Іншы сьвет

Герлінг-Грудзіньскі Густаў

---

Частка першая - Праца

Дзень пры дні

А палове на шостую раніцы дзьверы бараку з грукатам адчыняліся, і сярод цішы, якую перапынялі толькі апошнія сонныя ўздыхі, разьлягаўся гучны крык: „Подъём!”— і праз хвіліну „разводчик” — вязень, адказны за выхад брыгадаў на працу, — імкліва праходзіў уздоўж нараў, торгаючы сонных за ногі. Вязьні цяжка варочаліся на нарах, сонным рухам рукі адкідвалі бушлаты, якімі накрывалі галовы, падымаліся так павольна, быццам іхныя целы былі зьвязаныя нябачнымі путамі, і, стогнучы ад болю, зноў падалі на свае берлагі. Уздоўж нараў ужо павольна праходжваўся „дневальный”, аднастайна мармычучы: „Ребята, на работу”. Ён мусіў паставіць барак на ногі перад адкрыцьцём кухні. Аднак, у адрозьненьне ад „разводчика”, ён рабіў гэта больш лагодна й прыветна — як чалавек, што сам не працуе, а папіхае іншых, і якому найніжэйшы статус слугі нявольнікаў не дазваляе раздражняцца, як вольным людзям і лягернай абслузе.

Хвіліны, калі вязьні пасьля пад’ёму ляжалі нерухома на нарах, былі для іх своеасаблівай формай малітвы. Яна нязьменна пачыналася з праклёнаў і амаль заўсёды канчалася сакрамэнтальным уздыхам: „Эх, надоела жизнь”. Гэты ўздых штодня гучаў на ўсіх нарах — з бакоў, з долу й зьверху — і быў для мяне нечым кшталту пранізьлівай скаргі, у якой зьмяшалася ўсё, што вязень патрапіў бы сказаць пра сваю сьмерць пры жыцьці. У іншых краінах і іншых умовах замест гэтага роспачнага ўздыху вязень прамаўляе сапраўдную малітву альбо выкрэсьлівае яшчэ адзін дзень з прысуду; зразумела, што чалавек, пазбаўлены ўсяго, апрача надзеі, пачынае дзень са звароту да гэтае надзеі. Але як гэта маглі зрабіць людзі, у якіх адабралі нават надзею? Ніводны савецкі вязень ня ведаў дакладна, калі скончыцца ягоны тэрмін, бо з уласнага досьведу памятаў тысячы выпадкаў, калі тэрмін працягвалі на дзесяць год адным рухам пяра „Особого Совещания НКВД” у Маскве. Толькі людзі, якія калі-небудзь сядзелі ў турме, здольныя адчуць трагізм таго факту, што на працягу паўтарагадовага побыту ў лягеры я лічаныя разы чуў, як вязьні ўголас падлічвалі гады, месяцы, тыдні, дні й гадзіны, якія засталіся да сканчэньня тэрміну.

Гэта была быццам ціхая дамова, каб не правакаваць лёс. Чым менш гаварылі пра выракі й тэрміны, чым меней спадзяваліся вызваліцца, тым больш верылася, што „гэтым разам” усё будзе добра. Разьдзьмухваньне надзеі мела ў сабе страшную небясьпеку падману. Таму ў гэтым маўчаньні, падобным да табу, якое сярод мурынскіх плямёнаў ахінае імёны помсьлівых бажкоў, пакора лучылася зь ціхай і мужнай падрыхтоўкай да найгоршага. Вязень, ня ўзброены табу, прымаў расчараваньне як сьмяротны ўдар. У ліпені 1941 г., праз два тыдні з пачатку вайны, я сам быў сьведкам, як стары чыгуначнік з Кіеву Панамарэнка, які праседзеў раўнютка дзесяць гадоў ува ўсіх магчымых савецкіх лягерох і адзіны з нас упэўнена разьлічваў на вызваленьне, акурат у дзень заканчэньня свайго зьняволеньня быў выкліканы за зону, каб пачуць, што тэрмін яму працягнулі „бессрочно”. Калі мы вярнуліся з працы, ён ужо быў нежывы, памёр у бараку ад разрыву сэрца. Дзімка пазьней распавядаў нам, што Панамарэнка вярнуўся з Трэцяга Аддзелу бледны й пастарэлы на тыя дзесяць гадоў, што марна праседзеў, і моўчкі лёг на нары. На ўсе пытаньні адказваў: „Жизнь пропащая”, — і — хоць і стары бальшавік! — бязгучна маліўся зьбялелымі вуснамі й біўся сівою галавою аб нары. Ён памёр паміж чацьвёртай і пятай вечара, калі Дзімка, як звычайна, выйшаў па хвою й кіпень. Можна толькі здагадвацца, што рабілася ў ягоным сэрцы, але, напэўна, апрача роспачы, болю й бясьсільнага гневу, закраўся жаль за тое, што ён так легкадумна песьціў надзею. Напэўна, за хвіліну да сьмерці ён, азіраючыся на сваё змарнаванае жыцьцё, горка дакараў сябе, што дражніў лёс бяздумнай даверлівасьцю. У бараку выказвалі больш няўхвалы, чым спачуваньня. Ён пакутаваў — гэта праўда— але хіба ж ён сам ня быў вінаваты? Хіба ён не гуляў з агнём, штодня свабодна гаворачы пра дзень вызваленьня? Ці не сурочыў свабоды, заміж таго каб скарыцца перадвызначанаму прысуду? Ён жа ня быў недасьведчаным навічком, на ўласныя вочы бачыў у 1936 г., як людзі адкрылі сабе вены на руках, калі а чацьвёртай раніцы іх мусілі вызваліць, але а дванаццатай з Масквы прыйшло распараджэньне, якое скасавала сыстэму налічваньня аднаго дня за два за стаханаўскую працу! Сам жа ён са сьмехам распавядаў, што на здаровы розум працаваў столькі, колькі было неабходна, каб дзень палічылі за дзень. А цяпер?.. А цяпер не палічылі яму 3650 дзён цярплівай, шчырай працы. Ці гэта ня слушная кара за непавагу да правілаў лягернага жыцьця?

І ўсё пайшло, як раней: месца Панамарэнкі заняў новы вязень; месца даверу да права — старыя забабоны; месца штодзённага падліку тэрміну — „эх, жизнь надоела” — адзіныя словы, якімі можна было пазначыць безнадзейнасьць, не правакуючы надзеі.

За 15 хвілінаў да шостай на нарах ужо ляжалі толькі тыя вязьні, якія напярэдадні атрымалі ад лекара звальненьне ад працы, астатнія пачыналі апранацца. Прыгорбленыя постаці нахіляліся над голымі нагамі, спрабуючы з анучаў, вяровачак, абрэзкаў дроту, дзіравых валёнкаў і кавалкаў аўтамабільных шынаў скляпаць як мага цяплейшы й трывалейшы абутак на адзінаццацігадзінны рабочы дзень. Толькі некаторыя брыгады (да якіх належала й наша), што былі занятыя на працах, зьвязаных з вытворчым плянам лягеру, атрымоўвалі новую вопратку й мелі права зьмяняць яе знасіўшы. Аднак каля трох чвэрцяў вязьняў выходзілі на працу ў лапцях, часта зь дзіркамі на нагах, руках і грудзях. Таму не было нічога дзіўнага ў тым, што яны не наважваліся распранацца на ноч, каб іхная адзежа, з такой цяжкасьцю зьвязаная, не распаўзлася. Пабудка была для іх толькі знакам у вакзальнай пачакальні. Яны атрэсвалі сон, спаўзалі з нараў, мачылі вадою вусны й вочы ды ішлі на кухню. Яны выходзілі на працу са схаванай надзеяй, што гэтым разам адмарозяць адкрытыя часткі цела дастаткова моцна, каб ім далі пару дзён звальненьня.

У зоне было яшчэ зусім цёмна. Перад самаю пабудкаю неба лёгка заружавелася на скраі далягляду, праз хвіліну гэтая ружовасьць растала ў халодна-блакітным водбліску сьнегу. Цяжка было распазнаць твары нават на адлегласьці выцягнутай рукі. Усе ішлі да кухні, штурхаючыся й бразгочучы бляшанкамі. Ля студні й невялікага бараку, у якім гатавалі кіпень, бразгаталі вёдры, рыпеў замерзлы сьнег, і чуліся ціхія ранішнія прывітаньні днявальных. Цёмны каўпак неба накрываў нас зьверху, а нябачныя драты адгароджвалі ад далёкага сьвету, які ў сьвятле лямпачак пачынаў круціцца па сваіх справах.

На памосьце перад кухняю станавіліся тры чаргі, якія адпавядалі грамадзкаму падзелу лягернага пралетарыяту. Перад вакном з надпісам „третий котёл” стаялі найлепей апранутыя й найбольш сытыя на выгляд вязьні — стаханаўцы, дзённая выпрацоўка якіх перавышала 125% нормы; іхная ранішняя порцыя складалася зь вялікай лыжкі густой кашы й кавалка салёнай „трески” або селядца. Другі кацёл быў для вязьняў зь дзённай выпрацоўкай 100% нормы — ім таксама давалі лыжку кашы, але бяз рыбы. У гэтай чарзе першымі стаялі старыя або кабеты з брыгадаў, у якіх налічэньне працэнтнай нормы было немагчымым, таму іх стала прыпісалі да другога катла. Найстрашнейшы выгляд мела чарга да першага катла: доўгі шэраг гаротнікаў у падзёртых лахманох, падвязаных лапцях і выцертых шапках-вушанках чакаў лыжкі самай вадкай кашы. Іхныя твары былі скрыўленыя ад болю й высушаныя, як пэргамэнт, шырока адкрытыя вар’яцкія вочы гнаіліся, далоні сутаргава сьціскаліся на кацялках, быццам драцяныя ручкі назаўжды прымерзьлі да здранцьвелых пальцаў. Хістаючыся ад слабасьці на тонкіх нагах, яны нецярпліва ціснуліся да вакна, выпрошвалі дабаўкі, зазіралі ў бляшанкі вязьняў, што адыходзілі ад вокнаў другога й трэцяга катлоў. Гэта тут найчасьцей выбухалі спрэчкі, гэта тут галасы пераходзілі ад пакорлівага жабрачага скуголеньня да гнеўнага фальцэту зайздрасьці й нянавісьці. Чарга да першага катла заўсёды была самай даўгой. Апрача шматлікай групы вязьняў, якія, нягледзячы на высілкі, ніяк не маглі выпрацаваць ста адсоткаў нормы, да яе належалі вязьні, якія ашчаджалі сябе ў працы, разважыўшы, што лепей меней есьці й меней працаваць, чым шмат працаваць і ненашмат болей есьці, а таксама жыхары Трупярні, зволеныя ад працы й асуджаныя на павольную сьмерць, „дневальные” з усіх баракаў і некаторыя вязьні са службы й лягернай адміністрацыі.

Да шостай сьняданьне атрымлівалі толькі расканваяваныя вязьні, якія выходзілі за зону па спэцыяльных прапускох, апрача вадавозаў і паслугачоў альбо паслугачак, што працавалі ў дамах вольных лягерных службоўцаў у Ерцаве. Да гэтай групы належалі таксама тэхнікі, інжынэры й спэцыялісты, абавязаныя быць на месцы працы перад прыбыцьцём брыгад. Іхная ежа зь „ітээраўскага” катла (ИТР — инженерно-технические рабочие) значна адрозьнівалася нават ад порцыі стаханаўцаў з агульных працаў. А палове на сёмую ўсе вокны зачыняліся — пачынаўся марш брыгадаў на працу. Потым вокны зноў адчынялі на кароткі час для вязьняў, вызваленых ад працы, для тых, што працавалі ў зоне — на другім катле, і для жыхароў Трупярні — на першым катле.

Мала хто зь вязьняў меў дастаткова сілы волі, каб данесьці сваю ранішнюю порцыю да бараку. Пераважна яе зьядалі, стоячы ўнізе ля памосту, двума альбо трыма глыткамі хапянуўшы ўсё, што кухар лінуў у брудную бляшанку. Проста з кухні невялікія групкі вязьняў паступова далучаліся да чорнага тлуму, сабранага ля вартоўні. У зоне ўжо было сьветла, віднеўся спачатку заінелы дрот, а потым — вялізная заслона сьнегу, што сягала аж да ледзь бачнай лініі лесу на скрайку далягляду. У блізкім Ерцаве і ў бараках гасла сьвятло, а з комінаў падымаліся жоўта-бурыя слупы дыму. Месяц паволі мутнеў, замарожаны ў сьцюдзёнай роўнядзі неба, як кавалак лімону ў жэле. Апошнія зоркі раставалі, яшчэ хвіліну мільгаючы на прасьветленым небе. Пачынаўся ранішні „развод” — марш брыгадаў на працу.

Па знаку брыгады самі шнураваліся на пляцы перад вартоўняю. Вязьні станавіліся па двое, у нармальных брыгадах старэйшыя наперадзе, маладзейшыя ззаду, а ў тых, дзе норму не выконвалі, маладыя стаялі наперадзе, а старыя ззаду. Гэты звычай трэба каротка пракамэнтаваць. На практыцы ў лягеры было вельмі няшмат вязьняў, якія прытрымліваліся перакананьня, што лепей меней працаваць і меней есьці. Звычайна мэтад выцісканьня зь вязьняў усіх фізычных сілаў пры мінімальным павелічэньні порцыі дзейнічаў гладка й спраўна. Галодны чалавек не філязофствуе, ён гатовы на ўсё, каб здабыць лішнюю лыжку ежы. Таму захапленьне нормаю было ня толькі прывілеяй людзей вольных, але й інстынктам выжываньня нявольнікаў. У брыгадах, якія працавалі зьвеньнямі па тры-чатыры вязьні, самымі пільнымі кантралёрамі нормы былі самі вязьні, бо нормы налічваліся таксама й калектыўныя. Такім чынам цалкам зьнішчалася салідарнасьць вязьняў, саступаючы месца пагоні за працэнтамі. Некваліфікаваны вязень, які апынуўся ў зьвяне працаўнікоў, ня мог разьлічваць ні на якія паслабленьні; пасьля кароткай барацьбы ён мусіў саступіць, перайшоўшы ў зьвяно, у якім яму, у сваю чаргу, даводзілася кантраляваць слабейшых таварышаў. У гэтым было нешта нялюдзкае, нешта, што бязьлітасна разбурала натуральную повязь паміж вязьнямі — іхную салідарнасьць перад абліччам перасьледнікаў. Спосаб пастраеньня брыгадаў для маршу даводзіў гэтую сыстэму да зьвярынай жорсткасьці. У нармальных брыгадах тэмп маршу задавалі старэйшыя па ўзросьце вязьні, і гэта было зразумела. У брыгадах, якія недабіралі норму, маладзейшых ставілі наперад, каб эканомілі час і хуткасьцю тэмпу цягнулі за сабою недалужных. Гэтая натуральная сэлекцыя ў бліскавічным тэмпе амалоджвала брыгады, празь некаторы час выкідваючы старэйшых у Трупярню.

Першыя выходзілі за зону брыгады „лесорубов”, працягласьць маршу якіх складала ад 5 да 7 км; вырушыўшы зь лягеру а палове на сёмую, яны прыходзілі на свой лясны ўчастак а палове на восьмую, а заканчвалі працу а пятай. „Разводчик”, які пры ранішнім пад’ёме быў нечым кшталту цырымоніймайстра, паводле сьпісу выклікаў брыгаду да брамы лягеру й здаваў вязьняў кіраўнікам варты, што стаялі з таблічкай і алоўкам акурат на мяжы зоны й волі. За брамаю чакаў аддзел „вохры” (вооружённая охрана) у доўгіх вайсковых плашчах, футровых шапках і са штыкамі. Кіраўнік варты афіцыйна перадаваў брыгаду сталаму канваіру. „Стрелок” выходзіў з шэрагу, называў сваё прозьвішча й нумар брыгады, правяраў яе колькасны склад, гучна паўтараў яго кіраўніку варты й надпісам на таблічцы пацьвярджаў колькасьць людзей, што ішлі на такую й такую працу. З гэтай хвіліны ён адказваў за брыгаду ўласнай галавой, таму перад маршам прамаўляў прадпісаную лягернымі правіламі фармулёўку: „Брыгада такая й такая — папярэджваю: крок улева, крок управа — куля ў лоб”. Пасьля чаго даваў знак да маршу і, нахіліўшы карабін, як для атакі, паклаўшы руку на затвор, пускаў брыгадзіра наперад, а сам ішоў ззаду.

За „лесорубами” ішлі брыгады на дрывотні, брыгады цесьляў у горад, брыгады грабароў, брыгады на прадуктовую базу, брыгады, занятыя будаўніцтвам дарог, брыгады на пампавальную й на электрычную станцыі. Ад лягернай брамы чорныя ланцугі вязьняў разыходзіліся ва ўсе бакі — прыгорбленыя, скурчаныя ад холаду, ледзь цягнучы ногі, — і зьнікалі за даляглядам, як радкі шрыфту, змахнутыя зь белай паперы рухам далоні.

Дарога на працу была пакутлівай, але ў параўнаньні з самой працай мела хоць нейкую разнастайнасьць. Нават брыгады, якія працавалі на адлегласьці ня болей за два кілямэтры ад зоны, знаходзілі немалую прыемнасьць у тым, што праміналі знаёмыя месцы, павароты, дрэвы, замерзлыя ручаі, разваленыя хлявы. Гэта было як самасьцьвярджэньне ў жыцьці праз сталае сузіраньне нязьменных законаў прыроды. У некаторых брыгадах вязьні й канваіры так прызвычайваліся адныя да адных, што адразу ж, як вартоўня зьнікала з далягляду, „стрелок” закідваў карабін за плячо й распачынаў сяброўскую балбатню з апошнімі парамі. Гэтым выказвалася ня гэтулькі асалода ад пераадоленьня прыніжэньня й пагарды да чалавека, колькі задавальненьне ад парушэньня турэмных правілаў. Часта канваір ставіўся да брыгады ветліва, нават зь нейкім пачуцьцём, падобным да згрызотаў сумленьня. Таму дні, калі мяняўся канваір, найбольш запаміналіся й найчасьцей абмяркоўваліся ў бараках. Мінаў час, перш чым паміж нявольнікамі й канваірамі завязвалася новае паразуменьне. Няма чаго і згадваць пра выпадкі, калі канваір уважаў вязьняў за сваіх ворагаў. Такая брыгада не прапускала ніводнага, нават самага дробнага выпадку, каб не падкласьці яму сьвіньню й не ўскладніць працу.

Першыя гадзіны дня былі самыя цяжкія. Целы, хутчэй зьняможаныя, чым падмацаваныя, сном на мулкіх нарах, мусілі пераадолець вялікі боль, каб зноў увайсьці ў працоўны рытм. Апрача таго, раніцай не было чаго чакаць. Толькі стаханаўцы атрымоўвалі на полудзень лыжку варанай соі й сто грамаў хлебу; гэтую „прым-страву” развозіў пад наглядам кухара вадавоз у вялікім цэбры на палозьзі. Астатнія бавілі перапынак на абед, седзячы ля вогнішча й палячы супольную папяросу, адвярнуўшыся, каб ня бачыць, як стаханаўцам наліваюць ежы, як тыя ядуць. Мала хто зь вязьняў быў здольны захаваць зьвечару скарынку сухога хлебу. Пайкі хлебу выдаваліся пасьля вяртаньня ў зону: трэці кацёл — 700 грамаў, другі кацёл — 500 грамаў, першы кацёл — 400 грамаў. Таму хлеб — калі не лічыць лыжкі кашы раніцай і порцыі вадкай баланды ўвечары — быў у лягеры асноўнай ежай. Утрымацца ад таго, каб ня зьесьці яго ўвесь адразу ж, каштавала нялюдзкіх высілкаў волі і ўдавалася толькі тым вязьням, якія пасьля вячэры яшчэ ішлі на кухню, каб у кухара абмяняць часткі „вольнай” вопраткі на дадатковую порцыю баланды.

Толькі за дзьве гадзіны да вяртаньня ў зону вязьні троху ажывалі. Пэрспэктыва блізкага адпачынку й пазбаўленьня ад дакучлівага голаду так зачароўвала, што нават не вяртаньне, але само чаканьне яго было найвялікшым перажываньнем дня. Як у кожнай ідэалізацыі, у ім было больш ілюзіі, чым праўды. Пакута турэмнага жыцьця не сканчалася ў бараку, наадварот— зьмянялася пакутлівымі думкамі пра сьмерць. Але яна мела ў сабе таямнічую — прыцягальную й непрыемную — чароўнасьць інтымнасьці пакутаў. Самотна лежачы на нарах, можна было нарэшце адчуць сябе вольным — вольным ад працы, ад турэмных таварышаў, ад часу, што расьцякаўся, як застыглая смала. Толькі ў турме можна зразумець, што жыцьцё без чаканьня траціць увесь сэнс і па берагі напаўняецца роспаччу. Чакаючы самоты, мы яе баяліся. Яна была адзіным сурагатам свабоды, за які мы плацілі палёгкаю й амаль фізычным болем плачу. Аднак такім найчасьцей і бывае першы рэфлекс безнадзейнасьці: вера, што ў самоце пакута загартоўваецца, як у ачышчальным агні. Мала хто зь людзей здольны сапраўды вытрымаць самоту, але многія мараць пра яе як пра апошні прытулак. Як і думка пра самагубства, думка пра самоту найчасьцей была адзінай формай пратэсту, калі ўсё вакол здрадзіла, а сьмерць усё яшчэ больш палохае, чым прыцягвае. Што адчувае чалавек, які перажыў крушэньне, які апошнім намаганьнем даплывае да бязьлюднай выспы? Ягоныя пачуцьці, пэўна, падобныя да тых, што мы перажывалі за гадзіну да вяртаньня ў зону; у іх была яшчэ надзея. Але ці можа быць большая пакута, чым раптоўнае ўсьведамленьне, што гэтая надзея была толькі падманам узбуджаных пачуцьцяў? Ведаць, што ты на бязьлюднай высьпе, без надзеі на ратунак і збавеньне — вось што можна назваць пакутай. Але плыць да гэтае пакуты з апошніх сілаў, змагацца з хваляю, што залівае вочы, хапаць паветра скурчанымі ад болю лёгкімі, чуць прысьпешаны рытм сэрца, напружваць усе мускулы рук і ног — набліжацца, набліжацца! — вось усё, для чаго яшчэ варта жыць. Штодзённа мы перажывалі адное й тое ж; штодзённа перад вяртаньнем у зону вязьні сьмяяліся й размаўлялі паміж сабой, як вольныя людзі; і штодзённа мы клаліся на нары, здушаныя роспаччу.

У лясных брыгадах, якія на Поўначы ствараюць аснову вытворчага пляну лягероў, праца дзялілася паміж некалькімі зьвеньнямі з 4–5 чалавек. Увесь час падмяняючыся на розных відах працы (адны былі лягчэйшыя, іншыя — цяжэйшыя), адзін зь вязьняў валіў елкі тонкаю пілой, што была падобная да луку зь цецівою, другі абчышчаў гальлё й кару, трэці (гэта была форма адпачынку, па чарзе) паліў галіны й кару на вогнішчы, а двое пілавалі зваленыя дрэвы на абрэзкі зададзенай даўжыні, складваючы іх у мэтровыя ці двухмэтровыя стосы. Пры такой сыстэме працы найважнейшай асобай быў г. зв. „десятник”, расканваяваны вязень, які вымяраў гатовыя абрэзкі, штэмпелюючы іх лягернай пячаткай. Ягоныя вымярэньні служылі падставаю для налічэньня нормы асобных брыгадных зьвеньняў. Я ўжо цяпер не магу сказаць, які быў памер нормы, але памятаю, што фіны, якія маюць заслужаную славу найлепшых дрывасекаў, лічылі яе завышанай нават для вольных і сытых працаўнікоў. Таму перавышэньне нормы ў лясных брыгадах было немагчымае бяз гэтак званай „туфты” — спрытнага махлярства. Аўтарытэт брыгадзіра сярод вязьняў (гэты аўтарытэт быў і крыніцай дадатковых прыбыткаў у выглядзе хабару ад слабейшых працаўнікоў) вымяраўся ягоным талентам махляваць. Спосабы былі розныя: можна было так ставіць цурбакі, што стосы зьнешне выглядалі шчыльнымі, а насамрэч у сярэдзіне былі вельмі рэдкія — гэтую сыстэму скарыстоўвалі толькі тады, калі дзясятнік быў вязьнем і за хабар у выглядзе хлебу глядзеў скрозь пальцы на ступень шчыльнасьці стосаў. Калі ж дзясятнікам быў непадкупны працаўнік з волі (часам вязьням удавалася падкупіць нават вольных людзей, галоўным чынам вопраткай), тады тонка адразалі праштэмпэляваны канец цурбака з прынятага стосу й гэты „новы” цурбак пераносілі на непалічаны стос, потым хуценька спальваючы абрэзкі на вогнішчы. У любым выпадку можна сказаць дакладна, што без „туфты” й подкупу на ўсіх адрэзках працы нормы ніколі не сягалі нават ста адсоткаў.

Праца ў лесе была найцяжэйшая з-за сваіх умоваў. Адлегласьць ад „лесоповала” да лягеру складала ў сярэднім каля шасьці кілямэтраў у адзін бок, вязьні працавалі цэлы дзень пад адкрытым небам, па пояс у сьнезе, вымаклыя да ніткі, галодныя й нялюдзка стомленыя. Я не сустрэў у лягеры вязьняў, якія б здолелі працаваць у лесе больш за два гады. Наогул, ужо пасьля году працы іх зь невылечна падарваным сэрцам адпраўлялі на лягчэйшыя працы, а адтуль— на сьмяротную „пэнсію” ў Трупярню. З новых этапаў, якія празь некаторы час прыбывалі ў Ерцава, заўжды выбіралі наймацнейшых і наймаладзейшых, каб — як шэптам казалі ў лягеры — „прапусьціць іх празь лес”. Гэты выбар нявольнікаў нават да драбніцаў быў падобны да аповедаў з кніжак аб колішнім рабстве: лекарскія агляды ганараваў сваёй прысутнасьцю начальнік ерцаўскага аддзелу Самсонаў, які з задаволенаю ўсьмешкаю дакранаўся да біцэпсаў, плечукоў і рук новапрыбылых вязьняў.

Працоўны дзень доўжыўся ўва ўсіх брыгадах адзінаццаць гадзінаў, але з пачатку расейска-нямецкай вайны яго працягнулі да дванаццаці. У брыгадзе грушчыкаў на прадуктовай базе, у якой я працаваў, не было нават і гэтых рамак — праца залежала ад колькасьці вагонаў, а затрымліваць вагоны нельга было, бо за кожную лішнюю гадзіну лягер плаціў дырэкцыі чыгункі. Такім чынам, мы працавалі практычна па дваццаць гадзінаў на суткі з кароткімі перапынкамі на ежу. Нас не датычыўся „пад’ём”, калі мы прыходзілі ў зону пасьля паўночы; мы вярталіся на базу каля адзінаццатай зранку, зноў працуючы гэтулькі, колькі трэба было, каб выгружаныя вагоны маглі своечасова вярнуцца ў Ерцава. Такім чынам, толькі з-за „сверхурочных” нашая норма сягала ад 150 да 200 адсоткаў. Нягледзячы на гэта, у нашай брыгадзе часта прымянялі „туфту” — хаця б для таго, каб бальшыня грушчыкаў фігуравала на „чырвонай дошцы” стаханаўцаў, што давала права час ад часу купіць у лягерным ларку кавалак конскай кілбасы. „Туфта” на прадуктовай базе складалася з прыпіскі лішніх мэтраў ад вагону да складу — са згоды дзясятніка, які падпісваў брыгадныя нарады. Норма грушчыка складалася з двух чыньнікаў: колькасьці выгружанага матэрыялу й адлегласьці паміж складам і вагонам. У першым выпадку нічога нельга было зьмяніць, бо вагоны суправаджаліся „пуцёўкамі”; аднак у другім выпадку брыгадзір меў поле для манэўру.

Адразу цяжка зразумець, чаму пры такіх умовах працы залічэньне ў брыгаду грушчыкаў на прадуктовую базу лічылася шчасьцем. Але трэба памятаць, што дадатковыя гадзіны працы былі ў лягеры не выключэньнем, а хутчэй правілам. 25 вязьняў мусілі выгрузіць ежу для 30 тысячаў сваіх калегаў з усіх „лагпунктов” каргапольскага лягеру й для вольных людзей. Аднак вакансіі ў брыгадзе чакалі дзясяткі вязьняў. Чаму? Зь дзьвюх прычынаў — адна чыста матэрыяльная, а другая маральная ці, хутчэй, псыхалягічная. Працуючы на базе, мы часта маглі скрасьці кавалак салёнай рыбы, альбо трохі мукі, альбо пару бульбінаў. Працуючы дадаткова, мы мелі права ўступаць у перамовы з нашымі начальнікамі-вязьнямі, а часта нават з вольнымі людзьмі, як роўныя з роўнымі. Той факт, што мы перавышалі нармальны лягерны працоўны дзень, даваў нам права на тое, каб нас прасілі папрацаваць дадаткова. Натуральна, нашыя начальнікі ў выпадку адмовы маглі зьвярнуцца да лягернай улады й прымусіць нас, але склаўся звычай не зьвяртацца да прымусу, пакуль не былі вычарпаныя мірныя сродкі. Зрэшты, мы самі дбалі, каб нас не пазбавілі і гэтай сьціплай ілюзіі свабоды; у кожным вязьні жыве такая моцная прага мець хоць малыя парэшткі ўласнай волі, што, забываючыся пра асноўнае лягернае правіла самазахаваньня, яны ўважаюць за прывілею права асьвячэньня нявольніцкай працы актам уласнае згоды. Я быццам чую пры гэтым Дастаеўскага: „Увесь сэнс слова „арыштант” азначае чалавека бяз волі; а трацячы грошы, ён ужо дзейнічае па ўласнай волі”. Розьніца была толькі адна: мы ня мелі грошай, але затое мелі рэшткі сілаў для працы й аплочвалі мізэрнае падабенства чалавечнасьці гэтак жа шчодра, як царскія катаржнікі сваімі капейкамі.

Пасьля вяртаньня з працы кожны брыгадзір запаўняў фармуляр і нёс яго ў кантору „нормировщиков”, лягерных рахункаводаў (вязьні агульных працаў пагардліва называлі іх „придурками”), якія паводле спэцыяльных табліцаў пераводзілі лічбы ў адсоткі й адсылалі свае рахункі ў кантору лягернай адміністрацыі. Усю гэтую працэдуру выконвалі, паводле маіх падлікаў, каля трыццаці асобаў на дзьве тысячы вязьняў у адным ерцаўскім лягеры. Адсоткавыя зьвесткі ішлі ў аддзел забесьпячэньня, дзе іх пералічвалі на „катлы”, і ў фінансавую сэкцыю лягеру, дзе індывідуальныя карты вязьняў запаўняліся доўгімі слупкамі лічбаў, якія ў рублях і капейках адпавядалі заробкам вязьняў у памерах, усталяваных для лягероў прымусовай працы. За час майго паўтарагадовага побыту ў Ерцаве толькі адзін раз — 1 траўня 1941 г. — у наш барак прыйшоў лягерны бугальтар з паведамленьнем пра заробкі. Я атрымаў на подпіс вялізны фармуляр, зь якога вынікала, што майго заробку за шэсьць месяцаў ледзь хапіла, каб пакрыць выдаткі на ўтрыманьне ў лягеры („консервация” баракаў, вопратка, ежа, выдаткі адміністрацыі), а мне засталося ўсяго 10 рублёў (6 пэнсаў). Мяне не абы-як пацешыў факт, што я сам плачу за сваю турму ўлучна з выдаткамі на стражнікаў, якія пільнуюць мяне, і на энкавэдыстаў з Трэцяга Аддзелу, якія ўважліва сочаць, ці не зарабіў я сваёй балбатнёю дадатковага тэрміну ў лягеры. Аднак гэта была не найгоршая сытуацыя. Я ведаў шмат каго зь вязьняў, якія й таго не зараблялі й штогод 1 траўня даведваліся, колькі складае мінус на іхным рахунку. Я не магу сказаць, ці вылічваліся гэтыя выдаткі „папраўчага” лягеру з заробкаў на волі, альбо вязьні заставаліся яшчэ на нейкі час пасьля заканчэньня выраку ў лягеры, каб разьлічыцца паводле рахункаў, ці ўрэшце гэтую суму ўносілі ў выглядзе выкупу іхныя сем’і.

Перад самым канцом працы вязьні адносілі інструмэнты ў кладоўку й сядалі ля агню. Яны падносілі да полымя свае жылістыя, пакрытыя пісягамі засохлай крыві, чорныя ад працы й зьбялелыя ад стомы далоні, вочы хваравіта блішчэлі, на зьмярцьвелых ад болю тварах скакалі водбліскі вогнішча. Гэта быў канец, канец яшчэ аднаго дня. Страшэнна цяжкімі былі рукі, кожны ўздых утыкаўся ў лёгкія ільдзяной іголкай, сьціскаўся пад рэбрамі пусты страўнік, балелі суставы ног і рук. Па знаку канваіра мы падымаліся ад агню, некаторыя абапіраючыся на кійкі. Каля шостай з усіх бакоў пустой белай раўніны ўжо цягнуліся да лягеру брыгады, нібы жалобныя магільныя цені. Брыдучы крутымі, пакручастымі сьцежкамі, мы выглядалі як шчупальцы вялізнага чорнага васьмінога, лоб якога, прабіты чатырма промнямі рэфлектару, шчэрыў у неба зубы асьветленых барачных вокнаў. У абсалютнай цішыні вечару было чутно толькі рыпеньне ботаў па сьнезе, заглушанае, як сьвістам пугі, крыкамі канваіраў: „Хутчэй, хутчэй!” Аднак мы не маглі хутчэй. Ішлі моўчкі, амаль абапіраліся адзін на аднаго, быццам зросшыся, гэтак было лягчэй дасягнуць асьветленае брамы лягеру. Апошнія сотні мэтраў, яшчэ адно намаганьне, а потым зона, лыжка, кавалак хлебу, нары й самота — такая жаданая, але такая ілюзорная…

А гэта ж яшчэ быў не канец. Апошнія трыста — дзьвесьце — сто мэтраў былі гонкай да брамы: брыгады „шманалі” на вартоўні ў парадку прыбыцьця. Бывала, што ля самай мэты хтосьці ў тлуме вязьняў валіўся, як мех. Мы падымалі яго за рукі, каб не пазьніцца на праверку. Бяда брыгадзе, у якой знаходзілі нейкі недазволены або ўкрадзены прадмет. Яе адводзілі ўбок і на марозе, на сьнезе распраналі амаль дагала. Бывалі праверкі, якія з садысцкай павольнасьцю доўжыліся ад сёмай да дзясятай.

Толькі за брамаю, у зоне, сапраўды быў канец. Вязьні на хвіліну спыняліся перад пералікам адрасатаў дзённай пошты, павольна разыходзіліся ў свае баракі па бляшанкі й ішлі на кухню. У зоне было ўжо гэтак жа цёмна, як і ранкам, на асьветленым памосьце перад кухняй паволі расьлі чэргі й бразгаталі кацялкі. Мы міналі адзін аднога моўчкі, як людзі ў пошасным месьце. Часам гэтую цішу разьдзіраў жахлівы крык: гэта ў кагосьці ля памосту вырвалі кацялок з супам.

І так дзень за днём — тыднямі, месяцамі, гадамі — бяз радасьці, без надзеі, без жыцьця.

Аб’едак

Пра тое, чым ёсьць, чым можа быць праца ў руках тых, хто карыстаецца ёю як інструмэнтам катаваньня, сьведчыць гісторыя, як зімою 1941 г. законна, амаль не парушаючы лягернага права, закатавалі працаю вязьня ў адной зь лясных брыгадаў.

Празь месяц пасьля майго прыезду ў Ерцава зь ленінградзкай турмы прыйшоў новы этап палітычных вязьняў і дваццаць „бытовиков”. Апошніх пакінулі ў Ерцаве, а палітычных разаслалі па „лагпунктах” — за выняткам аднаго, Горцава, маладога, ладна скроенага вязьня з тупым тварам фанатыка. Яго адразу накіравалі на „лесоповал”.

Пра таго Горцава хадзілі ў лягеры дзіўныя чуткі, да таго ж ён, насуперак завядзёнцы, ані словам не абазваўся пра сваё мінулае. Ужо гэты факт настройваў вязьняў супраць яго: людзей, якія занадта старанна хаваюць таямніцу свайго асуджэньня, уважаюць за пыхліўцаў альбо за патэнцыйных даношчыкаў і не дапускаюць іх у лягерную супольнасьць. Але гэта было яшчэ ня самае горшае, бо „доносительство” лічылася ў лягеры цалкам натуральнай рэччу. Усіх раздражняла найперш манэра паводзінаў Горцава: ён граў ролю чалавека, які толькі адной нагою па памылцы патрапіў у лягер, а другою нагою быццам бы трывала стаяў на волі. Так дазвалялася сябе паводзіць толькі спэцыялістам зь „ітээраўскага” катла, але ніяк ня вязьням агульных працаў. А таму хадзілі чуткі, што Горцаў перад арыштам быў энкавэдыстам.

Сам жа ён — несьвядома альбо з дурноты — рабіў усё, каб гэтыя чуткі пацьвердзіць. Некалькі разоў ля вогнішча выдаваў кароткія й лютыя тырады супраць „ворагаў народу”, зьняволеных у лягерох, адначасна ўхваляючы „партию и правительство”. Абмежаваны, тупы твар фанатыка зь мітусьлівымі вачыма й вялікай радзімкаю на правай шчацэ міжвольна сьвяціўся ўсьмешкай прыніжанасьці й лісьлівасьці, калі ён вымаўляў гэтыя два словы: „партия и правительство”. Бо ён жа патрапіў сюды— як ён аднойчы неахвотна зазначыў— па „ошибке” і ўжо ў хуткім часе вернецца на сваю ранейшую „адказную пасаду”. Вязьні ўжо пазіралі на яго зь несхаванай нянавісьцю.

Не ад сымпатыі, а ад звычайнай цікаўнасьці я раз ці два спрабаваў зблізіцца зь ім. Было нешта прыцягальнае ў знаёмстве з чалавекам, які, седзячы ў лягеры, глядзеў на сьвет вачыма вольнага камуніста. Але Горцаў унікаў мяне гэтак жа, як і іншых, зласьліва адказваў на пытаньні й не рэагаваў нават на правакацыйныя зачэпкі. Толькі аднойчы ён даў уцягнуць сябе ў размову на тэмат капіталістычнага атачэньня, зь якой я вынес уражаньне, што той папулярны погляд, быццам маладое пакаленьне савецкіх камуністаў — толькі банда кандацьераў, верных свайму камандзіру, але гатовых пакінуць яго пры першай аказіі, — адпачатку памылковы. Для сотняў тысячаў Горцавых бальшавізм быў адзінай рэлігіяй, адзіным поглядам на сьвет, якому іх навучылі ў дзяцінстве й маладосьці. Людзі кшталту Зіноўева, Каменева ці Бухарына маглі перажываць сваю „ідэалягічную адрынутасьць” як адну з найвялікшых катастрофаў, якая пазбавіла іхнае жыцьцё ўсялякага сэнсу. Яны маглі пакутаваць, адчуваць сябе ахвярамі здрады або нават зламацца, але, нягледзячы на гэта, у іх было яшчэ даволі колішняга крытыцызму, каб у хвіліны цьвярозасьці глядзець на тое, што зь імі й вакол іх сталася, збоку і быццам з гістарычнай пэрспэктывы. Для людзей кшталту Горцава страта веры ў камунізм, адзінай веры, якая дагэтуль кіравала імі ў жыцьці, была параўнальная са стратай асноўных пяці адчуваньняў, празь якія пазнаецца, успрымаецца й ацэньваецца навакольны сьвет. Зьняволеньне ніяк не магло быць для іх падставаю для скасаваньня сьвятарнага абяцаньня, яго трактавалі хутчэй як часовую кляўзулу за парушэньне кляшторнай дысцыпліны й чакалі дня вызваленьня зь яшчэ большай пакорлівасьцю й адданасьцю ў сэрцы. Той факт, што іх асудзілі на пакуту ў пекле, нічога ня значыў — ён сьведчыў толькі пра тое, што пекла сапраўды існуе, і гора тым, каго за грахі супраць запаветаў Бога напаткае выгнаньне з раю.

Неяк увечары трохі прыўзьнялася заслона, што ахутвала мінулае Горцава. Ён за нейкую дробязь пасварыўся з групай „нацменаў” у куце бараку й у прыступе шаленства, якога да таго мы ў ім не заўважалі, схапіў першага-лепшага ўзбэка загрудкі й, люта калашмацячы яго, працадзіў: „Я таких, как вы, басмачей стрелял, как воробьёв на ветках!” Стары ўзбэк, што сядзеў, як звычайна, на ніжніх нарах з падкурчанымі па-турэцку нагамі, шалёна загыркатаў на сваёй мове, а ягоны твар непазнавальна зьмяніўся: з-пад прымружаных павекаў позірк рэзаў нападніка, бы штылет, а верхняя губа з тонкімі абвіслымі вусікамі нэрвова задрыжэла, агаліўшы шэраг белых зубоў. Раптам бліскавічным ударам ён адбіў угару абедзьве рукі Горцава і, хітнуўшыся наперад, з усяго зла плюнуў яму ў твар. Горцаў кінуўся біцца, але два нацмены, што саскочылі зь верхніх нараў, схапілі яго бы ў сталёвыя абцугі. Мы моўчкі назіралі, не крануўшыся зь месцаў. Дык ён душыў паўстаньне „басмачей” у Сярэдняй Азіі! Туды абы-каго не пасылалі, о не! Толькі самых адданых, правераных, самую што ні ёсьць партыйную эліту.

Ягоныя скаргі ў Трэці Аддзел наступстваў ня мелі, старога ўзбэка нават ня выклікалі. Можа, таму, што Горцаў міжвольна пацьвердзіў факт, пра які ў Расеі нельга было гаварыць услых? А можа, таму, што нягледзячы ні на што ён ня меў па-за зонаю магутных заступнікаў, яго не ахоўвалі даўнія сувязі, ён быў аддадзены пад удар? У любым выпадку, для брыгады, да якой ён належаў, гэта быў знак. Вялося толькі пра тое, каб Трэці Аддзел не мяшаўся ў гэтую справу, каб аддаў на помсту хоць аднаго са сваіх колішніх людзей.

Недзе пасьля Божага Нараджэньня празь Ерцава праходзіў этап з Кругліцы ў пячорскія лягеры. Вязьні на тры дні затрымаліся ў „пересыльном”, а вечарамі адведвалі нашыя баракі, шукаючы знаёмых. Адзін зь іх, мінаючы нары Горцава, раптам затрымаўся й спалатнеў.

— Ты тут? — прашаптаў ён зьбялелымі вуснамі.

Горцаў падняў галаву, таксама спалатнеў і адхіснуўся да сьцяны.

— Ты тут? — паўтарыў прыхадзень, павольна набліжаючыся да яго. Раптам ён учапіўся Горцаву ў горла, заваліў яго на нары, упёрся правым каленам у грудзі й наўколенцах, у поўным шаленстве пачаў біць яго галавой аб дошкі.

— І ты папаўся! — крычаў ён, амаль выстукваючы кожны гук галавой Горцава. — Нарэшце і ты папаўся? А ўмеў жа пальцы ламаць у дзьвярох, іголкі пад пазногці ўтыкаць, у морду біць, пад зад даваць, у жывот ботамі біць… Зрасьліся пальцы, зрасьліся— задушаць сволач, задууушаць…

Маладзейшы й на першы погляд мацнейшы Горцаў быццам здранцьвеў і не бараніўся. Толькі празь некалькі хвілінаў ён апрытомнеў, выцяў нападніка каленам у жывот і разам зь ім зваліўся з нараў на падлогу. Абапершыся рукамі аб найбліжэйшую лаўку, з тварам, перакошаным ад страху, ён падняўся зь зямлі й пабег да выхаду. Яму занялі дарогу два „нацмены”. Ён адвярнуўся — ззаду стаяла ягоная ўласная брыгада з позіркамі, поўнымі нянавісьці. Нападнік ішоў да яго з жалезным прэнтам, які яму хтосьці сунуў у руку зь верхніх нараў. Кола пачало сьціскацца. Горцаў адкрыў рот, каб крыкнуць, але ў тое ж імгненьне з боку „нацменаў” па галаве яму ўдарыла драўляная накрыўка ад цэбру. Ён зваліўся на зямлю, захлынаючыся крывёю. З апошніх сілаў устаў на калені, паглядзеў на павольнае набліжэньне вязьняў і заенчыў:

— Убивают, стрелок, убивают!..

Дзімка згробся са сваіх нараў, пастукваючы ў цішы пратэзам, падыйшоў да дзьвярэй бараку й зачыніў іх на засаўку. Зь верхніх нараў на Горцава ўпаў распасьцёрты бушлат, і адразу ж на ягоную галаву пасыпаліся шалёныя ўдары жалезнага прэнту. Ён скінуў зь сябе бушлат і, спатыкаючыся, як п’яны, кінуўся да свае брыгады. Наскочыў на ўскінуты насустрач кулак і, як гумовы мяч, паляцеў далей, хістаючыся й ванітуючы крывёю. Яго кідалі з кулака на кулак, пакуль ужо зусім непрытомнае цела не абсунулася на зямлю, інстынктыўна абхапіўшы галаву рукамі й закрыўшы каленьмі жывот. Некаторы час Горцаў так і ляжаў, скурчаны, скамечаны, як кінутая ануча, і сьцякаў крывёю. Двое вязьняў падыйшлі й патаўхалі яго ботамі. Ён ня рухаўся.

— Живой? — запытаўся выкрывальнік Горцава. — Следователь из харьковской тюрьмы, братцы. Честных людей бил так, что их бы собственные матери не узнали. Ах, сволочь, — жаласна гаварыў ён.

Дзімка падыйшоў да нерухомага цела зь вядром хвойнага настою й выліў на галаву, Горцаў варухнуўся, цяжка ўздыхнуў і зноў зьнерухомеў.

— Жывы, — сказаў брыгадзір лесарубаў. — Але пажыве нядоўга.

Назаўтра ранкам Горцаў падняўся са свайго месца, змыў з твару засохлую кроў і павалокся ў амбуляторыю. Яму далі адзін дзень вызваленьня. Зноў пайшоў за зону й вярнуўся зь нічым. Цяпер усё было ясна. Трэці Аддзел ахвяраваў аднаго са сваіх былых людзей. Пачалася незвычайная гульня, у якой паляўнічыя заключылі маўклівую змову з ахвярамі.

Пасьля выкрыцьця Горцава паставілі на найцяжэйшую працу: валіць елкі „лучком”. Для чалавека, нязвыклага да фізычнае працы ўвогуле, а да працы ў лесе асабліва, гэта немінучая сьмерць, калі яго прынамсі раз на дзень ня зьменяць і не адашлюць паліць ламачча. Але Горцава не зьмянялі. Ён пілаваў адзінаццаць гадзінаў штодзённа, шматкроць падаючы ад стомы, хапаючы паветра, як тапелец, усё часьцей харкаючы крывёю, націраючы твар сьнегам. Некалькі разоў ён бунтаваўся й шалёным рухам адкідваў убок пілу, і кожнага разу брыгадзір падыходзіў да яго ды казаў: „Вяртайся да працы, Горцаў, бо мы цябе кончым у бараку”. І ён вяртаўся. Вязьні глядзелі на ягоныя пакуты з тым большай прыемнасьцю, чым больш яны доўжыліся. Яны сапраўды маглі прыбіць яго за вечар — цяпер, калі мелі на гэта дазвол зьверху. Але любым коштам хацелі працягнуць ягоную сьмерць у бясконцасьці, хацелі, каб ён спазнаў тое, на што сам некалі пасылаў тысячы людзей.

Горцаў яшчэ спрабаваў змагацца, хаця ўжо ж мусіў ведаць, што ягоная барацьба дарэмная гэтак жа сама, як дарэмнаю была барацьба ягоных ахвяраў на сьледзтве. Ён пайшоў да лекара па звальненьне, але стары Мацьвей Кірылавіч нават не занёс яго ў сьпіс. Аднойчы адмовіўся выйсьці на працу, яго пасадзілі ў ізалятар на адну ваду на двое сутак, а на трэція гвалтам выпхнулі ў лес. Паразуменьне працавала спраўна — абодва бакі акуратна выконвалі свае абавязальніцтвы. Горцаў штодзённа цягнуўся ў хвасьце брыгады, хадзіў напаўпрытомны й брудны, у гарачцы, уночы прарэзьліва енчыў, пляваўся крывёю й плакаў, як малое дзіця, а ўдзень маліў літасьці. Яго дапускалі да трэцяга катла, каб доўжылася забава; насамрэч ён не вырабляў і на першы кацёл, але брыгада не шкадавала на яго сваіх адсоткаў, каб падкарміць ахвяру. Нарэшце празь месяц, пад канец студзеня, Горцаў страціў прытомнасьць на працы. Забаяліся, што гэтым разам ужо ня здолеюць не адаслаць яго да шпіталю. Вадавоз, які штодзённа вазіў у лес „прым-страву” для стаханаўцаў і сябраваў з брыгадаю лесарубаў, меўся забраць яго пасьля сканчэньня працы ў зону. Увечары лясная брыгада павольным крокам рушыла ў кірунку зоны, а за ёю — на адлегласьці некалькіх сотняў мэтраў — цягнуліся сані зь непрытомным Горцавым. Аднак ён ужо не дабраўся да зоны, бо на вартоўні высьветлілася, што санкі пустыя. Вадавоз тлумачыў, што ён увесь час сядзеў сьпераду й ня чуў, як цела ўпала ў мяккі сьнег, навалены паабапал дарогі. Толькі каля дзявятай, калі стралок павячэраў, на пошукі рушыла выратавальная экспэдыцыя з запаленай паходняю. Апоўначы з вокнаў нашага бараку мы пабачылі на дарозе зь „лесоповала” палымяную кропку, але сані, замест таго, каб ехаць у зону, збочылі ў горад. Горцава знайшлі ў глыбокім, пад два мэтры, сумёце, якім заваліла адзін з ручаёў — ён зачапіўся нагою аб бар’ер мастка. Скамянелае цела адразу ж завезьлі ў ерцаўскую трупярню.

Яшчэ доўга пасьля сьмерці Горцава вязьні жылі ўспамінамі аб гэтай помсьце. Адзін з маіх знаёмых інжынэраў, якому я на знак даверу распавёў пра выпадак на „лесоповале”, горка засьмяяўся й сказаў:

— Ну, нарэшце й нам дазволілі адчуць, што рэвалюцыя перакуліла стары парадак рэчаў. Даўней кідалі нявольнікаў ільвам на разьдзіраньне, а цяпер кідаюць ільвоў на разьдзіраньне нявольнікам.

Забойца Сталіна

Дадаткова абцяжарвала працу „курыная сьлепата”, на якую раней альбо пазьней захворвала бальшыня вязьняў у лягерох Поўначы з-за кепскага харчаваньня, а па сутнасьці, з-за недахопу тлушчоў.

Чалавек, што захворваў на „курыную сьлепату”, пераставаў бачыць толькі па зьмярканьні й мусіў штодзённа з сутоньнем наноў асвойвацца са сваім калецтвам. Ягоныя разьятранасьць і жах, якія межавалі з панікай, перад надыходам ночы ўсё ўзмацняліся. У лясных брыгадах, што працавалі ўдзень у двох кілямэтрах ад лягеру, ужо каля трэцяй па абедзе, калі змрок акрываў шэрым вэлюмам бледна-блакітную эмаль неба, курыныя сьляпцы атакавалі вартаўніка:

— Давядзі да зоны, давядзі да зоны, бо ня дойдзем!

Гэта паўтаралася штодня зь нязьменнай дакладнасьцю й аднолькавым вынікам: а пятай брыгады выходзілі зь лесу й дабіраліся да лягеру пасьля гадзіннага маршу празь сьнежныя выспы а шостай, ужо пасьля поўнага зьмярканьня.

Выгляд курыных сьляпцоў, якія ранкам і вечарам павольна крочылі з выцягнутымі перад сабою рукамі па зьледзянелых сьцежках у кірунку кухні, быў у зоне гэткі ж натуральны, як выгляд прыгорбленых пад драўляным каромыслам ваданосаў, што подбегам ішлі з усіх бакоў, з хрустам умінаючы на сьцежках сьвежы сьнег, і зьбіваліся вакол студні ў чорную, рэзка абмаляваную групу. У гэтыя хвіліны лягер нагадваў вялізны акварыюм, даверху напоўнены чорнай вадою й віхлястымі ценямі глыбакаводных рыб.

Курыных сьляпцоў, натуральна, ніколі не пасылалі на працы, якія маглі зацягнуцца да позьняй ночы. У нашай брыгадзе грушчыкаў іх не было ніколі, нягледзячы на тое, што толькі ў нас іх маглі вылечыць. Бо толькі мы часам мелі нагоду ўкрасьці на прадуктовай базе кавалак саланіны. Гэта складвалася ў зачараванае кола. У нас яны маглі б перастаць быць курынымі сьляпцамі, але да нас не маглі патрапіць, бо былі курынымі сьляпцамі.

Памятаю, што толькі аднойчы з намі выйшаў на працу новы вязень, малы, маўклівы чалавечак з суровым тварам і чырвонымі вачыма. Ён атрымаў дзесяць гадоў за пацешную правіну. Некалі, быўшы высокім чыноўнікам аднаго з народных камісарыятаў, падпіў сабе ў кабінэце зь сябрам і паспрачаўся, што зь першага стрэлу трапіць у вока Сталіна, чый партрэт вісеў на процілеглай сьцяне. Ён выйграў заклад, але прайграў жыцьцё. Праз пару месяцаў, калі гэты інцыдэнт амаль забыўся, ён пасварыўся за нешта зь сябрам. Назаўтра да яго завіталі два афіцэры НКВД. Яны агледзелі партрэт і на месцы склалі абвінаваўчы пратакол. Яго асудзіла завочна (у падвойным значэньні гэтага слова) Особое Совещание. На той час ён ужо адседзеў сем гадоў, то бок засталіся тры найцяжэйшыя (калі яму не працягнуць тэрміну). Ён прыйшоў у нашу брыгаду пасьля доўгіх просьбаў, каб — як сам патлумачыў, апісваючы рукою шырокую дугу вакол уласнае асобы — „трохі паправіцца”.

Мы якраз разгрузілі, падзяліўшыся на зьвёны па сем чалавек, два вялізныя пульманы мукі. Стараліся як чэрці, бо нам сказалі, што адразу пасьля таго пойдзем у зону. Ён спачатку працаваў нядрэнна, але, калі пашарэла, раптам стаў адставаць. Прапускаў сваю чаргу, у вагоне наўмысна ўпускаў мяхі, каб потым доўга іх зашываць, кожнага разу адыходзячы ўбок. У нашым зьвяне, на шчасьце, быў толькі адзін „урка”, а рэшта палітычных удавала абыякавасьць.

— Старик, — сказаў са сьмешным акцэнтам мне на вуха фін Руста Карынэн, — ён не спраўляецца.

Але калі пачало добра зьмяркацца, ён сказаў стралку, што мае патрэбу, і павольным, няўстойлівым крокам, ступаючы асьцярожна, як акрабат на канаце, пайшоў у кірунку прыбіральні. Не вяртаўся доўга, так доўга, што нават „урка” Іван заявіў пры бурклівай згодзе двох немцаў, што мы працуем супольна, а нормы нам потым налічваюць сярэднія, усім пароўну. Раптам ля вагону зьявіўся твар, белы, як папера, і я пабачыў, што ён увесь дрыжыць.

— Што з табой? — запытаўся я, спыніўшыся ля яго.

— Нічога, — коратка адказаў ён, шукаючы маю руку ў цемры, хаця на тле іскрыстага сьнегу ўсё навокал было відаць на адлегласьці пяці мэтраў як на далоні. — Нічога, трохі аслаб.

— Ідзі па мяшок, бо цябе выкінуць адсюль! — крыкнуў я й пабег да вагону.

Праз хвіліну я пабачыў, як ён узыходзіць на кладку, перакінутую паміж пульманам і памостам складу. Ён ізноў ішоў павольна, высока падымаючы ногі, як пародны конь. Зноў доўга не выходзіў, аж мы ўсе пачалі нецярплівіцца. Абодва вязьні, што падавалі ў вагоне мяхі, потым апавядалі нам, што літаральна паклалі яму мех на рукі. Ён папрасіў іх пра гэта кароткім, дрыготкім „пожалуйте”. Урэшце ён паказаўся ў дзьвярох вагону й з хвіліну намацваў нагамі кладку. Намацаў, праскочыў паўкладкі двума крокамі й спыніўся. Потым падняў правую нагу ўгару й памахаў ёю два разы, як балерына, што ўсьпінаецца на дыбачкі, але кожным разам трапляў у пустату — кладка была вельмі вузкая — таму асьцярожна прыставіў нагу назад і застыў у чаканьні. Гэта ўсё разам было трохі сьмешна ў сваім незразумелым трагізьме й зусім не выклікала спачуваньня. Толькі потым мы зразумелі, што нам было дадзена назіраць гратэскны танец сьмерці. Але тады Карынэн толькі коратка засьмяяўся, а Іван гнеўна крыкнуў:

— Эй ты, убийца Сталина, что ты за цирк здесь показываешь?

Адразу ж мы пачулі дзіўны гук — ці то ўздых, ці то каўтаньне — і „забойца Сталіна” павольна адвярнуўся да вагону. Ён відавочна вырашыў вяртацца.

— Ты звар’яцеў, — крыкнуў я, — пачакай, дапамагу!

Але было позна. Раптам ён выпрастаўся і, нахіліўшыся наперад і ўбок, спрабаваў злавіць раўнавагу, а потым зваліўся разам зь мяхом уніз, на засьнежаныя рэйкі.

Мы ўсе зьбеглі з насыпу й стоўпіліся вакол яго.

— Курыная сьлепата, — каротка сказаў ён, атрасаючы муку з бушлату й абціраючы скрываўлены лоб. — Я думаў, што пройдзе,— дадаў ён.

Я назіраў за ім, прабягаючы зь мяхамі й па мяхі. Скурчыўшыся пад кладкаю, ён асьцярожна выбіраў са сьнегу муку рукамі й быў падобны да чалавека, якога скінулі з высокага неба ў адхлань пеклу, на найцяжэйшыя пакуты. Мне здаецца, ён плакаў. Я ня ведаю дагэтуль, як ён хаваў сваю курыную сьлепату і як уяўляў сваю над ёй перамогу. Калі мы вярталіся ў зону, яго вёў пад руку брыгадзір. Калі нас правяралі перад брамаю, у яго былі пустыя кішэні й пустая хустачка. На наступны дзень ён пайшоў з карнай брыгадаю ў лес. Пайшоў у лес!.. Для чалавека, які сем год праседзеў у лягеры, гэта азначала толькі адно: ён ідзе на павольную сьмерць.

І сапраўды, ён памёр праз пару месяцаў. Калі я спаткаў яго за колькі дзён да ягонай сьмерці, ён быў даўно ня мыты, твар ягоны быў падобны да зморшчанага лімону, але з-пад зьлепленых ад гною павекаў на сьвет яшчэ глядзелі распаленыя вочы, якія голад пачынаў зацягваць бельмамі вар’яцтва. Ня трэба было быць старым вязьнем, каб здагадацца, што ад вар’яцтва яго аддзяляюць некалькі дзён, і менавіта цяпер у ім дагараюць парэшткі людзкой годнасьці. Ён стаяў з пустым кацялком у руцэ, абапіраючыся на балюстраду на вялікім памосьце перад кухняй, я наткнуўся на яго акурат тады, калі кухар прасунуў праз акенца маю бляшанку, напоўненую баландаю. Чалавек сьмярдзеў так жахліва, што я міжвольна адхіснуўся. Напэўна, ён ужо страціў уладу над найпрасьцейшымі фізыялягічнымі патрэбамі й спаў, не распранаючыся, слабы, у гарачцы, аточаны цьвёрдым панцырам з экскрэмэнтаў. Ён не пазнаў мяне, толькі ціхенька праскуголіў, гледзячы перад сабою:

— Дай трохі баланды, — а потым дадаў, як бы апраўдваючыся за нахабную просьбу:— Самай рэдкай.

Я выліў яму ў кацялок усё й глядзеў, стаіўшы дыханьне. Дрыготкімі рукамі ён прыціснуў кацялок да вуснаў і, апякаючы рот, хціва й гучна сёрбаў гарачую вадкасьць. Два струменьчыкі выцеклі з ражкоў роту й адразу ж схапіліся ў тонкія іголкі лёду. Пасьля, быццам мяне не было ўвогуле, ён падыйшоў да кухоннага акенца й прыціснуў да шыбы зарослы твар. За вакном, абапершыся на кацёл баланды, ад якога валіла пара, стаяў ленінградзкі злодзей Федзька (палітычных да працы на кухні не дапускалі) і весела сьмяяўся.

— Для контррэвалюцыянэраў даліўкі няма! — крыкнуў ён.

Я яшчэ зь імгненьне глядзеў на гэтыя два твары, падзеленыя шкляной папарацьцю лёду. „Забойца Сталіна” ўглядаўся ў кацёл баланды позіркам, у якім сыйшліся ўсе памкненьні духу й цела. У ягоным твары было нечалавечае намаганьне штосьці прыгадаць, зразумець. Здавалася, завостраныя рысы твару марна імкнуцца прабіць шкляную перашкоду. Слабое, перарывістае дыханьне заімгліла эмаль абледзянелай шыбкі, падобнай да вялізнага мутнага вока. Раптам ён замахнуўся правай рукою, як для ўдару. Я затрымаў ягоную руку.

— Пойдзем, — сказаў я, — нічога з таго ня будзе. Я завяду цябе ў барак.

Ён не вырываўся. Ішоў, пакорліва стуліўшыся, надламаны, як лялька, зь якой выцягнулі стрыжань. Зноў — як некалі — ці то ўздыхнуў, ці то каўтнуў.

— Бандыты, — выдыхнуў урэшце, — бандыты, бандыты…

— Хто? — запытаўся я.

— Вы, вы, вы ўсе! — крыкнуў ён і, вырваўшыся ад мяне, пабег перад сабою.

Ён выглядаў як вялізны каморны пацук, якога неспадзявана злавілі ў кола сьвятла. Ён пару разоў закруціўся на месцы, быццам яму не было куды бегчы. І раптам спыніўся й павярнуўся ў мой бок.

— Я забіў Сталіна! — ягоны голас цяпер перайшоў у хрыплае, шалёнае скавытаньне вар’ята. — Я, я, я... Застрэліў, як сабаку застрэліў... — засьмяяўся ён з горкім трыюмфам.

Ён быў занадта слабы, каб зразумець усё. Але, на жаль, ён быў яшчэ досыць моцны, каб зразумець, што павольная сьмерць схапіла яго за горла.

Таму перад ёй, як апошнюю прычасьць, ён хацеў узяць на сябе злачынства, якога не рабіў, чын, якога ня зьдзейсьніў. Гэтулькі доўгіх гадоў ён ня ведаў, за што пакутуе. Сёньня ён прагнуў прызнацца, прагнуў зьмясьціцца ў жорсткім і незразумелым прысудзе лёсу, які яму прапанавалі на подпіс сем гадоў таму. Баронячыся ад невядомай будучыні, б’ючыся ў пятлі сучаснасьці, ён прыняў навязаную яму мінуўшчыну. Каб хоць на імгненьне перад сьмерцю ўратаваць рэальнасьць і годнасьць амаль згаслага існаваньня.