Іншы сьвет
Герлінг-Грудзіньскі Густаў
Частка другая - Нататкі зь мёртвага дому
Аднойчы ўвечары, калі брыгады, як звычайна, пачалі перакрочваць браму зоны, нашыя позіркі затрымаліся на вялікай афішы, прылепленай да „чырвонай дошкі стаханаўцаў” ля ростаняў лягерных сьцежак. „Кіно, — паведамляла афіша, — „Вялікі вальс”. Барак художественной самодеятельности”.
Гэта быў другі паказ кіно ў Ерцаве, і першы за мой побыт у лягеры. Год таму паказвалі савецкі гістарычны фільм, на экране Міхаіл Сьцяпанавіч В. бачыў самога сябе, баярына, што еў пячонку за царскім сталом, і актор штохвіліны выціраў сьлёзы, седзячы на ганаровым месцы, у першым шэрагу, зарэзэрваваным для лягерных чыноўнікаў. Пра новы сэанс па лягеры хадзілі чуткі ўжо ня першы месяц, але ніхто ў іх ня верыў. „Што там тое кіно, — казалі вязьні, — далі б лепей дабаўку супу ці яшчэ сто грамаў хлебу”. Аднак насамрэч гэтыя словы былі хлусьнёй. Кіно было нечым большым за хлеб, і калі вязьні й казалі пра яго з пагардаю, дык толькі таму, што верылі ў зьдзяйсьненьне толькі такіх жаданьняў, якім вонкава не надаеш ніякага значэньня.
Барак „художественной самодеятельности” месьціўся ля кухні й у час перапаўненьня „пересылки” служыў таксама транзытным баракам для вязьняў, што пераходзілі зь іншых „лагпунктов” празь Ерцава. Апекаваўся ім, як і ўсім, што там адбывалася, начальнік „культурно-воспитательной части”, у скароце „кавэчэ”. На пасаду начальніка „кавэчэ” мог прэтэндаваць толькі вольны чалавек або вязень, які адседзеў свой тэрмін у лягеры за пабытовае злачынства; ягонага памочніка таксама прызначалі з „бытавікоў”. Усе гэтыя сродкі засьцярогі скарыстоўваліся, каб захаваць вязьняў ад сутыкненьня з крамольнай літаратурай і ад умела замаскаваных антысавецкіх алюзіяў у прадстаўленьнях, што час ад часу тут ладзіліся. Аднак па сутнасьці гэтыя засьцярогі былі залішнія. Бібліятэчка „кавэчэ” прапаноўвала толькі некалькі дзясяткаў „Вопросов ленинизма” Сталіна, трохі прапагандысцкіх выданьняў „Госиздата” на замежных мовах, пару камплектаў расейскіх клясыкаў, а таксама некалькі сотняў збрашураваных ухвалаў і прамоваў з паседжаньняў Вярхоўнага Савету. За ўвесь час побыту ў лягеры я паспрабаваў толькі прачытаць „Выбраныя творы” Грыбаедава й два разы перачытваў „Нататкі зь мёртвага дому” Дастаеўскага — аднак абедзьве гэтыя кніжкі я атрымаў у вялікай таямніцы ад таварышаў; зь бібліятэкі „кавэчэ” я ўзяў для выгляду „Вопросы ленинизма” Сталіна, „Фальклёр Рэспублікі Комі” й прамовы гішпанскай рэвалюцыянэркі Далёрэс Ібаруры (Пасыянарыі). Памятаю, што ў кніжцы Пасыянарыі я падкрэсьліў алоўкам годнае выслоўе, што зьляцела зь ейных вуснаў падчас абароны Мадрыду: „Лепш памерці стоячы, чым жыць на каленях”, — і з таго часу кніжка карысталася ў лягеры вялікай папулярнасьцю, пакуль яе не забрала са звароту спэцыяльная камісія НКВД з Волагды. Відавочна, гэтыя прыўкрасныя словы, якія я пачуў упершыню на паседжаньні гімназічнага камуністычнага гуртка ў Польшчы, гучалі ў лягеры іначай, чым на волі.
Няварта было лягерным уладам турбавацца й пра тэатральныя імпрэзы. Калі б нават існавалі нейкія стоеныя намеры працягнуць антысавецкія намёкі ў лягерны тэатар, з гэтае кантрабанды нічога б ня выйшла. Прадстаўленьне магло складацца толькі з музычных і вакальных нумароў — усялякія драматычныя ці размоўныя ўстаўкі былі забароненыя. Аднак правіла было правілам, і вызвалены пасьля трохгадовага тэрміну маскоўскі злодзей Кунін распараджаўся ў „кавэчэ” са сваім асыстэнтам, старым Паўлам Ільлічом, які сядзеў восьмы год за забойства брата.
„Кавэчэ” месьцілася ў каморцы ля аднаго з баракаў, да ўваходу вяла сьцежка, што праходзіла ля дратоў. Ля жалезнай печачкі сядзеў сівы як лунь Павел Ільліч і падклейваў кніжкі, выразаў аздобы з каляровай паперы альбо каліграфічна выводзіў прозьвішчы стаханаўцаў на „чырвоную дошку”. „Павел Ильич, — казалі вязьні, ад парогу прымаючы пачцівую паставу, — книжечку бы какую почитать”. „Якую?” — пытаўся, не падымаючы вачэй ад працы, Ільліч. „Это уж мы вам доверяем, что будет интересная”. „Начальника дело”, — чухаў у патыліцы наш бібліятэкар.
Кунін жыў па-за зонай, але сталаваўся ў лягеры. Высокі, худы, у заламанай угару шапцы, суконнай куртцы й у ботах з халявамі, з тварам стэпавага воўка й з нэрвовымі рухамі рук, ён рухаўся па лягеры зь лёгкасьцю й свойскасьцю, уласьцівымі дасьведчаным і бывалым вязьням. Пра яго казалі, што прысуд, які скончыўся ў 1939 г., быў ягоным трэцім тэрмінам у лягеры, але ён ніколі пра гэта ня згадваў. Ён хадзіў па зоне жвавым крокам, часта ўваходзіў у баракі, сядзеў зь вязьнямі пару гадзінаў, і хаця гэты стыль жыцьця ў пэўным сэнсе быў ягоным абавязкам, мы адчувалі, што ён сумуе па тых часох, калі сам у падзёртым бушлаце ляжаў ля сваіх таварышаў на верхніх нарах, выглядаючы вірлівымі вачыма, што б тут яшчэ выйграць у карты або каму зазірнуць у скрыню. „Надо культурно жить, заключённые”, — часта паўтараў ён, фанабэрыста ўсьміхаючыся пры слове „заключённые”, і выглядала на тое, што гэта было адно з выслоўяў, якія ён вывучыў на памяць, калі яму два гады таму даверылі місію адукоўваць і выхоўваць вязьняў. Вельмі ўзрушвала ягонае стаўленьне да Паўла Ільліча, зь якім ён некалі дзяліў нары ў бараку муляроў. Ён еў зь ім суп з адной місы, дзяліўся папяросамі, часам прыносіў яму з-за зоны паўбохана хлебу ці трохі гарэлкі. Павел Ільліч адказваў на ягоную зычлівасьць паслухмянасьцю й прывязанасьцю. І хаця мы дапускалі, што сам-насам яны зьвяртаюцца адзін да аднаго, як і раней, па імёнах, пры нас Ільліч не наважваўся зьвяртацца да Куніна інакш, як „гражданин начальник”. Кунін гэты тытул любіў. Было відавочна, што менавіта гэтаму ён надае ўвагу большую, чым усім сваім культурна-выхаваўчым дзеям. Ён ужо ня здолеў бы жыць па-за лягерам, але не хацеў пазбыцца годнасьці, якая пасьля столькіх гадоў вязеннай паняверкі ўзьняла яго над паспалітымі „бытавікамі” й „ворагамі народу”. Старыя вязьні, якія памяталі яго здаўна, сьцьвярджалі, што ён кампэнсуе нязбытныя некалі мары аб брыгадзірстве. Позьнім вечарам Кунін адпраўляў Паўла Ільліча ў барак і прымаў у сваёй „культурно-воспитательной части” лягерных каханак. Ён зьмяняў іх часта, пра яго нават жартоўна казалі, што ён сапраўды не пазбаўлены пэдагагічных талентаў, калі гэта датычыць новапрыбылых дзяўчат, або што ён мог бы скласьці школку толькі з тых дзяцей, якіх нарадзілі яму „лягерніцы” на нарах мацярынскага бараку.
Уся дзейнасьць „кавэчэ” палягала ў выдачы кніжак зь лягернай бібліятэкі й пастановак у бараку „художественной самодеятельности”. Падобна, што Кунін не прачытаў за жыцьцё ніводнае кніжкі, але ведаў правілы іх выдаваньня ў лягеры. Першым пытаньнем, якое чуў вязень у лягернай бібліятэцы, было: „Які артыкул?” Палітычныя маглі прэтэндаваць на творы Сталіна або прапагандысцкую літаратуру толькі пасьля размовы з Куніным; затое „бытавікі” мелі неабмежаваны доступ да палітычнай літаратуры. Такім чынам, гэтая працэдура задавальняла бальшыню зацікаўленых бакоў — бо бытавое паспольства ня мела асаблівай ахвоты да чытаньня чагосьці, апрача абвестак на „чырвонай дошцы”, а палітычныя мелі зразумелую неахвоту да штудыяваньня тэорыі, дзякуючы якой апынуліся ў няволі. Часам мы ўсё ж зьвярталіся да Куніна з просьбай выдаць асобнік „Вопросов ленинизма”, і тады размова з нашым выхавальнікам мела гэткі кірунак: „Савецкая ўлада не пазбаўляе тых, хто памыліўся, права выправіць памылкі. Якія палітычныя пытаньні вас цікавяць найбольш?” — „Калектывізацыя вёскі, або праблема сацыялізму ў адной краіне, або індустрыялізацыя”. „Таварыш Сталін дае цудоўны адказ на гэтае пытаньне ў дакладзе пад назваю...” Не было сумневаў, што Кунін на памяць вывучыў указальнік па кніжках Сталіна, ня ведаючы іхнага зьместу, бо ўнікаў любых падрабязных дыскусіяў. Да таго ж ніхто не насьмеліўся нарабіць яму клопату пытаньнем, якое таварыш Сталін не кранаў бы ў „Вопросах ленинизма”. Сувязь Куніна з Трэцім Аддзелам была нам усім аж занадта добра вядомая, і менавіта гэта прымушала нас фігураваць у кунінскай картатэцы ў сьпісе абанэнтаў кніжкі, якую ў савецкай Расеі ўважаюць за біблію.
Як у вялікай колькасьці выпадкаў, гэты звычай быў парэшткавай формай правілаў, прынятых некалі ў Маскве, калі лягеры трактаваліся як установы напалову выхаваўчыя. Было нешта гогалеўскае ў гэтым сьляпым насьледаваньні чыноўніцкай фікцыі насуперак жыцьцёвай практыцы — штосьці ад адукацыі „мёртвых душ”. Бо Кунін меў яшчэ большыя амбіцыі — ён недзе выкапаў закон аб абавязковым змаганьні зь непісьменнасьцю ў лягерох і любым коштам намагаўся арганізаваць сярод вязьняў вечаровыя адукацыйныя курсы. Можна было амаль паверыць, гледзячы, як ён віецца ў бараках у пошуках кандыдатаў, што за кожную ўпаляваную душу ён атрымоўвае ўзнагароду, на капыл гогалеўскага Чычыкава. Але гэта ўжо было для вязьняў занадта; яны, натуральна, маглі раз на два месяцы схадзіць у „кавэчэ” і, пазычыўшы першую-лепшую кніжку, пакласьці яе нечытаную ля ўзгалоўя з бушлату; аднак ніхто ня здолеў бы іх прымусіць, каб, змагаючыся з голадам, зьнясіленасьцю й сьмерцю, яшчэ й вучыліся чытаць і пісаць; ніхто, апрача штыхоў НКВД, — але навучаньне грамаце было, на шчасьце, добраахвотным. Таму ўсе вязьні горача запэўнівалі Куніна, што ўжо авалодалі складаным мастацтвам чытаньня й пісаньня яшчэ на волі, хаця ў сьвяточны дзень цяжка адкруціцца ад просьбаў напісаць ліст дадому. А Кунін, пэўна, пісаў рапарты ўладам, што ў „ягоным” лягеры непісьменнасьць зьнішчаная ўшчэнт...
Такім чынам, пастаноўкі засталіся адзінай сфэрай, у якой „кавэчэ” магла разьлічваць на нейкую падтрымку вязьняў. Сярод вызваленых ад працы Кунін заўсёды знаходзіў дастаткова ахвотнікаў да выцінанак з каляровай паперы й расклейваньня іх па сьценах бараку „художественной самодеятельности”. Вязьні — асабліва старэйшыя — рабілі гэта з прыемнасьцю, быццам бралі ўдзел у прыбіраньні касьцёлу. Вярнуўшыся ўвечары ў барак, яны захоплена распавядалі нам пра выгляд „тэатру”, прасілі „лесорубов”, каб прыцягнулі зь лесу сьвежых яловых лапак, а працаўнікоў з тартаку — пілавіньня пасыпаць падлогу. У дзень прадстаўленьня тэатральны барак набываў сапраўды ўрачысты выгляд. Усе сьцены былі аблепленыя каляровымі выцінанкамі, за бэлькі панаторканыя зялёныя яловыя лапкі, а дошкі падлогі ажно зьзялі чысьцінёю. Вязьні яшчэ ля парогу здымалі шапкі, атрасалі ў сенцах валёнкі й па чарзе займалі месцы на лаўках, поўнячыся ўрачыстай засяроджанасьцю й ледзь не рэлігійнай пачцівасьцю. Потым відаць былі толькі доўгія шэрагі паголеных галоваў і шэрыя вузлы рук, сплеценых на каленах. У бараку „художественной самодеятельности” прыстойнасьць была нечым абавязковым, таму кабетам, якія спазьніліся, без ваганьня саступалі месцы ў першых шэрагах. У дзьвярох і пад усімі сьценамі стаялі купкі вязьняў, бо лавы ніколі не маглі зьмясьціць усіх ахвотных. Перад самім прадстаўленьнем размовы й шэпты сьціхалі, а з розных бакоў бараку чуліся нецярплівыя галасы: „Ціха, ціха. Зараз пачнецца”. Уваход Самсонава ў атачэньні лягернага штабу быў сыгналам для Куніна.
Ён выходзіў на прасцэніюм, паклонам вітаў „начальства” й падаваў вязьням знак, каб сьціхлі. „Заключённые, — пачынаў ён сваю заўсёдную прамову, — савецкая ўлада ўмее дараваць і гатовая ацаніць шчырую працу. Вытворчы плян, які даверылі лягеру, быў выкананы. Узнагароду за гэта вы пабачыце праз хвіліну... Гэта павінна заахвоціць вас да яшчэ больш напружанай працы на карысьць нашай савецкай айчыны, паўнапраўнымі грамадзянамі якой вы некалі станеце”. Гледачы адказвалі задаволеным гулам. У тэатры сапраўды было нешта ад сенцаў свабоды.
На першым падчас майго побыту ў лягеры прадстаўленьні давалі — як я цяпер згадваю — амэрыканскі фільм з жыцьця Штраўса „Вялікі вальс”. Яму папярэднічаў кароткамэтражны савецкі фільм, які распавядаў пра выезд групы студэнтаў-камсамольцаў на сельскагаспадарчую працу падчас вакацыяў. Ён быў вытрыманы ў прапагандысцкім стылі, поўны прамоваў, дэклярацыяў і песень аб Сталіне, аднак было ў ім некалькі прыўкрасных кадраў і пацешны эпізод, які насьмяшыў вязьняў да сьлёз. Адзін са студэнтаў — як можна было меркаваць з выгляду й акцэнту, габрэй — ня мог у першы дзень справіцца з рыдлёўкай і, сплёўшы рукі на чаранку, задумаўся: „Не для меня лопата. У меня башка работает, не руки”. Па залі пракаціўся сьмех. „Ишь ты, — закрычалі вязьні, — какой хитренький еврей. Начальствовать ему охота! А землю копать кто будет? В лагерь бы его на годик-другой!” Калі фільм урэшце скончыўся перамогаю дабра і студэнт-няўклюда заняў першае месца ў сацыялістычным спаборніцтве, а потым з агнём у вачох сказаў прамову аб ладзе, пры якім фізычная праца была ўзьнесеная на п’едэстал, гледачы сядзелі незадаволеныя й маўклівыя. Маўчаньне было адзінай зброяй, якую маглі скарыстаць вязьні, бо кожнае неасьцярожнае слова магло гучаць як заклік да бунту.
Але толькі „Вялікі вальс” узрушыў нас і працяў да глыбіняў. Ніколі не паверыў бы, што можа скласьціся сытуацыя, калі звычайны амэрыканскі музычны фільм — поўны кабет у турнюрах, мужчын у цесных фраках і жабо, зіхоткіх жырандоляў, сэнтымэнтальных мэлёдый, танцаў і сцэнаў каханьня, — здолее адхіліць перада мною завесу страчанага раю іншай эпохі. Я ледзь стрымліваў сьлёзы й адчуваў ліхаманку, якая душыла мяне за горла, сэрца прысьпешана білася, халодныя далоні я паклаў на разгарачаны твар. Вязьні глядзелі непарушна, у цемры я мог убачыць толькі шырока раскрытыя раты й вочы, якія паглыналі ўсё, што адбывалася на экране. „Какая красота, — шапталі ўсхвалявана галасы, — как люди живут на свете...” У сваім наіўным захапленьні, адгароджаныя ад сьвету, яны забываліся, што дзеяньне фільму адбываецца паўстагодзьдзя таму, і глядзелі фільм, як забаронены плод сучаснасьці. „Ці пажывем і мы калі-небудзь як людзі? Ці скончыцца нашая магільная цемра, нашая сьмерць пры жыцьці?” Я чуў гэтыя пытаньні вакол сябе, вымаўленыя так выразна, быццам мне хтосьці шапнуў іх на вуха. І хаця на тле лягернага жаргону гэтая моўная ўзьнёсласьць магла падацца трохі нязвыклаю, я не здрыгануўся ад зьдзіўленьня. Барак „художественной самодеятельности”, постаці, якія перасоўваліся па экране, гукі аркестру, засяроджаныя твары вязьняў, уздыхі, якія мелі ў сабе нешта ад гукаў унутранага адтайваньня — усё гэта падштурхоўвала нас да мінулага і адкрывала даўно замёрлыя крыніцы ўзрушэньняў.
Словы, якія так нязвычна прагучалі ў лягеры, шапнула мне на вуха мая суседка, Натальля Львоўна. Я ведаў яе даўно, але слаба. Бачыў, што працуе яна ў канторы лягерных рахункаводаў, нягледзячы на тое, што ейная непрыгожасьць мусіла адправіць яе наўпрост у лес. Ва ўзросьце дваццаці двух гадоў яна ўжо была выключна старая й брыдкая — ацяжэлая, нязграбная, зь вялікімі, хваравіта вылупленымі вачыма, рэдкімі валасамі й абвіслымі шчокамі, на якіх часам паказваўся плямісты румянак. Яна належала да групы вязьняў у некалькі дзясяткаў чалавек, якую акрэсьлівалі скаротам КВЖД. Гэтыя чатыры літары азначалі ўсходнекітайскую чыгунку (Китайская Восточная железная дорога), прададзеную 23 сакавіка 1935 г. Японіі, а дакладней, ураду Манджукуо. Усе расейцы, якія да 1935 г. жылі на тэрыторыі КВЖД, а пасьля яе продажу адыйшлі да Расеі, былі арыштаваныя й зь 10-гадовымі тэрмінамі адпраўленыя ў лягеры Поўначы. Назва ўсходнекітайскай чыгункі стала ўжывацца як умоўная назва параграфу савецкага кодэксу й разам зь іншымі скаротамі (КРД — контрреволюционная деятельность, КРА — контрреволюционная агитация, СОЭ — социально опасный элемент, СП — социальное происхождение, ПС — промышленный саботаж, СХВ— сельскохозяйственное вредительство і г. д.) стварала неафіцыйны жаргон, які дазваляў вязьням хутка й бязь лішніх размоваў арыентавацца ў характары злачынства новапрыбылых таварышаў. Людзі з КВЖД адрозьніваліся ад астатніх расейцаў тым, што, нягледзячы на сваю нацыянальнасьць, у рэакцыях і складзе мысьленьня былі больш блізкія да іншаземцаў, чым да ўласных суайчыньнікаў, быццам большую частку жыцьця пражылі па-за межамі Савецкага Саюзу.
Казалі, што Натальля Львоўна працуе ў рахункаводах дзякуючы хваробе сэрца. Сама яна ніколі ні з кім пра гэта не гаварыла, але можна было пазнаць па ейнай павольнай, асьцярожнай хадзе, па рухах цела, увесь час кантраляваных з напружанай чуйнасьцю, і з павольнай манэры размаўляць, што ейная ўвага сканцэнтраваная на нейкай пакуце, якая, быццам кепска загоеная рана, адкрывалася пры кожным неасьцярожным руху. Аднак мусіла існаваць яшчэ прычына, чаму нават пры фізычнай нямогласьці яе не адправілі на лясную працу, каб праз два тыдні яна сканала ў шпіталі, бо, апрача свае дабрыні, цярплівасьці й пакоры, ня мела нічога для ахвяраваньня іншым. Я перакананы, што яе парадаксальным чынам ратавала ейная брыдота. Ніхто ёю не цікавіўся, а значыць, ні ў кога не ўзьнікала патрэбы зламаць яе катаваньнямі працы. Затое своеасаблівым чынам усіх — не выключаючы „уркаў” — раззбройвала й супакойвала ейная бязьмежная ветлівасьць, сталая гатовасьць да паслугаў і бескарысьлівасьць. Натальля Львоўна здавалася такой непрыгожай, што яе сьмерць не зьвярнула б на сябе нічыёй увагі, як нічыёй увагі не прыцягвала ейнае існаваньне.
Мы выйшлі з бараку „художественной самодеятельности” разам, у натоўпе вязьняў. Ноч была цудоўная, зорная, белая — небасхіл стромка ўзносіўся ўгару, быццам яго разапнулі над лягерам чыесьці рукі, у марозным паветры галасы гучалі амаль радасна, а крокі прыміналі на сьцежках сьвежы сьнег. Уніз ад бараку, у якім паказвалі кіно, зона ападала да дратоў лагоднай пахіласьцю і ўзносілася на даляглядзе невялікім пагоркам, за якім апоўначы быў чуваць гучны грукат вагонаў і пранізьлівы сьвіст цягніку. Сёньня вязьні не сьпяшаліся ў свае баракі. Яны натоўпам стаялі на ўсіх сьцежках, з захапленьнем згадвалі сцэны зь фільму, спрачаліся аб найдрабнейшых дэталях, малпавалі ігру актораў і адначасна паглядалі на ўзгорак, што засланяў чыгуначную каляіну з Масквы ў Архангельск, быццам толькі цяпер усьведамілі, што ў кірунку тых позіркаў распасьціраецца свабода, урывак якой паказалі толькі што на экране. Як няшмат трэба, каб зноў па-людзку радавацца! Здавалася, што ня будзе канца гэтым размовам, у якіх кожнае слова ўтрымлівала болей зьместу, чым яго было ва ўсім фільме. „Гражданин начальник, — крычалі вязьні Куніну, што праходзіў праз натоўп, — ад усяго сэрца дзякуем за прадстаўленьне! Жыць цяпер ахвота, эх, жыць цяпер ахвота...”
Натальля Львоўна плакала. Я ішоў ля яе так павольна, каб не апярэджваць ейнай асьцярожнай хады, і так ціха, каб не абразіць ейнага ўзрушэньня. Ці ж мог я ведаць, ад чаго яна плача — я, які ведаў яе да гэтага часу толькі з выгляду й аповедаў? Мне здавалася, што ўсе дзяўчаты ў лягеры мусілі сёньня плакаць, пабачыўшы адразу гэтулькі строяў, танцаў і сцэнаў каханьня. Але ля павароту сьцежкі, што вяла да жаночага бараку, яна спынілася й, зь цяжкасьцю стрымаўшы сьлёзы, сказала: „Вы думаеце, я плачу ад тугі па тым жыцьці?” Я глядзеў на ейны брыдкі твар, на абвіслыя шчокі, памаляваныя мокрымі дарожкамі, на вялікія вочы, якія за сьлёзнаю заслонай выглядалі амаль прыгожымі, і завагаўся. „Я думаю, Натальля Львоўна, — сказаў я, спадзеючыся, што ёй будзе прыемна, — што і вы некалі любілі танцаваць”. „Ох, не, — жыва запярэчыла яна, — я не танцавала ні разу ў жыцьці. Але я ўжо пяць гадоў сяджу ў лягеры й усё яшчэ не магу справіцца з адчаем, калі думаю, што ўсё гэта ўжо было, тое самае, усе гады... Што мы стагодзьдзямі жылі ў мёртвым доме”, — яна глядзела на мяне ўважліва. Я ня ведаў, што адказаць, мне здавалася, што любым словам я мог параніць яе самыя глыбокія пачуцьці. „Вы пачакайце тут, — раптам сказала яна, — я вам штосьці прынясу”. Яна пайшла ў свой барак хутчэйшаю, чым звычайна, хадою й праз хвіліну вярнулася задыханая, хаваючы пад бушлатам на грудзях нейкую рэч. „Вы прачытайце гэта, — прамовіла яна трапёткім голасам, — але нікому не кажыце, дзе вы яе ўзялі. Сёньня гэтага чытаць ужо няможна”. Потым дадала зь лёгкаю ўсьмешкай: „Асабліва тут”. Я ўзяў зь яе рук падзёртую кніжку, якая рассыпалася на вачох, і прачытаў на вокладцы: „Нататкі зь мёртвага дому” Дастаеўскага, Пецярбург, 1894.
Мінулі два месяцы, за якія я два разы прачытаў „Нататкі зь мёртвага дому”, Натальлю Львоўну я бачыў толькі здалёк і вітаў яе прыязным узмахам рукі. Яна глядзела на мяне з трывогай, быццам хацела зразумець з майго твару, ці зрабіла на мяне чаканае ўражаньне чытаньне Дастаеўскага. Я, аднак, унікаў размоваў, каб ужо праз хвіліну пашкадаваць пра гэта, гледзячы, як яна павольным крокам адыходзіць да свайго бараку й вітае стрэчных прыязным кіўком.
Я ўнікаў яе таму, што ад самых першых старонак Дастаеўскага й да той хвілі, калі другі й апошні раз загарнуў кніжку, гледзячы на завяршальныя словы: „Дык з Богам! Свабода, новае жыцьцё, паўстаньне зь мёртвых...” — жыў у стане асьфіксіі, падобным да абуджэньня ад доўгага сьмяротнага сну. У Дастаеўскім уражвала ня тое, што ён здолеў апісаць нялюдзкія пакуты так, быццам яны складалі толькі натуральную частку людзкога лёсу, але тое, што ўзрушыла й Натальлю Львоўну: ніколі не існавала нават найкарацейшага перапынку між ягоным і нашым лёсам. Я чытаў „Нататкі” вечарамі, уночы і ўдзень, адкрадаючы ў сябе сон, вачыма, скрываўленымі ад стомы, з сэрцам, што білася, як язык звону, з шумам у галаве, які ўзмацняўся, нібы рэха кропель, што адплывае ў бясконцасьць, калі яны, падаючы праз роўныя прамежкі часу ў адно й тое ж месца на чэрапе, разьбіваюць яго з кожным разам, быццам мерныя ўдары молату. У маім нявольніцкім жыцьці гэта быў адзін з найцяжэйшых пэрыядаў. Я хаваўся з той кніжкай, чытаў яе пад нацягнутым на галаву бушлатам, трымаў яе ў самым бясьпечным месцы на нарах, пад рухомай дошкай ля ўзгалоўя; ненавідзеў і любіў яе гэтак, як ахвяра прывязваецца да інструмэнту катаваньняў. Па вяртаньні з працы я адразу ж правяраў з трывогаю, ці ляжыць яна на сваім месцы, адначасна падсьвядома прагнучы, каб яна незваротна зьнікла, вызваляючы мяне раз і назаўсёды ад гэтай жудасьці жыцьця без надзеі. Я яшчэ ня ведаў, што адзінай рэччу, ад якой трэба ў турме бараніцца больш рашуча, чым ад голаду й фізычнай сьмерці, ёсьць стан поўнага ўсьведамленьня. Я да таго часу жыў, як іншыя вязьні: інстынктыўна ўцякаў ад канфрантацыі з уласным жыцьцём. Але Дастаеўскі сваім сьціплым і трохі марудлівым апавяданьнем, у якім кожны дзень на катарзе цягнецца, быццам гады, падхапіў мяне й нёс на хрыбце чорнай хвалі, якая таруе сабе ў падземных лёхах шлях у вечную цемру. Спрабаваў я плыць супраць цячэньня, але марна. Мне здавалася, што дагэтуль я ніколі ня жыў у сапраўднасьці, забыўся, як выглядалі твары найбліжэйшых людзей і краявіды маёй маладосьці. Затое на каменных, абцеклых вадою й бліскучых у цемры сьценах падземнага лябірынту, празь які несла мяне чорная хваля „Нататак зь мёртвага дому”, я бачыў у непрытомным, гарачкавым уяўленьні доўгія шэрагі імёнаў тых, што былі тут перад намі й пасьпелі выдрапаць у скале сьлед свайго існаваньня, перш чым іх падхапіў і паглынуў зь ледзь чутным булькатам вечны змрок. Я адчуваў, як яны роспачна чапляліся за асьлізлае каменьне, як падалі й на кароткае імгненьне падымаліся, як клікалі на дапамогу голасам, што выбухаў, як каменны крык, і гінуў у мёртвай цішы каналу, як акрываўленымі пальцамі хапаліся за кожны выступ у скале, каб апошні раз паспрабаваць вымкнуцца з плыні, якая зносіла за сабою ўсё і ўсіх да мёртвага мора наканаваньня. А калі, скарыўшыся, яны падалі на дно, бы тапельцы цемры, чорная хваля прыносіла на іхнае месца іншых, кожнага разу новых, таксама скаваных цяжарам пакуты — нас, нас, нас...
Найвялікшую пакуту гэтай мроі ствараў той незразумелы факт, што ў ёй перастаў дзейнічаць час — паміж зьнікненьнем нашых папярэднікаў і нашым зьяўленьнем не было ніякага перапынку. Такім чынам, ён набываў характар чагосьці няўхільнага — наканаваньня, у якім для гледачоў збоку вечнасьць азначае толькі вокамгненьне, а для асуджаных вокамгненьне доўжыцца вечнасьць. Нават найменшыя дробязі паўтараліся з жудаснай дакладнасьцю. Хіба вязьні „мёртвага дому” не шапталі з гэткім жа жахам на схіле сьвяточнага дня: „Завтра опять на работу”? З такім адчуваньнем у лягеры немагчыма пражыць доўга. І чым больш прагна я піў з атрутнай крыніцы „Нататак зь мёртвага дому”, тым большую — амаль таемную — радасьць я знаходзіў у думцы, якая ўпершыню за год бліснула ў маёй галаве: думцы аб вызваленьні праз самагубства.
На маё шчасьце, Натальля Львоўна аказалася больш зацятай чытачкай Дастаеўскага, бо праз два месяцы яна зьявілася ў нашым бараку й, выклікаўшы мяне на зону, ціха сказала: „Я б хацела забраць назад „Нататкі”. Не магу бязь іх жыць. У мяне нікога на сьвеце няма, і гэтая кніжка замяняе мне ўсё”. Першы й адзіны раз я нешта даведаўся пра ейнае жыцьцё, хоць ужо даўно мне распавядалі, што яе бацьку расстралялі адразу ж па вяртаньні з тэрыторыі прададзенай японцам КВЖД. Я вярнуўся ў барак, выцягнуў Дастаеўскага са сховаў пад рухомай дошкай на нарах. Аддаваў ёй Дастаеўскага зь мяшанымі пачуцьцямі: шкода мне было гэтай кніжкі, дзякуючы якой я так нядоўга жыў у лягеры з адкрытымі вачыма, нягледзячы на тое, што яны ўбачылі толькі розныя віды сьмерці; і адначасна я цешыўся з думкі пра вызваленьне ад дзіўнага й зьнішчальнага зачараваньня, якое навяла на мяне гэтая проза, так насычаная безнадзейнасьцю й роспаччу, што жыцьцё рабілася ў ёй толькі ценем вечнай агоніі штодзённага кананьня.
— Вы мелі рацыю, Натальля Львоўна,— сказаў я, дапамагаючы ёй схаваць кніжку пад бушлат.
Яна глядзела на мяне з удзячнасьцю, а на ейным брыдкім твары на імгненьне зьявіўся цень радаснай узьнёсласьці.
— Вы ведаеце, з тае хвіліны, як я здабыла гэтую кніжку ў лягеры, маё жыцьцё набыло новы сэнс. Вы можаце ў гэта паверыць? Шукаць надзеі ў Дастаеўскага!.. — яна змушана засьмяялася.
Я глядзеў на яе са зьдзіўленьнем. Недзе ў куткох яе вялікіх, хваравіта пукатых і нерухомых вачэй хаваўся ледзь заўважны бляск вар’яцтва. На дрыготкіх ад холаду вуснах выступіла загадкавая грымаса — ці то ўсьмешка, ці то знак болю. Яна адгарнула зь ілба рэдкія пасмы валасоў, зьлепленыя ад сьнегу й зьлёгку замерзлыя. Я быў упэўнены, што яна зноў разрыдаецца, але яна працягвала спакойным, стрыманым голасам:
— Ёсьць заўсёды месца для надзеі, калі жыцьцё акажацца нечым такім безнадзейным, што раптам робіцца неад’емнай, адзіна нашай уласнасьцю... Вы мяне разумееце? Адзіна нашай уласнасьцю. Калі ўжо ніадкуль не відно ратунку, ні шчыліны ў муры, што нас атачыў, калі нельга ўзьняць рукі на свой лёс менавіта таму, што ёсьць лёсам,— застаецца яшчэ адно — зьвярнуць яго супраць самога сябе. Ох, вы, мабыць, можаце зразумець, якая ўцеха адкрыць, што належыш толькі самому сабе — прынамсі ў выбары часу й віду сьмерці... Гэтаму мяне навучыў Дастаеўскі. Калі ў 1936 г. я апынулася ў турме, я моцна пакутавала: мне здавалася, што ў мяне адабралі свабоду, бо я нейкім чынам гэта заслужыла. Але цяпер! Цяпер, калі я ведаю, што ўся Расея была заўжды й ёсьць цяпер мёртвым домам, што час затрымаўся паміж катаргай Дастаеўскага й нашай уласнай пакутай — я вольная, цалкам вольная! Зразумейце: я трачу надзею, калі ўва мне ажывае прага да жыцьця; я знаходжу яе наноў, калі адчуваю ў сабе прагу сьмерці.
Я азірнуўся ля дзьвярэй бараку, каб яшчэ раз пабачыць, як яна сыходзіць. Яна ішла па зоне павольнай хадою, скрыжаваўшы на грудзях рукі, быццам падтрымлівала імі хворае сэрца й неацэнны скарб свае кніжкі, гэткай жа пажоўклай і заўчасна пастарэлай, як ейны твар. Яна зьлёгку прыўзьняла плечы й асьцярожна ступала ў гумавых лапцях, пакідаючы за сабою сьляды, якія тут жа засыпаў сьвежы сьнег.
*
Пра наступнае тэатральнае прадстаўленьне мы даведаліся значна раней, бо прыгатаваньні да яго пачаліся за пару тыдняў. Імі займаліся тры асобы. Павел Ільліч — пасланец Куніна — вечарамі заходзіў у баракі і, сабраўшы сваю малую тэатральную трупу, рушыў зь імі на рэпэтыцыю ў „кавэчэ”. Увогуле, мы ўжо маглі меркаваць, якая будзе праграма другога спэктаклю. Прымадонна маскоўскай опэры, Таня, прасьпявае лёгкія расейскія песенькі, ленінградзкі марак з тартачнай брыгады Ўсевалад Прастушка будзе пяяць марскія песьні; габрэйскі цырульнік з Варшавы Зэлік Лейман, які перайшоў на савецкі бок праз Буг у сакавіку 1940 г., будзе граць на скрыпцы. Такім чынам, рыхтаваўся канцэрт, але ўсе імпрэзы ў бараку „художественной самодеятельности” называлі аднолькава — „прадстаўленьне”.
З гэтага канцэртнага трыё выпадае апісаць Усевалада й Зэліка Леймана.
Пра Ўсевалада казалі „наш”, бо ён быў асаблівым любімчыкам лягеру. У кожным бараку, куды б ён ні прыйшоў у адведкі, яго віталі прыязныя воклічы й запрашэньні на нары. Звычайна ён скідаў бушлат і праходжваўся ў цяльняшцы ў блакітныя пасачкі, пацешна ўсім падміргваючы й усьміхаючыся з-пад шчоткападобных вусікаў. Усевалад быў прывязаны да сваіх марскіх успамінаў і лічыўся вялікім барытонам, але не даваў упрасіць сябе сьпяваць абы зь якой нагоды, ламаючыся й капрызячы, як сьпешчаная посьпехам акторка. „Не, браткі, — казаў ён, — сьпяваць я буду не тады, калі вам захочацца, а калі я сам пажадаю. У мяне няма голасу пад заказ”. Яго перапыняў сьмех. „Ну, тады распавядзі што-небудзь, Усевалад. Ты ж столькі вандраваў па сьвеце. А потым пакажы цырк. Пакажы, Усевалад-душка, цырк!” — прасілі вязьні лісьлівымі галасамі.
Усевалад ахвотна распавядаў пра сябе, пачынаючы ад раньняга дзяцінства. Нягледзячы на відавочныя прыхарошваньні й перабольшваньні, у ягоных аповедах паўтараліся сталыя элемэнты, якія ад нішчымніцы можна прыняць за праўду. Ён паходзіў зь Менску й як дзіця вуліцы перакідаўся з маленства па прытулках для „беспризорных”, каб урэшце на 18-м годзе жыцьця вынырнуць у ленінградзкім палку марской пяхоты. Потым яго забралі ў гандлёвы флёт, і Ўсевалад тры гады падарожнічаў па шырокім сьвеце. Ён апавядаў пра далёкія краі з нотаю пахвальбы ў голасе, і здавалася, што ў кожным зь іх ён перажыў нейкую незвычайную прыгоду, хоць часта блытаў месцы й здарэньні. Адно было пэўна: у расейскую турму ён патрапіў дзякуючы сваёй любоўнай прыгодзе ў Марсэлі ў 1935 г. Усевалад уцёк на бераг, прабавіў ноч у партовым шынку й вярнуўся на карабель толькі ранкам. Аднак ня гэта яго згубіла; зрэшты, капітан карабля мог замяць ягоны раман. Але што зробіш, калі праз паўгады ў Ленінград прыйшла з Марсэлю паштоўка на адрас і імя Прастушкі. Француская прастытутка, зь якой ён правёў ноч, відавочна, была камуністкаю й не магла абмінуць такога шанцу наладзіць кантакт з кімсьці „адтуль”. Такім чынам, наш Усевалад падвойным коштам заплаціў за марсэльскую выправу: дзесяцігадовым тэрмінам і пранцамі. Аднак самым дзіўным было тое, што ён не ўважаў свайго лёсу незаслужаным. „Жыцьцё, браткі, — заканчваў ён заўжды сэнтэнцыйна, — як марская хваля. Утрымаесься на яе хрыбце— выкіне цябе на бясьпечны бераг. Не— панясе ўсё далей у адкрытае мора”.
„Цырк” Усевалада быў нечым незвычайным. У яго па ўсім целе — на грудзях, плячах, жываце й сьцёгнах — былі вытатуяваныя постаці акрабатаў, клоўнаў, танцорак, абручы й перашкоды, львы, сланы й коні з цудоўнымі султанамі на галовах і ў аздобнай вупражы. Упрошаны вязьнямі, ён распранаўся дагала, сядаў на лаву ля печы і, спрытна нацягваючы скуру то на жываце, то на сьцёгнах, то на грудзях, то на біцэпсах — гуляючы імі, — ён геніяльна паказваў розныя цыркавыя сцэны: ільвы пераскоквалі ў паветры праз абручы, коні бралі бар’еры, сланы ставалі на задніх нагах, танцоркі віліся ў піруэтах, блазны ў высокіх сьпічастых капелюшох і буфястых нагавіцах выраблялі штукарствы, пастаўленыя пірамідаю акрабаты асьцярожна ішлі па канатах. Разагрэўшыся, Усевалад рабіўся сапраўдным артыстам, ён забываўся пра атачэньне, хутка рухаліся ягоныя рукі, быццам у віртуоза, які бярэ апошнія акорды, ён скурчваўся, выцягваўся й сьціскаўся, а ягоная каржакаватая, шырокая постаць сапраўды здавалася цыркавой арэнаю, якая ў непрытомнай оргіі дратуе людзей і жывёл. Празь 10 мінутаў ён ападаў ад стомы, выціраў цяльняшкаю пот зь цела й вадзіў вакол трыюмфальным позіркам маленькіх хітрых вочак, варушачы вусікамі й плоскім носам, быццам жук. У бараку доўга крычалі „брава!” — вязьні ўпадалі за цыркам Усевалада. „Артыст, артыст, — казалі яны з захапленьнем, услужліва падаючы яму нейкі лахман, а часам нават кавалак хлебу, — у яго „кавэчэ” ў штанах”.
Артыстам зусім іншага кшталту быў Зэлік Лейман. Мы ўсе яго ведалі, бо ён рабіў цырульнікам ля лазьні, дзе ўпраўляўся са старым ерцаўскім „брадобреем” Антонавым. Нягледзячы на тое што нарадзіўся і ўсё жыцьцё пражыў у Варшаве, ён ніколі не жадаў размаўляць з намі па-польску. Антонаў акрэсьліў яго ў шчырых размовах зь вязьнямі як „стукача”, і гэта здавалася праўдападобным, бо Зэлік унікнуў лёсу сваіх сутаварышаў-камуністаў з Польшчы, якіх сотнямі, як статак шпротаў, заганялі на павольную сьмерць у лес.
Пасьля паразы 1939 г. габрэйская моладзь з паўночнага раёну Варшавы й з гета ў малых мястэчках, занятых немцамі, рушыла, як хмара выгнанага птаства, да Бугу, пакінуўшы старэйшых для крэматорыяў і газавых камэраў, шукаючы сабе ратунку й лепшага лёсу ў „айчыне сусьветнага пралетарыяту”, якая раптам наблізілася на адлегласьць некалькіх дзясяткаў кілямэтраў да Варшавы. Зімою 1939–1940 гг. Буг па ўсёй сваёй даўжыні быў тэатрам самых дзіўных сцэнаў, якія падавалі толькі знак таго, што няўхільна набліжалася, каб пагрузіць мільёны жыхароў Польшчы ў пяцігадовую агонію павольнага кананьня. Немцы не затрымоўвалі ўцекачоў, але кіямі й прыкладамі карабінаў давалі ім на дарогу практычны ўрок сваёй філязофіі „міту расы”; па той бок дэмаркацыйнай лініі стаялі ў доўгіх кажухох, у будзёнаўках і са штыхамі на карабінах стражнікі „міту клясы” й сустракалі ўцекачоў да Зямлі Абяцанай спушчанымі з аброці аўчаркамі або агнём зь лёгкіх аўтаматаў. На двухкілямэтровым нэўтральным пасе ўздоўж Бугу цягам сьнежня, студзеня, лютага й сакавіка пасталі лягерам — пад чыстым небам, на марозе, ветры й сьнезе — тлумы бедакоў, акрытыя пярынамі й чырвонымі коўдрамі; уночы яны палілі вогнішчы або прасілі ў блізкіх сялянскіх хатах дапамогі й паратунку. На падворках утвараліся невялікія кірмашы — за ежу й дапамогу ў пераправе цераз Буг плацілі вопраткай, каштоўнасьцямі й далярамі. У кожнай прымежнай халупе месьцілася кантрабандысцкая маліна; вакольны люд бліскавічна багацеў і сьвяткаваў свой нечаканы трыюмф. Часам было цяжка прапхнуцца сярод ценяў, якія сноўдалі пад вокнамі, зазіраючы ў хату й стукаючы ў шыбы, а потым адыходзілі — скурчаныя й быццам адрынутыя — да сваіх сямейных вогнішчаў. Бальшыня вярталася пад нямецкую акупацыю, дзе цягам двух наступных гадоў яны загінулі амаль дазваньня ў крэматорыях Асвэнцыму, Майданэку, Бэргену-Бэльзэну й Бухенвальду. Аднак частка зь іх не здавалася й упарта чакала зручнага моманту. Часам ад бязладнай масы людзкога тлуму раптам адрываўся нейкі цень, засьнежаным полем прабягаў некалькі сотняў мэтраў і, злоўлены рэфлектарам з таго боку, падаў тварам у сьнег ад аўтаматнай чаргі. У натоўпе чуліся крыкі, памяшаныя з плачам, дзясяткі рук падымаліся разам з вузкімі стужкамі вогнішчаў угару, быццам гнеўна пагражалі небу, пасьля чаго ўсё зноў замірала ў безруху й нямым чаканьні.
Цягам тых месяцаў у шчыліны дэмаркацыйнай лініі ўдалося-такі праціснуцца шмат каму з уцекачоў, і калісьці польскія, а зь верасьня 1939 г. савецкія гарады Беласток, Гародня, Львоў, Ковель, Луцк і Баранавічы запоўніліся камуністычнай габрэйскай моладзьдзю, якая пасьля ўсяго, што перажыла на мяжы, здавалася, хутка вярталася да вольнага ад расавых забабонаў жыцьця. Расейцы спачатку глядзелі на гэта абыякава й распачалі рэкрутацыю на выезд углыб Расеі. Гэтая прапанова мела характар выбару: альбо савецкі пашпарт, альбо вяртаньне да месцу жыхарства. І адразу ж адбылася неверагодная рэч: тыя самыя людзі, якія яшчэ пару месяцаў таму прадзіраліся ў Зямлю Абяцаную, цяпер пачалі рух у адваротным кірунку, у зямлю фараонскай няволі. Расейцы й на гэта глядзелі абыякава, але добра запомнілі, што гэты першы іспыт на ляяльнасьць кандыдаты на грамадзянаў Савецкага Саюзу правалілі. У чэрвені 1940г., пасьля паразы Францыі й падзеньня Парыжу, прагучаў сыгнал да пачатку Вялікай Чысткі на крэсах усходніх, і сотні таварных цягнікоў павезьлі ў турмы, лягеры й на высылку аўтэнтычны габрэйскі люмпэн-пралетарыят з гарадоў і мястэчак Польшчы — рабочых, рамесьнікаў, „кустароў” ды інш. У лягерох яны сталі найбольш зацятымі ворагамі савецкага камунізму, яшчэ больш непрымірымымі, чым старыя расейскія вязьні й іншаземцы. З зацятасьцю, з жарсьцю яны цяпер перасольвалі сваю нянавісьць, як раней перасольвалі любоў. Яны выходзілі на працу, толькі каб унікнуць расстрэлу, але ў лесе цэлы дзень грэліся ля вогнішча, ніколі не вырабляючы больш за першы кацёл, а ў зоне грэбліся вечарамі ў сьметніку й хутка паміралі ў суровым клімаце Поўначы са словамі лютых праклёнаў на вуснах і гнеўным агнём ашуканых прарокаў у вачох. Іх звычайна высылалі ў „карную” Аляксееўку Другую, пакідаючы ў нас толькі такіх, як Зэлік Лейман — ляяльных і пакорлівых савецкіх вязьняў. Бо Зэлік адыйшоў ад сваіх перапоўненых горыччу аднаверцаў і вырашыў— таксама істотна пераціскаючы — распачаць у лягеры новае жыцьцё. Мала таго, што ён даносіў — што, зрэшты, не было такім дзіўным, раз ён стаў лягерным цырульнікам пасьля двух тыдняў на агульных працах, — але ён пацяшаў нас падчас галеньня ўхваламі ў адрас Сталіна й заваёваў Вялікага Кастрычніка, спадзеючыся на хуткае датэрміновае вызваленьне. Яму нельга было нічога зрабіць, бо ён даносіў і рэдка выходзіў на зону са свае каморкі ля цырульні, якую дзяліў з Антонавым, але вязьні яго ненавідзелі. Да пэўнай ступені яго ратаваў і той факт, што ён цудоўна граў на скрыпцы. Часта вечарамі, спыніўшыся ля цырульні, мы заглядалі ў вокны. Зэлік стаяў перад люстэркам і, схіліўшы вялікую галаву з бледным тварам, пульхнымі вуснамі й ашклянелымі вачыма над драўлянай скрыначкай скрыпкі, здабываў зь яе дзівосна пекныя сумныя мэлёдыі. Ён бачыў нас у люстэрка й нерухома ўглядаўся ў нас позіркам, перапоўненым нянавісьцю й пагардай. Часам мы бачылі адбіткі ўласных твараў, і было нешта пранізьлівае й трагічнае ў гэтых поглядах, што крыжаваліся ў люстры.
Я пайшоў на другое прадстаўленьне з пані Вольгай і Натальляй Львоўнай. Нягледзячы на голад, барак „художественной самодеятельности” быў поўны. Вязьні мелі шэрыя апухлыя твары, але ў іхных вачох тлеў агеньчык цікавасьці. Тым разам, аднак, прамову Куніна павіталі маўчаньнем. Голад спарадзіў недавер і скептыцызм. Уражвала й адварочвала гэтае абяцаньне, што й мы некалі „станем паўнапраўнымі грамадзянамі Савецкага Саюзу”, калі мы не былі ўпэўненыя, ці гэтая ласка засьпее нас пры жыцьці. Мы слухалі Куніна спакойна й на выгляд сур’ёзна, стрымліваючы крыкі пратэсту. Падчас найвышэйшага ўзмацненьня голаду (галодныя мы былі ў лягеры заўжды, але за „сапраўдны” голад уважалі толькі стан, у якім усё навокал разглядаеш як ежу) абодва бакі жылі ў атмасфэры абвостранай чуйнасьці — любы рэзкі рух мог выклікаць выбух, таму вязьні трымалі пальцы на вуснах, а стражнікі — на курках карабінаў. Гэта трохі нагадвала вайсковы танец дзікуноў, калі праціўнікі, разьдзеленыя вогнішчам, гадзінамі рухаюцца ў такт глухім ударам бубну, прыглядаючыся адно да аднаго зь недаверам і зацятасьцю.
Мы ўсе трое мелі апроч голаду сьвежае няшчасьце: пані Вольга за месяц да таго разьвіталася з мужам, старым прафэсарам Барысам Лазаравічам Н., якога этапам адправілі ў Маставіцу, і здагадвалася, што бачыла яго апошні раз; для Натальлі Львоўны набліжаўся дзень адсылкі на агульныя працы з-за „сокращения штата” ў лягернай канторы; а я толькі дзесяць дзён як даведаўся пра трагічную сьмерць Мішы Кастылёва. Нягледзячы на гэта, мы вырашылі пайсьці на прадстаўленьне, каб ня траціць такой незвычайнай аказіі і — наколькі доўга гэта было магчыма — любым коштам трымацца руціны лягернага жыцьця. Нават Натальля Львоўна, якая пасьля нашай размовы пра Дастаеўскага ў сваю чаргу мяне ўнікала, дала сябе ўпрасіць і прыйшла ў барак „художественной самодеятельности” пад руку з пані Вольгай.
У бараку згасілі сьвятло, а потым запалілі тры лямпкі на прасцэніюме. Гэта была інавацыя Куніна, і мы павіталі яе ўздыхам захапленьня. Глядзельная заля агарнулася цемрай і, невыразна пазначаная водбліскам сьвятла са сцэны, цяпер выглядала несамавіта, як каманда шахцёраў у затопленай капальні. Васковыя маскі вязьняў жоўта паблісквалі на тле сьценаў і чорных лахманоў, а паўадкрытыя вусны, здавалася, хутчэй просяць ратунку, чым паветра й сцэнічных дзеяў. У бараку было душна, сьмярдзела потам, экскрэмэнтамі й тым спэцыфічным, салодка-ванітоўным душком, які выдзяляюць гнойныя цынготныя язвы й закарэлыя ад гною анучы. Чырвоныя ад стомы й лютыя ад голаду вочы вязьняў нерухома ўзіраліся ў сцэну. Прадстаўленьне пачалося.
Першаю выступіла Таня. У белай букляванай сукенцы з карункамі, якую Кунін пазычыў у жонкі, яна выглядала цудоўна. У правай руцэ трымала каляровую хустачку, часам памахваючы ёю падчас сьпеваў, калі жэстыкуляцыя таго вымагала. Яе дробны твар з маленькім, усторгнутым носікам і вялізнымі вачыма, аточаны пышнай рамай чорных валасоў, зноў быў, як некалі, напэўна, на сцэне маскоўскай опэры, радасны й шчасьлівы. Яна пачала з чароўнай расейскай песенькі аб „точках”, уся ладнасьць якой палягае ня ў зьмесьце, а ў багатых слоўных варыяцыях, але пасьля першых жа фразаў з кута „лесорубов” пачуліся шыпеньне й гучныя вокрыкі „московская блядь”. Таня перарвала песеньку й спалохана глядзела на залю — амаль у паніцы. У яе прыгожых вачох раптам заблішчэлі сьлёзы, і нам здалося, што яна ўцячэ са сцэны, нават ня скончыўшы першай песенькі. Але яна, быццам прыняўшы адчайнае рашэньне, засьпявала спачатку й намагалася тонкім галаском заглушыць тыя два грубыя, упарта скандаваныя словы. „Таня, Танечка”, — шаптала ля мяне ўзрушаная Натальля Львоўна. Самсонаў азірнуўся туды, адкуль несьліся крыкі, і ўсё сьціхла. Таня сьпявала далей, хоць ня здолела ўжо дамагчыся тае нязмушанасьці, зь якой пачала песеньку пра „точки”. Заля выслухала яе з абыякавым спакоем, і, калі Таня скончыла, тэатральным рухам схіліўшы галоўку на грудзі, разьнеслася вельмі нясьмелае „брава”. Бедная Таня! Напэўна, яна балюча перанесла сваю паразу, бо сьпявала на сцэне першы раз з 1937 г. Але што ж, яна мусіла заплаціць за тое, што кінула вязьня дзеля вольнага чалавека...
Кантакт з гледачамі ўдалося навязаць толькі нашаму Ўсеваладу. Ён выбег на сцэну энэргічным крокам, у сваёй цяльняшцы і ў пазычанай для гэтага выпадку па-за зонай бесказырцы з надпісам „красный флот”, спыніўся, прыклаў правую далонь да лобу й пачаў углядацца ў залю, быццам з буслоўкі шукаў на даляглядзе далёкі карабель. Разьнесьліся воплескі й сьмех. „Браво, Всеволод, — выкрыквалі вязьні, — хороший моряк, настоящий моряк”. Усевалад схіліўся ў глыбокім паклоне й пачаў „ставіць” голас, загыркаў, адкашліваючыся й мацаючы двума пальцамі левай рукі гартань. Відаць, ён быў перакананы, што сапраўдны артыст не падступаецца да працы бяз гэтых працэдураў, і захоўваў сваю прафэсійную чыннасьць вельмі строга. Вязьні глядзелі то адзін на аднога, то на сцэну і са зьдзіўленьнем круцілі галовамі. „Знает своё дело Всеволод”, — шапталі яны.
Голасам, ад якога задрыжэлі сьцены бараку, Усевалад найперш засьпяваў песеньку з савецкага фільму „Дзеці капітана Гранта”.
Ён выдатна гырчэў і рыкаў, жэстыкулюючы рукамі й усім целам, варушачы вусікамі й круцячы вачыма так, што яны сьвяціліся здалёк, як два срэбныя талеры. Гледачы слухалі яго з затоеным дыханьнем і несхаваным захапленьнем. Пасьля песенькі „Капитан, капитан, улыбнитесь” ён прасьпяваў пару іншых, таксама марскіх, і кожную зь іх мы ўзнагароджвалі гучнымі воплескамі. Урэшце жэстам вялікага актора ён папрасіў цішыні, дэкляруючы засьпяваць „Раскинулось море широко”. З выразу ягонага твару я зразумеў, што гэта будзе сумная песьня. У бараку запанавала ціша. Усевалад стаў бокам да глядзельнай залі, выцягнуў рукі перад сабою. Пастаяў так, а потым зацягнуў голасам, прасякнутым сьлязьмі:
Раскинулось море широко,И волны бушуют на нём,
Товарищ, мы едем далё-оо-ко,
Подальше от русской земли...
Калі скончыў і меўся яшчэ раз паўтарыць рэфрэн, ён бліскавічна павярнуўся да гледачоў і, узьняўшы, нібы лягерны прарок, абедзьве рукі ўгару, запрасіў нас кароткім „вместе” да сьпеву. І сталася дзіўная рэч. Зь некалькіх сотняў грудзей выдзерся ці то сьпеў, ці то роспачны крык:
Товарищ, мы едем далё-оо-ко,Подальше от русской земли...
Вязьні як на знак падняліся і, гледзячы на гульню рук Усевалада, паўтаралі, бы зачараваныя, ягоныя дзіўныя жэсты. На ўсіх тварах была ўзрушанасьць, а ў некаторых нават засьвяціліся сьлёзы. І хаця словы, сьпяваныя з такім узрушэньнем, набывалі ў лягеры характар праклёну ад прыкаваных да галераў нявольнікаў „русской земли”, у іх адначасна гучала настальгія... Настальгія па зямлі пакуты, голаду, сьмерці й прыніжэньня, па зямлі вечнага страху, цьвёрдых як камень сэрцаў і выпаленых плачам вачэй, па бясплённай пустыннай зямлі, якую бязьлітасна смажыла гарачае дыханьне сатаны...
І ніколі потым я ўжо не разумеў так выразна, як тады, што расейскія вязьні жывуць па-за межамі Расеі і, ненавідзячы яе, тужаць па ёй з усёй сілаю здушаных пачуцьцяў.
Мы яшчэ не адыйшлі ад выступу Ўсевалада, а Натальля Львоўна сядзела ля мяне, схаваўшы твар у далоні, калі на сцэне зьявіўся ў цёмным цывільным гарнітуры Зэлік Лейман. Ён пакланіўся трохі скавана й адчужана, але тут жа, як толькі ён прытуліў да пляча скрыпку, паклаў на яе галаву й адной рукою падняў смычок, а другою драпежна ўпіўся ў шыйку грыфу, ягоныя рысы зьмякчыліся, а скажоны нянавісьцю твар разгладзіўся пад ценем смутку. Я ўжо ня памятаю, на жаль, што ён тады граў, бо ў мяне забалела галава, я адчуў страшны голад і, апусьціўшы, як Натальля Львоўна, галаву на рукі, упаў у стан гарачкавага здранцьвеньня. Я толькі ведаю, што канцэрт Зэліка быў, мабыць, вельмі доўгі, бо, слухаючы здаля, быццам з-за абабітай лямцам сьцяны, гукі скрыпкі, я здолеў на яве сасьніць усё сваё жыцьцё, калі маладым хлопцам прыслухоўваўся з вуліцы малога польскага мястэчка да сьпеўнага ляманту й рыданьняў аб разбурэньні Ерусаліму, што кожны Судны Дзень даносіліся з-за сьцямнелых шыбак напаўразваленай сынагогі. Божа, якім жа гэты Зэлік Лейман быў жыдам! Як ён рыдаў на сваёй скрыпцы, то бунтаваўся, то скараўся, як палаў помстаю, быццам той вогненны куст, гнеўна ўдараючы смыкам у струны, і як жарсна маліўся, павернуты тварам да таго боку сьвету, дзе на руінах разбуранага Ерусаліму зноў мелася расквітнець аліўкавымі гаямі Абяцаная Зямля — як граў свой лёс і лёс свайго народу, лёс, які ня ведае мяжы паміж любоўю і нянавісьцю!
Я ачомаўся напаўпрытомны ад гуку воплескаў. Зэлік Лейман ганарліва кланяўся, на ягоных вузкіх, сьціснутых вуснах гуляла пагардлівая ўсьмешка. Вязьні пачалі падымацца з лавак і, яшчэ пляскаючы, рыхтаваліся выйсьці. Я павярнуўся да Натальлі Львоўны, але ейнае месца было пустое. Хтосьці збоку сказаў мне, што ёй заблажыла, і яна выйшла з тэатру адразу ж пасьля пачатку скрыпічнага канцэрту. Цяжка цягнучы ногі, мы прапхаліся праз задуху да дзьвярэй, за якімі веснавая ноч ужо запаліла ўсе зоры і павеяла вострым, сьвежым паветрам адлігі.
*
Праз два тыдні пасьля таго памятнага прадстаўленьня — незадоўга да пачатку расейска-нямецкай вайны — па лягеры пранеслася навіна, што Натальля Львоўна спрабавала скончыць жыцьцё самагубствам, перацяўшы сабе вены на рукох іржавым сьцізорыкам. Ейная суседка па нарах, аднак, своечасова паклікала стражнікаў, і Натальлю Львоўну перанесьлі ў шпіталь, дзе яна павольна й неахвотна вярталася да жыцьця. Пасьля выпіскі яна ўжо не вярнулася ў кантору, а працавала нейкі час у лягернай кухні, адкуль яе выкінулі, бо выносіла вязьням ежу. Потым яе паслалі цыраваць мяшкі на базу, там і я ўжо працаваў на дрывотні. Я часта бачыў яе ў зоне, здалёку вітаўся, але мы ўжо ні разу не абмяняліся ні словам. Ёсьць таямніцы, якія лучаць, але ёсьць і такія, якія ў выпадку паразы назаўжды разьдзяляюць.