Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі
(ад 17 верасня 1939 г.)
Пясецкі Сяргей
17 мая - 7 снежня 1944 года
17 мая 1944 года.
У адрыне ў мужыка.
З сярэдзіны красавіка я знаходжуся ў лясах. Мы стварылі свой партызанскі атрад. Маёр ягоны камандзір, а я ягоны намеснік. Маем мы ў атрадзе сем чалавек. З іх чацвёра – нашы байцы, якія ў мужыкоў хаваліся. А тры – гэта польскія камуністы з мястэчка.
Маёр сказаў мне ў красавіку, што ў цяперашні час бяспечней сядзець у лесе, чым быць дома, адкуль у любы дзень нямецкія жандары альбо паліцыя могуць нас выцягнуць. Акрамя таго трэба забяспечыцца на будучыню, учыніўшы гожую і гераічную барацьбу ў тыле ворага. Гэта важная дыверсійная акцыя. Згадзіўся я, што, бясспрэчна, гэта цалкам слушна.
Са зброяй усё было проста. Нам яе дасталі польскія камуністы з мястэчка. Аб камунізме нашым яны маюць такое ж уяўленне, як аб астраноміі. Але рыхтуюцца ўвесь час да нейкага лепшага становішча, калі савецкія ўлады зноў сюды прыйдуць. Гэтыя палякі нам вельмі прыдаліся, бо яны добра ведаюць мясцовасць і паўсюль знаёмых маюць. Яны ўласна і ўладкавалі ўсе справы з тутэйшым насельніцтвам і кажуць паўсюль, што мы – польскі атрад. Таму нам усе спрыяюць. Маем добрую ежу і дакладную інфармацыю.
Учынілі мы ўжо некалькі сур’ёзных дыверсійных акцый. Атрад наш называецца “Камуністычны Партызанскі Атрад імя Ванды Васілеўскай”. Я прапанаваў назваць наш атрад імем, натуральна, Сталіна. Але маёр сказаў, што мы дзейнічаем сярод польскага насельніцтва, а таму лепей назваць атрад імем гэтай найвялікшай польскай патрыёткі. Спытаўся я ў яго:
– Чаму тады не назваць яго імем найвялікшага польскага патрыёта Дзяржынскага?
Але ён на гэта адказаў:
– Фелікс Дзяржынскі быў, бясспрэчна, вялікай асобай і дастаткова чырвоным камуністам. Але Ванда Васілеўская акрамя ўсяго гэтага мае яшчэ тую перавагу, што, як нам вядома, з’яўляецца найвялікшай сучаснай пісьменніцай у свеце. Мае яна яшчэ і такую велізарную заслугу, што Савецкі Саюз і бацьку нашага Сталіна кахае больш чым сваю айчыну!5
Калі я збіраўся ісці ў атрад у лясы, дык пані Юзэфа вельмі расхвалявалася. Нават заплакала.
– Шкада мне цябе, Яначка! – сказала яна. – Я вельмі баюся, каб з табой у партызанцы што-небудзь дрэннага не здарылася.
Убачыў я, што ў вачах яе слёзы паказаліся. Таму і я хацеў заплакаць, але не атрымалася. Толькі моцна падзякаваў я ёй за дапамогу і апеку і за тое, што мяне амаль тры гады ў сябе ад немцаў хавала і як маці да мяне ставілася. Сказаў я ёй:
– Не ведаю, ці пабачымся яшчэ, бо іду я змагацца з крыважэрнымі гітлераўцамі і магу загінуць. Але калі жывы застануся, дык абавязкова адплачу вам належным чынам і аб добрым сэрцы пані да смерці памятаць буду!
Перахрысціла яна мяне, але раптам нешта сабе прыгадала.
– Чакай, Яначка! – сказала. – Дам я табе на дарогу адну рэч, якая ў хвіліну небяспекі можа цябе абараніць. Але мусіш гэта заўсёды пры сабе мець.
Прынесла яна срэбны медальёнчык з выявай Маці Божай Вострабрамскай і павесіла яго мне на шыю. Паўтарыла яшчэ раз, што калі мне будзе дрэнна альбо буду вымушаны схавацца, дык каб ізноў да яе прыходзіў.
Потым я пайшоў развітацца з Малугамі. Дома толькі старога і дачок заспеў, бо сыны яго даўно ўжо самі ў партызанцы. Стары мне на дарогу бутэльку вельмі моцнага самагону даў. А Антося паклала мне ў торбу дзве пары ваўняных шкарпэтак, якія сама для мяне зрабіла. А перад тым яшчэ пані Юзэфа спакавала мне ў торбу шмат каўбасаў, сала і хатняга тытуню. Таму забяспечылі мяне ў дарогу вельмі добра. Не магу на іх наракаць.
Малуга яшчэ раз паведаміў мне, што Антося згаджаецца пайсці за мяне замуж, і што ён сам нічога супраць таго не мае. Бо хаця ён, як сам сказаў, бедны, але мае добры характар. Напрыканцы ён мне так сказаў:
– Як ворага выганіце, дык прыходзь. Пасля Калядаў шлюб возьмеце і вяселле справім. А потым неяк і гаспадарку вам наладзім. Хаця ты і бальшавіком быў, але адрозніваешся ад іх, бо маеш добрае сэрца. Таму мы цябе любім і дапаможам табе.
Усё гэта мяне моцна ўзрушыла. Развітаўся я нарэшце з імі і пайшоў у дарогу. А медальёнчык пані Юзэфы я, натуральна, адразу па дарозе выкінуў. Не выпадае мне, афіцэру і камуністу, такія рэчы на шыі насіць.
1 чэрвеня 1944 года.
У лесе, каля Ляндварова.
Праводзім мы выдатныя дыверсійныя акцыі, і, можна сказаць, зрабілі сур’ёзную пагрозу тылу нямецкай арміі. Калі так пойдзе і далей, дык пакрыем сябе вялікай славай як адважныя партызаны Савецкага Саюза.
Першы налёт зрабілі на леснічоўку, дзе ўсю зіму кватараваў нямецкі атрад, які кіраваў працай цывільных рабочых у лесе і вывазам драўніны. На пачатку вясны немцы адтуль убраліся, пакінуўшы пусты будынак казармы на некалькі дзесяткаў асоб.
Мы з’явіліся там пад вечар. Польскія камуністы ўказалі нам уваход у леснічоўку, а самі засталіся ў хмызах. Наша шасцёрка са зброяй напагатове адважна рушыла наперад. Заспелі сям’ю ляснічага падчас вячэры. Сказалі ім падняць рукі ўгору. Маёр з пагрозай спытаў у ляснічага:
– Чаму ты, бандыт, гітлераўцам дапамагаеш?
А ляснічы сказаў:
– Што ж я мог зрабіць? Прыйшлі яны сюды, пабудавалі казарму і кіравалі вывазкай лесу. Мне сэрца балела, гледзячы на іх гаспадаранне ў нашых лясах, але я не мог нічога супраць зрабіць і мусіў маўчаць.
– Але рабочым за працу плаціў?
– Гэта мне загадалі рабіць, і я мусіў слухацца. Зрэшты, нікога я тым не пакрыўдзіў.
Жонка ляснічага і дзеці ягоныя вельмі спалохаліся і ўвесь час плакалі. Маёр умазаў буржуйцы ў пысу і загадаў маўчаць. Потым сканфіскавалі ў іх грошы і забралі з кладоўкі прадукты. Жонка ляснічага прасіла хоць троху пакінуць для дзяцей хаця б. Але мы ўтаймавалі яе прыкладамі. Я пры такой нагодзе канфіскаваў у яе залаты пярсцёнак. Такая рэч вартасць заўсёды мае і можа мне прыдацца. Забралі ў іх усё адзенне і абутак і толькі пасля гэтага выйшлі з леснічоўкі. Абмяркоўвалі, што з імі рабіць? Я прапанаваў расстраляць усіх адразу, каб знішчыць гэта буржуйскае гняздо. Але маёр сказаў:
– Не варта пакуль моцнага следу пасля сябе пакідаць. Мы іх ліквідуем паціху, калі нашы сюды прыйдуць. Бо ўсіх ляснічых і леснікоў трэба будзе ў першую чаргу ў лагеры саслаць. Людзі, якія добра ведаюць лясы, вельмі небяспечныя для сацыялізму. У першы раз мы толькі палову гэтых лайдакоў ліквідавалі. У наступны раз рэшту іх прыкончым.
Так і вырашылі. Сказалі ляснічаму і ягонай сям’і, каб аб нашым візіце нікому ні слова не гаварылі, бо інакш вернемся сюды і іх, як псоў, перастраляем. Пасля чаго ў поўным баявым парадку адступілі ў лес.
Другой важнай партызанскай акцыяй было ліквідаванне намі пошты ў мястэчку. Палякі-камуністы з нашага атраду добра ўсё ведалі, але пайшлі туды яшчэ раз на разведку. Вярнуліся праз два дні і паведамілі, што немцаў у мястэчку ніводнага няма. Убраліся ўсе ў Вільню, быццам прадчуваючы, што мы паблізу.
Увечары падкраліся мы палямі, з тылу, да будынка пошты. Польскіх камуністаў пакінулі ў двары вартаваць. Справа ў тым, што іх ведаюць у мястэчку і таму яны не могуць разам з намі паказвацца. Таму ўвайшлі мы ўшасцёх у кватэру начальніка пошты. Установа была даўно зачынена. Зрэшты, гэтая ўстанова – абы што, малы драўляны дамок. А ззаду – два пакойчыкі начальніка пошты. Вось уварваліся мы як бура ў кватэрку. Сям’я начальніка да сну рыхтавалася. Загадалі ім рукі ўгору ўзняць і зрабілі падрабязную рэвізію. Знайшлі троху грошай, паштовых марак і пяць пачкаў, падрыхтаваных да высылкі. Канфіскавалі гэта ўсё і ўзяліся за начальніка пошты за тое, што прыслугоўвае гітлераўцам. А ён нам сказаў:
– І зусім я ім не прыслугоўваю. Я тут ужо 25 год працую. Калі вы тут былі першы раз, я таксама гэтую ўстанову ўтрымліваў, бо нехта ж павінен гэта рабіць. А заробак маю такі, што выжыць на яго не магу. Жонка мая шыццём падзарабляе, каб мелі што есці. Якое ж гэта прыслугоўванне гітлераўцам?
Спрытны палячышка! І бачна, што нават не дужа нас спалохаўся. Але мы сказалі яму боты зняць, бо добрыя меў. Забралі таксама швейную машыну, бо адзін з нашых камуністаў пра яе ведаў і прасіў нас яе забраць, бо яму патрабавалася машына для ягонай дзеўкі з вёскі. Збіраліся ўжо выходзіць, але начальнік пошты нам сказаў:
– Вы не павінны паштовы пакунак забіраць. Бачыце ж, што ўсё ў лагеры для ваеннапалонных у Германіі адрасавана. Нашы жаўнеры там у няволі, таму іхнія сваякі дасылаюць ім туды што могуць, каб дапамагчы.
А маёр як тупне нагой:
– Ты голас не падавай, пёс фашысцкі, бо зараз табе ў лоб пальну!
Начальнік пошты на гэта адказаў:
– Ніякі я не фашыст. Я людзям служу. А вы, калі забярэце пачкі, грошы і паштовыя маркі, тады дайце мне распіску.
Тут ужо мы далі яму такую “распіску”, што да смерці не запамятае! А пасля расправы над ім адышлі мы, з добрым баявым шыкам і ў поўным парадку, у напрамку лесу. Я на гэтай выправе толькі тое скарыстаў, што ўзяў будзільнік. Запасны гадзіннік прыдасца. Зрэшты, і прадаць можна будзе.
Зараз увесь час жывём у лясах. І нядрэнна жывём. Жрачкі маем колькі пажадаем. А як чаго не хапае, дык па начох на польскія адзінокія хутары налёты робім і сацыялістычным чынам недахопы ліквідуем. Некалькі разоў шмат гарэлкі здабывалі, бо нашы камуністы з атраду шмат самагоншчыкаў ведаюць.
Пару разоў перарэзалі тэлеграфныя драты на прыдарожных слупах. Маёр сказаў, што гэта дыверсійная акцыя велізарнага значэння і можа папсаваць немцам іх ваенныя справы. Кожную такую акцыю маёр запісвае ў спецыяльны Дзённік, на якім зрабіў такі загаловак: Дзённік дыверсійнай дзейнасці Камуністычнага Партызанскага Атраду ім. Ванды Васілеўскай. Кожны з нас там узгаданы і кожны мае псеўданім. Маёр мае псеўданім “Грозны”. Мой псеўданім, натуральна, “Сталінец”. Маёр нядаўна прачытаў мне падрабязнае апісанне нашага першага нападу на леснічоўку. Вельмі прыгожа ён там усё абмаляваў. Асабліва мне спадабалася тое месца, дзе ён апавядаў, як немцы, пры нашай адважнай атацы на леснічоўку са страху збеглі, пакінуўшы нам вялізную ваенную здабычу і груды не вывезенага з лесу бярвення коштам у шмат мільёнаў рублёў.
Я паволі працягваю пісаць свае Запіскі, якія могуць быць карыснымі мне ў будучыні для працы над вялікай сацыялістычнай аповесцю. Так, Савецкі Саюз, Чырвоная Армія і камуністычная партыя могуць мною ганарыцца!
18 чэрвеня 1944 года.
У хмызах.
Мы даведаліся з дапамогай камуністаў з нашага атраду, што немцы адступаюць па ўсім фронце. Чырвоная Армія па-геройску рушыць наперад. Саюзнікі высадзілі дэсант у Францыі і гоняць гітлераўцаў адтуль. Карацей: узялі Германію ў жалезныя абцугі, каб ўжо з іх не вырвалася.
Мы правялі ваенны Савет, у якой дэмакратычна прыняў удзел увесь наш, пакрыты неўміручай славай, партызанскі атрад… а гэта значыць, маёр, я, чатыры нашых байцы і тры польскія камуністы. Перадусім мы тры разы крыкнулі “ура!” у гонар нашага ВЯЛІКАГА правадыра Сталіна. Потым зноў крыкнулі “ура”, але не так гучна і толькі адзін раз, у гонар апякункі нашага геройскага атраду Ванды Васілеўскай. Толькі пасля гэтага адбыўся ваенны савет.
Пастанавілі: каб нанесці рашучы ўдар па нямецкай арміі – спаліць драўляны мост на дарозе, што звязвае ўсе Кошкі з мястэчкам. Бо некалькі разоў здаралася, што той дарогай перавазілі корм для коней. Мост мае каля 15 крокаў даўжыні і 7 крокаў шырыні. Таму з’яўляецца важным стратэгічным аб’ектам. Ягоным знішчэннем мы маглі істотна ўскладніць харчаванне азвярэлых коней гітлераўскай арміі. Акрамя таго было б гэта адначасова і выдатнае ваеннае дасягненне.
Даставілі нам з мястэчка вялізную бутлю нафты, і рушылі мы ў дарогу. Зрабілі лагер на адлегласці ў пяць кіламетраў ад месца мяркуемай акцыі. Было гэта на вялікай паляне. Калі надышоў змрок, выпілі мы пяць бутэлек моцнага самагону і, умацаваўшыся духам і целам, рушылі наперад.
Маёр ішоў першы. За ім адзін з польскіх камуністаў, які паказваў яму дарогу. Потым я, а за мною – рэшта атраду. Наблізіліся да дарогі і спыніліся. Доўга прыслухоўваліся, але было зусім ціха. Маёр зняў пісталет з засцерагальніка, узяў у аднаго з камуністаў бутлю нафты і рушыў далей. Перасеклі мы зарослы хмызняком роў і сталі на дарозе. Потым асцярожна і максімальна ціха скіраваліся да моста. Ішлі ў поўнай цішы, бо пясок быў глыбокі і мяккі і добра глушыў нашы крокі. Ноч панавала такая цёмная, што мы не маглі разгледзець адзін аднаго. Гэта найлепшым чынам спрыяла нашай смелай акцыі.
Нарэшце мы наблізіліся да мосту. І менавіта ў гэты момант нешта каля нас як грымне, загрукоча, затрашчыць, затрасецца!… У мяне сэрца спынілася. А вакол мяне ўсё ператварылася ў хаос. Хтосьці енчыў. Нехта іншы крычаў. Нехта штурхнуў мяне ў пуза і зваліў на зямлю. Раздаліся стрэлы.
Бачу я, што справы кепскія і трэба жыццё ратаваць. Таму кінуў я карабін і махнуў з дарогі ў лес. А за мной, чую, нехта гоніцца. Тады я яшчэ хады наддаў. Хвілін пятнаццаць імчаў так, што ажно паветра ў вушах гуло. Пасля спыніўся, бо пераканаўся, што ніхто мяне ўжо не наганяе. Пайшоў хутка ў кірунку паляны, бо была між намі такая дамова, што калі нехта згубіцца і адстане ад атраду, дык мусіць чакаць іншых менавіта там. Праз якіх дзесяць хвілін я апынуўся на месцы. Быў вельмі задаволены сабой, што ў поўнай цемры так шпарка адмахаў пяць кіламетраў. І быў упэўнены, што я першы. Але заўважыў, што нехта паблізу нашага лагеру сядзіць і папіросу курыць.
– Хто там? – грозна крыкнуў я.
– Не вішчы, дурань! – азваўся маёр.
Гэта мяне вельмі здзівіла. Аказалася, што ён нават мяне апярэдзіў. Так, можам ганарыцца сабою, бо ногі маем першакласныя. І не толькі я і маёр, але і ўся Чырвоная Армія. Мы ж у 1941 годзе мелі на нямецкім фронце самае меншае пяць мільёнаў салдатаў. А калі Гітлер на нас напаў, здолелі так удала ўцякаць, што немцы на аўтамабілях нагнаць нас не маглі. І таму толькі палову нашай арміі ўзялі ў палон. А рэшта сабе: ходу-ходу! Ажно пад Маскву. Спецыяльна дзеля таго, каб гітлераўцаў у пастку завабіць.
– Што там было каля таго моста? – спытаўся маёр.
– Нейкае вялікае нямецкае фармаванне. Пэўна, нават з танкамі, бо нешта там гуло на ўвесь лес. А потым спыніліся і, мусіць, адступілі ў паніцы… Так што, можна сказаць, сёння мы затрымалі вялікае наступленне гітлераўцаў. Што можа прывесці да іхняга вялікага паражэння.
Праз некаторы час падышлі нашы байцы. Двое былі разам, а двое – паасобку. Адзін з іх меў моцна падбітае вока, а другі надарванае вуха. Карацей, і нам троху дасталося. А маёр сцвярджае, што ў яго танк страляў, але ў выніку сутыкнення з ім ён зваліўся ў роў. Аднак я троху падазраю, што гэта зусім не танк, а менавіта я маёра галавой у пуза тузануў, каб сабе дарогу для ўцёкаў ачысціць.
Толькі пад раніцу прыйшлі польскія камуністы. Двое з іх неслі трэцяга. Галава ў яго была скрываўлена. Левага вока зусім не бачна. І ён страшна смярдзеў нафтай. Маёр агледзеў яго падрабязна і прыйшоў да высновы, што па ім нямецкі танк праехаў і заліў яго бензінам. А не раздушыў толькі таму, што дарога была вагнутая. Але я чамусьці ўпэўнены, што гэта маёр у замяшальніцтве махнуў яго бутляй нафты па галаве.
Мы пачалі дапытвацца, хто страляў? Адзін з байцоў сказаў, што гэта ён стрэліў у нямецкага генерала, які ехаў на белым кані на чале арміі… Аднак там нешта вельмі сур’ёзнае было, і нам моцна пашанцавала, што мы ўсе ацалелі. А дзякаваць мусім толькі сваёй адвазе і незвычайнай прысутнасці духу.
Маёр апісаў усю гэтую акцыю ў Дзённіку Камуністычнага Партызанскага Атраду ім. Ванды Васілеўскай. Пасля мы пачалі абачліва адыходзіць з небяспечнага месца. Бо немцы маглі апамятацца і ўдзень зрабіць аблогу ў бліжэйшых лясах. А паколькі яны маюць істотную колькасную перавагу над намі, дык мы мусілі адступіць. Да таго ж, у сутычцы з немцамі каля моста мы страцілі ўсю зброю. Толькі ў маёра другі пісталет, які быў у кабуры на пасе, ацалеў. Таму мы мусілі як мага хутчэй ізноў узброіцца, каб мець магчымасць і надалей весці з немцамі барацьбу. Гэта не будзе вельмі цяжка, бо польскія камуністы маюць магчымасць з мястэчка для нас зброю прыцягнуць. Там яе шмат.
20 чэрвеня 1944 года.
У лесе.
Вызначыў я вельмі прыкрую рэч. Але, на шчасце, ніхто з атраду аб тым не ведае. Вось неяк, пасля адступлення з небяспечнага месца каля таго стратэгічнага моста, затрымаліся мы надоўга ў вельмі выгодным месцы – у лесе паблізу крыніцы. Аднойчы пайшоў я троху далей, каб мясцовасць агледзець. Меў з сабой пісталет і гранаты, бо камуністы зброю для нас з мястэчка ўжо прыцягнулі.
Дзень быў вельмі прыемны і цёплы. Адышоў я, гуляючы, даволі далёка ад нашага лагера. Захацелася мне піць. А паколькі чуў, што паблізу крынічка струмяніцца, пачаў я скрозь зараснікі алешыны да вады прадзірацца. У гэты момант нешта як зашуміць, як затрашчыць… Ну я ўцякаць. Прадраўся праз зараснікі і ўваліўся ў ваду. Таму затрымаўся там, бо далей уцякаць не было магчымасці. І ў гэты момант я зразумеў, што грукат гэты адбываецца ў маёй брызентавай торбе, якую я заўсёды з сабой ззаду на пасе насіў.
Я ўжо апавядаў аб тым, як мы зрабілі налёт на пошту ў мястэчку і як я, згодна з камуністычным правам сацыялізацыі, будзільнік у начальніка пошты ўзяў. Але я не ўмеў з чымсьці такім абыходзіцца. Накруціў яго некалі, дык ён пачаў каверзна гудзець якраз тады, калі мы хацелі стратэгічны мост знішчыць. Я тады нават не мог падумаць, што той вэрхал у мяне ў сумцы ўсчаўся. А сёння я зноў, ад няма чаго рабіць, будзільнік накруціў. А ён цяпер пачаў звінець, і з-за яго я ледзьве ў крынічцы не ўтапіўся. Добра, што я быў адзін, бо магла б з-за гэтага звону ці паніка сур’ёзная атрымацца, альбо – калі б маёр здагадаўся што да чаго – саліднае біццё пысы па маім адрасе.
Вынуў я будзільнік з сумкі і са злосці як махнуў яго аб камень, дык ён яшчэ раз дзвінькнуў і ў ваду ўпаў. Аднак жа і небяспечныя тыя буржуйскія вынаходніцтвы! Лепей нічога такога пры сабе не мець. Эх, каб зараз той начальнік пошты мне ў рукі трапіўся! Дорага б ён за такі жарт заплаціў!
Хаця будзільнік я і ліквідаваў, выглядаў, аднак, вельмі блага. Быў увесь мокры, бо па самую шыю ў ручай уваліўся. Акрамя таго, калі бег праз хмызы, падраў адзенне і скрывавіў твар. Не выпадала мне ў такім стане ў атрад вяртацца. Задумаўся я: што рабіць? А пасля здагадаўся, што гэта гісторыя можа быць для мяне нават сур’ёзнай баявой адзнакай і вялікай заслугай.
Вось наблізіўся я троху бліжэй да нашага лагера. Потым кінуў гранату ў нейкі роў. А пасля выбуху гранаты пачаў садзіць ў паветра з пісталета. Высадзіў адзін магазін, усадзіў другі і бягом у лагер. Там ужо ўсе паўскоквалі на ногі і не ведалі, што рабіць, у які бок уцякаць. Я крыкнуў ім:
– Нямецкая аблога лесам ішла, але я іх затрымаў. Забіў некалькіх з пісталету, а некалькіх гранатай разарваў!
Маёр быў вельмі ўражаны. Паціснуў мне моцна далонь і сказаў:
– Вялікі дзякуй, таварыш, за гэты геройскі ўчынак, годны афіцэра Чырвонай Арміі і актыўнага партызана Ванды Васілеўскай! Цяпер вораг нас знянацку не заспее!
Сабраліся мы паспешна і пачалі адыходзіць у накірунку, супрацьлеглым таму, адкуль я прыбег. Толькі пасля таго, як адышлі адтуль на трыццаць кіламетраў, затрымаліся на доўгі адпачынак. Тады маёр і ўставіў у Дзённік мой геройскі ўчынак.
– Колькі гітлераўцаў застрэліў з пісталету? – спытаўся ў мяне маёр.
– Пяцёх дакладна, бо бачыў, як упалі.
– Запішу сямёх, бо мог дваіх не заўважыць.
– Цалкам слушна, – кажу я.
– А колькі разарвалася гранатай?
– Думаю, што вельмі шмат, бо кінуў яе ў самую сярэдзіну натоўпу немцаў.
– З дзесятак іх там было?
– Ну хіба што з дзесятак.
Таму маёр упісаў праўдзіва: дзесяць. Карацей, доказы геройскай дзейнасці нашага атраду ўвесь час павялічваюцца. І я да гэтага істотна спрычыніўся. Вельмі гэта прыемнае самапачуццё.
2 ліпеня 1944 года.
У хмызах.
Мы штораз пакрываемся вялікай славай і адважна нішчым ворагаў Савецкага Саюза, а таксама сацыялізму. За апошнія дні разграмілі дом ксяндза ў мястэчку і два маёнткі крыважэрных польскіх паноў. Вядома, што гэта зацвярдзелыя рэакцыяністы, а таму трэба іх загадзя абясшкодзіць. А для пралетарыяту ад гэтага значная карысць, бо я ўжо тры гадзіннікі маю і пяць пярсцёнкаў, а таксама срэбную папяросніцу. Адзення і абутку мы маглі б фуру набраць, але немагчыма ўсё гэта за сабою цягаць. Наогул, усе хлопцы з нашага атраду істотна палепшылі сваё матэрыяльнае становішча ў часе нашай ідэйнай барацьбы за дабро пралетарыяту.
Акрамя таго нам удалося ў некалькіх месцах, каля лясных дарог, пасекчы драты на тэлеграфных слупах. А найістотнейшай нашай справай было спаленне двух вялікіх стагоў сена ў дзесяці кіламетрах ад Вільні. Можа, цяпер не адзін рэакцыйны конь з голаду здохне.
Заўчора польскія камуністы з нашага атраду пайшлі на разведку ў мястэчка. Вярнуліся яны ўвечары і засведчылі, што немцы з Вільні эвакуіруюцца; што нямецкая армія паспешна адступае; што шмат цывільнага насельніцтва рушыла на захад, не жадаючы заставацца на тых тэрыторыях, якія зоймуць савецкія войскі; што польскія партызанскія атрады мелі вялікія сутычкі з нямецкімі вайсковымі атрадамі і рыхтуюцца апанаваць Вільняй.
Мы правялі нараду наконт цяперашняй сітуацыі. Паколькі атрад наш не меў вайсковых мундзіраў, вырашылі мы дэлегаваць аднаго з польскіх камуністаў у мястэчка, каб купіў там чырвонага матэрыялу на стужкі і чорнай фарбы, каб маглі на іх назву нашага атраду ўвекавечыць.
Я прапанаваў зрабіць для нашага атраду штандар. Як-ніяк гэта мела б вялікае значэнне. Маю прапанову ўсе прынялі са згодай. Маёр даў загад камуністу, які павінен быў ісці ў мястэчка, каб абавязкова набыў там прыгожай матэрыі на чырвоны штандар. Камуніст сказаў, што не ведае, ці атрымаецца ў яго, паколькі крамы ўжо даўно пазачыняліся. На стужкі шмат матэрыялу не трэба, таму гэта як-небудзь уладзіць. Але знайсці нечага адпаведнага на штандар будзе цяжка. Але маёр сказаў яму, што гэта справа дзяржаўнага значэння і што ён мусіць уладзіць яе абавязкова. Даў яму шмат грошай з касы нашага атраду і загадаў тэрмінова выпраўляцца ў дарогу.
8 ліпеня 1944 года.
У лесе.
Заўчора мы рушылі баявым маршам праз лясы ў кірунку Вільні. За дзесяць кіламетраў ад горада сталі лагерам у лесе, каб зарыентавацца ў сітуацыі. Мы чулі моцныя выбухі з боку горада, а ўвечары і ноччу ўсё неба ў тым накірунку было чырвонае ад зарава пажараў. Уначы ж было выразна чуваць і гук гарматаў, выбухі і страляніну. Адзін з камуністаў паведаміў нам, што гэта польскія партызаны адсеклі дарогі для адступлення нямецкай дывізіі і значнымі сіламі атакуюць горад.
Мы правялі таемную вайсковую нараду штаба нашага атраду. Гэта значыць: маёр і я. Разважалі, што рабіць у такой сітуацыі. Я раіў чакаць, пакуль усё не высветліцца і тым часам шукаць сувязі з часткамі нашай рэгулярнай арміі. Маёр падтрымаў маю думку. Таму мы вырашылі не соваць носа ў гарачыя справы, а адпачыць тут. І тым часам якраз маглі зрабіць баявы штандар нашага атраду.
У нас было шмат чырвонай матэрыі, і мы зрабілі стужкі на рукавы для нашага атраду. Вымалявалі чорнай фарбай на кожнай стужцы вялікія літары “В.В.”. Гэта азначала першыя літары імя і прозвішча шаноўнай апякункі нашага атраду Ванды Васілеўскай. А па баках ад літар намалявалі чарапы і скрыжаваныя косткі. Атрымалася пагрозліва, значна і на сто працэнтаў сацыялістычна.
Цяжэй было зрабіць штандар, бо адпаведнага матэрыялу ў нас не было. Камуніст прынёс з мястэчка толькі чырвоную спадніцу. Сказаў, што нічога іншага дастаць не мог. Агледзілі мы спадніцу з усіх бакоў. Яна была вельмі брудная і падраная. Але маёр палічыў, што гэта нават добра, бо будзе выглядаць як стары баявы штандар геройскага атраду, якім мы, улічваючы нашы партызанскія подзвігі, безумоўна, і з’яўляемся. Распаролі спадніцу, выпаласкалі ў вадзе і расцягнулі на траве для сушкі, каб складкі выраўняліся. Потым, калі высахла, выразалі з яе адпаведны кавалак матэрыялу на штандар. На адным баку яго намалявалі чонай фарбай скрыжаваныя серп і молат, пяціканцовую зорку, а таксама вялікія літары “СССР”. Зверху змясцілі словы: “ЗА АЙЧЫНУ! ЗА СТАЛІНА!” А ўнізе: “СМЕРЦЬ ВОРАГАМ РАСІІ!” На другім жа баку штандара намалявалі пасярэдзіне чэрап са скрыжаванымі над ім косткамі, а па баках вялікія літары: – “В” “В”. Такім чынам штандар наш атрымаўся цалкам сацыялістычны і ўтрымліваў галоўныя ідэйныя лозунгі камуністаў усяго свету.
Калі фарба высахла, мы ўмацавалі штандар на моцным, доўгім дрэўку. Выглядаў ён салідна, і мы былі ў захапленні ад сваёй прыдумкі. Правялі пастраенне атраду. Маёр стаяў перад яго фронтам. Я каля яго. Атрад пашыхтаваўся трыма парамі. А справа асобна стаяў баец са штандарам як сцяганосец. Выглядала гэта прыгожа. Цяпер наш атрад быў грозным і ідэйным!… Савецкі Саюз, БАЦЬКА Сталін і польскі геній Ванда Васілеўская могуць ганарыцца сваімі змагарамі-героямі.
14 ліпеня 1944 года.
Горад Вільнюс.
Учора мы даведаліся ад мужыкоў, што польскія партызаны занялі горад і што немцы капітулявалі. Нашы салдаты таксама выйшлі да горада. Таму мы вырашылі таксама накіравацца туды. Дабраліся да прадмесця ўвечары, але было ўжо запозна, таму ў кожным польскім доме, у які мы зазіралі з мэтай сацыялізацыі, ужо шмат байцоў пабывала і лепшыя рэчы былі ліквідаваны. Таму нам мала чаго з добрых рэчаў у рукі трапіла. Я толькі два дамскія гадзіннікі здабыў і адзін заручальны пярсцёнак. Гэта вялікае расчараванне!
Сталі лагерам над берагам Віллі. Маёр сказаў нам трымацца разам і не хадзіць болей па дамах, бо там могуць быць міны. Пакінуў мяне за галоўнага і пайшоў шукаць сувязі са штабам нашай арміі. Сувязь, відавочна, ён знайшоў, бо вярнуўся позна ўночы на карачках, зусім п’яны і доўга ванітаваў. Потым паваліўся на зямлю і заснуў.
Я ж доўга не мог заснуць. Паўсюль нашыя байцы крычаць, страляюць, б’юцца за ваенныя трафеі. Па абодвух берагах ракі вогнішчы паляць. Але пазней і я ў сон праваліўся. Прачнуўся зранку ад холаду. Байцы ўжо ўсталі і ваду на гарбату ў катле гатавалі. Маёр таксама абудзіўся.
Хацеў я абуцца. Шукаў боты, шукаў – няма. Зніклі. Скрала нейкая дрэнь падчас майго сну. З-пад галавы выцягнулі! Вельмі неасцярожна я зрабіў, што з ног іх зняў. Але пасля доўгага маршу ў мяне вельмі ногі балелі. На шчасце, гадзіннікі ўсе ацалелі. Ледзьве злапаў я потым нейкага паляка і загадаў яму чаравікі зняць. Бо інакш быў бы вымушаны хадзіць басанож. А гэта мне, афіцэру і намесніку камандзіра грознага партызанскага атраду, не выпадала. Трэба будзе пайсці па польскіх дамах і што-небудзь адпаведнага пашукаць. Але надзея слабая, бо нашы байцы горад ужо грунтоўна даследавалі. Зрэшты, і не маю я на гэта часу, бо маёр зноў некуды выпарыўся, а мне загадаў заставацца з атрадам. Таму я мог толькі з жалем у сэрцы назіраць, як нашы байцы парадкі ў дамах польскіх паноў наводзяць і мяхамі з іх ваенныя трафеі выносяць.
Маёр вярнуўся толькі пасля полудня ў кампаніі двух афіцэраў НКВД, палкоўніка-танкіста і нейкага цывільнага з павязкай на рукаве. Цывільны быў ваенным карэспандэнтам. Ён зрабіў некалькі здымкаў нашага атраду, штандару, а таксама мяне і маёра. Потым ён доўга распытваў нас аб баявых дзеяннях нашага атраду і штосьці запісваў ў нататніку.
Пасля доўгай размовы наш атрад размясцілі ў адным з ацалелых дамоў па Жыгімонтаўскай вуліцы. Байцам і камуністам мы сказалі, каб яны ў горад ішлі не ўсе адразу, а па чарзе, па два чалавекі. Самі ж рушылі ў дарогу.
Аказалася, што НКВД ужо ў горадзе і ўжо прыступіла да навядзення парадку – так, як належыць. Па дарозе я заўважыў некалькі польскіх партызанаў з бела-чырвонымі павязкамі на рукавах і з арламі на шапках. Гэта мне вельмі не спадабалася. Але адзін з энкавэдзістаў сказаў, што хутка з імі будзе поўны парадак.
Маёр сказаў мне трымацца пры ім, бо трэба будзе ўладкаваць справы з нашымі дакументамі. Ён спытаўся ў мяне, ці хацеў бы я працаваць у НКВД. Я сказаў яму шчыра, што заўсёды пра гэта марыў, паколькі з’яўляюся ідэйным камуністам. Ён паабяцаў, што паспрабуе мяне ўладкаваць.
21 ліпеня 1944 года.
Вільнюс.
Вялікаму Сталіну ура! ура! ура!
Я самы шчаслівы чалавек у свеце. Пра мяне пішуць ва ўсіх газетах Савецкага Саюзу. Мой фотаздымак размясціла мноства ілюстраваных часопісаў: як героя надзвычайнай партызанскай барацьбы ў тыле ворагаў Расіі. Толькі мне прыкра ад таго, што пра маёра як пра камандзіра нашага атраду пішуць яшчэ больш, чым пра мяне.
Маёр мне сказаў, што аб нашым геройскім атрадзе будуць складаць песні, пісаць кніжкі і можа нават вялікі фільм здымуць. А штандар нашага атраду ўжо адаслалі ў Маскву, і ён будзе памешчаны там у спецыяльным гістарычным музеі, прысвечаным барацьбе за вызваленне Расіі ад гітлераўскага нападу. Гэты штандар стане пуцяводнай зоркай для Расіі і камуністаў усяго свету.
Вельмі гэта прыемнае самапачуццё.
11 жніўня 1944 года.
Вільнюс.
Апошні раз я пісаў 21 ліпеня. Потым не меў часу, хаця было шмат цікавых рэчаў для занатавання. Цяпер распавяду троху больш.
Вось, жыву я зноў у вучыцелек. Праз два тыдні пайшоў я туды. Бабы як убачылі мяне, дык вельмі спалохаліся. А я адразу валю да майго пакоя і бачу, што дзверы адчыненыя. А я ж пакінуў іх добра зачыненымі на ўсе засаўкі і навясныя замкі.
– Хто гэта зрабіў?! – спытаўся я пагрозліва.
Марыя Іванаўна адказала:
– Нямецкае гестапа. Некалькі разоў сюды прыходзілі і аб вас распытвалі. Потым выламалі дзверы. Прывяла іх сюды нейкая прастытутка, Ірэна, якая жыла насупраць і мела з вамі нейкія справы. Гестапаўцы распытвалі ўсіх нас пра лейтэнанта Зубава, бо атрымалі аднекуль інфармацыю, што ён тут жыў і быў вядомым камуністам.
Зразумеў я, што зрабіў вялікую памылку, калі паслаў пісьмо ў гестапа, каб пакараць тую подлую Ірку. З гэтага вынікала толькі тое, што заставалася самога сябе дакараць, бо мае найкаштоўнейшыя рэчы зніклі. Толькі катарынкі немцы не забралі, таму Марыя Іванаўна ў сваім пакоі яе захоўвала. Імгненна аддала яе мне. І яшчэ адна рэч засталася ў пакоі некранутай: партрэт Гітлера, які я, выходзячы з Вільні, на ганаровым месцы павесіў. Садраў я партрэт са сцяны, шпурнуў на падлогу і нагамі патаптаў. Потым аблаяў належным чынам баб і загадаў ім тэрмінова вызваліць для мяне яшчэ адзін пакой. Я цяпер вялікая асоба і не выпадае мне жыць абы-як. А гэтыя тры бабы з дзіцёнкам могуць цудоўна і ў адным пакоі змясціцца.
Не магу я нашкадавацца свайго чамадана і ботаў. Але пісатлет і дакументы, якія перад выхадам з гораду схаваў пад абшыўкай крэсла, ацалелі.
11 лістапада 1944 года.
Вільнюс.
Баценьку свету, вялікаму Сталіну, ура! ура! ура!
Дзяржвыдат выдаў у 1.000.000 экземпляраў кніжку слыннага пісьменніка Іллі Сталінбздурга пад назвай Нязломныя. Гэта аповед пра дзейнасць нашага партызанскага атраду імя Ванды Васілеўскай. У гэтай кніжцы на першай старонцы ёсць партрэт, натуральна, Сталіна; потым – партрэт Ванды Васілеўскай, апякункі нашага атраду; потым маёра, потым мой; і нарэшце усяго нашага атрада ў розных сітуацыях: у баявым парадку, на прывале, і г.д. У кніжцы ёсць таксама 15 карт з раёнаў нашых баявых аперацый і адпаведна перароблены, а таксама літаратурна апрацаваны Дзённік нашага атраду. Але цікавей за ўсё, несумненна, апісанне нараджэння нашага атраду і яго вялікіх подзвігаў пяра Іллі Сталінбздурга. Так ужо маляўніча і прыгожа ён там нашы гераічныя бітвы з пераважаючымі сіламі гітлераўцаў апісаў, быццам і сам разам з намі змагаўся за вольнасць Расіі і свету. Так, мы можам ганарыцца нашымі савецкімі пісьменнікамі. Здольнасці ў іх незвычайныя!
Акрамя таго я даведаўся, што павінны быць зняты фільм пад той жа назвай НЯЗЛОМНЫЯ. Відавочна, што гэта будзе найвыдатнейшы фільм у свеце, асабліва каштоўны тым, што абапіраецца на цалкам праўдзівыя падзеі. Толькі ў ім Расія і ўвесь свет здолеюць убачыць, якіх цудаў адвагі і самаахвярнасці здатны дасягнуць супольна расійскія афіцэры і польскія камуністы, якіх натхняе вялікая ідэя сталінскага сацыялізму!
Будзе таксама пастаўлены пад той жа назвай тэатральны спектакль. А савецкія паэты ўжо складаюць аб нас паэмы і балады… Як бачыце: акупілася мне мая нязломная камуністычная адданасць Расіі і яе ВЯЛІКАМУ правадыру!… Яшчэ мяне шчодра ўзнагародзілі за маю адвагу і цяжкое змаганне з крыважэрнымі фашыстамі. У дні свята кастрычніцкай рэвалюцыі мне прысвоілі званне капітана і адначасова ўручылі ордэны Суворава, Кутузава, а таксама Грунвальда. Маёру ж прысвоілі палкоўніка і ўзнагародзілі ордэнамі Леніна, Сталіна, а таксама Дзяржынскага.
Але здарылася адна гісторыя, якая мне вельмі не спадабалася. Узнагароды нам уручалі ўрачыстым чынам – пасля вайсковага параду ў Вільнюсе, на плошчы Сталіна. Уручаў нам узнагароды сам камандуючы заходнім фронтам генерал Вазелінаўскі. Дзеля ўзнагароды выклікалі маёра, мяне і нейкую кабету. І тут я са здзіўленнем убачыў, што злева каля мяне стала Ірка. Узнагародзілі яе золата-чырвонай зоркай з дыяментамі імя Ванды Васілеўскай.
Пасля ўрачыстасці я наблізіўся да Іркі і спытаўся:
– Шаноўная Ірэна Антонаўна, ці пазнаеце мяне?
А яна аслупянела і сказала:
– Ідзі ты да халеры, хам, бо зараз табе ў пысу трэсну!
Даў я ёй супакоіцца і адышоўся, хаця было вельмі цікава: якім чынам такая гідкая і ардынарная дзеўка была ўзнагароджаная ордэнам такой вялікай польскай патрыёткі і найвялікшай пісьменніцы свету Ванды Васілеўскай? Потым маёр (цяперашні палкоўнік) мне растлумачыў:
– Гэта вялікая рэвалюцыянерка і ахвяра гестапаўцаў. Мы вызвалілі яе з турмы, дзе сядзела ў немцаў па падазрэнні ў шпіянажы на карысць Савецкага Саюза. Трымалі яе ў турме амаль тры гады. Нейкі савецкі здраднік данёс на яе ў гестапа, што яна працавала на карысць нашай разведкі. Але яна трымалася гераічна і нічога немцам не паведаміла. Таму яе прызналі “нязломнай”, узнагародзілі ордэнам і, як асобу з выключна высокімі сацыялістычнымі маральнымі якасцямі, прызначылі старшынёй Аддзелу Апекі над Маці і Дзіцем пры тутэйшым Гаріспалкоме6 . Цяпер яна можа зрабіць вялікую кар’еру, бо нашы ўлады звярнулі на яе асаблівую ўвагу і цэняць яе вельмі высока.
Вельмі прыкра мне зрабілася, што я сваім даносам на Ірку ў гестапа не толькі не нашкодзіў ёй, але і велізарна яе ўзнёс. Але хто ж такое мог прадбачыць?
7 снежня 1944 года.
Вільнюс.
Маёр цяпер – як я ўжо пісаў – палкоўнік і атрымаў пасаду начальніка НКВД у Вільнюсе. Да мяне ён ставіцца вельмі добра і больш не было выпадку, каб я ад яго па пысе атрымаў. Зрэшты, і я цяпер не абы-якая постаць. Я ж не толькі герой Савецкага Саюза, адзначаны высокімі ордэнамі, але і капітан Чырвонай Арміі.
Нядаўна маёр выклікаў мяне да сябе і спытаўся:
– Хочаш быць начальнікам раённай міліцыі? Гэта вельмі важная пасада. А паколькі добра ведаеш мясцовасць і насельніцтва раёну, дык гэта пасада для цябе цалкам адпаведная. Падначальваўся б непасрэдна мне. Арганізаваў бы належным чынам народную міліцыю. Меў бы для дапамогі тых польскіх камуністаў, якія былі ў нашым партызанскім атрадзе.
Я вельмі ўзрадаваўся той прапанове і з вялікай удзячнасцю яе прыняў. Гэта давала мне магчымасць самастойна і з карысцю працаваць дзеля шчасця пралетарыяту і Савецкага Саюза. І на фронт, дзе можна лёгка загінуць, мяне ўжо не маглі паслаць. Акрамя таго, я мог праводзіць ліквідацыю ворагаў працоўнага люду, якімі, несумненна, з’яўляюцца ўсе палякі. А такія ліквідацыі могуць быць вельмі карыснымі таксама і для таго, хто іх праводзіць. Таму я адказаў наступным чынам:
– Таварыш палкоўнік! Ахвотна прымаю гэтую прапанову і дзякую за гонар, адзнаку і давер. Буду намагацца нішчыць ворагаў Савецкага Саюза на гэтай пасадзе не менш старанна, чым у часе нашага супольнага змагання.
Палкоўнік загадаў мне ўладкаваць мае справы ў Вільнюсе і праз тры дні з’явіцца да яго па дакументы і інструкцыі. А потым я мусіў выехаць у райцэнтр для прыняцця пасады.
Адплацілася мне, аднак, тое, што я быў нязломным камсамольцам і сынам нашай святой Расіі. Быў шчодра ўзнагароджаны за маю безгранічную адданасць БАЦЬКУ Сталіну і камунізму!