Іншы сьвет
Герлінг-Грудзіньскі Густаў
Частка першая - Паўстаньне зь мёртвых
Шпіталь быў у лягеры нечым кшталту прыстані для разьбітых караблёў. Мала было вязьняў, якія б не ўздыхалі пра сябе, праходзячы ля масіўнага бараку зь вялікімі вокнамі: ох, каб на два, на тры тыдні патрапіць у шпіталь! У чысты ложак, у сьветлую палату з клапатлівай сястрой, зь ветлівым лекарам, з таварышамі-вязьнямі, якія глядзяць на цябе інакш, чым у бараку: па-людзку, спачувальна... Тыя два ці тры тыдні вяртаньня да чалавечнасьці маглі кожнаму з нас вярнуць хоць на хвіліну перад сьмерцю пачуцьцё ўласнай годнасьці. Мы прагнулі іх, марылі пра іх на працы і ўначы. У прынцыпе, тут важны ня гэтулькі адпачынак, колькі мімалётнае й нетрывалае вяртаньне да колішніх уяўленьняў пра жыцьцё й людзей. Як і ў Дом Свиданий, вязень выбіраўся ў шпіталь, каб зазірнуць у люстэрка мінулага. І як з Дома Свиданий, у барак ён вяртаўся хутчэй зламаны, чым абноўлены.
Бо кошт, які даводзілася заплаціць за гэтае кароткае вяртаньне да нармальнасьці, быў занадта высокі. Існуе шэраг паданьняў пра безразважных, якія жыцьцём заплацілі за спакусу хоць на імгненьне пабачыць абсалютную прыгажосьць; тую прагу, якая штурхала іх да падпісаньня гэтай згубнай дамовы, прызвычаіліся лічыць крыніцай няспыннага прагрэсу чалавецтва. Пры адпаведна зьменшаных памерах і патрабаваньнях жыцьця ў лягеры вязьні, што наважыліся адхінуць заслону, якая ахутвала іхнае колішняе сьветаадчуваньне, былі нейкім чынам падобныя да сваіх легендарных папярэднікаў. Прытым за гэтае кароткае паўстаньне зь мёртвых яны плацілі яшчэ больш пранізьлівым і балесным усьведамленьнем павольнай сьмерці, да якой вярталіся, выйшаўшы са шпіталю. Тыя, каму наканавана было сканаць у шпіталі, а не ў Трупярні, на нарах у бараку ці за працай, належалі да самых шчасьлівых — яны яшчэ раз пабачылі лепшае аблічча сьвету перад канчатковым адыходам у іншасьвет.
Жыцьцё ў лягеры магчымае толькі тады, калі ў душы і ўспамінах вязьня цалкам сатруцца параўнаньні з воляй. Гэта й азначае папулярнае сярод старых вязьняў выслоўе, якім суцяшалі новапрыбылых гаротнікаў: „Ничего, привыкнешь”. Вязень, які цалкам „прывык”, насамрэч амаль пра ўсё забыўся. Ён ня памятае, як некалі думаў, што адчуваў, каго й за што любіў, чаго не любіў, а да чаго быў прывязаны. У практыцы такіх вязьняў увогуле не бывае. Але даводзілася сустракаць людзей, якія пасьля некалькіх гадоў у лягеры навучыліся лепей трымаць на прывязі ўспаміны, чым жывёльныя рэфлексы. Гэты інстынктыўны акт самаабароны часам пераходзіць у жалезную дысцыпліну, якая адгароджвае сучаснае ад мінулага непераадольнаю мяжою. Бальшыня вязьняў ня здольная ёй падначаліцца й шукае ратунку ва ўспамінах, як у наркотыках. А тыя, што, маўляў, „ня памятаюць”, — і мацнейшыя, і слабейшыя адначасна. Мацнейшыя, бо сапраўды звыкаюцца з законамі лягернага жыцьця, прымаюць іх як натуральныя й нармальныя; слабейшыя, бо ледзь зьявіцца шчыліна ў гэтым панцыры, намёк, які трохі жывей заглыбіцца ва ўяўленьне, як паводка здушаных успамінаў вырываецца, і ўжо нішто ня здолее яе стрымаць. Успаміны выбухаюць, апаноўваюць мозг, сэрца й цела тым мацней, чым глыбей яны былі загнаныя ў змрочныя лёхі забыцьця.
Простым людзям жыцьцё ў лягеры давалася лягчэй, бо яны ўважалі яго за найніжэйшае дно свайго й без таго нялёгкага існаваньня й з пэўнай пакорай у сэрцах чакалі ўзнагароды за цярплівасьць у пакутах. Аднак людзі інтэлігентныя, адораныя жывейшым уяўленьнем, багацейшым досьведам, былі больш нецярплівыя і, калі не маглі ўзброіцца доляй цынізму, аддаваліся ва ўладу ўспамінаў — бездапаможна, са зьвязанымі рукамі й нагамі. Неверагодна характэрная рыса: „кулакі” й пабытовыя рэцыдывісты неяк неахвотна ішлі ў шпіталь, марудзячы пару дзён пасьля вызваленьня ў бараку, — быццам іх стрымлівала ад гэтага несьвядомая асьцярога, што, аднойчы ўбачыўшы нешта, падобнае да волі, яны ўжо ніколі ня здолеюць жыць у няволі. Але шпіталь быў сапраўдным паратункам для тых, хто насуперак інстынктам не хацеў забываць. Яны віталі хваробу з радасьцю, а вярталіся са шпіталю з завостраным і спакутаваным тварам, быццам людзі, якіх сілаю адарвалі ад шчыліны ў муры, празь якую можна было пабачыць мінулае, а празь мінулае — будучыню.
Шпіталь месьціўся ў адзіным бараку, які разам з Домом Свиданий быў пабудаваны й дагледжаны ня горш, чым жытло вольных людзей у бліжнім Ерцаве. З шырокага калідору вялі дзьверы ў палаты; у кожнай зь іх было два вакны й стаяла ня больш за восем ложкаў. Усюды панавала ўзорная чысьціня, тым больш нязвыклая, што на яе глядзелі людзі, якія цярпелі такі бруд у бараках. Каб ня берлагі ў калідорах, на якіх хворыя часам чакалі па двое сутак, пакуль вызваляцца ложкі, наш шпіталь нічым бы ня розьніўся ад сьціплых, але старанна дагледжаных шпіталікаў у правінцыйных эўрапейскіх мястэчках. У малым пакоіку на сярэдзіне калідору месьцілася дзяжурка для лягерных лекараў і сёстраў, а ў дзьвюх зашклёных шафах захоўваліся лекі й хірургічныя інструмэнты. У асобных выпадках стол у дзяжурцы служыў і апэрацыйным сталом.
Намінальна кіраўніком шпіталю быў вольны лекар зь Ерцава, ён празь дзень завітваў у зону на агляд хворых і ў амбуляторыю. Трое лягерных лекараў — Лёвэнштайн, зрасейшчаны паляк Забельскі й Тацяна Паўлаўна — слухаліся яго ўва ўсіх справах. Вольны лекар не займаўся вызваленьнем ад працы вязьняў і адпраўкай іх у шпіталь, затое сачыў за лячэньнем і меў вырашальны голас, калі вялося пра вяртаньне хворага ў барак. Гэта было дастатковым сродкам кантролю, каб запабегнуць магчымых злоўжываньняў лягерных лекараў, якія тэарэтычна маглі скарыстаць свае паўнамоцтвы для палягчэньня долі таварышаў. Аднак у практыцы кожны лягерны лекар вельмі дакладна выконваў правілы, памятаючы, што найменшая правіна пагражае яму адсылкаю да агульных працаў. Хворых можна было адпраўляць у шпіталь пры тэмпэратуры вышэй за 39 градусаў, а вызваляць ад працы — пры тэмпэратуры вышэй за 38 — ня лічачы няшчасных выпадкаў і скалечаньняў. Найбольшыя магчымасьці парушэньня правілаў існавалі пры вызваленьні хворых ад працы, але нават і тут лягерныя лекары баяліся даносаў сваіх „асыстэнтаў” (гэтак званых „лекпомов”), адзінай кваліфікацыяй якіх пры атрыманьні гэтай пасады было дачыненьне да Трэцяга Аддзелу, а часам баяліся й саміх хворых, якіх Трэці Аддзел часам скарыстоўваў для выпрабаваньня ляяльнасьці лягерных лекароў. Заўжды было бясьпечней памыліцца ў мінус, чым у плюс. Вязень, які, нягледзячы на прадугледжаную правіламі тэмпэратуру, не атрымоўваў вызваленьня, ніякім чынам не пагражаў становішчу лекара; затое вязень, які, ліхаманячы недастаткова, атрымаў вызваленьне ад працы, мог раз і назаўжды абарваць лекарскую кар’еру ў лягеры. Вытлумачэньне гэтага прынцыпу было вельмі простае й на свой лад не пазбаўленае сэнсу: у перакананьні лягерных уладаў, было б бессэнсоўна ўмешвацца ў жыцьцё вязьняў там, дзе яны маглі б шкодзіць адзін аднаму, але не належала дапусьціць, каб яны маглі адзін аднаму дапамагаць; гэта мае свой сэнс пры дапушчэньні, што ў няволі людзі маюць тэндэнцыю хутчэй дапамагаць адно аднаму, чым шкодзіць. На жаль, гэтая тэндэнцыя не распаўсюджвалася на савецкія лягеры. Апрача таго, лягернае заканадаўства прадугледжвала максымальны працэнт вызваленых ад працы (здаецца, 5%), якога нельга было перавысіць ні ў якім выпадку. Бывала, што лягерны лекар вызваляў найцяжэйшых хворых і высылаў на працу менш хворых, абяцаючы ім кампэнсацыю ў далейшым, каб толькі колькасьць вызваленых не перавысіла вызначаную.
Лячэньне вязьняў у шпіталі абмяжоўвалася збольшага невялікай дозай адпачынку й празьмернай дозай парашкоў ад тэмпэратуры. Лягерная аптэчка была такой убогай, што самі вязьні на памяць ведалі назвы тых лекаў і прасілі іх, не чакаючы дыягназу. Аднак было відавочна, што згодна з таемнымі інструкцыямі лягерных уладаў (я ведаў пра гэта ад знаёмага лекара) у шпітальным лячэньні істотны высілак прыкладаўся, каб як найхутчэй паставіць на ногі вязьняў, што яшчэ ня цалкам страцілі працаздольнасьць. Для старых вязьняў, невылечна хворых на сэрца, вязьняў, саслабелых ад доўгае цынгі, і сухотнікаў шпіталь быў апошнім прыстанкам перад сьмерцю або Трупярняй. Абавязкам лекараў было давесьці сьмяротна хворых вязьняў да такога стану, каб пасьля кароткага адпачынку яны здолелі ўласнымі нагамі дайсьці да блізкай Трупярні і там сканаць, вызваліўшы ложак у шпіталі. Поўнае зьнясіленьне ад працы, розныя формы галоднага шаленству, курыная сьлепата й авітаміноз у апошняй стадыі, калі ўвесь арганізм ператвараўся ў суцэльную язву, а зубы й валасы выпадалі — лячыліся ў найлепшым выпадку скіраваньнем у Трупярню, нават бяз спробы даць рады ў шпіталі. Толькі той, чый арганізм быў яшчэ досыць моцны, каб рэгенэравацца ад самога факту кароткага адпачынку, мог спадзявацца, што ягоны побыт у шпіталі будзе нечым большым, чым толькі ўцёкамі ад лягернай рэчаіснасьці ў сфэру сонных мараў аб мінуўшчыне.
Умовы ўтрыманьня ў шпіталі ў параўнаньні зь лягернымі былі непраўдападобна шыкоўныя. Кожны хворы разам з накіраваньнем у шпіталь атрымоўваў картку ў лазьню, мяняў ля ўваходу ў палату свае лахманы на чыстую бялізну, яму паказвалі ягоны ложак са сьвежаю пасьцельлю, ля якога стаяў начны столік; незалежна ад памеру выпрацаванай перад шпіталем нормы, кожны вязень атрымліваў у шпіталі „трэці кацёл”, вітамінную салатку супраць цынгі й вялікую порцыю белага хлебу — цынготныя атрымоўвалі, апроч таго, два драбкі цукру й кавалачак маргарыну. Гэта было так нязвычна й неверагодна, што вязьні, якія адведвалі сваіх хворых прыяцеляў у шпіталі, адразу ля дзьвярэй здымалі шапкі з галоваў і не адважваліся пераступіць парог, пакуль ім не надавала сьмеласьці ветлівае запрашэньне сястры.
Той, хто піша пра савецкія лягеры, ня мае права не ўзгадаць прыхільную ветлівасьць і сардэчнасьць сясьцёр. Можа, таму, што яны былі, прынамсі ўдзень, у больш людзкіх варунках, а можа, таму, што шпіталь быў адзіным месцам у лягеры, дзе можна было прыйсьці на дапамогу ў чалавечых пакутах — лягерныя сёстры ставіліся да хворых з такой клапатлівасьцю, чуласьцю й адданасьцю, што мы патрохі пачалі ўважаць іх за асобаў зь іншага сьвету, якім толькі недарэчны выбрык лёсу судзіў разам з намі трываць усе пакуты няволі. Гэтая атмасфэра шпіталю рабіла пэўны ўплыў і на людзей вольных. Начальнік лягеру Самсонаў заўжды падчас інспэкцыі перакідваўся з хворымі слоўкам, а вольны лекар Ягораў (пра якога казалі, што і ён некалі быў вязьнем) ня мог схаваць у сваім суворым голасе цяплейшых нотак, калі на хвілю спыняўся ля ложку хворага.
Мае шпітальныя ўражаньні ў ерцаўскім лягеры, якія я параўноўваю з апавяданьнямі й успамінамі іншых вязьняў, прыводзяць да высновы, што ў Расеі пануе нешта кшталту „культу шпіталёў”. Нават у найгоршых лягерох, нават падчас шалёнага „произвола” й лягернага „пионерства” шпіталі былі быццам выключаныя з сыстэмы савецкага рабства й захавалі іншы, больш людзкі, статус. Было нешта неверагоднае ў тым, што ўжо за парогам — адразу пасьля выпіскі са шпіталю — вязень зноў рабіўся вязьнем, але пакуль ён ляжаў у шпітальным ложку, датуль яму належалі ўсе правы чалавечнасьці, апрача волі. У вачох чалавека, ня звыклага да кантрастаў савецкага жыцьця, шпіталі вырасталі да памераў храмаў пасярод ашалелай Інквізыцыі — парушэньне іхных правілаў азначала амаль блюзьнерства; можа, ня так ужо й шанавалі ў шпіталях чалавека, але прынамсі яго паважалі ў тых межах, якія адрозьніваюць кару ад катаваньня.
*
Таму цяжка зьдзіўляцца, што вязьні хапаліся за любыя сродкі, абы атрымаць накіраваньне ў шпіталь. У піянэрскі пэрыяд савецкіх лягероў такі ўступны білет давала самаскалечаньне на працы; я бачыў шмат вязьняў з адсечанымі пальцамі на адной альбо абедзьвюх рукох, а мой добры Дзімка ў 1937 г. заплаціў за тры месяцы побыту ў шпіталі нагою, пратэз потым даў яму права атрымаць параўнальна лёгкую працу „дневального” ў бараку. Аднак ужо ў 1940 г. лягерныя ўлады, уражаныя колькасьцю калецтваў, зразумелі вытокі зьявы, і з таго часу „няшчасныя выпадкі” на працы, не пацьверджаныя дакладным апісаньнем здарэньня, караліся як „саботаж” — дадатковым дзесяцігадовым выракам — гэткім чынам, панятак „самапашкоджаньне цела” патрапляў у той параграф савецкага кодэксу, у якім вядзецца пра „шкодніцтва”. Аднак яшчэ ў сьнежні 1941 г. я быў сьведкам, як у зону прывезьлі зь лесапавалу маладога вязьня з адсечанай ступнёй; праз два дні яго выпісалі са шпіталю, нягледзячы на пратэсты й маленьні.
Але вязьні не здаваліся. Загнаеньне параўнальна малой ранкі выклікала запаленьне, якое часам даводзіла толькі да лёгкай гарачкі, але бывала, што падымала тэмпэратуру да патрэбнай мяжы. Сярод „уркаў” папулярна было ўпырскваць мыла ў мачавод — гэта выклікала высыпкі, падобныя да праяваў вэнэрычнай хваробы, і давала вызваленьне прынамсі на час агляду. Я сам, разагрэўшыся на працы так, што кашуля ліпла да целу, распрануўся да пояса на 35-градусным марозе й празь дзень — гэта было ў лютым 1941 г. — патрапіў на два тыдні ў шпіталь.
У вялікай палаце сястра паказала мне месца паміж немцам С. і расейскім кінаакторам Міхаілам Сьцяпанавічам В. Першыя пару дзён мы ляжалі побач, не абзываючыся адзін да аднога. Шпітальны дзень мінаў паволі, а ночы — калі я трохі адаспаўся — увогуле мелі ў сабе нешта ад вечнасьці. Я ляжаў, утаропіўшы вочы ў столь, або глядзеў у белыя ад наледзі шыбы, за якімі распасьціралася непранікальная цемра. Я стараўся ня спаць, каб хаця б такім чынам падоўжыць свой побыт у шпіталі. Цяпер я адчуваў лепей, зь інтэнсыўнасьцю, якая адначасна межавала з болем і радасьцю, усё сваё прыніжэньне, усю бядоту лягернага жыцьця. Аднак пры гэтым я паўставаў зь мёртвых у цішы й самоце й неаднойчы марыў, як пра найвялікшае шчасьце, каб мяне перавялі ў адзіночную камэру. Пасьля паўночы палаты абыходзіла сястра Яўгенія Фёдараўна і, не запальваючы сьвятла, клала па чарзе кожнаму з нас далонь на лоб; я ўдаваў, што сплю, каб пазьбегнуць пытаньняў. Я памятаю, што аднойчы моўчкі схапіў яе за руку й прыціснуў да ейнай далоні ссохлыя ад гарачкі вусны. Яна глядзела на мяне з трывогаю й інстынктыўным страхам, але з таго часу вітала мяне ўсьмешкаю заўжды, калі заходзіла ў нашую палату. Шпіталь быў адзіным у турме й лягеры месцам, дзе гасілі сьвятло. І менавіта тады, у цемры, я ўпершыню ў жыцьці ўсьведаміў, што толькі самота ёсьць адзіным у існаваньні чалавека станам, які мяжуе з абсалютным унутраным спакоем, з паўстаньнем індывідуальнасьці. Толькі ў пустцы самотнасьці, якая паглынае ўсё, у цемры, якая сьцірае контуры зьнешняга жыцьця, можна адчуць, што ты зьяўляесься сабой аж да межаў сумненьня, якое раптам нагадвае пра ўласнае ўбоства ў бясконца вялізным абшары сусьвету. Гэты стан мае ў сабе нешта містычнае, штурхае чалавека ў абдымкі рэлігіі — я й быў у той час рэлігійны, молячы ў блюзьнерстве: „Божа, дай мне самоту, я так ненавіджу людзей”. Бо адначасна з гэтай эўфарыяй уваскрашэньня асабовасьці я адчуваў, што зьяўляюся могілкамі ўсяго, што лучыць мяне зь іншымі людзьмі. Я ня думаў пра лягер, ня думаў пра тых, хто гіне за бартом шпітальнага каўчэгу, я ня думаў пра найбліжэйшых людзей, пра сяброў — ні пра кога, апрача самога сябе. Такім чынам, я паміраў, адраджаючыся. З кожным днём я з усё большай нянавісьцю думаў пра вязьня, які заўтра прыйдзе заняць маё месца. Горкі гэта трыюмф — адваліць камень ад грабніцы ў выпаленай і бясплённай пустэльні. У тыя хвіліны, калі ноч датыкалася да маіх запаленых вуснаў расою цемры й я чуў у цішы ўдары ўласнага сэрца, нібы крокі, што мералі бясконцасьць, да мяне вярнулася ўпэўненасьць ва ўласным існаваньні, і зьнікла павага да існаваньня іншых. Я быў як сьляпы, што, атрымаўшы зрок, прачнуўся ў пустэчы, поўнай люстэркаў, якія адбіваюць толькі ягоную самоту.
Гэты стан працягваўся не даўжэй за гарачкавы пэрыяд — каля пяці дзён. Адразу ж пасьля таго да мяне вярнуліся сілы, каб удзень сядаць на ложку й нават спрабаваць паразмаўляць з суседзямі. Самым таварыскім аказаўся Міхаіл Сьцяпанавіч В., прыгожы стары зь сівой клінападобнаю бародкаю й аголенаю галавою, які да арышту граў ролі царскіх баяраў у савецкіх гістарычных фільмах. Папулярнасьць, якой цешацца ў Расеі ўсе кінаакторы, не вылучаючы статыстаў, прывяла да таго, што праз год працы ў лесе Міхаіл Сьцяпанавіч быў „расканваяваны” й выконваў ролю начнога вартаўніка на адным са складоў на базе. Пачуваўся ён не найгорш — вольныя чыноўнікі часам савалі яму ў руку кавалак хлебу ці папяросу — і здавалася, што ён цалкам задаволены лёсам. Распавядаў ён пра сябе глыбокім, трохі экзальтаваным голасам, тыповым для людзей, якія хоць трохі пацёрліся ля сцэны. Я пішу пра яго падрабязьней, бо ні разу не сустракаў у лягеры чалавека, які б гэтак, як Міхаіл Сьцяпанавіч, уважаў бы ўсё, што зь ім сталася, за цалкам натуральную рэч. Была ў ім пакора чалавека, выхаванага ў паслухмянасьці й павазе да любое ўлады, дысцыплінаванасьць узорнага абываталя. Нават калі ён распавядаў мне, як у 1937 г. яго забралі за тое, што занадта добра граў у нейкім фільме шляхетнасьць аднаго з баяраў Івана Грознага, ён не дазволіў сабе ані найменшай усьмешкі, а на ягоным твары малявалася такая павага, быццам ён расказваў пра сапраўднае злачынства. „Так трэба, Густаў Іосіфавіч, — казаў ён, — так трэба...” Я намагаўся яму вытлумачыць, што гэта нялюдзкае глупства, але ён слухаў мяне няўважліва, лагодна гледзячы перад сабою й гладзячы сваю цудоўную бародку. Ён меркаваў, што найвялікшым гонарам, які мог заслужыць прыстойны чалавек, была ўхвала ў вачох дзяржавы, а найвялікшай ганьбаю — словы незадаволенасьці ў вуснах падданых. Лёс таварышаў па няшчасьці быў яму, падавалася, цалкам нецікавы. „Определённо заслужили”,— часам казаў ён, а часам нечакана з ноткаю пранізьлівага болю ў голасе казаў: „Бедныя людзі, бедныя людзі”. Ён належаў, з майго перакананьня, да таго тыпу абываталя, які першы шчыра павітае падзеньне кепскай улады, але ніколі не наважыцца ўзьняць на яе руку, пакуль яна моцна сядзіць у сядле. Бо ў ім жывіліся два пачуцьці: глыбока схаваны бунт супраць несправядлівасьці й інстынктыўная вера, што вызначэньне нормаў справядлівасьці й права належыць людзям, якія кіруюць.
Міхаіл Сьцяпанавіч саромеўся свае віны. Саромеўся, уважаючы яе за сьмешную. У ім было нешта „старорежимное”, на што я ня мог глядзець без замілаваньня й узрушэньня: нейкая парэшткавая й анахранічная звычка ўважаць турму за форму справядлівага пакараньня, а асуджаных — за сапраўдных злачынцаў. У ягонай сьвядомасьці ня месьціўся факт, што нявінны чалавек можа быць пазбаўлены волі. Таму ён паволі паверыў ва ўласную віну, а можа, удаваў, што верыць, гадзінамі распавядаючы, як ён бяздумна захапіўся сваёй роляю й як акторскім шаржам сапсаваў тэндэнцыю фільму. Не было іншага выйсьця, як толькі сур’ёзна слухаць яго й спачуваць ягонай трагічнай памылцы. На шчасьце, Міхаіл Сьцяпанавіч хутка вярнуў здароўе й за два дні да выпіскі ўжо дэклямаваў нам, стоячы пасярод палаты ў тэатральна рыцарскай позе, вершы Пушкіна, якога вельмі любіў. Я памятаю толькі радок зь „Песни о вещем Олеге”, бо ён паўтараў яго вельмі часта, з драматычным хваляваньнем акцэнтуючы кожнае слова:
„Скажи-ка, кудесник, любимец Богов, что станется в жизни со мною...”
Другі мой сусед, немец С., быў значна больш маўклівы, хоць бы таму, што вельмі слаба размаўляў па-расейску. Нягледзячы на тое, што ён ня быў камуністам, у 1934 г. прыехаў у Баку ў якасьці інжынэра ў рамках дамовы, паводле якой СССР „пазычаў спэцоў” у розныя галіны вытворчасьці. Сярод усіх маіх знаёмых вязьняў у лягеры С. быў адзіным чалавекам, у злачынства якога я быў схільны паверыць. Ёсьць людзі, якія зьвяртаюць на сябе ўвагу й узбуджаюць падазрэньні ўжо адным сваім выглядам і паводзінамі — С. належаў да іх. На бледным, зьнішчаным турмою й хваробаю твары гарэлі несамавітым агнём вочы, у якіх, апрача пагарды да атачэньня, можна было вычытаць востры розум шпэга. Вузкія, канвульсыўна сьціснутыя вусны выражалі нянавісьць, жорсткасьць і драпежнасьць загнанага зьвера. Ён усім задаваў кароткія пытаньні, якія адразу траплялі ў сутнасьць любое справы, і праз пару дзён я быў упэўнены, што ён ведае пра нас болей, чым Трэці Аддзел. Да Міхаіла Сьцяпанавіча ён ставіўся зь несхаванай пагардаю й неаднойчы ледзь стрымліваў разьюшанасьць, слухаючы ягоныя наіўныя аповеды пра той няшчасны фільм; „Gott, wie gross ist dein Tiergarten”, — прашаптаў ён аднойчы, выцягнуўшы да неба схуднелыя рукі.
С. быў хворы на цынгу й ляжаў у шпіталі два месяцы, але я быў упэўнены, што калі б не савецка-нямецкая дамова й той факт, што ён быў ня немцам, народжаным у Расеі, а (прынамсі намінальна) нямецкім грамадзянінам, — ён бы ўжо даўно ня жыў. Раз, схіліўшыся да мяне, ён ціха сказаў: „Праз паўгода пачнецца вайна, і гэтая дрэнь заплоціць за ўсё”. Вайна выбухнула трохі раней, але заплаціў за яе ў першую чаргу самС. Нягледзячы на апошнюю стадыю цынгі, 23 чэрвеня яго выкінулі са шпіталю нават бязь лекарскага агляду й паслалі этапам разам зь немцамі, выкінутымі зь лягерных кантораў, у карную Аляксееўку Другую. Я бачыў яго на вартоўні, калі фармавалі этап. Яго падтрымлівалі двое паволскіх немцаў, ён калаціўся ад холаду, перапалоханы й бледны, быў у падзёртых лахманох ды абвязаных матузкамі ботах. У ім не засталося нічога ад ранейшай упэўненасьці ў сабе й пагардлівай вышэйшасьці. Цынга ў апошняй стадыі выклікае ня толькі выпадзеньне зубоў, валасоў і гніеньне ўсяго цела, але й псыхічныя зьмены — дэпрэсію, мэлянхолію, сталыя фобіі. С. выглядаў як куча зьлепленых і абвязаных анучамі людзкіх адкідаў, і я пакляўся б, што ён вось-вось рассыплецца на вачох ува ўсіх, калі таварышы ня будуць падтрымліваць яго з абодвух бакоў. У ягоных вачох, некалі такіх праніклівых і халодных, маляваліся страх і прыніжэньне. Потым мне сказалі, што ён нават не дайшоў да Аляксееўкі Другой. Этап, які гналі пешкі 25 км, пакінуў яго ў лесе на дзясятым кілямэтры разам са старым немцам з рахункаводчай канторы й канваірам. Ніхто іх ужо ня бачыў, але вязьні пазьней казалі ў Аляксееўцы, што, адыйшоўшы ня болей за кілямэтар, пачулі два стрэлы, якія ўдарылі ў лесе, як раптоўны гром.
*
Былі лягеры, у якіх са становішчам лекара былі зьвязаныя выключныя прывілеі. Ня кажучы ўжо пра магчымасьць хабару за вызваленьне ад працы, лягерныя лекары мелі вольны доступ да кухні й аптэчкі. Кожная кабета ў лягеры марыла патрапіць у шпіталь, трохі лепей харчавацца й за гэта ўначы адведваць лекара ў ягонай дзяжурцы; кожны „урка”, трохі разбагацеўшы на рабаваньні палітычных, заплаціў бы любыя грошы за крышачку сьпірту з аптэчкі альбо за порцыю валяр’янкі, на якой рабілі наліўкі з высушаных скарынак хлебу, або за хлёрагідрат, які замяняў гашыш, опіюм ды марфін і прыводзіў лягерных наркаманаў у стан часовага здранцьвеньня. У такіх лягерох лекары ўтваралі недасягальную касту са сваім стылем жыцьця, магчымасьцямі й нават оргіямі; чым лепей была арганізаваная ў лягеры лекарская мафія, тым больш было падставаў дапускаць, што да яе належыць на правах найбольшага ўдзелу ў паборах вольны лекар, які сам быў некалі вязьнем.
Сярод вольных людзей, што працавалі ў ГУЛАГу, у адміністрацыях савецкіх лягероў, было шмат колішніх вязьняў. Большасьць лекараў, інжынэраў, чыноўнікаў і тэхнікаў адразу па сканчэньні тэрміну атрымлівалі або другі вырак, або прапанову застацца ў лягеры на някепска аплатных пасадах, якія давалі права на 2–3-пакаёвыя кватэры ў бліжнім мястэчку. Гэткая форма кампрамісу прыносіла карысьць абодвум бакам, таму рэдка здаралася, каб хто адмаўляўся. Пасьля гэтулькіх гадоў няволі ў лягеры сярэдні вязень настолькі адвыкаў ад волі, што думаў пра яе з жахам, як пра сытуацыю, у якой зноў будзе жыць у стане вечнага страху, за ім будуць сачыць сябры, родныя й калегі, яго будуць авансам падазраваць пасьля толькі што адбытага выраку; да таго ж нейкім чынам лягер рабіўся ягоным другім жыцьцём — ён ведаў ягоныя законы, звычаі й правілы, ён свабодна ў ім рухаўся, ведаў, як тут трэба жыць і ўнікаць небясьпекаў, гады, праведзеныя за дротам, неяк прытуплялі ягонае ўяўленьне, і мары пра волю ляцелі ня гэтулькі да роднага Кіеву ці Ленінграду, колькі да адкрытай прасторы за зонаю й да малога мястэчку, у якім увечары запальвалася сьвятло, а ўдзень гулялі ў сьнезе дзеці; калі вязень ня меў да каго вяртацца, калі цягам гэтых гадоў яго пакінулі блізкія — рашэньне было яшчэ прасьцейшым. А лягер атрымоўваў добрага працаўніка, абазнанага ў жыцьці й звычках вязьняў, ляяльнага, ужо назаўжды прыкаванага да колішняй галеры; НКВД таксама мела свае прычыны, каб падтрымліваць гэтыя працоўныя кантракты, якія заключаліся паміж колішнімі перасьледнікамі й перасьледаванымі — гэта спрашчала задачу лякалізацыі лягернай інфэкцыі на тэрыторыі некалькіх дзясяткаў кілямэтраў, пастаўляла кваліфікаваных даношчыкаў і надавала лягерам выгляд нармальных папраўчых установаў, у якіх кожны вязень мог штодня бачыць свайго колішняга таварыша, узнагароджанага воляй і выхаванага на паўнапраўнага грамадзяніна Савецкага Саюзу.
Аднак для нас, людзей, якія глядзелі на гэта іншымі вачыма, вольныя людзі, якія некалі былі вязьнямі, былі балючым, невыносным відовішчам. З-за іх лягер набываў рысы зьявы, ад якое няма паратунку. Нам здавалася, што ўжо нішто на сьвеце ня можа выратаваць нас ад лёсу людзей, назаўжды прывязаных да месцу зьняволеньня. Сьвет трывожна скурчыўся да найбліжэйшага гарызонту, які можна было акінуць вачыма. Мы глядзелі на вольных людзей — некалі нашых таварышаў — з такім пачуцьцём, якое мог бы перажываць каталік, калі б раптам пераканаўся на ўласныя вочы, што жыцьцё пасьля сьмерці нічым ня розьніцца ад зямнога існаваньня: такая ж непарыўная стужка пакутаў, удараў і падзеньняў. А між тым, каб надыйшла для нас хвіліна выбару, кожны другі вязень — за выключэньнем, можа, іншаземцаў, якія не маглі пагадзіцца з думкай аб вечнай няволі — сагнуўся б перад рызыкай вяртаньня да мінулага, абіраючы форму паў- або нават чвэрцьволі, менш зваблівай, але й менш небясьпечнай.
Дзіўна, але колішнія вязьні ставіліся да людзей за калючым дротам яшчэ больш сувора й абыякава, чым людзі сапраўды вольныя. Ці яны ненавідзелі ў іх сваю мінуўшчыну, ці хацелі набыць (часам залішне старанна) ухвалу начальства, ці ўрэшце доўгія гады ў лягеры навучылі іх цынізму й жорсткасьці — але вязьні не маглі спадзявацца на паразуменьне зь людзьмі, якія некалі дзялілі зь імі нары ў бараку. Затое існавала адна лягерная сфэра жыцьця, у якой колішнія вязьні выказвалі ня толькі паразуменьне, але й прадпрымальнасьць і спрыт: разам з брыгадзірамі, дзясятнікамі або лягернымі лекарамі яны выкарыстоўвалі ўсе магчымасьці, каб здабываць са свайго прывілеяванага становішча ўсялякую выгаду. Усе формы хабарніцтва ў лягеры абапіраліся на саўдзел былых вязьняў. „Туфта” пры налічэньні нормы мела шанцы на посьпех, калі вольным дзясятнікам быў колішні вязень. Працяг побыту ў шпіталі ў пэўнай меры залежаў ад таго, ці вольны лекар быў колісь вязьнем, таму доктарскія мафіі ў лягерох, якія здабывалі часам сур’ёзныя выгоды з хабару ад вязьняў і з продажу „уркам” алькаголю, ператвараючы жаночыя аддзелы ў шпіталі ў своеасаблівыя гарэмы — дзейнічалі тым спраўней, чым больш маглі разьлічваць на маўклівы дазвол вольнага лекара, які з уласных турэмных часоў навучыўся ўважаць лягер за змову бяспраўных, асьвечаную мацнейшымі.
Гэтага ўсяго, аднак, нельга было сказаць пра Ягорава, нашага вольнага лекара, які ў 1939 г. адседзеў васьмігадовы вырак у Кругліцы й атрымаў пасаду начальніка „санчасти” ў ерцаўскім лягеры. Высокі, худы, негаваркі, з зацьвярдзелым, як кара, тварам, з халодным позіркам і трохі нэрвовымі рухамі рук, Ягораў быў чалавекам вельмі стрыманым і непадкупным. Ён дыстанцыяваўся ад лягерных лекараў, ніколі ня бачылі, каб ён еў ці піў у зоне, да хворых ён ставіўся сурова, але ў гэтай суровасьці была ледзь заўважная нотка сардэчнасьці. Кожнага разу, калі ён зьяўляўся на дарозе, што вяла да шпіталю, — у сваім доўгім футры, высокай авечай шапцы й скураных ботах з мэталёвымі зашмаргамі, — дзяжурны лекар дрыготкімі рукамі пачынаў парадкаваць тэмпэратурныя лісткі, а Яўгенія Фёдараўна бялела ад хваляваньня. Казалі, што менавіта яна была апошняй сувязьзю, якая лучыла Ягорава зь лягернай мінуўшчынай. Ён пазнаёміўся зь ёй яшчэ да вызваленьня з Кругліцы, стаў яе лягерным мужам і сваю згоду заняць пасаду ў Ерцаве даў з умовай, што яна пяройдзе ў Ерцава. У любым выпадку, Міхаіл Сьцяпанавіч распавядаў мне, што яна прыйшла этапам з Кругліцы адразу ж з накіраваньнем у наш шпіталь, праз два месяцы пасьля прызначэньня Ягорава.
Гэты зьвязак быў у лягеры нечым незвычайным, заснаваным на сапраўдным пачуцьці, нават вернасьці. У прынцыпе, кожны вольны чыноўнік мог мець жанчыну зь лягеру за пайку хлеба, але нельга было ўявіць, каб ён адважыўся альбо захацеў надаць гэтай мімалётнай капуляцыі трывалы пачуцьцёвы акцэнт. Кабеты прыходзілі й адыходзілі, як хвалі этапаў, а сталай заставалася толькі магчымасьць мець іх без усялякіх цяжкасьцяў. Малады й нежанаты лягерны чыноўнік ня мог нават пералічыць і агарнуць памяцьцю твары, якія прайшлі празь ягоную драўляную каморку ў зоне. Аднак у гэтым выпадку было нешта большае — каханьне або, у скрайнім выпадку, ягоная парэшткавая форма. І хаця лягерныя ўлады, вязьні ў зоне й вязьні, што працавалі ў шпіталі, не маглі мець сумневаў у сутнасьці зьвязку, што лучыў гэтых двух людзей, Ягораў і Яўгенія Фёдараўна паводзілі сябе так, быццам стрыманасьць і інтымнасьць былі ўмоваю трываласьці іхнага пачуцьця.
Сястра Яўгенія Фёдараўна часам прыходзіла ў нашую палату адвячоркам і, сеўшы на краёк ложку старога актора, апавядала пра сябе. Ад бацькі-расейца й маці-ўзбэчкі яна насьледавала выключную прыгажосьць: у яе быў смуглы дробны твар, прыўкрасныя й сумныя вочы, чорныя валасы па-старасьвецку зачасаныя на бакі й сплеценыя на патыліцы ў невялікі вузел; нягледзячы на тое, што ёй, напэўна, было за трыццаць, яна захавала ў фігуры й рухах дзявоцкасьць і грацыю маладой паненкі. Яна была студэнткай мэдыцыны ва ўнівэрсытэце ў Ташкенце, калі яе арыштавалі ў 1936 г. за „нацыяналістычны ўхіл”. На чым той „ухіл” палягаў, яна не магла дакладна сказаць, аднак зь ейных заўвагаў і сьмела выказаных меркаваньняў я зразумеў, што ёй была ня надта даспадобы русыфікацыя Ўзбэкістану, хаця яна й была па бацьку расейкаю й толькі праз маці магла адчуваць нейкую сувязь са сваёй прыёмнай азыяцкай радзімай. Ейныя погляды ўяўлялі сабой дзіўную мешаніну эўрапейскага прагрэсізму й азыяцкага кансэрватызму; яна лічыла сябе прыхільніцай вольнага каханьня, свабоды звычаяў і вольных шлюбных зьвязкаў, аднак не дазваляла ні словам зганьбіць становішча жанчын у Сярэдняй Азіі. У гэтых размовах яна ні разу не згадала Ягорава; толькі аднойчы, калі апісвала свой цяжкі пачатак у Кругліцы, сказала між іншым, што ля самай мяжы зьнясіленьня яе забраў з працы ў лесе наш вольны лекар, тадышні кругліцкі вязень. Я зразумеў, што таямніца, якая атачала яе зьвязак зь Ягоравым, тлумачылася ня толькі прагай прыватнасьці: Яўгенія Фёдараўна ненавідзела людзей вольных і саромелася парушэньня вязенскай салідарнасьці. У прысутнасьці Ягорава яна намагалася захоўваць заўсёдную абыякавасьць, але колькі разоў, правёўшы зь ім у дзяжурцы пару гадзінаў, заходзіла ў палату і ўнікала нашых позіркаў. Таму выглядала на тое, што Ягораў кахаў яе, бо быў вязьнем і ня мог або не хацеў пра гэта забыцца, а яна калі й разьдзяляла ягоныя пачуцьці, дык дакладна з тае самае прычыны. „Аднак гэта ня можа працягвацца вечна, — казаў я часта Міхаілу Сьцяпанавічу, — у гэтым ёсьць для яе нешта прыніжальнае. Ягораў адведвае яе як прастытутку й вяртаецца за зону ў іншае, вольнае жыцьцё”.
Празь месяц пасьля выпіскі са шпіталю я наведаў Яўгенію Фёдараўну ў той дзень, калі Ягораў не прыходзіў у зону, і засьпеў у яе Яраслава Р., студэнта політэхнікі ў Ленінградзе, які быў арыштаваны ў 1934 г. у сувязі з забойствам Кірава, вызвалены ў 1936г. і зноў арыштаваны ў 1937-м. Яны сядзелі на кушэтцы, якая звычайна служыла для агляду хворых, гледзячы адно на аднаго гэткім позіркам, які выключаў усялякія сумневы. У ейным голасе, заўжды такім стрыманым і цьвёрдым, цяпер гучала нота бязьмежнай адданасьці, гарачыя вочы сьвяціліся шчасьцем, якога ніколі не пабачыш на тварах вязьняў. Я іх бачыў потым летнімі вечарамі на зоне — казалі, што Яраслаў у Яўгеніі Фёдараўны на „довольствии”, але для мяне гэта было каханьне, бязьмежнае, найчысьцейшае каханьне, якое наканавана мне было пабачыць у лягеры. Ня толькі мне, зрэшты. Міхаіл Сьцяпанавіч акрэсьліў зьмену, якая адбылася ў выглядзе й паводзінах нашай шпітальнай сястры, як „уваскрашэньне”. У гэтым слове было, напэўна, шмат перабольшваньня, хаця з аднаго пункту гледжаньня яно трапляла ў самую сутнасьць: „паўстаньне зь мёртвых” азначала вяртаньне да незалежнасьці пачуцьцяў — вяртаньне, што паставіла на карту самое жыцьцё. Бо для нас не было ніякіх сумневаў, што дастаткова аднаго слова Ягорава, каб Яўгенія Фёдараўна аднойчы ранкам пайшла зь лясной брыгадай.
Аднак Ягораў, здавалася, ня бачыць, што робіцца за ягонымі плячыма. Як і раней, ён празь дзень прыходзіў у лягерны шпіталь, як і раней, вечарам павольным крокам выходзіў з зоны. І хаця мяне зь ім нічога не лучыла, я быў у гэтай дзіўнай драме — зь нейкай інтуіцыі — на ягоным баку. Мне здавалася, што ён перажываў разрыў ня толькі з каханай жанчынай, але й зь лягерам, да якога дзіўным чынам прывязаўся. Пра яго казалі, што на пятым годзе ягонага тэрміну ад яго адцуралася жонка, і цяпер усё, што яго лучыла з жыцьцём, сабралася ў Ерцаве. Ці мог вярнуцца на сапраўдную волю той, хто быў, як сабака, прывязаны да месца, дзе правёў восем найцяжэйшых гадоў жыцьця?
Пад канец лета зусім нечакана ЯраслаўР. быў адпраўлены этапам у пячорскія лягеры— гэта азначала, што Ягораў спрабаваў змагацца. Але празь дзень Яўгенія Фёдараўна таксама папрасілася ў які іншы лягер па-за Каргаполем — гэта азначала, што паддавацца яна не зьбіраецца. Яе просьбу адхілілі, але Ягораў перастаў прыходзіць у зону. Відаць, ён папрасіў звальненьне й выехаў у іншы лягер, аднак ніхто ня мог сказаць на гэты тэмат нічога пэўнага. У любым выпадку, мы яго больш ня бачылі, а ў студзені 1942 г. Яўгенія Фёдараўна памерла падчас родаў, даўшы жыцьцё дзіцяці свайго сапраўднага каханьня й заплаціўшы ўласным жыцьцём за сваё кароткае Паўстаньне зь мёртвых.