Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі
(ад 17 верасня 1939 г.)
Пясецкі Сяргей
15 студзеня - 15 лістапада 1942 года
15 студзеня 1942 года.
Фальварак Буркі.
Выкрыў я вялікую таямніцу пані Юзэфы. Заўсёды здзіўляўся: адкуль яна навіны з усяго свету мае! А цяпер ведаю. Аказалася, што яна мае радыё. І яшчэ якое! Такое, што загранічныя станцыі можна слухаць.
Аднойчы пані Юзэфа паехала ў мястэчка. Яна амаль кожны тыдзень ездзіць туды з суседзямі. Таму я застаюся дома сам за гаспадара. Калі яна ад’ехала, пачаў я дбайна ўсё абшукваць, што яна мае і дзе хавае? Але нічога падазронага доўга знайсці не мог. Нарэшце ў адным месцы на кухні за печчу, заўважыў расшатаную цэглу. Вынуў я адну цагліну і пасвяціў усярэдзіну. А там у скрутцы радыёапарат стаяў і вялікая батарэя. Мне нават страшна зрабілася, бо быў загад уладаў, каб радыёпрыёмнікі аддаць. А за праслухоўванне загранічных перадачаў павінна накладацца вельмі суровае пакаранне, нават пакаранне смерцю… Лепей за ўсё было ў нас у Савецкім Саюзе. У нас ніхто не забараняў слухаць загранічныя станцыі. Што праўда, ніхто і не слухаў, бо народ такіх прыёмных апаратаў не мае. Таму ўсё ў парадку.
Мне гэта вельмі не спадабалася. У выпадку правалу і я магу з-за гэтай буржуйкі загінуць!… Не магу я зразумець: як гэта можна рабіць супраць загадаў улады!… Ясная рэч, што ўлады гэтыя нямецкія. Але ж гэта ўлады, і калі што загадваюць, дык належыць паслухмяна выконваць. Бо хто чужой улады не слухае, той і сваёй не ўшануе!
Доўга аб тым радыё я думаў. Нарэшце вырашыў, што буду прыкідвацца, быццам нічога не ведаю. А ў выпадку чаго дык так і скажу, што нічога не ведаў, бо інакш бы тэрмінова даклаў. З таго часу я пачаў ставіцца да пані Юзэфы з вялікім недаверам. Аказалася, што і яна здранцвелая рэакцыяністка. Гэта пачварна, што палякі ніякай пашаны да ўладаў не маюць і грамадскага парадку не прызнаюць!
Цяпер я легальны чалавек і нікога не баюся. Пані Юзэфа вырабіла ў гміне для мяне дакументы. Сказала, што гэта ёй даволі шмат каштавала, але цяпер мы можам жыць без страху, бо ўсё ў парадку. І як яна гэтага дамаглася, паняцця не маю. Але я цяпер маю метрыку і шасцімесячнае пасведчанне, выдадзенае на падставе метрыкі. Мянуюся цяпер Ян Бусько, народжаны ў 1919 годзе ў вёсцы Дакудава, Лідскага павету. Акрамя таго маю пасведчанне з ПКУ аб няздатнасці да вайсковай службы і яшчэ адно, з тутэйшай гміны, аб тым, што працую сельскагаспадарчым рабочым у фальварку Буркі. Карацей, усё ў парадку. Пані Юзэфа навучыла мяне троху размаўляць па-польску, і я ўжо няблага гэтую мову разумею. І нацыянальнасць у мяне зменена: беларус.
На пачатку студзеня пані Юзэфа паведаміла мне, што Савецкі Саюз падпісаў “атлантычную хартыю”.
– Што гэта такое? – спытаўся я.
– Гэта, – адказала яна, – вельмі важны палітычны дакумент, якім гарантуецца тэрытарыяльная непарушнасць асобных дзяржаў. Такім чынам нават малыя народы будуць абаронены ад захопу з боку дзяржаў моцных і агрэсіўных.
Сказаў я ёй, што гэта безумоўна вельмі добра. Але ведаў, што нічога ў гэтым добрага няма, усяго толькі хітрыкі капіталістаў, каб утрымаць у сваіх руках тое, што нарабавалі ў іншых народаў. Польшча, напрыклад, захапіла тую частку Беларусі, а таксама Украіны, якая павінна была належаць агульнай радзіме народаў Савецкага Саюзу!… Я гляджу на гэту пані Юзэфу як на троху дурнаватую, бо яна так моцна верыць у тыя подпісы, хартыі і дамовы, быццам зусім не разумее, чаго гэта варта. Гітлер у 1939 годзе падпісаў дамову з Савецкім Саюзам, а ў 1941 годзе на той самы Саюз вераломна напаў. Тое ж самае і з “хартыяй атлантычнай”. Пэўна, нехта хоча некага ашукаць і дымавую заслону пушчае.
Перад Калядамі пані Юзэфа купіла для мяне новыя добрыя боты. Мы спецыяльна па іх на рынак ездзілі. Яна таксама дала перарабіць для мяне адзенне аднаго са сваіх сыноў. І зараз я выглядаю вельмі элегантна. Ніколі ў жыцці такой прыгожай вопраткі не меў. Нягледзячы на гэта, мне дужа не падабаецца, што яна эксплуатуе маю працу як памешчыца. Што праўда, яна таксама працуе. Нават болей за мяне работы мае, бо і карову доіць, і свінняў корміць, і гатуе, і праннем займаецца, і хлеб пячэ, і па гаспадарцы што трэба робіць. Занятая ад ранку да ночы. Але ж яна буржуйка, якая пад прыстойным сацыялістычным ладам павінна быць забітая адразу. Таму прыкра мне працаваць на яе. Не дзеля гэтага я ў школах вучыўся і з’яўляюся камсамольцам і афіцэрскае званне маю. Але мушу трываць, пакуль сітуацыя да лепшага зменіцца.
Некалькі разоў ездзіў я з ёй у мястэчка гандляваць. Мусілі бульбу і збожжа прадаваць, каб былі грошы на гаспадарчыя выдаткі. Каня яна ў суседзяў пазычала, бо свайго няма, паколькі савецкія ўлады яе коней рэквізавалі. Яна вельмі на гэта наракала і казала, што такімі ўчынкамі толькі дзяржаву нішчаць і сабе шкодзяць. Не можа зразумець таго, што яе коні і каровы дзе-небудзь у іншым месцы больш патрэбны. А можа, нават узяты для працы па абароне Савецкага Саюза. Зразумела, што без каня цяжка абысціся. Але дзяржава павінна быць на першым месцы. Бо сама яна сабе дасць рады. Буржуі з любой сітуацыі выкруцяцца. Сказала ж мне нядаўна, што грошы на куплю каня збірае, бо інакш увесну не дамо рады з працаю ў полі. Аказалася, што за савецкай уладай ёй суседскія мужыкі дапамаглі зямлю ўзараць. Дурныя ж тыя польскія мужыкі, што дапамагаюць памешчыцы. Я пакуль іх не ведаю. Але цікава ўбачыць, як яны жывуць. Бо тыя, якіх у мястэчку на рынку бачыў, дык вельмі заможныя. Апранутыя добра. Усе маюць скураныя боты. А ў аднаго нават гадзіннік заўважыў. А можа, гэта ўсё не мужыкі, а памешчыкі? Таму цікава, каго яны эксплуатуюць, каб у такой раскошы жыць і шыкоўна апранацца? Я хачу ў гэтых справах канчаткова разабрацца, бо вельмі яны для мяне незразумелыя. Заўважыў я нават маладых суседскіх хлопцаў, якія часта на веласіпедах у накірунку мястэчка ездзяць, таму спытаў у пані Юзэфы:
– Хто гэта такія, што веласіпедамі раз’язджаюць?
А яна сказала:
– Суседскія хлопцы. Ім зручней па малых справах веласіпедамі ў мястэчка ездзіць, чым возам. У некаторых мужыкоў савецкія ўлады не здолелі веласіпеды адабраць, бо тыя добра іх схавалі. А гэта вельмі выгодна. Я два веласіпеды мела: мужчынскі і дамскі. Але ў мяне, як першая партыя вашых салдатаў прыйшла, адабралі абодва.
Так, дзіўная гэта краіна! Нават мужыкі веласіпедамі ездзяць. І адкуль яны іх узялі? Пані Юзэфа мне казала, што веласіпеды прадавалі ў магазінах у растэрміноўку… Добра жылося рэакцыяністам у той капіталістычнай Польшчы.
А аднойчы ў мяне была дужа страшная прыгода, думаў нават, што загіну. Я жудасна напалохаўся і не забуду таго ніколі ў жыцці. Вось паехаў я з пані Юзэфай у мястэчка на гандаль. Пані Юзэфа даволі хутка прадала авёс і ячмень, потым купіла што трэба для гаспадаркі. А паколькі конь у нас быў пазычаны ў суседзяў, дык яна не хацела доўга ў мястэчку марудзіцца. Таму мы адразу паехалі назад. Едзем сабе і размаўляем. Я па баках гляджу і за ўсім уважліва назіраю. Дамы паўсюль ладныя. Пэўна, у кожным нават падлога ёсць. У вокнах фіранкі і кветкі. Таму ўсё гэта мяне цікавіла. Мінулі мястэчка і раптам я здалёк заўважыў нейкі вайсковы атрад. Спытаўся ў пані Юзэфы:
– Хто гэта можа быць?
А яна цалкам спакойна адказвае:
– Немцы. Тут іх кавалерыйскія атрады дарогі патрулююць. А часам аўтамабілямі ездзяць.
Як я пачуў “немцы”, дык адчуў, што сэрца маё ў грудзях замерла. Спынілася і не працуе. Вось так… Думаў нават, што памёр. Мы далей едзем, а немцы насустрач нам валяць. Я нават хацеў саскочыць з возу і ўцякаць. Але куды там уцячэш? Дагоняць, бо ўсе ж вершнікі. І мясцовасць была невыгодная для ўцёкаў. Акрамя таго я зусім страціў уладу над рукамі і нагамі.
Зраўняліся мы з немцамі. Атрад іх быў малы. Можа з дваццаць вершнікаў. Але які атрад! Напэўна, лепшых кавалерыстаў з усёй гітлераўскай арміі адабралі. Коні дужыя, сытыя, ажно ільсняцца. Я ў Расіі ніколі такіх не бачыў. Вупраж на іх акоўкай блішчыць і ўся з добрай скуры зробленая. Мужыкі як ільвы. Адзенне на іх ахайнае, шэрага колеру. Узброены магутна. Нічога дзіўнага, што такія салдаты перамагаюць. Пэўна, нават мяса ядуць штодзённа, а не як нашы салдаты, смярдзючую рыбу. І тую не заўсёды даюць. Бо часам па тыдню і дольш толькі спляснелыя сухары ядуць, што па шмат гадоў на складах праляжалі.
Вось зраўняліся яны з намі. Мне дыханне ў грудзях сперла, і я толькі гляджу на іх. Хацеў вочы заплюшчыць, але павекамі варухнуць не мог. А на плячах дык быццам мне хтосьці пад кашулю снегу насыпаў. “Прапаў, – падумаў я, – засякуць мяне за польскую буржуйскую справу. І ніхто ў Савецкім Саюзе не даведаецца, як я геройскай смерцю загінуў!”
Адзін з кавалерыстаў каля нас затрымаўся і нешта звярнуўся да мяне па-польску. Але я яго не зразумеў, бо мова яго была нейкая дзіўная. Аднак пані Юзэфа адразу пачала яму нешта па-нямецку гаварыць. Дык ён ёй пасміхнуўся нават і яшчэ нешта сказаў. А яна яму смела і гучна адказала. І таксама шпарка сакатала, як і ён. Бачу: немец да мяне голаў схіліў і нешта спытаўся. І пані Юзэфа на мяне зірнула і нешта сказала. А я сяджу цалкам здранцвелы.
Нарэшце пакінуў нас немец у спакоі і паехаў хутка сваіх калегаў наганяць. Таму і мы ў дарогу рушылі. Праз некаторы час пані Юзэфа спыталася ў мяне:
– Чаго ты так моцна напалохаўся?
– Зусім, – адказваю ёй, – я не спалохаўся. А нават цалкам наадварот: раззлаваўся.
А яна сказала:
– Нават немец гэта заўважыў і спытаўся, што з табою. Я сказала яму, што ты хворы і што вазіла цябе ў мястэчка да доктара.
– Гэта я ад злосці так з твару змяніўся і збляднеў. Бо мне вельмі хацелася таго немца грунтоўненька збіць за тое, што яны так подла напалі на Польшчу ў 1939 годзе. Але баяўся, каб не наклікаць тым прыкрасцяў на пані.
А яна на гэта сказала:
– Нічога. Трэба яшчэ некаторы час патрываць. І ім канец прыйдзе. Англічане нас дакладна ад гэтай гітлераўскай заразы вызваляць.
– Так. Уся надзея на Чэрчыля! – сказаў я і дадаў: – Але ж пані па-нямецку балакае як немка!
– Вельмі добра не размаўляю. Але здолею ўсё сказаць і зразумець, бо ў гімназіі гэтую мову вучыла. Па-французску я лепей гавару.
Дзіка падазроным мне гэта здаецца! Ці не з’яўляецца яна англійскай агенткай? Бо і радыё патаемна слухае. І замежныя мовы ведае. І такая смелая. Вельмі ўсё гэта падазрона! Я мушу быць з ёй асцярожным.
3 лютага 1942 года.
Фальварак Буркі.
Пасля той сустрэчы з немцамі я болей у мястэчку не быў. Калі трэба было ў наступны раз ехаць, дык я ўсё ў дарогу падрыхтаваў, мяхі бульбы на сані наладаваў і кажу пані Юзэфе:
– Прашу на мяне не гневацца, але я ў мястэчка не паеду. Не хачу болей немцаў у вочы бачыць!
– Чаму? – спыталася яна. – Са мной табе няма чаго баяцца. Я па-нямецку добра размаўляю. З усяго выкруцімся… Да таго ж у цябе дакументы ў поўным парадку. Можаш ехаць са мною смела.
– Не паеду ні за што! – кажу я. – Баюся, што як убачу немцаў, дык ад злосці не стрываю і біць іх пачну. Такі ўжо ў мяне гарачы характар. А паколькі фашыстаў тых вельмі не люблю, дык ад знервавання магу вялікія няшчасці на сябе і на пані наклікаць. Лепей я дома застануся, бо і працы шмат назбіралася.
– Добра, – сказала яна, – заставайся дома. Але я хацела, каб ты меў разрадку і на людзей паглядзеў.
– Лепей буду адзін сядзець, чым немца ўбачыць. Бо я іх нават за людзей не лічу. Горшыя яны за ваўкоў.
І застаўся дома. Работы ажно зашмат перарыдляваў, бо сумна было. А моцы мне ад добрай ежы прыбыло, таму і працаваць было лёгка.
Пані Юзэфа вярнулася дадому позна і была вельмі стомленая. Таму я каня распрог і пакупкі ў дом занёс. А яна напісала цыдулку і сказала мне:
– Адвядзі каня да Малугаў, бо ў мяне яшчэ шмат работы па доме. Аддасі ім каня, гэтую цыдулку і соль, якую прасілі для іх купіць.
Мне не вельмі хацелася да суседзяў паказвацца. Але пані Юзэфа, канешне, заўважыла гэта і сказала:
– Ты з суседзямі нашымі пазнаёмся і іх не асцерагайся. Тут усе палякі. Хаця гэта бедныя людзі, але шляхетныя, і ніякай крыўды ад іх ты мець не будзеш. Зрэшты, усе тут і так ведаюць, што ты ў мяне як рабочы працуеш і здагадваюцца, што пасля рускага войска застаўся. Можаш быць упэўнены, што ніхто на цябе не данясе. У нас такіх звычаяў няма. Не ты адзін у гэтых ваколіцах хаваешся. Шмат вашых салдатаў засталося і хаваюцца ў мужыкоў ці па фальварках.
Што было рабіць?… Узяў я соль і цыдулку, ускочыў без сядла на каня і паехаў да суседзяў. Нават было цікава паглядзець, як сапраўдныя мужыкі тут жывуць. Бо пані Юзэфа ж памешчыца. Гэта значыць, з вышэйшага класа паходзіць і жанчына выкшталцоная. Пэўна, толькі вайна прымусіла яе па-сапраўднаму працаваць і перастаць эксплуатаваць бедных людзей.
Выбраўся я на лепшую дарогу і еду да Малугаў. Гэта было блізка, але дарога дрэнная, бо апошнімі днямі шмат снегу нападала. Агні ў вокнах хаты здалёк бачна, бо побач з нашым фальваркам месціцца… Прыехаў я ўрэшце да Малугаў. Два вялікія сабакі выскачылі да мяне і пачалі брахаць. Дык я з каня злезці баяўся, бо псы як ваўкі выглядалі. Але нехта з дому выйшаў на двор і спытаўся па-польску:
– Хто там?
Я адказаў:
– Рабочы ад пані Юзэфы з Буркоў. Каня вам прывеў і соль прывёз. Цыдулка таксама ёсць для гаспадара.
Мужчына той сабак адагнаў і павёў каня на стайню.
– Пачакай тут хвілінку, – папрасіў мяне.
Вярнуўся ён адразу і пайшлі мы ў хату. Я з усімі павітаўся і цыдулку з кішэні дастаў.
– Не ведаю, каму гэта аддаць, – кажу.
– Вядома, мне, – сказаў старэйшы, зусім ужо сівы мужчына. – Я тут гаспадар.
Даў я яму цыдулку і хату разглядаю. Вельмі дзіўным мне падалося ўсё, што ў іх убачыў. Пад столлю вялікая газніца гарэла. На сценах шмат розных карцін вісела і гадзіннік у шкляным футарале. На вокнах шмат кветак ў гаршках і белыя добрыя фіранкі. Папросту дзіва мяне ўзяло і не мог я сам сабе паверыць, што тут звычайныя мужыкі жывуць. Але самае дзіўнае было тое, што ўсе добра апранутыя і абутыя. Кабеты ў чаравіках, а мужчыны ў ботах з халявамі. Узяло мяне вялікае падазрэнне. Падумаў нават, што тут нейкія капіталісты хаваюцца і прыкідваюцца мужыкамі.
Стары цыдулку прачытаў і схаваў яе ў шуфляду ў стале. Потым да мяне звярнуўся:
– Ты адкуль будзеш?
Дык я яму паведаміў так, як у паперах было запісана.
– З Дакудава. Лідскага павету.
А ён гаворыць:
– Ты гэта паліцыі будзеш балакаць альбо немцам. А я па тваёй гаворцы ведаю, адкуль ты. І не толькі па гаворцы, але і па ўсіх тваіх манерах. Ад нас табе няма чаго хавацца. Мы не такія людзі, каб чалавека ў няшчасці пераследваць альбо ўладам даносіць.
Тады я гавару:
– Ад войска я адстаў. А сам – з Расіі.
– Ну дык што ж, – мовіў стары. – Я Расію добра ведаю. За царом дык я яе ўздоўж і ўпоперак прайшоў. Яшчэ калі малады быў. Тады можна было па ўсёй Расіі свабодна ездзіць. А па-руску я не горш чым па-польску размаўляю.
Бачна, што сапраўды па-руску добра гаворыць. Так чыста і гладка, як палітрук, а не звычайны мужык. Расказаў я яму праўду, што паходжу з маскоўскай акругі і што маю ў Маскве брата, які працуе рабочым на мэблевай фабрыцы. Аб тым, што сам я афіцэр і камсамолец, а брат – начальнік складу матэрыялаў, нават не ўзгадваў. Размаўляў я з ім і па хаце азіраўся. Акрамя нас, там было яшчэ двое маладых мужчынаў і дзве дзеўкі. Аказалася, што гэта ўсё – дзеці Малугі. Адна дзеўка на кроснах ткала. А другая часта на чорную палову хаты на кухню хадзіла. Вячэру гатавала.
Хутка пасля яны селі за стол і мяне запрасілі. Я адмаўляўся. Сказаў, што дома павячэраю. Але стары і слухаць не захацеў:
– Дома, – сказаў ён, – яшчэ раз паясі. А ад нас галодны не выйдзеш, бо інакш потым абгаворваць пачнеш, быццам палякі такі народ, што галоднага з дому выганяюць. А ты ў нас як госць. Таму сядай і еш!
Сеў я да стала. Стары гучна малітву прачытаў. Усе перахрысціліся. І я таксама. Потым пачалі есці. І аказалася, што гэтыя мужыкі не горш ядуць за маю памешчыцу. Дзіўныя рэчы! Бо ад пані Юзэфы я потым даведаўся, што яны – звычайныя сяляне. І нават не з заможных кулакоў, бо сям’я з шасці асобаў, а зямлі, не вельмі добрай, усяго 15 гектараў.
Вельмі мне дзеўкі спадабаліся. Вялікія, пунсовыя, добра і чыста апранутыя. А трымаюцца так, быццам яны – дочкі нейкага важнага буржуя. Ніводная з іх пальцамі ў носе не калупалася і не чухалася ад свярбення. Нават не лаяліся і на надвор’е не плявузгалі. Проста цуд!
Пасля вячэры я сабраўся дадому. Вельмі далікатна падзякаваў за прыём. Стары ж мне сказаў:
– Табе там на фальварку зусім нудна. Дык ты прыходзь да нас. Удзень мы часу не маем, бо працуем. Лепш за ўсё ўвечары ў суботу альбо ў нядзелю. Так што прыходзь, бо здзічэеш тут без людзей. Мне і пані Юзэфа казала, што табе ў яе сумна адному.
Развітаўся я з Малугамі і пайшоў дадому. Усю дарогу разважаў над тым, як добра польскія мужыкі жывуць. З гэтага вынікае, што і без калгасаў можна добра даць сабе рады. Але як да такіх багаццяў даходзіць, дык зразумець таго не магу… Ні трактароў у іх няма, ні розных інструктараў, ні дзяржаўнага планавання, ні кіраўнікоў, а так добра ўсё ў іх атрымліваецца!… Вырашыў я, што сапраўды трэба часцей да Малугаў хадзіць, каб добра да ўсяго прыгледзецца. А акрамя таго дзеўкі мне вельмі спадабаліся.
З таго, што ўбачыў дагэтуль, я зразумеў, што польскія мужыкі зусім інакш жылі, чым нам аб тым апавядалі. Дзе ты знойдзеш у Расіі мужыка, які б меў гадзіннік? А ў гэтых гадзіннікі – звыклая рэч. Сытыя таксама ўсе, добра апранутыя. І ніхто іх не б’е, не прадае, не трымае ў вязніцах. Нават наша памешчыца вымушаная ў мужыка каня пазычаць. Толькі адну вялікую загану маюць, што ўсе палякі і што ў Бога вераць. І тое яшчэ блага, што ў калгасы не аб’ядноўваюцца, але кожны сам для сябе працуе.
Прыйшоў я дадому. Пані Юзэфа ўжо павячэрала, а для мяне ў духоўцы пакінула. Спыталася ў мяне:
– Як табе ў Малугаў спадабалася?
– Вельмі добрыя людзі, – адказаў я, – і вельмі раскошна жывуць.
А пані Юзэфа запярэчыла:
– Дзе ж там “раскошна”? Гэта бедная гаспадарка. Ні лесу не маюць, ні поплаву. Годна трымаюцца і добра працуюць. Таму і бяды ў іх няма… А здабытак на гарэлку не марнуюць. Бо гэта – найгоршае.
Сказаў я ёй, што Малугі запрасілі мяне прыходзіць да іх вечарамі ў суботу альбо ў нядзелю.
– Вельмі добра, – сказала пані Юзэфа. – Можа, якая дзеўка ўпадабае цябе, а ты – яе, дык ажэнішся і застанешся тут назаўсёды. Навошта табе ў Расію вяртацца і ў калгасе невядома на каго ўсё жыццё працаваць, галадаць і нічога свайго не мець? Тут будзеш сам сабе гаспадаром… Як надыдуць лепшыя часы, дык і я табе дапамагу. А зараз, як сам бачыш, няма чым. Вашыя ўлады мой маёнтак цалкам знішчылі, а сям’ю па свеце раскідалі. Вось жыву абы-як, абы толькі да лепшых часоў ператрываць. І ўсе тут так жывуць.
Пайшоў я спаць, але доўга не мог заснуць. Усё думаў аб тутэйшым жыцці. Зусім усё інакш выглядала, чым нам апавядалі. А пры гэтым усе наракаюць і кажуць, што гэта благія часы і жывуць абы-як. Як жа яны перад вайной жылі?
Раней я свой гадзіннік у адрыне хаваў, каб не выкрыцца, што не салдатам звычайным быў, а заможным афіцэрам. Але зараз, калі ўбачыў, што тут нават мужыкі гадзіннікі маюць, дык я сваю “Амегу” дастаў са схованкі і зноў на руцэ пачаў насіць. Гэта дадало мне павагі і значнасці. Вось.
3 красавіка 1942 года.
Фальварак Буркі.
Два месяцы таму я пісаў, што вырашыў больш ніколі ў мястэчка не ездзіць. Аднак пазней асмялеў і ўжо некалькі разоў там быў. Першы раз пані Юзэфа мяне ўгаварыла, бо хацела мне некалькі кашуль з каўнерыкамі і гальштук купіць, каб я мог, прыгожа апрануты, да суседзяў у адведзіны пайсці. Купілі тры добрыя кашулі, два гальштукі і капялюш з шырокімі берагамі. Як прыбраўся я назаўтра ўвечары ва ўсё гэта і паглядзеўся ў люстэрка, дык самога сябе пазнаць не мог. Выглядаў, як кінаактор. Але ніяк не магу навучыцца гальштукі завязваць, і пані Юзэфа мне ўвесь час дапамагае.
Цяпер мы маем уласнага каня і ў суседзяў, каб гандляваць паехаць, больш не пазычаем. Конь, што праўда, кепскі, бо на добрага трэба шмат грошай. Але ў нашай гаспадарцы і гэты вельмі прыдасца. Заўсёды прыемней уласным канём у мястэчка паехаць, чым у нейкага хама пазычаць. Гэта нават і не выпадае, бо я не мужык, а лепшы элемент.
Нядаўна я выканаў адну вельмі прыгожую справу. Пакараў належным чынам Ірку за яе подлы характар, за зруйнаванне маёй маёмасці ну і за расчараванне ў каханні. Я даўно разважаў, што зрабіць гэтай буржуйскай гадзіне за ашуканства мяне, ганаровага афіцэра і камсамольца? Потым зразумеў, што ўласна цяпер і з’явілася добрая магчымасць Ірку пакараць. Вось купіў я ў мястэчку паштовую марку, паперу для пісання і канверт, і дома, калі пані Юзэфа не бачыла, такое вось пісьмо ў гестапа склаў:
“Вельмі Шаноўная Установа!
Маю гонар паведаміць Вам, што ў Вільні жыве вядомая камуністка і агентка бальшавіцкага НКВД, якая падтрымлівала сувязь з савецкімі афіцэрамі і працавала на вайсковую разведку.
Пераканаўча прашу абясшкодзіць гэту подлую і хітрую агентку праз яе расстрэл альбо высылку ў лагер прымусовай працы, дзе павінна здохнуць, каб не магла шкодзіць гітлераўскай арміі.
У якасці доказу яе злачыннай, контрфашысцкай дзейнасці падаю наступныя факты:
Першы: агентка гэта падтрымлівала сталыя сувязі з камуністамі і расійскай арміяй. Напрыклад, вельмі сябравала і аказвала вялікія паслугі слыннаму камуністу і герою Чырвонай Арміі, лейтэнанту Зубаву. Другі: сабраную інфармацыю яна пераказвала для ўжывання разведкай і контрразведкай НКВД праз маёра з Камендатуры горада Вільня Паўла Сліннікава.
Пераканаўча прашу аб яе арышце і абясшкоджанні. А калі будзе адмаўляцца ад сваёй подлай контргітлераўскай работы, прашу прыціснуць належным чынам і тады дакладна прызнаецца ў сувязі з вышэйузгаданымі камуністамі-сталінцамі.
Заўважу, дадзеная асоба можа быць вельмі небяспечнай для геройскай Нямецкай Арміі і для яе вялікага ПРАВАДЫРА, Адольфа Гітлера.
Зычлівы грамадзянін і прыхільнік непераможнай Нямецкай Арміі, а таксама яе вялікага ПРАВАДЫРА І БАЦЬКІ нямецкага народу, Адольфа Гітлера”.
Указаў я дакладны адрас, а таксама імя і прозвішча Іркі і падпісаў адрас на канверце:
ЦАЛКАМ САКРЭТНА
Ва ўласныя рукі начальніка
Акруговага ГЕСТАПА
ВІЛЬНЯ
Плошча Лукішкі.
Наступным разам, калі я быў у мястэчку, дык укінуў гэтае пісьмо ў паштовую скрынку і супакоіўся. Цяпер я ўпэўнены, што Ірку напаткае заслужанае пакаранне за подлае патаптанне ідэйнага камсамольца і шляхетнага афіцэра Чырвонай Арміі. Вельмі гэта прыемнае самапачуццё.
Ёсць яшчэ адна карысць ад даслання таго пісьма. У выпадку калі немцы мяне калі-небудзь злапаюць, дык я здолею адразу засведчыць, што з’яўляюся іхнім сябрам і нават аказаў паслугу для гестапа, дэканспіруючы ворагаў нямецкага народу. Акрамя таго пакажу, дзе пані Юзэфа хавае радыё, з дапамогай якога слухае загранічныя антыгітлераўскія станцыі. Такім чынам я вельмі добра і мудра засцярогся на выпадак уласнага арышту. Таму пачуваюся цяпер у большай бяспецы. Вельмі я, аднак, мудры чалавек і ад гэтага мне вельмі шанцуе. Так, розуму мне не бракуе.
У Малугаў я быў ужо некалькі разоў. Хутка пасля першага знаёмства пайшоў да іх ізноў. Было гэта ў нядзелю ўвечары. Натуральна, што я апрануўся выдатна. Пані Юзэфа мне належным чынам гальштук завязала, і выглядаў я вельмі высокай асобай. “Амегу” на руку так прыладзіў, каб яе ўвесь час было бачна.
Прыйшоў я да іх. Ужо на двары пачуў, што дзеўкі песні спяваюць. Аднак не нашы, а ўсё на польскай, фашысцкай мове. Увайшоў я ў дом і вельмі сардэчна павітаў усіх. Адразу пачаліся размовы і розныя жарты. Найбольш весяліўся малодшы сын Малугі, Андрэй. Мне гэта не вельмі падабалася, але я рабіў выгляд, што ягоныя жарты і мяне забаўляюць. У адзін момант ён у мяне спытаўся, ці хадзіў я ў школу. Я сказаў, што хадзіў і вельмі добра вучыўся. Тады ён кажа мне:
– Калі хадзіў у школу, тады скажы мне, колькі будзе 7 разоў па 8?
– 56, – адказаў я адразу, увогуле не задумваючыся. Хай пераканаюцца, якая вялікая ў Савецкім Саюзе навука і культура.
– Добра, – прамовіў ён. – А які найвялікшы горад у свеце?
Я адказаў:
– Масква.
А ён запярэчыў і сцвярджаў, што Лондан. А пасля Лондана – Нью-Йорк… Вось найлепшы доказ таго, як здолела яго затлуміць і асляпіць англа-амерыканская прапаганда і рэклама. Але нічога, размаўлялі і бавіліся далей.
Пазней стары Малуга пачаў мне аб Амерыцы распавядаць. Аказалася, што ён 15 гадоў там жыў і працаваў на заводзе Форда ў Дэтройце. А потым вярнуўся з сабранымі грашыма і купіў сабе гаспадарку. Тады я спытаўся ў яго па-дзелавому, калі яму так добра там жылося, што нават мог шмат грошай адкладаць, каб гаспадарку купіць, дык чаму не застаўся там назаўсёды. Але ён мне адказаў, што вельмі занудзіўся па сваім краі і сваіх людзях. Таму і не застаўся там, хаця жыў і зарабляў вельмі добра.
Зацікавіла мяне тая Амерыка, таму я спытаўся, ці моцна над ім там здзекваліся і як білі, каб вялікія нормы з яго выціскаць. А ён адказаў:
– Я не ведаю ніводнага такога выпадку, каб там хтосьці рабочага ўдарыў. Рабочы там вельмі шануецца і мае вялікія правы.
– Ну тады голаду, мусіць, ты там нацярпеўся?
– Голаду? – стары рассмяяўся. – Аб голадзе і гаворкі няма. Еў я шмат і смачна. Нічога мне там не бракавала.
Зацікавіла мяне іншая праблема, таму я спытаўся ў яго:
– А як там паступаюць з тымі рабочымі, якія на працу спазняюцца?… Ці іх так, як у нас, на першы раз на тры месяцы ў турму садзяць, і толькі пасля другога разу канчаткова ў лагер высылаюць, ці адразу забіваюць?
Але стары адказаў мне на гэта ўхіліста:
– Тваё пытанне нават дурным мне здаецца. Па-першае, там ніякіх лагераў няма. А наступнае: на работу, калі няма жадання, можаш увогуле не прыходзіць. І працаваць можаш дзе хочаш. Натуральна, на працу трэба своечасова прыходзіць, каб быў парадак.
– Добра, – кажу я. – А калі хто далёка ад завода жыве, бо ў Амерыцы людзей шмат і не кожны можа побач жыць. Таму часам здарыцца яму спазніцца…
– Я – сказаў стары, – жыў у 25 кіламетрах ад завода, на якім працаваў, і ніколі не спазняўся. Будзільнік заўсёды ў час мяне будзіў, а гаспадыня, у якой я пакой здымаў, заўсёды мне сняданак у час гатавала. Таму з гэтым клопату ніколі не было.
Бачу я, што ён мяне зразумець не можа, таму тлумачу яму, як малому дзіцяці:
– Добра, жыў ты ў 25 кіламетрах ад завода. Таму толькі на дарогу да працы мусіў найменей як чатыры з паловай гадзіны траціць. А калі, напрыклад, вялікі снег дарогі заваліў, альбо пасля дажджу моцная твань утварылася, дык мог на гадзінку і спазніцца.
Ён рассмяяўся і сказаў:
– Балота там няма, бо ўсе дарогі заасфальтаваныя. А калі снег прайшоў, дык яго адразу спецыяльныя аўтамабілі з дарог зграбаюць. А 25 кіламетраў да працы я хадзіць не мусіў, бо ездзіў заўсёды. Увогуле там ніхто на вялікія адлегласці пешшу не ходзіць.
– Значыцца, мусілі штодзённа пропускі на праезд у амерыканскім НКВД браць!
– Ніхто ў Амерыцы пропуск на язду не патрабуе, і ніякага НКВД там няма. Хто хоча ехаць, той купляе білет і ўсё. А тыя, хто часта ездзіць, купляюць танныя сезонныя білеты.
– Ну добра, – гавару я, – а калі вагоны перапоўненыя і нават на даху месца няма, і з-за гэтага здарыцца спазніцца, а завод з-за таго панясе страты. Няўжо такіх асобаў у Амерыцы не караюць, а толькі цалуюць?
А ён кажа:
– Цяжка мне з табой размаўляць. У Амерыцы ніхто на дахах не ездзіць. Там усё падлічана і роўна столькі паяздоў альбо аўтобусаў курсуе, каб у кожнага было месца. Але я на працу на ўласным аўтамабілі ездзіў.
– На ўласным аўтамабілі!!!
– Так. Чаго ты здзіўляешся? Я там за ўвесь час два аўтамабілі меў. Першы прадаў, калі стары стаў, і новай канструкцыі купіў.
– А дзе ты грошы на пакупку аўтамабіля ўзяў?
– Як гэта, дзе?… Зарабіў.
– Каб набыць аўтамабіль?!
– Я яго не адразу купіў. Узяў у фірме задатак, а потым адпрацаваў у тэрмін. Першы аўтамабіль сплаціў за два гады. А на другі меў больш грошай і за год часу сплаціў. Зрэшты, там не толькі рабочыя, якія далёка ад працы жывуць, свае аўтамабілі маюць, але і тыя, хто блізка ад працы жыве. Толькі той аўтамабіль не купляе, хто не мае дзе гараж збудаваць альбо заарандаваць. А некаторыя проста не хочуць мець з ім клопату. На нашым заводзе вельмі мала было працаўнікоў, якія не мелі ўласных аўтамабіляў.
Паглядзеў я на яго – хацеў давесці што-небудзь да ягонага слыху. Але прамаўчаў. Толькі зразумеў з таго моманту, хто ён ёсць насамрэч і адкуль паходзяць і тыя фіранкі на вокнах, і добрыя боты на ўсіх! Адразу ўсё гэта мне зрабілася ясным. Гэтым, уласна, аўтамабілем ён сябе і выкрыў! Бо каб сказаў, што нейкі там рабочы, стаханавец, працаваў у Амерыцы шмат гадоў і да веласіпеда дакараскаўся, дык, можа, я яму і паверыў бы. Але аўтамабіль!… Мяне нават смех узяў, як уявіў сабе рабочага, які сядзіць ва ўласным аўтамабілі. Гэта непрыстойна нават!
Так, моцная, аднак, тая амерыканская прапаганда, калі нават тут здолела сваіх агентаў размясціць і блытаніну ў галовах распаўсюдзіць!… Каб я такое ў нас ад яго пачуў, дык ведаў бы, як паступіць з такім тыпам. А тут павінен заткнуцца і болей ні пра што не пытаццца. Бо мне нават страшна зрабілася. Гэта ж подлая нячэснасць, якая не мае межаў!
3 мая 1942 года.
Фальварак Буркі.
Я маю вольны час, бо сёння нядзеля, таму пішу далей. У пятніцу таксама не працаваў, паколькі пані Юзэфа зранку, падчас снядання, паведаміла мне:
– Апрані сёння добры гарнітур і адпачні. Работу на наступным тыдні прыспешым.
Здзівіўся я:
– Чаму сёння не працуем?
– Таму што рабочае свята: першае мая.
– І вы таксама гэта свята адзначаеце?
– Як хто хоча.
Дзіўны, аднак, народ, гэтыя палякі. Нават наша пралетарскае свята прысвоілі сабе. Але нічога, гэта мне прыдалося нават, бо я быў змучаны. Вядома: толькі ўдвох працуем, таму цяжка ўсё паспець. У калгасе дык нашу працу чалавек дваццаць рабілі б… Мне некалі пані Юзэфа сказала:
– Рабі колькі можаш, бо ты тут як на сваёй гаспадарцы. Ты працуеш для мяне, а я – для цябе. А абодва працуем дзеля таго, каб было нам з чаго жыць.
Вельмі прыемна мне было гэта пачуць, хаця, уласна, я павінен быў пры маёй выкшталцонасці не працаваць, а толькі працай іншых кіраваць. Але выглядала на тое, што я таксама памешчык, асабліва калі апрануць лепшае адзенне, навязаць гальштук і “Амегу” навідавоку прычапіць. Вельмі гэта прыемнае самапачуццё. Каб я мог яшчэ пакінутыя ў Вільні рэчы забраць, дык, можна сказаць, быў бы цалкам задаволены. Асабліва катарынкі мне не хапае, бо я чалавек пачуццёвы і музыку так жа моцна люблю, як і каўбасу.
На Сталіна я ўжо зусім не злуюся, бо хаця ён і іншародзец, але аказалася, што вельмі дбае пра рускія інтарэсы. І зусім не павінен ён у тым, што Гітлер нас ашукаў. Бо той такая шэльма, што ніякіх абяцанняў не выконвае і ганаровыя абавязацельствы парушае. Пані Юзэфа растлумачыла мне ўсё дакладна і сказала, што Сталін цяпер разам з Польшчай, Англіяй і Амерыкай супраць Гітлера змагаецца і падпісаў “атлантычную хартыю”, у якой сказана, што ўсе народы мусяць быць вольнымі і жыць без страху і ў дабрабыце. Гэта вельмі прыемна, нарэшце буржуазія зразумела, што без вольнасці жыць немагчыма. Таму ёсць надзея, што ўсе дзяржавы дабравольна далучацца да Савецкага Саюза. Толькі трэба перамагчы гэтую імперыялістычную заразу Гітлера. А тады атрымаецца і сусветны калгас збудаваць, усіх буржуяў, хто мае гадзіннікі і веласіпеды, выразаць і паўсюль наш рускі сацыялізм з дапамогай НКВД увесці.
Пасля добрага снядання пайшоў я ў адрыну і Інтэрнацыянал а таксама Ойча наш урачыста праспяваў. Бо я ўжо да той камуністычнай малітвы вельмі гожа рэвалюцыйную мелодыю падабраў. Таму часта спяваю яе ў гонар нашага БАЦЬКІ Сталіна.
Таварышам: генералу Сікорскаму
І прэзідэнту Рачкевічу.
10 мая 1942 года.
Фальварак Буркі.
Да Малугаў я хаджу цяпер кожную нядзелю, хаця функцыя старэйшага Малугі як капіталістычнага агента мне вельмі не падабаецца. Але дзеўкі вельмі прыгожыя, і хацеў бы я якую-небудзь з іх падчапіць. Калі быў у іх у апошні раз, дык малодшы сын Малугі Андрэй сказаў:
– Шкада мне цябе вельмі.
– Чаму? – спытаўся я.
– Таму што ты такі дурны… Задурылі цябе вашы палітрукі, і ты нічога пра свет не ведаеш. Нават пра тое, што ў вас робіцца, паняцця не маеш.
Вельмі прыкра мне было гэта слухаць. Але ці мог я яму сказаць, што я афіцэр, і што гэта яны– цёмная маса, а не мы. А ён далей гаварыў:
– Увогуле становішча тваё дрэннае. Бо калі Гітлер пераможа, дык ты будзеш вымушаны ўсё жыццё пад фальшывым прозвішчам жыць і ўсяго баяцца. А калі пераможа Расія, дык таксама ні вярнуцца дадому не здолееш, ні раскрыцца.
– Як гэта не здолею?
– Рэч ясная, што не здолееш, бо ці ў лоб табе пальнуць, ці на худы канец у лагер сашлюць за тое, што адстаў ад войска. Ты ж дэзерцір, а нават і здраднікам можаш залічыцца. Ведаю я вашыя парадкі.
– Але ж гэта яны мяне пакінулі і самі ўцяклі. Што ж я мусіў рабіць? Адзін немцаў затрымаць?
– А пра гэта цябе і пытацца не будуць. Я добра ведаю, што ў вас салдат, якога нават параненага пасля бою ў палон узялі, лічыцца здраднікам. А што казаць пра такога, як ты!
Падумаў я добра: праўду кажа. Дрэнная мая справа. Таму пытаюся ў яго:
– Што ж мне цяпер рабіць?
– Не ведаю, – адказаў ён. – Калі вашы ізноў сюды прыйдуць, дык куля цябе не праміне. Альбо куля, альбо смерць з голаду і надмернай працы ў лагеры. Адзінае, што цябе можа ўратаваць, дык гэта калі тут, пасля перамогі над Гітлерам, зноў вольная Польшча будзе. Вось тады ацалееш.
– Але ж тады вашы капіталісты мяне заб’юць!
– Якія там капіталісты, – сказаў Андрэй. – І навошта ім цябе забіваць? Набалакалі табе глупстваў, а ты і верыш рознай лухце. У нас жылі ў бяспецы і свабодна нават тыя, хто сюды яшчэ перад вайной з Расіі ўцякалі. І ніхто ім крыўды не рабіў.
– Але ж я рускі.
А ён кажа:
– У нас тут чужынцаў шмат было, і кожны мог свабодна жыць і працаваць, калі супраць нашых законаў не выступаў.
Сапсаваў мне настрой той Андрэй. Зразумеў я, што мая сітуацыя вельмі дрэнная. Не цікавілі мяне ўжо ні песні, ні пачастунак, ні дзеўкі. Нават раней дадому пайшоў. Спытаўся я ў пані Юзэфы:
– Пані вельмі адукаваная. А я хто – звычайны салдат і мала што ведаю. Няхай скажа мне пані праўду, ці перамогуць Гітлера?
– Натуральна, – адказала яна, – што перамогуць. Супраць яго зараз паўсвету змагаецца. Пакуль ён яшчэ трымаецца, але доўга не працягне.
– Добра, – кажу. – А калі гітлерцаў адсюль выганяць, дык якая тут будзе ўлада: англійская ці савецкая?
– Ні англійская, ні савецкая, – адказала яна.– Тут зноў будзе Польшча, як і была. За гэта ж змагаліся і змагаемся ўвесь час з Германіяй… Наша вольнасць гарантавана міжнароднымі дамовамі. Бо за тое, каб тут была чужая ўлада, змагацца не было б патрэбна. А з Расіяй наш галоўны лідэр, генерал Сікорскі, паразумеўся. Ён зараз у Англіі жыве. А калі з немцамі скончым, дык ён адразу сюды з польскім войскам прыбудзе.
– Дык гэты Сікорскі для вас такі ж, як раней быў Пілсудскі?
– Зразумела, і ўвесь народ верыць і чакае, калі ж ён тут з’явіцца. І ўрад наш разам з прэзідэнтам таксама сюды прыедзе і будзе Польшчу адбудоўваць пасля тых спустошанняў, якія нам нарабілі савецкая і нямецкая акупацыі.
– А хто ў вас зараз найгалоўнейшы… Вось, у нас Сталін. А ў вас?
– У нас прэзідэнт Рачкевіч.
– Рачкевіч?
– Так.
– З гэтага вынікае, што вы двух правадыроў маеце. Адзін цывільны – гэта прэзідэнт. А другі вайсковы – генерал Сікорскі. Гэта дрэнна.
– Чаму?
– Бо парадку няма. Невядома нават, каму тэлеграмы дасылаць з выразам любові і адданасці. І войска не ведае, аб кім песні спяваць.
Тады мне пані Юзэфа доўга аб палітыцы, аб дэмакратыі і аб розных іншых справах апавядала. Але я гэтым усім мала цікавіўся. Найгорш было тое, што мая сітуацыя зараз вельмі дрэнная. Нашы прыйдуць – куля ў карак! Немцы злапаюць – куля ў лоб! І аказалася, што адзіныя, на каго я магу разлічваць, дык гэта палякі. На іх буржуйскі, панскі ўрад. Вось да чаго справы дакаціліся!
Я амаль усю ноч не спаў і толькі аб усім тым думаў. Бо выйшла так, што я дэзерцір, вораг народу і пралетарыяту. А ў чым я павінен? Заўсёды ж у першую чаргу любіў Сталіна і Расію. Заўсёды іх шанаваў і любіў, так, як належыць кожнаму чэснаму і шляхотнаму камуністу ва ўсім свеце. І толькі кулю ў лоб альбо сасланне ў лагер заслужыў!… Нават аказалася, што толькі буржуазія і капіталісты могуць мяне з гэтай сітуацыі выратаваць і жыццё мне даць… Вельмі прыкрае такое самапачуццё. Вось.
Вымушаны я буду навучыцца размаўляць па-польску а таксама вывучыць словы польскага Інтэрнацыяналу, а таксама мелодыю ягоную дакладна даведацца. А Запіскі мае мушу прысвяціць ажно дзвюм асобам адразу. Тым генералу Сікорскаму і прэзідэнту Рачкевічу. Толькі каго з іх першым назваць? Гэта вельмі істотна, і я баюся, каб не зрабіць памылкі. Але хіба лепей генерала. Бо ён як Гітлера прыкончыць, дык, рэч вядомая, уладу ў свае рукі залапае і прэзідэнта таго адразу як-небудзь спрытна зліквідуе. Таму і будзе першым у дзяржаве. А калі памылюся з важнасцямі персонаў, тады буду вымушаны выбачэння прасіць і сазнацца польскаму НКВД, што гэта мяне немцы падгаварылі, я ж ад дурноцця паслухаўся. Можа, тады больш лагоднае пакаранне адмераюць. Так, вельмі цяжка мне да новых акалічнасцяў прыстасоўвацца.
Пачаў я штодзённа прасіць пані Юзэфу, каб яна мне абавязкова партрэты прэзідэнта Рачкевіча, генерала Сікорскага, а таксама Пілсудскага купіла. Сказаў, што заплачу за іх любую цану. Гатовы нават гадзіннік прадаць, абы толькі іх мець.
– Навошта яны табе патрэбны? – спыталася яна ў мяне.
– Вельмі люблю я тых правадыроў і бацькаў польскага народу!
Паабяцала яна мне, што калі будзе ў Вільні, дык пастараецца тыя партрэты знайсці. Гэта было б цудоўна! Я б тады пасярэдзіне Пілсудскага павесіў. Гэта як той іх капіталістычны Ленін. А злева і справа Сікорскага і Рачкевіча. Гэта як Сталін і Молатаў. Толькі мушу, канешне, даведацца, як імя капіталістычнага Маркса. Бо вельмі прыдалося б і ягоны партрэт павесіць. Добра было б і партрэт начальніка рэакцыйнага польскага НКВД прыдбаць. Бо інакш можа атрымацца істотнае адхіленне ад буржуазнай генеральнай лініі.
11 чэрвеня 1942 года.
Фальварак Буркі.
У канцы мая пані Юзэфа паехала ў Вільню, а калі праз тры дні вярнулася, дык прывезла для мяне вялікі партрэт Пілсудскага і фатаграфію Сікорскага, а таксама Рачкевіча, выразаныя з нейкіх даваенных ілюстраваных выданняў. Партрэт Пілсудскага мне вельмі падабаецца, але фатаграфіі абодвух цяперашніх правадыроў на тонкай паперы і ўвогуле дрэнныя. Але я іх наклеіў належным чынам на кардонку і ў маім пакойчыку на сцяну павесіў. Але праз некалькі дзён пані Юзэфа іх ўбачыла і загадала зняць. Чым я быў вельмі здзіўлены.
– Чаму? – спытаўся я. – Гэта ж правадыры польскага народу. Трэба каб кожны, хто іх любіць, меў іх партрэты на сцяне.
– У нас такога звычаю не было, – сказала пані Юзэфа. – А партрэты гэтыя ў цяперашняй сітуацыі могуць прывесці да няшчасця. Прыйдуць сюды паліцыя ці немцы і калі заўважаць, дык могуць нас арыштаваць. Здымі і схавай!
Зняў я партрэты і ў адрыне схаваў. Але добра гэта сабе запомніў і вырашыў, што калі тут будзе ізноў Польшча, дык я адразу дакладу іхняму фашысцкаму НКВД, што яна не дазволіла мне партрэтаў правадыроў на сцяне мець. За гэта моцнае пакаранне яе напэўна напаткае. Я ж вызначуся і буду мець прызнанне ў гэтай шаноўнай установе, якая змагаецца супраць ворагаў капіталістычнага люду.
Праз некалькі дзён я сказаў пані Юзэфе, што вельмі хачу вывучыць польскую мову, бо калі тут будзе Польшча, дык не збіраюся ў Расію вяртацца. Яна ахвотна на гэта згадзілася і адразу пачала мяне вучыць. Толькі мне вельмі не падабаецца іхні капіталістычны алфавіт. Бачна, што яго прыдумаў нейкі закасцянелы рэакцыяніст. Літары смеху вартыя. Але пані Юзэфа сказала мне, што гэта лацінскі алфавіт і што ім карыстаюцца ўсе еўрапейскія краіны, Амерыка і шмат іншых краін, бо ён зручны і просты.
Пачаў я паволі літары пазнаваць, а таксама чытаць і пісаць. А размаўлялі мы цяпер толькі па-польску. Адзінае, калі я чаго не мог добра зразумець, дык пані Юзэфа па-руску мне тлумачыла.
Аднойчы спыталася яна ў мяне аб жыцці ў Савецкім Саюзе. Папрасіла:
– Скажы мне, Янка, праўду, як вы ўвогуле там жывяцё? Я пра гэта сама шмат ведаю, але і ты можаш мне шмат цікавых рэчаў распавесці. Добра разумею, што вы няшчасныя і што з дзяцінства так выхаваны, каб ніколі праўды не казаць. Адно дзяўбецё, як папугаі тое, што вам савецкая прапаганда ў галаву ўбіла. Але ты тутэйшае жыццё добра паглядзеў і можаш яго з вашым параўнаць. Таму скажы, ці лепей табе было ў Расіі і ці сапраўды жыццё рускага народу лепей за наша?
Задумаўся я: што ёй сказаць? Скажу праўду – чорт яго ведае, што з таго можа ў будучыні атрымацца! Калі нашы сюды вернуцца, дык яна можа на мяне ў НКВД данос зрабіць. Калі ж і далей буду хлусіць, дык падумае, што ў мяне фальшывы характар. Яна, пэўна, убачыла, што я баюся шчыра адказаць і так азвалася:
– Ты ў мяне жывеш даўно і ведаеш, якая я. Можаш мне смела ўсё казаць і быць упэўненым, што ніякай прыкрасці з гэтага ты мець не будзеш. Я і без цябе вельмі шмат ведаю аб жыцці ў цяперашняй Расіі. І не толькі аб Расіі, але і пра ўвесь свет. Сама заўсёды гаварыла і гавару табе толькі праўду. А ты альбо хлусіш, альбо выкручваешся, каб праўду не казаць. Я нават падумала, што ты вельмі хітры і вераломны, хаця я да цябе як маці да сына стаўлюся і ўсё што магу раблю, каб табе тут добра было.
Зразумеў я, што мушу ёй праўду расказаць… Такую праўду, аб якой я нават думаць не хачу. Зрэшты, калі тут Польшча будзе, дык я нават не вельмі рызыкую. Бо ў Расію вырашыў ніколі добраахвотна не вяртацца, паколькі тут як парабак жыву лепей і з’яўляюся больш шанаваным чалавекам, чым у Расіі як афіцэр.
Азірнуўся я, каб пераканацца, ці не чуе нас раптам яшчэ хто-небудзь, і гавару ёй:
– Жылі горш, чым у вас псы. Нічога ў нас добрага не было, няма і ніколі не будзе. Працуем без канца і краю, але нават дрэннай ежы ўдосталь не маем. І кожны кожнага баіцца. Мяне дома маці і бацька баяліся, бо ў школах намаўлялі нас за бацькамі сачыць і ўладам пра ўсё даносіць. Не было ні адзення добрага, ні абутку, ні ежы. Хадзілі ў лахманах, галадалі і верылі, што гэта вялікае шчасце. Бо думалі, што за граніцай яшчэ горш. Што ў вас людзі зямлю ядуць і кару з дрэваў.
– А ці не маглі па радыё загранічным пачуць альбо ад старэйшых людзей даведацца, як дзе ў іншым месцы людзі жывуць альбо ў Расіі да рэвалюцыі жылі?
– За ўсё сваё жыццё я такога радыё, каб можна было загранічныя станцыі слухаць, і не бачыў нават. А старыя людзі пазагінулі альбо вымушаныя маўчаць. Толькі калі я сюды прыйшоў, дык убачыў упершыню, як добра могуць людзі жыць. Спачатку нават думаў, што ўсё гэта – капіталістычная прапаганда, альбо што тут усе – буржуі. Толькі потым пераканаўся, што тут нават рабочы мае такое жыццё, аб якім мы і марыць не можам. Шмат рэчаў я дагэтуль зразумець не магу. Але добра разумею тое, што нас падманвалі ўсё жыццё.
– Няшчасны вы народ, – сказала пані Юзэфа.– Але будзь упэўнены, што пасля вайны гэта зменіцца. Маладыя людзі таксама даведаюцца, якое ў свеце жыццё, і не захочуць жыць далей у такой страшнай няволі і паняверцы.
– Нічога ў нас не зменіцца і нічога ўвесь народ аб лепшым жыцці ведаць не будзе. Бо хто што ведае, калі ацалее, дык нават ніводным словам з іншымі не абмовіцца. А калі б нават уся Расія пра гэта ведала, дык таксама нічога зрабіць было б немагчыма. Такі ўжо наш лёс. Толькі капіталісты, калі захочуць, здолеюць у Расіі новае жыццё пабудаваць. Але толькі тады, калі скінуць наш урад і ліквідуюць НКВД. Самі ж мы і праз тысячу гадоў не вызвалімся.
Не разумею, як я надумаўся расказаць усё гэта пані Юзэфе. Першы раз у жыцці некаму (і сабе самому) праўду пра ўсё гэта паведаміў. Шкадую нават пра гэта, але нічога ўжо не зробіш. Зрэшты, калі што, дык не прызнаюся, што такое казаў. Могуць забіць нават, але не прызнаюся. Злуюся на сябе і на пані Юзэфу, што такая размова ў нас адбылася. Ведаю, што нікому яна пра яе не данясе, бо і сама б тады была ліквідаваная. Але вельмі мне прыкра, што капіталістаў хваліў, а наш расійскі ўрад крытыкаваў.
З таго дня я пачаў часцей пра гэтыя справы гаварыць. Я ўжо нічога не хаваў, бо быў упэўнены, што нашы сюды ўжо ніколі не прыйдуць. Калі Германія вайну выйграе, тады наш урад ліквідуюць, НКВД павыразаюць і паразганяюць і свой парадак увядуць. Калі ж Англія з Амерыкай перамогуць, дык яны ўсё вернуць і тут, хутчэй за ўсё, ізноў будзе Польшча. Нягледзячы на тое, я баюся гэтых думак і пачаў дрэнна спаць па начах. Увесь час мне сняцца арышты, даносы, высылка ў лагер, турмы, экзекуцыі…
Аднак жа і шчаслівы я быў, калі жыў у Расіі і пра ўсё тое, што цяпер ведаю, нічога не ведаў. Што з таго, напрыклад, што я цяпер маю добры касцюм, чаравікі і гадзіннік, калі тут кожны мае гадзіннік і ў скураных чаравіках альбо ботах ходзіць. Альбо тутэйшая добрая ежа… Калі яна ёсць заўсёды, дык і думаць аб ёй няма чаго. А як у Расіі часам фунт цукру на паёк атрымліваў, дык ганарыўся і быў вельмі задаволены, бо ведаў, што цябе надзвычайна адзначылі і атрымаў ты вялікае шчасце. Натуральна, былі мільёны такіх, хто заўсёды галадаў і ў рыззі хадзіў. Але што мне было з таго? Кожны ж пра сябе павінен дбаць. Я ж належаў да лепшага класу, быў афіцэрам і камсамольцам, таму мяне мусілі болей цаніць, чым нейкага там абывацеля. А цяпер як парабак я жыву лепей, чым раней як афіцэр, але ніякай спецыяльнай павагі не маю, кожны мяне дурнем лічыць і ніхто мне не зайздросціць. Там я мог з часам высокае становішча заняць, а тут да канца жыцця парабкам застануся. А калі нават ажанюся тут і здолею ўласную гаспадарку закласці, дык такіх гаспадароў тут поўна паўсюль… Раней я думаў, што з’яўляюся вельмі шчаслівым чалавекам, бо жыву ў Расіі, а не за граніцай. А цяпер ведаю, што гэта было маё глупства. Але ад гэтага я лепей не пачуваюся.
Да Малугаў я і надалей хаджу увесь час па суботах альбо па нядзелях. Усе там вельмі добра да мяне ставяцца, а адна з дачок, Антося, дык нават вельмі зычліва на мяне пазірае і ахвотна са мной размаўляе. Ведаю, нядобрай дарогай Малуга да свайго багацця ішоў, але што мне з таго? Зрэшты, калі ён і з’яўляецца агентам амерыканскіх капіталістаў, дык мне гэта аніяк не шкодзіць. Няхай ужо лепей тут будуць амерыканцы, чым немцы альбо бальшавікі. Бо тады я буду ўпэўненым у сваім жыцці.
Некалькі разоў стары Малуга выцягваў мяне на размову аб Савецкім Саюзе. Але я заўсёды гаварыў яму, што мала аб тым ведаю, паколькі быў звычайным рабочым і паходжу з сялянскай сям’і. У войску ж быў радавым, узятым падчас мабілізацыі. Але аднойчы ён мне сказаў так:
– Круціш ты, хлопча, языком, як пёс хвастом. Усё ты ведаеш, але гаварыць баішся ці не хочаш. Так цябе палітрукі выдрэсіравалі.
А Андрэй неяк са мною доўга ў полі размаўляў. Палі нашыя побач, таму калі мне пані Юзэфа па палудні есці прынесла, дык і ён прыйшоў да мяне пабалакаць. Дзве рэчы мне расказаў. Гаварыў, што перад вайной тут амаль усе маладыя хлопцы за Савецкі Саюз выступалі і было шмат такіх, хто належаў да камуністычнай партыі.
– Мне цяжка ў гэта паверыць, – прызнаўся я.
– Шчырую праўду табе кажу, – запэўніў Андрэй. – Я таксама быў супраць польскага ўрада. Мы чыталі розныя вашы часопісы і брашуры. Часам прыязджалі да нас камуністы з павету альбо з Вільні. І амаль уся моладзь за Расію была. Бо мы думалі, што ў вас там сапраўды вялікі дабрабыт і вольнасць. Што падаткі вельмі малыя, што жыццё вясёлае. Некалькі дзясяткаў нашых хлопцаў нават праз граніцу ў Расію пайшлі. Але вярнуўся толькі адзін і пачаў нам апавядаць, што ў вас не рай але пекла. Такія гісторыі нам апавядаў, што ажно злосць брала, бо паверыць у такое не маглі. Думалі, што паліцыя яго перакупіла, каб супраць Саветаў агітацыю праводзіў. Пазней застрэлілі яго праз вакно ва ўласнай хаце. Дагэтуль ніхто не ведае: хто яго забіў… Але пасля таго, як вы самі сюды прйшлі, дык мы адразу ад камунізму вылячыліся. Чаго польская паліцыя і ксяндзы з амбонаў за 20 год не зрабілі, дык вы тое самі за 20 дзён здзейснілі. Нават так сталася, што Германіі аддаем перавагу ў параўнанні з вамі, хаця гэта таксама наш вялікі вораг і піяўка добрая. Але як свіння ў мужыцкую хату не лезе, партрэтаў Гітлера паўсюль не вешае і ў людзей боты з ног не здзірае.
На заканчэнне ён сказаў мне вось што:
– Ведаеш, чым вы нас найбольш узялі, пакуль мы вас не ведалі?… Песнямі… Усе гэтыя песні вашы аб вольнасці, аб каханні, аб свабодзе, аб радасным жыцці савецкім, спявалі і да вас нашы сэрцы цягнуліся. А цяпер мы нават з чортам паспявалі б, абы толькі вас д’яблы ўзялі!
Другі раз пачуў я амаль тое ж самае. Бо ў Вільні мне некалі контрык Колька пра такое ж балакаў. Таму мяркую, што і ён закасцянелы рэакцыяніст. Толькі цяпер я зразумеў, што нас любяць толькі там, дзе ў вочы не бачылі. Кепскае гэта самапачуццё. Ніколі не прызнаюся, што быў камсамольцам і афіцэрам. Зрэшты, мне і не паверылі б. Бо нават як салдат я для іх занадта дурны.
15 лістапада 1942 года.
Фальварак Буркі.
Даўно не пісаў. Было і нават шмат цікавых, хаця і дробных спраў, але нічога настолькі істотнага, каб абавязкова трэба было занатоўваць. Акрамя таго было шмат работы, таму калі знаходзілася вольная гадзіна, дык лічыў за лепшае адпачыць альбо схадзіць да Малугаў, чым пісаць.
Цяпер жа большасць работ скончылі. Са жнівом самі б рады не далі, але дапамаглі суседзі. Акрамя мяне і трох Малугаў, працавала яшчэ пяць кабетаў з суседства. Хутка работу скончылі і пані Юзэфа для іх у суботу ўвечары пачастунак наладзіла. Было шмат рознай ежы і нават пара бутэлек гарэлкі. Весела бавіліся.
З бульбай у нас яшчэ лепей атрымалася, бо з гораду кабеты для капання прыйшлі і шэсць дзён працавалі. Я толькі плугам барозны адкідаў, а бабы збіралі бульбу і скідалі на воз. Тым часам пані Юзэфа ў доме працавала і для нас усіх ежу гатавала. Зрабілі на зіму два вялікіх капцы бульбы, а рэшту ссыпалі ў склеп. Карацей, у нашай гаспадарцы ўсё ў парадку. Цяпер я паволі дровы на зіму нарыхтоўваю. Дужага лесу ў нас няма, толькі маладняк, таму я там, дзе дрэвы густа растуць, выбіраю бярозкі, алешынкі, сасёнкі і ссякаю іх. А ўзімку, калі снег спадзе, звязу ўсё дадому. Так што паліва будзем мець надоўга.
Пані Юзэфа сказала, што на зіму зробіць мне добрае паліто. Яна мае такое пасля аднаго з сыноў. Вельмі добры матэрыял і пашыта прыгожа. Трэба будзе толькі троху перарабіць, каб лепей мне пасавала. Я гэтым вельмі ўсцешаны. Буду і я нарэшце, як сапраўдны буржуй, у паліце шыкаваць.
Мы маем ужо трыццаць курэй і гадуем тры парсюкі. Аднаго пані Юзэфа мяркуе перад Калядамі забіць, каб на зіму было мяса і тлушч. Цяпер пані Юзэфа кожны тыдзень на ўласным кані і возе на рынак ездзіць і возіць на продаж масла, яйкі, гародніну. Гарод яна зрабіла вялікі, таму мы маем мноства памідораў, агуркоў, капусты. Карацей, гаспадарка наша моцна выправілася і нават маем намер лепшага каня купіць.
Аднойчы я знайшоў у пралеску старыя акопы. Зараслі яны розным пустазеллем і травой, але глыбокія і цягнуцца праз увесь гай. Пані Юзэфа сказала мне, што акопы тыя засталіся пасля вайны 1914-18 гадоў, бо тут пэўны час лінія фронту праходзіла. Яшчэ там, пасярод гаёчка, вялікі падземны бункер ёсць. Столькі часу мінула пасля той вайны, а бункер ячшэ і зараз у добрым стане. Я туды саломы занёс і летам, у спёку, спаць у бункер хадзіў. Там, калі печку зрабіць і новыя дзверы ўставіць, дык і ўзімку жыць можна, бо ён глыбокі і тоўстым слоем зямлі пакрыты. Яго там знайсці цяжка, бо з усіх бакоў і нават зверху хмызняком зарос.
Пані Юзэфа працягвае далей вучыць мяне чытаць і пісаць па-польску. А размаўляем цяпер толькі па-польску і ўжо добра на гэтай мове разумеемся. Можа, нават лепей гавару за тутэйшых мужыкоў, бо іхняя мова мяшаная з беларускай і некаторыя словы яны перакручваюць. А пані Юзэфа чыста па-польску гаворыць. Я нават некалькі кніжак прачытаў, але не ўсё мог зразумець, таму пані Юзэфа заўсёды мне цяжкія месцы тлумачыла.
Да Малугаў далей працягваю хадзіць у нядзелю альбо ў суботу. Яны вельмі добра да мяне ставяцца і высмейваць нават перасталі. Толькі зараз я зразумеў, што стары Малуга ніякі не капіталістычны агент і сапраўды ў Амерыцы на працягу 15 год працы столькі грошай сабраў, каб мець магчымасць вярнуцца і купіць тут гаспадарку. Мяне неяк перад тым збянтэжыла ягонае апавяданне пра ўласны аўтамабіль. Але пазней я спытаўся аб тым у пані Юзэфы, і яна мне саказала, што ў Амерыцы насамрэч шмат звычайных рабочых маюць уласныя аўтамабілі. І гэта не праблема, таму што там на кожных чатырох ці пяцёх чалавек па аўтамабілі прыпадае. Таму каб амерыканцы дамовіліся на адзін дзень і гадзіну, дык усё іх насельніцтва адначасова магло б на аўтамабілях ехаць. Дзіўная гэта краіна! А ў нас так шмат пісалі і гаварылі нам, што там пачварная галеча і гвалт. Што там людзьмі гандлююць, як псамі, што пануе голад, што не хапае школ і бальніц. Што рабочых за розную драбязу забіваюць і садзяць у турмы. Спрытна ж, аднак, дурылі нас нашыя ўлады і дурняў з нас фабрыкавалі. Да таго ж у нас ва ўсёй Расіі не знойдзеш нават аднаго рабочага, які б меў аўтамабіль. І не толькі аўтамабіль, але і шматлампавае радыё альбо добры гадзіннік ці прыстойны касцюм. Калі тут, у Польшчы, людцы жывуць у параўнанні з намі выдатна, што ўжо пра Амерыку казаць!
Я зараз з пані Юзэфай часта аб Расіі балакаю і пра ўсё, як там ёсць, праўду ёй апавядаю. Але зусім усё распавесці дык мне страшна і сорамна. Бо і так я сярод іх як дзікі чалавек. Толькі ў Польшчы пачаў свет пазнаваць і добрае жыццё ўбачыў. Акрамя таго добра тое, што нікога, акрамя немцаў, я не баюся. Бо насельніцтва тут такое, што даносаў не робіць і адзін аднаму наўмысна не шкодзяць.
Паколькі я пазнаёміўся з некалькімі мужыкамі з ваколіц, дык аказалася, што Малугі сапраўды не такія багатыя, як я сабе ўяўляў напачатку. Іншыя больш зямлі маюць. У некаторых ёсць лугі альбо кавалкі лесу і жывуць значна лепей за Малугаў. Аказалася, што і без калгасаў мужыкі ў стане добра гаспадарыць. Бо ў нашых калгасах людцы працуюць цэлымі днямі, а нават хлеба досыць не маюць.
Успомнілася мне наша песня, якую ўсе паўсюль спяваюць і па радыё ўвесь час граюць:
Хараша страна мая радная:Многа ў ней лесоў, палей і рек.
Я другой такой страны не знаю,
Гдзе так вольна дышыць чалавек!
Уся Расія гэтую песню спявае і верыць, што ў нас лепей, чым дзе. І я так думаў. І польскія хлопцы – пакуль нас не ўбачылі – таксама аб Расіі так думалі і аб нашым праўленні марылі. А цяпер яны яе інакш спяваюць:
Я другой такой страны не знаю,Гдзе так вольна дохне чалавек!
Альбо так:
Многа ў ней лесоў, рек і палей!Я другой такой страны не знаю,
Гдзе фунт хлеба стоіт пяць рублей!
Так, упакавалі нас у бутэльку бацькі рэвалюцыі! У бутэльку ўпакавалі, прапагандай закаркавалі і на назаўсёды дурнямі зрабілі.
Андрэй нядаўна ў мяне спытаў:
– Скажы ты мне, чаму ваша Расія, маючы такія багацці на зямлі і ў зямлі, так дрэнна жыве? Бачыш сам, што ў нас у Польшчы цесна, зямлі для ўсіх бракуе, але аднак добра сябе ўтрымліваем і нават перад вайной іншым дзяржавам быдла прадавалі. А вы маглі б паўсвету карміць, а тым часам самі галадаеце. І гэта столькі гадоў!
А стары Малуга некалькі разоў апавядаў мне аб тым, як жылося за царскай Расіяй. Казаў, што ўсяго ажно празмерна было, хаця царскі ўрад і не ўмеў добра кіраваць дзяржавай. Што было зашмат свабоды. Што рабочы мог працаваць дзе хацеў. І што не толькі на хлеб і беднае жыццё зарабляў, але і на прыстойнае ўбранне і жыццё добрае. А каму ў Расіі не падабалася, той мог свабодна адтуль выехаць за граніцу. Так як ён сам і зрабіў.
Я яму паверыў, бо пераканаўся, што ён заўсёды толькі праўду гаворыць. Паверыў і зразумеў, што рэвалюцыя ў Расіі не дзеля таго адбылася, каб рабочага і мужыка ад эксплуатацыі вызваліць, але дзеля таго, каб іх абдурыць, абрабаваць, укінуць у галечу і зрабіць суцэльнымі нявольнікамі. І што толькі на карысць жменькі людзей тая рэвалюцыя атрымалася, бо жывуць яны цудоўна. А для мільёнаў звычайных абывацеляў гэта найстрашнейшая катарга.
– Скажы ты мне, – спытаўся я ў Малугі, – чаму мы нічога не маем? Гэта ж не можа быць, каб 1000 альбо нават сто тысяч чалавек, якія лепшае становішча займаюць і намі кіруюць, зжыралі ўсё, што вырабілі сваёй працай 160.000.000 грамадзянаў Расіі.
– На ўзбраенне ўсё ідзе і на загранічную прапаганду, – сказаў Малуга. – Акрамя таго ваш урад зусім не хоча, каб народ быў сытым і дастатак меў. Яны добра ведаюць, што сыты чалавек пачынае аб чым-небудзь іншым, акрамя ежы, разважаць. А так кожны думае толькі пра тое, каб з голаду не здохнуць і голым не хадзіць, і баіцца гэту магчымасць страціць. А адначасова яму столькі гадоў убіваюць у галаву, што нідзе на свеце так добра не жывецца, як у іх. Ты ж таксама у гэта верыў. А тым часам за вашыя грошы за граніцай ідзе вялізная прапаганда вашага сацыялізму, вольнасці, культуры, дабрабыту. І людцы ў гэта вераць, так як і мы ў Польшчы, большасць людзей, верылі, што толькі вы нам вольнасць і шчасце можаце даць.
Такім чынам паволі-паволі ў мяне пачалі вочы на ўсё адкрывацца. І ажно страх мяне апанаваў пры думцы, што я мог зноў у Саветах апынуцца! Цяжка мне было б там жыць пасля таго, што я ў Польшчы ўбачыў і чаго пра свет даведаўся.
Цяпер я пастаянна выпытваю ў пані Юзэфы пра палітычныя навіны, бо ведаю, што яна, калі мяне дома няма альбо, можа, па начах, загранічнае радыё слухае і ведае, што робіцца ў свеце. Сказаў я ёй, што вельмі баюся, каб нашы сюды не вярнуліся. Але яна мяне супакоіла. Сказала, што Гітлер шмат рускіх знішчыў і што расійская армія панесла вялізныя страты. Так што, калі Англія і Амерыка Расіі не дапамогуць, Гітлер яе прыкончыць. Але цяпер саюзнікі вялізную колькасць рыштунку і ваенных матэрыялаў, а таксама правіянту, пасылаюць караблямі ў Расію. І адначасова робяць моцныя налёты на Германію і руйнуюць нямецкія парты, гарады, а таксама прамысловыя раёны. Таму калі перамогуць разам, дык і Расія, напэўна, стане іншай. Тады Польшча ізноў атрымае вольнасць і будзе цалкам незалежнай.
Гэта мяне вельмі ўсцешыла, бо я ведаю, што ад нашых ні на што іншае, акрамя смерці, спадзявацца не магу. Калі б нават не ліквідавалі адразу, дык мусіў бы да канца жыцця ў лагеры працаваць празмерна і гінуць задарма. Цяпер я гэта добра разумею, але ад гэтага мне толькі страшна робіцца.