
Марфа, скрывіўшыся, слухала.
«...Брат мой, Бартламей, — чытаў Іван, — ужо пятнаццаць год жыве ў Беластоку, а цяпер хоча, каб я яму заплаціў за зямлю, што ў спадчыне па бацьку...»
— Не, гэта да мярне, зноў нейкая справа, — пазяхнуўшы, адклаў Іван пісьмо.
— Сама чую, — уздыхнула Марфа.
І зноў засталося чаканне.
1965