Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі
(ад 17 верасня 1939 г.)
Пясецкі Сяргей
1 студзеня - 17 кастрычніка 1941
1 студзеня 1941 года.
Вільнюс.
Вялікаму Сталіну ура! ура! ура!
Вялікаму Гітлеру ура! ура! ура!
Зайграў я два разы марша на катарыне ў гонар вялікіх правадыроў сацыялістычных народаў і сабраўся пісаць… першы раз у Новым годзе. Зычэнняў спецыяльных у мяне няма, бо, можна сказаць, мае найцяжэйшыя прагненні і мары споўніліся. Далей жа буду рэалізоўваць усё планава: па меры надыходу налічкі. Я маю, што праўда, 1500 сабраных рублёў, але грошай тых не кранаю і кожны месяц дадаю яшчэ патроху. Я вырашыў сабраць вялікую суму грошай для добрага самаадчування. Але ідзе гэта вельмі марудна. Аднак капітал сабраць не такая ўжо і лёгкая справа, як некаторыя гэта сабе ўяўляюць. Нашмат практычней і хутчэй хапануць каму кольвек ужо сабранага. Але ні разу ніякай такой магчымасці мне не надарылася. Аднак надзеі на гэта не губляю, асабліва калі мудрая, мірная палітыка нашага таварыша Сталіна будзе ісці і надалей у тым кірунку і ў такім жа тэмпе, як з верасня 1939 года. Вельмі я ЯМУ за гэта ўсё ўдзячны. А асабліва ўсцешвае мяне той дэмакратычны інструмент, катарынка. Удзячны таксама Кольку за тое, што мне яго прадаў. Толькі адно мне не падабаецца, што Колька зацвярдзелы контрык2 .
Прыйшоў ён да мяне неяк напрыканцы снежня і механічны ліхтар прынёс на продаж. Вельмі хітрая штука. Можна сказаць, цуд тэхнікі. Нават батарэі не трэба, толькі вузкі металічны рычаг далонню націскай і яна свеціць. Цэлая электрастанцыя ў адной прыгаршчы. А яшчэ адна прыемнасць, што пры націсканні вурчыць, як матор аўтамабіля ці самалёта… Усе ўжо здалёк чуюць, што ідзе цывілізаваны чалавек. Колька распавёў мне, што гэта нямецкае вынаходніцтва. Але хлусіць, напэўна. Немцы такое маглі вырабіць толькі таму, што нашы фабрыкі на падобныя дробязі не маюць часу. Аднак вынаходніцтва напэўна ж рускае. Заграніца ж толькі з таго і жыла, што нашы вынаходніцтвы скрадала і эксплуатавала.
Сказаў я пра гэта Кольку, а той смяецца. Троху ён мне Ліпу з Ліды нагадвае, толькі больш далікатны і абы-дзе контррэвалюцыйных рэчаў не кажа. Спытаўся ён у мяне:
– Што ж такога вы вынайшлі, што ў вас заграніца скрала?
А я заявіў праўдзіва:
– Усё: электрычнасць, радыё, тэлеграф, самалёты, паравозы, падводныя лодкі, тэлефон. Магу гэта табе даказаць. Бо ў кніжках пра гэта пішуць.
А ён як пачне смяяцца, што мне нават прыкра зрабілася, што такі спрытны чалавек і нават зусім чэсны, да такога ўзроўню неўсведамлёны і аслеплены капіталістычнай прапагандай. Потым ён сказаў:
– Калі не будзеш злавацца, дык я табе скажу, што вы вынайшлі.
– Добра, – кажу. – Слухаю.
– Толькі дзве рэчы. Першая, самавар. А другая – паравая лазня. І то нават не вы першыя вынайшлі, бо самавары кітайцы мелі, калі Расіі нават пачатку не было. А паравая лазня была вядомая таксама на Усходзе і ў Рыме некалькі тысячаў год таму.
– Такім чынам, з тваіх словаў атрымліваецца, што ў нас нічога добрага няма?
– Чаму не?… Маеце добрую прапаганду… Найлепшую ў свеце… Як я вашых кніжак начытаўся, фільмаў наглядзеўся, песенек аб вольнасці наслухаўся, дык нават уцячы збіраўся з Польшчы ў Расію. А як вы сюды прыйшлі, дык паглядзеў, што ў вас ёсць і якія вы самі ёсцека, дык, каб ведаў, што назаўсёды тут застанецеся, куды б заўгодна ўцёк. Нават да мурынаў у Афрыку… Я ведаю, што ты гэтага зразумець не здолееш і нават слухаць баішся. Але так яно і ёсць. Ты можа, і сам інакш ужо думаеш, але сказаць гэтага не можаш.
Таго, што ён казаў, я не вельмі спалохаўся, бо ведаў з уласнай дасведчанасці, што палякі заўсёды на такія падазроныя палітычныя тэмы размаўляюць, але ўладам пра гэта не даносяць. Але мне было прыкра, што такі прыемны чалавек з’яўляецца такім страшна культурна адсталым. Не хацеў я з ім доўга пра гэтыя справы размаўляць, бо ведаў, што з цягам часу і ён гэта ўсвядоміць, толькі спытаўся ў яго:
– Скажы ты мне: калі пры вашым капіталістычным ладзе лепш жылося, дык навошта ў вас рабочыя пастаянна забастоўкі арганізоўвалі?
– Для таго, – адказаў ён, – каб ім яшчэ лепей было. А ў вас можна з голаду і перапрацавання здохнуць, але забаставаць немагчыма.
– Ясная рэч, што немагчыма, – кажу. – Бо калі маем рабоча-сялянскую ўладу, дык як супраць сябе саміх страйкаваць? Гэта ж было б тое самае, каб чалавек сам сябе ў пысу біў альбо ўласныя рэчы нішчыў. І ў нас рабочыя і мужыкі гэта добра разумеюць. А калі ў нас і не зусім яшчэ добра, дык толькі з-за таго, што капіталісты з-за граніцы праводзяць у нас вялікі сабатаж і ўвесь час перашкаджаюць працаваць.
– Так, – сказаў Колька. – Дзівосная ў вас краіна! Як пачытаць вашы газеты, дык няма ў вас ні забастовак, ні рабункаў, ні крадзяжу, ні чыгуначных альбо авіяцыйных катастроф. Рабочыя і мужыкі нават у святы добраахвотна працуюць; вырабляюць па дзве і болей нормы. Усё ідзе цудоўна. А не маеце ні што есці, ні што апрануць, ні дзе жыць. Калі сюды прыйшлі, дык кінуліся да крамаў, як мухі на мёд. Раскупілі ўсё, што там было.
Пачаў я яму ўсе гэтыя справы тлумачыць, але заўважыў, што з гэтага нічога не атрымліваецца. Ужо запозна. Ён наскрозь набрынялы буржуйскай прапагандай і нічога зразумець не можа. Так я яшчэ раз пераканаўся, што тыя людзі, якія жывуць зараз у капіталістычных краінах, назаўсёды страчаныя для праўдзівай савецкай культуры. Нават дзеці прасякнуты тымі буржуйскімі атрутамі і фальшам.
А аднаго разу я размаўляў з Колькам аб вялікіх перамогах Чырвонай Арміі, якая ніколі і нідзе не была пераможана. Ён жа мне сказаў:
– Усё не зусім так, як ты мне апавядаеш. Я сам быў на фронце ў 1920 годзе і бачыў ваша геройства. Уцякалі з-пад Варшавы так шпарка, што і дагнаць вас было немагчыма.
Я рассмяўся ад шчырага сэрца і сказаў:
– Такім чынам я мушу з тваіх словаў зрабіць выснову, што ў 1920 годзе палякі нас пад Варшавай перамаглі?
– Не трэба з маіх словаў рабіць выснову. Гэта гістарычны факт, вядомы ўсяму свету.
– Але якому свету?… Буржуазнаму!… А я вось магу табе паведаміць усю праўду аб тым, хто нас перамог у 1920 годзе і перашкодзіў вызваліць Польшчу і Еўропу ад капіталістычнай тыраніі.
– Мне вельмі цікава пра гэта даведацца, – сказаў ён.
– Вось паслухай: перамаглі тады Чырвоную Армію не вашы салдаты, генералы альбо карабіны ці гарматы, а толькі адзін чалавек!
– Пэўна аб Пілсудскім думаеш?
– Ды хто ён такі, ваш Пілсудскі!
– Тады хто?
– Троцкі.
– Троцкі?
Ён паглядзеў на мяне і, магчыма, падумаў, што я звар’яцеў, бо нават не смяяўся, толькі разглядаў мяне моўчкі.
– Так, Троцкі! – паўтарыў я. – А яму дапамог Тухачэўскі. Магу табе зараз гэта даказаць.
– Ну, – сказаў Колька, – хіба толькі калі ты мне відавочны доказ дасі. Бо я нават падумаў, што ты збзікаваў і зараз кідацца пачнеш.
– Зараз жа атрымаеш такі доказ.
Узяў я з паліцы Гісторыю Усесаюзнай Камуністычнай Партыі (бальшавікоў), зацверджаную ЦК УКП(б) у 1938 годзе, выдадзеную ОГІЗ; знайшоў у ёй раздзел VIII, параграф 4 і чытаю яму:
“Толькі падазроныя дзеянні Троцкага і ягоных хаўруснікаў у галоўным штабе Чырвонай Арміі спынілі поспехі Чырвонай Арміі…”
“Такім чынам здрадніцкі загад Троцкага навязаў войскам нашага паўднёвага фронту незразумелае і нічым не апраўданае адступленне – да радасці польскіх паноў”.
“Гэта была непасрэдная дапамога, аднак не для нашага заходняга фронту, але для польскіх паноў і Антанты”.3
Колька ўсё гэта выслухаў, доўга на мяне глядзеў, а потым спытаўся:
– У якім годзе гэтая кніжка была зацверджаная Цэнтральным Камітэтам УКП?
– У 1938.
– Вось жа, – сказаў ён. – Ты яшчэ малады. Можа доўга яшчэ жыць будзеш. А таму я маю надзею, што праз 20 год у той самай кніжцы альбо ў іншым выданні будзе напісана, калі раптам Чырвоная Армія дзе-небудзь ад каго-небудзь атрымае ў знакі, дык толькі з-за таго, што Сталін быў капіталістычным агентам і перашкодзіў перамозе.
Тады я ў яго спытаў:
– Ты ў Бога вашага, якога з барадой малююць, верыш?
– Так, – адказаў Колька. – Вольны верыць у нашага Бога з барадой, як у вашага з вусамі.
– Дык вось тым, – кажу я, – чым для вас ёсць ваш Бог, тым для нас ёсць Сталін! І лепей ты мне аб такіх рэчах не балакай, бо вымушаны будзем развітацца назаўсёды. Але спадзяюся, што і табе яшчэ вочы адкрыюцца і ты ўсё зразумееш.
А ён мне на гэта адказаў:
– Што тычыцца цябе, дык я такой надзеі не маю.
На тым размову і скончылі. Але застаецца дзіўная рэч, як жа можа асляпіць чалавека капіталістычная прапаганда!… Сёння, напрыклад, прачытаў я ў навагоднім нумары тыднёвіка “ОГОНЁК” вялікі і добра напісаны артыкул аб сітуацыі ў Еўропе. Назва артыкула: Ночь Европы. Аўтарам таго артыкула з’яўляецца найвыбітнейшы пісьменнік свету Ілля Эрэнбург. Гожа ў ім ён апісаў галечу, што пануе ў капіталістычных краінах. Што праўда, я пра гэта добра ведаю і з прэсы, і з радыё, і з кніжак. Але тут, можна сказаць, самыя свежыя навіны. У адным месцы ён піша так:
“… Нават рымскі папа больш не есць улюбёных макаронаў. Панчохі носіць са шкла, а капялюш – з чалавечых валасоў. Каву п’е з конскіх вантробаў”.
Урэшце ён сцвердзіў, што: “… будзем бараніць зубамі і пазногцямі нашую шчаслівую выспу ў тым акіяне галечы і гвалту!” Так. Мы мусім, у выпадку патрэбы, усімі сродкамі змагацца за нашу вольнасць і дабрабыт. Артыкул той я захаваў і, канешне, пакажу яго Кольку. Хоць ён і контрык, але вельмі сімпатычны мужык. Толькі гэта ягонае пачварнае асляпленне! Але, магчыма, мы з часам вылекуем яго ад гэтага. Бо Савецкі Саюз мае ў сабе тое, што патрапіць нават самым горшым праціўнікам вочы на праўду раскрыць. Толькі дзіўная тая рэч, што гэтыя палякі не могуць зразумець такой простай праўды, што толькі Сталін і Гітлер, два вялікія сябры, могуць вызваліць чалавецтва ад англічанаў і амерыканцаў… ад іх захопу, тэрору і нечалавечае эксплуатацыі!
Мой раман з Іркай рухаецца наперад згодна з планам. Нягледзячы на тое, што стаяць моцныя маразы, наша каханне гарачае. З’яўляемся закаханымі адзін у аднаго назаўсёды. Разам ходзім у кіно, вячэраем, п’ем гарэлку і такім вось чынам вельмі рамантычна, прыемна і элегантна бавім час. Мяркую, што некалі ў нас што-небудзь да чаго-небудзь і дойдзе. Я нават гатовы ажаніцца з ёю. Толькі баюся, ці захоча яна ўзяць са мною грамадзянскі шлюб. Таму я вымушаны быць вельмі асцярожным. Няхай яна да мяне прызвычаіцца, а пазней выкладу ёй урачыстым чынам прапанову аб заключэнні шлюбу.
Мяркую, што і яна кахае мяне бязмежна, але як паненка, выхаваная ў буржуйскіх забабонах, саромеецца мне шчыра ў гэтым прызнацца. Аднак грошай яна ў мяне ўжо шмат узяла. Спачатку крыху саромелася, а потым адчула давер і апошнім разам нават 50 рублёў пазычыла. Але пазыкаў яна мне неяк не вяртае. Можа, зараз грошай не мае альбо забываецца, можа, на такія дробязі для яе. А я з гэтай прычыны толькі цешуся, бо з кожным разам усё больш і больш упэўнены, што цяпер мой ідэал ад мяне не ўмыкне. Нават паліто ёй за 120 рублёў набыў. Няхай жыве каханне!
27 сакавіка 1941 года.
Вільнюс.
Зноў прыйшла вясна. Зноў свабодна і без прымусу спяваюць птахі ў гонар камуністычнай партыі і таварыша Сталіна. Але мяне гэта ўжо не цешыць. Сэрца маё засталося зламаным назаўсёды! Столькі ахвяраў, столькі самаадданасці, столькі непатрэбна змарнавана часу. А найважнейшае… гэта страта вялікіх грошай. Бо грунтоўна збітай пысы я да стратаў не залічваю.
Вельмі доўгі час я зусім не пісаў, бо быў заняты аплакваннем майго вялікага кахання. Цяпер я троху супакоіўся і магу распавесці ўсё па парадку. Найперш афіцыйна і катэгарычна сцвярджаю, што мой раман з Іркай скончаны назаўсёды. Так. Скончаны і канец!… Аказалася, што яна зусім не асоба арыстакратычнага паходжання, але звычайная прастытутка і мела перад вайной “чорную кніжку”. Была такім чынам падкантрольнай камунальнай дзеўкай, што спраўляла грамадскім чынам любоўныя патрэбы.
А як я для той лайдачкі самаахвярнічаў, дык доказам таго могуць служыць мае залатыя зубы, якія я ўставіў спецыяльна з мэтай падабацца ёй. А пачалося ўсё так. Сядзелі мы з Іркай у рэстаране і пілі культурным чынам выбаровую гарэлку, загрызаючы яе свіной каўбасою з капустай. У куце залы стаяла піяніна, на якім нейкі тып буржуйскага паходжання вельмі гучна рубаў. Другі ж тып намагаўся яшчэ гучней на скрыпцы граць, каб першага заглушыць. Наогул было вельмі прыемна, толькі заўважыў я неспадзявана, што той скрыпач Ірцы вочкі робіць і смяецца ёй нахабна. Яна ж адсмейваецца яму і таксама вочкамі публічна непрыстойныя рэчы вырабляе. Таму я сказаў ёй па сутнасці:
– Калі сядзіце ў таварыстве мужчыны, які нясе расходы за пачастунак і катораму вы столькі часу галаву круціце, дык не выпадае іншага мужчыну чараваць і такім чынам яму вочкі строіць!
А яна мне гаворыць:
– Гэты тып мяне зусім не цікавіць. Нават брыдкі цалкам. Ты моцна памыляешся.
А я сказаў:
– Я вашыя паразуменні цудоўна заўважыў і вельмі гэтым абражаны.
Яна ж на гэта:
– Няма тут ніякага паразумення, проста спадабаліся мне ў яго залатыя зубы. Вельмі прыгожа пры электрычным святле блішчаць. З-за гэтага за ім і падглядала. А ты зараз да мяне чапляешся.
Зірнуў я… Сапраўды той скрыпач меў спераду два залатыя верхнія зубы. Выглядала гэта надзвычай гожа. Таму я зусім супакоіўся і нават сам назіраць за ім пачаў. А потым яму 5 рублёў паслаў, каб нам яшчэ раз Волгу сыгралі.
Ну нічога. Правадзіў як звычайна я Ірку дадому, а зранку пайшоў у горад дантыста шукаць. А калі знайшоў, дык спытаўся ў яго, ці можа мне залатыя зубы ўправіць? Ён загадаў мне раскрыць пашчу, зубы агледзеў і сказаў:
– Зубы ў вас усе папсутыя. Некаторыя з іх трэба павыдзіраць, іншыя можна пачаць лекаваць і запламбаваць пазней, а на некаторыя можна каронкі паставіць.
Зразумеў я, што дантыст гэты – чалавек недалёкі, таму растлумачыў яму канкрэтна:
– Мяне не цікавіць лекаванне і ўстаўленне зубоў. Я хачу толькі спераду ўправіць два залатыя зубы для прыгажосці. Колькі гэта будзе каштаваць?
– Навошта вам гэта? – здзівіўся ён. – Якраз пярэднія зубы ў вас здаровыя.
– Здаровыя ці нездаровыя, прашу іх павыдзіраць і ўставіць залатыя.
– Калі хочаце мець залатыя зубы спераду, дык не трэба ўласныя зусім выдзіраць. Можна на іх даць каронкі з золата. Кожная каронка будзе каштаваць 20 рублёў.
Сказаў я тады дантысту зрабіць мне чатыры залатыя каронкі. Той скрыпач меў толькі дзве, я ж буду мець ажно чатыры. Вось будзе прыгожа!
Некалькі дзён дантыст мяне мучыў. Зубы мне абпілаваў, меркі нейкім воскам альбо нечым іншым зняў. Нарэшце, наклаў мне каронкі на зубы. І цудоўна атрымалася. Я папросту сам наглядзецца на сябе не мог. З таго часу пачаў, ходзячы па вуліцах, заўсёды смяяцца, каб людзішкі мае залатыя зубы бачылі. Каб грошай не было шкада, дык я б усе зубы сабе залатыя справіў. Дачакаўся спатканкі з Іркай. А як убачыў яе, дык адразу зубы да яе ашчэрыў і доўга смяяўся. Яна ж спыталася:
– Што з табой здарылася?
– Нічога, – кажу. – Залатыя зубы сабе ўставіў для прыгажосці.
А яна кажа:
– Шкада патрачаных на гэта грошай. Лепей бы мне на футраныя боты пазычыў, бо ў звычайных боціках мне вельмі холадна.
– А колькі тыя боты каштуюць?
– 30 рублёў.
Даў я ёй 30 рублёў, і пайшлі мы ў кіно… Вось як я той буржуйскай гадзіне дагаджаў… А раман наш скончыўся наступным чынам. Нават дзень памятаю, калі гэта адбылося: 4 сакавіка. Дамовілася Ірка са мною папярэдне, што пойдзем разам на “Казіка”. Гэта так у палякаў называецца нейкае іх свята і народны кірмаш. Такім чынам, спаткаў я Ірку каля дома, у якім яна жыла, і пайшлі мы. Убраліся з найвышэйшым шыкам, які толькі можа быць. За Зялёным Мостам на вуліцы было дужа поўна вазоў, людзей і крамаў. А пляцам Лукішскім дык і ўвогуле не праціснуцца. Але было вельмі весела і прыемна.
Багаты, аднак, народ гэтыя палякі. Колькі там было розных раскошных і каштоўных рэчаў, дык і расказаць цяжка. Мусіў бы, каб усё гэта дакладна пералічыць, спісаць каля ста аркушаў паперы.
Вось ідзем мы сабе ўрачыста. Я залатымі зубамі блішчу. Можна сказаць, увесь час вусны не змыкаю. Гадзіннікі таксама належным чынам выставіў на паказ. Ну а парфумай, дык мусіць, ніхто на ўсім рынку не тхнуў так, як я. А Ірцы то гэта спадабаецца, то тое. Таму купіў я для яе і тое, і гэта. Але несці мусіў сам, таму што ў нас поўныя рукі тых рознасцяў назбіралася.
У нейкі момант я заўважыў, што Іркі побач са мною няма. Я і туды, я і сюды: не магу знайсці. Але потым заўважыў здалёк пёрка ад яе капелюша. Таму з усёй моцы пачаў да яе прапіхвацца. Гляджу, раптам – мая каханая з трыма нашымі афіцэрамі ідзе і смяецца вельмі нават весела. Двое яе пад ручкі вядуць, а трэці пахлопвае ззаду непрыстойным чынам. А яна зусім нават супраць таго не пратэстуе. Таму наблізіўся я да іх і гавару з вельмі афіцыйным выразам твару:
– Ірка, пайшлі далей!… Развітайся з гэтымі кавалерамі…
А адзін з афіцэраў, мабыць, на добрым ужо падпітку, да мяне падышоў і кажа:
– А няўжо таварыш на яе манаполь мае?
– Манаполю не маю, – кажу. – Але з’яўляюся яе вялікім сябрам.
– Не вельмі вялікім, – умяшаўся іншы афіцэр. – Без лупы дык і разгледзець цяжка. Акрамя таго паненка жадае нашага таварыства, а таму прашу адчапіцца ад яе.
Бачу я, што з п’янымі няма пра што балакаць. Таму схапіў я Ірку за руку і цягну да сябе.
– Пайшлі, – кажу, – бо буду на цябе злавацца. Так не робіцца!
А яна смяецца і гаворыць:
– Як жа я з табой пайду, калі мяне за рукі трымаюць?
З той прычыны я вельмі паважна звярнуўся да тых таварышаў афіцэраў.
– Вельмі прашу вас пакінуць гэтую паненку ў спакоі і пусціць яе, бо гэта непрыгожа!
Адзін з іх адпіхнуў мяне. Другі ж сказаў:
– Калі табе непрыгожа, дык пашукай сабе чаго прыгажэйшага. А нас і яна задавальняе. І ўвогуле адчапіся ад нас, быдла, бо інакш самі цябе зараз адчэпім!
Але я ім дарогу заступіў і Ірку вырываю. Тым часам адзін з іх заехаў мне кулаком у вуха. Таму я не стрываў і казікавым сэрцам, на якім было напісана: “КАХАЙ МЯНЕ!” як заеду яму ў пысу! А другога вязанкам абаранкаў – у зубы. Тады адзін з іх балею з прылаўка схапіў і мяне ёю як трэсне, дык я за цэбар і цэбарам яго!… Ну і пайшло-паехала. А тут яшчэ нейкія цывільныя ўблыталіся і давай малаціць нас усіх. Адзін дык увесь час біў нас дрынам і крычаў: “Бі мохаў! Ужо пачынаецца!” Але падбегла мноства нашых хлопцаў і пачалі валіць хто каму трапіць. Папераварочвалі прылаўкі, столікі і нават вазы. Зрабілася вялікая замяшанне.
Што там увогуле рабілася, дык і апісаць цяжка. Зрэшты я быў так збіты, што вочы мае апухлі і зусім нічога не бачылі. А непаразуменне гэта зліквідаваў вайсковы патруль і нас усіх пад канвоем даставіў у камендатуру. А там нават зразумець не маглі, з чаго пачалося? Хто пачаў бойку? Бо, зразумела, ні я, ні тыя тры афіцэры не паведамілі, што гэта з-за нас атрымалася. А Ірка дык увогуле знікла. Толькі я даведаўся ад тых хлопцаў, што яна – грамадская дзеўка і нават вельмі танна за любоў бярэ, бо стараватая ўжо і досыць брыдкая.
Вызвалілі мяне. Прыйшоў я дадому і як паглядзеў на сябе ў люстра, дык мяне ажно страх агарнуў. Пад вачыма чорна, нос успухлы, на галаве поўна гузоў. Але гэта неістотна, бо ўсё загаіцца. Аднак адзенне было ўсё падранае і забруджанае, боты падрапаныя. А ў аднаго бота насок зусім скамячыўся і форму страціў. Акрамя таго я пераканаўся, што знік з кішэні мой гадзіннік. Карацей, застаўся страшна пацярпелым.
Пачаў я Ірку пільнаваць на вуліцы, каб мне ўсё гэта прасвятліла і вярнула грошы, якія я на яе выклаў. Праз пару дзён дачакаўся. Затрымаў яе і гавару:
– Хачу ведаць, як гэта ўсё адбылося?
А яна кажа:
– А так адбылося, што ты балагану нарабіў і з-за цябе атрымалася авантура!
– Навошта ж ты мяне кінула і пайшла з тымі афіцэрамі?
– Бо мне так спадабалася. Я табе не жонка і раблю што хачу!
– У такім разе, – кажу, – аддай мне паліто, боты і тыя грошы, якія я табе пазычыў.
А яна кажа:
– Не ўбачыш ты ўсяго гэтага як сваіх вушэй. Марнавала з табою час, таму мне і ўзнагароджанне належыць. Але цяпер болей не хачу нават бачыць цябе і таму адыдзіся ад мяне!
У гэтым месцы яна дадала некалькі такіх слоў, якіх я – як чалавек культурны – ні паўтарыць, ні напісаць не магу. Пасля дулю мне пад нос усадзіла і кажа:
– Вось што ты атрымаеш, дурань! А як будзеш мне надакучваць, дык я цябе ў турму адпраўлю за тую авантуру, што ты на рынку ўчыніў! Зараз пайду ў камендатуру і майму прыяцелю, маёру Паўлушу Сліннікаву, усё аб табе распавяду. Ён табою, дрэнь, заапякуецца! Акрамя таго, ніякая я для цябе не Ірка, а Ірэна Антонаўна!
Як я пачуў гэта, дык мне ажно холадна зрабілася. Бо – Сліннікаў, гэта сабака першарадная і шмат ужо хлопцаў знішчыў. Таму я сказаў:
– Шаноўная Ірэна Антонаўна! Як вам не сорамна? Столькі падарункаў вам даў! Столькі грошай! Заўсёды ў ручку цалаваў! А вы мяне знішчыць хочаце і згубу маю плануеце!
Яна ж адказала:
– Нічога я яму не скажу. Чорт з табой! Але болей мне, смярдзючы парфумамі парсюк, галаву не дуры. Так толькі нягоднік робіць, каб ад прыстойнай дзяўчыны вяртання грошай за прыемнасці жадаць!
Плюнула яна прама на мяне і адышла. І я таксама плюнуў… калі за ёй дзверы ў кватэру захлопнуліся. І нават кулаком ёй пагразіў. “Эх, каб не Сліннікаў, зрабіў бы я табе наганяй за мае падарваныя маёмасць, афіцэрскі гонар і зламанае сэрца!”
Так скончылася маё вялікае каханне. Добрую навуку я атрымаў і назаўсёды страціў жаданне да раманаў з буржуйкамі. Нашыя саветкі, аднак, непараўнальна лепшыя і таннейшыя. Таму я вырашыў і даў сабе цвёрдае камсамольскае слова, што больш ніколі з буржуйкамі блытацца не буду.
Адно што мяне хоць крыху ў маім няшчасці цешыць, дык гэта тое, што Гітлер вельмі інтэнсіўна Лондан бамбардзіруе… на шчасце пралетарыяту і ў гонар камуністычнай партыі
15 чэрвеня 1941 года.
Вільнюс.
Даўно я не пісаў, бо быў страшэнна засмучаны трагічным заканчэннем майго раману з ужо вядомай вам нячэснай і подлай асобай. Нават імя яе называць не хачу… Не кахання мне шкада. Пысу канкрэтна збітую таксама ў рахунак не бяру, бо гузы і сінякі ўжо сышлі. Але вялікіх стратаў як ідэйны камсамолец дараваць не магу. Столькі грошай у тую буржуйскую заразу ўпакаваў і ніякай карысці з таго не паймеў… Да канца жыцця не забудуся на той гадзіннік, які на рынку, падчас бойкі за сэрца дамы, нейкі рэакцыяніст злачынна выцягнуў ў мяне з кішэні. Толькі катарынка мяне яшчэ цешыць, таму граю на ёй цэлымі днямі.
Такім чынам, з-за Іркі я зусім страціў давер да палякаў, што вельмі востра адчулі вучыцелькі. Да Марыі Іванаўны цяпер звяртаюся не інакш як: “Буржуйская свіння!” Няхай ведаюць цвёрды характар савецкага афіцэра. Задумваўся нават над тым, каб пачаць іх у азадак пхаць і па пысах плявухаць. Вельмі не люблю я буржуазію і рэакцыяністаў. Але мяне моцна цешыць тая акалічнасць, што – як заўважыў – голадна вучыцелькам жывецца. Пенсій сваіх не атрымліваюць, таму і грошай не маюць. Марыя Іванаўна, малодшая і смялейшая, кожны тыдзень носіць прадаваць на рынак розныя хатнія рэчы і рэшткі апраткі. Але як усё прададуць, дык, напэўна, паздыхаюць з голаду! Вельмі гэта прыемна есці каўбасы з булкамі і глядзець, як буржуазія галадае.
Але найважнейшая рэч здарылася ўчора, гэта значыць, 14 чэрвеня. Той радасны дзень застанецца ў маёй памяці назаўсёды. Менавіта ўчора пачалі ўпарадкоўваць горад і ачышчаць яго ад буржуазіі. Я гэта ўжо зранку заўважыў, бо троху ў тых справах разбіраюся. Вось заўважыў я, што з некалькіх пунктаў гораду едуць пустыя грузавікі, а ў іх – канваіры. З самай раніцы планава заехалі ў патрэбныя раёны і пачалі ліквідацыйную працу, уладкоўваюць у аўтамабілі буржуазію згодна з загатаванымі спісамі.
Вельмі забаўна было назіраць за гэтым. Нават у тэатры я не смяяўся так, як цяпер. Буржуйкі плачуць, цягнуць дзяцей і манаткі. Буржуі чамаданы і мяхі ў кузавы ўкладаюць. Але ім дазваляюць – і то не ўсім – узяць толькі шэсць рэчаў. А нашы арлы з НКВД з’яўляюцца то тут, то там, работу спраўджваюць і кіруюць ёю. Потым грузавікі, наладаваныя буржуйскім мясам, едуць на вакзал. А там ужо чакаюць эшалоны для прыняцця дарагіх гасцей. Будзе кім рускую зямлю ўгноіць.
Я нават у горад пайшоў, каб памілавацца з таго, як спраўна сацыялістычныя ўлады ліквідуюць рэакцыйныя элементы. І пераканаўся, што ачышчаюць горад вельмі грунтоўна. Аўтамабілі так і матаюцца на вакзал і назад. А ў аўтамабілях розныя капіталісты сядзяць. Кабеты і дзеці плачуць і крычаць нешта тым, хто яшчэ засталіся. З аднаго аўтамабіля нейкі подлы рэакцыяніст крыкнуў: “Няхай жыве Польшча!” Пашкадаваў я, што не маю з сабой пісталета, каб куляй яму буржуйскую пашчу затыркнуць. Толькі гукнуў у адказ: “Польшча ўжо згінэла, і вы таксама хутка паздыхаеце!”
Палякаў мала на вуліцах заўважыў. Пуста неяк зрабілася. Але нашых хлопцаў поўна паўсюль. Смяюцца і ажно за бакі хапаюцца, назіраючы гэтую ліквідацыю злачынных элементаў. Як убачаць аўтамабіль з буржуямі, дык свішчуць. Карацей, забаўляюцца з задавальненнем.
Вярнуўся я дадому. Бачу: у калідоры стаяць падрыхтаваныя ў дарогу рэчы. Гэта ўжо вучыцелькі да прыбыцця транспарту падрыхтаваліся, каб потым у спешцы рэчы не хапаць. Убачыў я Марыю Іванаўну і кажу ёй:
– Ясна пані, як бачу, некуды ў дарогу выпраўляецца… Пэўна ў Лондан… Але і там вас Гітлер бомбамі намацае!
Яна нічога на гэта не адказала. Тады я дадаў:
– Як выедзеце, дык я не дужа плакаць па вас буду. Нават марша вам на дарогу сыграю.
Пайшоў я ў свой пакой. Катарынку на балкон вынес і чакаю. А як убачу машыну, наладаваную палякамі, дык адразу ім рукой машу і марша граю. Вельмі весела такім вось чынам час праводзіў.
Цікава мне, чаму вучыцелек не забіраюць? Бо казалі ж мне хлопцы, што нашы ўлады грунтоўна ад буржуазіі горад ачышчаюць. Першымі вывезлі тутэйшых камуністаў, бо вядома, што яны альбо трацкісты, альбо круцялі, якія падмазваюцца пад шляхетную назву камуністаў. Мы гэта добра ведаем! Потым забралі рабочых актывістаў, каб антыдзяржаўнага вэрхалу альбо забастовак не ўчынілі… Але я ўпэўнены, што і пра вучыцелек не забудуцца. Пачакаю яшчэ, а потым пайду ў НКВД і нагадаю ўладам аб гэтых рэакцыйных гадзюках.
А тым часам любы Гітлерок рук таксама не пакладае і марна не сядзіць, а валіць бомбамі па Лондане. Карацей, паўсюль, праца ідзе гожа і па плане – у гонар пралетарыяту і для ўзмацнення сацыялізму!
22 чэрвеня 1941 года.
Вільнюс.
У галаве ў мяне ўсё пераблыталася і адчуваю я, што гіну назаўсёды. І не маю ўяўлення, што цяпер рабіць.
Пайшоў я прагуляцца на Зялёны Мост. Дзень прыгожы. Цёпла. Сонейка свеціць. Чую: самалёты вурчаць. Прыемна мне зрабілася, што арлы нашы не дрэмлюць на варце Савецкага Саюза. А тым часам самалёты пачалі пікіраваць на мост. “Манеўры праводзяць”, – падумаў я сабе. Але хутка раздаліся выбухі, і вада з ракі хвастанула ўгору, а бэлькі з плытоў паляцелі ў паветра, як запалкі. “Ого! – падумаў я сабе. – Гэта не манеўры нашы, але акцыя ворага. Хочуць нам мост знішчыць”.
Людзі бягуць, хаваюцца хто дзе можа. Здалёк таксама выбухі чуваць. Дым уздымаецца ўгору. Пажары пачаліся. Зразумеў я, што гэта англічане зрабілі на горад налёт. Бо болей няма каму. Недагледзеў наш любы Гітлерочак, як праляцелі над Германіяй і б’юць, подлыя фашысты, па Савецкім Саюзе! Выбралі час, калі мы занятыя вывазам палякаў. А можа, нават спецыяльна як фашысты хочуць прыйсці на дапамогу польскім фашыстам і перашкодзіць іх зліквідаваць. Але гэта ім дарма не пройдзе. Я нават сам па адным аэраплане тры разы з пісталету стрэліў і пэўна трапна, бо бачыў, як ён загайдаўся ў паветры.
Тым часам налёт скончыўся. Вылез я з ямы, у якой хаваўся ад асколкаў бомб, і бягу дадому. А па дарозе мне нейкі баец крыкнуў:
– Немцы горад бамбяць!
– Англічане, а не немцы! Дурань ты! – крыкнуў я яму.
Прыбег дадому, а там вучыцелькі вокны замыкаюць, якія папярэдне паадчынялі, каб ім шыбы ад выбуху бомбаў не павыляталі. Адамкнуў я свой пакой і бачу: у вокнах аніводнай цэлай шыбы няма. Таму пайшоў да вучыцелек і пытаюся:
– Мар’я Іванаўна, дарагая мая, што гэта робіцца?
– А ці пан яшчэ не ведае?!
Не вылаяўся я на яе за “пана” і надалей прыязна з гэтай заразай размаўляю.
– Нічога дакладна не ведаю. Дапускаю, што гэта англічане налёт на Вільню зрабілі.
Наўмысна сказаў не Вільнюс, а Вільня, каб буржуйку тую задобрыць. А яна тарэшчыцца на мяне. Але як тарэшчыцца? Так, быццам у мяне рогі выраслі. А потым гаворыць:
– Якія там англічане! Гэта немцы бамбардзіруюць горад і наступ пачалі.
– Якія немцы?
– Ну немцы… гітлераўскія… Ці ж пан і гэтага не ведае?!
– Але як жа ім гэта Гітлер і Сталін дазволілі?! Няўжо Гітлера ўжо няма?
– Дык гэта ж Гітлер вайну супраць вас і пачаў.
Адчуў я, што ў вачах цёмна робіцца, а ў галаве шумець пачало. Абапёрся я аб сцяну і ледзь не ўпаў. Але Марыя Іванаўна мне халоднай вады напіцца прынесла. Апрытомнеў я толькі ў сваім пакоі. Паваліўся на ложак і без руху амаль дзве гадзіны праляжаў. Так саслабеў адразу. Потым у казармы пабег, каб што-небудзь пэўнага даведацца. Бачу: у казармах нікога няма. Толькі некалькі нашых афіцэраў бегаюць, якія – як і я – на прыватных кватэрах жылі.
Аказалася, што штаб з гораду ўжо ўцёк, а полк наш на вакзал скіравалі. Пачаў я мітусіцца па горадзе, бо не ведаў што рабіць. Але пераканаўся, што ніякіх уладаў нашых ужо няма. Усе паўцякалі. Калі яны здолелі – паняцця не маю! Ні камендатуры няма, ні НКВД. Толькі грузавікі ўсё яшчэ ездзяць і на вакзал палякаў згодна са спісамі возяць. Вядома, загад уладаў выконваюць, бо ніхто ж яго не адмяняў. А ўлады даўно ф’ю-ф’ю! І следу ад іх не засталося.
Вярнуўся я дадому толькі позна ўвечары. Аказалася, што гэта несумненна Гітлер ударыў па Савецкім Саюзе. Сам каментар нашага радыё чуў: “…Азвярэлыя гітлераўцы напалі на Савецкі Саюз, але дорага за тое заплоцяць!”
Можа, і дорага заплоцяць, але мне што з таго? Што мне цяпер рабіць?… Бачыў ужо некалькі нашых афіцэраў у цывільнай вопратцы. А я, як дурань, чамаданы і катарынкі купляў. Цяпер нават у што апрануцца не маю. А гітлераўцы, як чуў, увесь час наперад валяць і, можа, хутка тут будуць. Іх НКВД такіх гасцей, як я, несумненна, у работу возьме і ў нямецкую Сібір у лагер сашле.
Трэба было папярэдне даведацца, як немцы паступаюць з тымі, хто сам ім здаецца. Я троху ведаю вайсковай інфармацыі, дык бы ахвотна ўсё ім распавёў. Але чорт іх ведае! Можа, у іх з намі размова кароткая. Куля ў карак і бывай. Вельмі пашкадаваў я, што да вучыцелек занадта сурова ставіўся. Але ж хто ведаў, што такія змены надыдуць. Цяпер і параіцца няма з кім. І аб дапамозе не папросіш.
Прыгадаўся мне контрык Коля і ягоныя словы: “… праз 20 год у той самай кніжцы альбо ў іншым выданні, будзе напісана… калі раптам Чырвоная Армія дзе-небудзь ад каго-небудзь атрымае ў знакі, дык толькі з-за таго, што Сталін быў капіталістычным агентам і перамозе перашкодзіў”. Слушна Колька казаў. Гэта вялікая праўда! Бо Троцкі здрадзіў Расіі ў 1920 годзе. А чаму здрадзіў? Бо быў жыд, значыцца, рускі народ яго не цікавіў!… А зараз гэты… бо… бо таксама чужынец. Гэта значыцца, грузін. Бачна па тым носе паскудным і па вачах, што гэта яшчэ той выпадак! Пранюхаў большы інтарэс за граніцай альбо даведаўся, што яго хочуць зліквідаваць сапраўдныя рускія патрыёты, таму і прадаўся Гітлеру за даляры. А пра тую прыязнасць Гітлера да нашага народу, дык ён наўмысна трубіў, каб пралетарскую пільнасць усыпіць!… Такім чынам я адразу зразумеў усю ягоную рэакцыйную работу. Бо, па-першае, калі ён не быў упэўнены ў Гітлеры, навошта тады яго заўсёды і паўсюль выхваляў і ваеннымі матэрыяламі дапамагаў? Па-другое, калі яго Гітлер упэўнена ашукаў і дурня з яго зрабіў, тады чаго ж ён варты?!… У такім выпадку Маргалаў у сто разоў мудрэйшы за яго, бо вайну з Германіяй даўно прадбачыў, але за гэта трапіў з усёй сям’ёю ў лагер. А можа, Сталін толькі за тое Маргалава і абясшкодзіў, што ён абуджаў пільнасць пралетарыяту?…
Злосць мяне ўзяла. Усхапіўся я на ногі. Стаў перад партрэтам Сталіна, які, як мне здавалася, партрэту Гітлера па-хаўрусніцку вокам рабіў, і спытаўся ў яго:
– Як жа там пайшло ў цябе з нашым верным сябрам? Раскажы мне гэта, вучыцель наш і правадыр каханы! Ці ты здурнеў зусім на старасці год альбо такім жа самым здраднікам з’яўляешся, як Троцкі!
А ён нічога.
Тады я партрэт ягоны са сцяны зняў і гляджу яму ў яго фальшывую грузінскую пысу. А ён маўчыць… Таму я яму так сказаў:
– Твой тата быў чэсным пралетарам і шанаваным шаўцом. Дык і табе трэба было навучыцца боты якасна шыць. Але ты не любіў чэснай працы, таму пачаў на папа вучыцца. Тольку розуму дзеля гэтага меў замала, вось і выгналі цябе з семінарыі як сабаку. А цяпер зноў дурнем аказаўся!… Не! Не тваё гэта месца ў ганаровым куце!
Паклаў я партрэт Сталіна на стул і на яго месцы павесіў партрэт Гітлера і чырвоную лампадку перад ім запаліў. А Сталіна нагой як штурхнуў, дык толькі шкло з рамы пасыпалася, а партрэт угору ўспырхнуў, і за печ заваліўся. Нават з гэтай сітуацыі выкруціўся, бо я збіраўся яго на дробныя кавалачкі падраць. Палез я на печ, але ніякім чынам партрэт дастаць не здолеў, бо ўніз ссунуўся. Плюнуў я толькі туды і злез.
Потым стаў перад партрэтам Гітлера і гляджу яму ў вочы. Адразу зразумеў, што ён з’яўляецца вельмі мудрым і ідэйным правадыром. А які адважны! Столькі ўжо краін прыдбаў, а цяпер адначасова і Англію, і Расію ў абарот узяў. І яшчэ як узяў! Я сам пераканаўся.
Стаў я на каленях перад партрэтам Гітлера і нізка яму пакланіўся. Зразумеў, што гэта ЁН вядзе чалавецтва да лепшага жыцця і клапоціцца аб шчасці пралетарыяту. Што сапраўдны сацыялізм можа ў свеце пабудаваць.
Вельмі мне стала шкада, што я не магу ў ягоны гонар нямецкага Інтэрнацыяналу заспяваць. Нават гэтаму не навучыўся, аслеплены фальшывай сталінскай прапагандай.
Таварышу А. Гітлеру
27 ліпеня 1941 года.
У гумне.
Я не зусім у небяспецы, але ўжо троху лепей. Істотней тое, што найгоршы час ператрываў і пазбегнуў такім чынам смерці жахлівай. На ўсялякі выпадак вырашыў я гэтыя мае Запіскі прысвяціць Гітлеру. Гэта вельмі мудры і магутны правадыр, і я дужа яго шаную. А да Сталіна ўжо ніякага даверу не маю. Але мушу троху падрабязней распавесці, як я з нямецкіх кіпцюроў вырваўся і жыццё сабе ўратаваў.
Усю ноч з 22 на 23 чэрвеня я не спаў. Нават спрабаваў заснуць, але з-за страху не мог. А раптам – думаў – гітлераўцы надыдуць і мяне схапаюць. Тады і лампадка перад партрэтам Гітлера не дапаможа. Натуральна, расказаў бы шчыра, што гатовы ім аддана служыць і што ахвотна б асабіста Сталіна ўкакошыў. Але ці зразумеюць і ці павераць мне? І ці буду ім патрэбны? Бо такіх, як я, у Расіі мільёны. Зноў жа застаецца нявысветленым іншае пытанне. А можа, гэта Сталін асабіста разам з Гітлерам дзейнічае і рускі народ мардуе? Таму я такім чынам ячшэ б горш патрапіў… Палітыка – гэта рэч далікатная і без чытання “Праўды” альбо “Ізвесцій” цяжка зразумець, што на свеце насамрэч робіцца.
Нарэшце я вырашыў, што трэба ўцякаць. Але што з рэчамі рабіць? Усяго не ўнясу… Спакаваў я іх у чамадан, узяў на плечы катарынку і стаў перад люстэркам. Вельмі прыгожы быў выгляд, і доўга я з сябе мілаваўся. “Так, – падумаў сабе, – з-за гэтага подлага здрадніка, Сталіна, не атрымалася мне гэтых скарбаў адсюль вывезці!” Мушу амаль усё пакінуць.
Пачаў я рыхтавацца да дарогі, бо зразумеў, што ў Вільнюсе заставацца не магу. Спароў афіцэрскія адзнакі. Абуў горшыя боты. Узяў з сабою грошы, гадзіннік і гэтыя мае Запіскі. Афіцэрскія дакументы, партыйны білет і пісталет усунуў глыбока пад абіўку ў крэсла. Можа, тады і захаваюцца яшчэ.
Меў я стары, падраны шынэль і благую шапку. Надзеў я яе, каб выглядаць на звычайнага байца. Зноў стаў перад люстэркам. Але як паглядзеў на сябе, дык у мяне слёзы з вачэй самі паплылі. Вось да чаго мяне давёў здраднік расійскага народу грузін Джугашвілі-Сталін! Узяў я з сабою хлеба, каўбасы, цукру і троху курыва. Потым перахрысціў свае рэчы. Пацалаваў катарынку, чамадан і шаўронавыя боты, бо не меў надзеі, што ізноў іх убачу.
Нарэшце, а 2-й гадзіне ночы, замкнуў я старанна дзверы ў мой пакой на ўсе калодкі і клямкі. Паслухаў, ці не заўважыў хто ў кватэры, што я выходжу, і пасунуўся паціху на сходы. У горадзе было яшчэ цёмна, таму я хутка пайшоў у кірунку Павароту. Ведаў дарогу да Ляндварова і вырашыў спачатку туды накіравацца. А потым буду старацца на ўсход прабіцца, бо ў ваколіцах тых я нядоўга здолею хавацца.
Калі дасягнуў Павароту, дык пачало віднець. Дайшоў я да ракі, знайшоў каля берага лодку і пераправіўся на другі бок Віллі. Ведаў я, што там вялікіх дарог няма, таму напачатку буду ў небяспецы. А палякі наўрад ці мяне схопяць і немцам здадуць. Бо яны немцаў не любяць, як і нас.
Увесь дзень я праседзеў у лесе. Было спакойна, але заснуў толькі пад вечар. Абудзіўся пасля поўначы і пайшоў далей уздоўж ракі. Так лягчэй было захоўваць патрэбны кірунак, і вада, каб напіцца, блізка была, бо дні стаялі гарачыя.
Уначы я чуў, як шмат самалётаў ляцела. Потым з тылу, над Вільнюсам, ясна зрабілася, як удзень. Гэта напэўна немцы горад і дарогі ракетамі асвятлялі, каб пераканацца, ці будуць Вільнюс абараняць. Але хто там будзе бараніцца. Хіба толькі вучыцелькі сваімі патэльнямі.
Зранку я ўбачыў па другі бок Віллі большыя лясы. А паселішчаў чалавечых там зусім бачна не было. Таму я зноў праз раку пераправіўся і ў лесе цэлы дзень праседзеў. Такім чынам я ўдзень у лясах хаваўся, а ўночы ішоў далей, сам не ведаючы куды. Але адно ўжо было добра, што я быў жывы і свабодны.
Цэлы тыдзень я лазіў, як воўк, па лясах. Хлеб мой скончыўся хутка, але каўбасы і цукру надолей хапіла. Вырашыў я ўрэшце пайсці да людзей. Можа, дзе якую працу атрымаю, бо ў лясах з голаду здохну. Але мушу ўтаіць, што быў афіцэрам. Бо інакш, калі раптам мяне немцы сцапаюць, будзе мне кепска. А на радавога, можа, і не будуць вельмі злаваць.
Я ўвесь час вельмі шкадаваў, што не маю цывільнага адзення. Вялікую памылку я зрабіў, што не купіў яго сабе, як іншыя нашы афіцэры зрабілі. Пэўна, разумелі яны, што скончыцца наша вялікае сяброўства з Германіяй і вымушаны мы будзем уцякаць. Але мяне вельмі здзівіла, што немцы так лёгка нас пагналі. Яшчэ іх і блізка не было, а ўжо ўсё наша войска драпанула. І ўлады першымі. Нават не паведамілі, дрэні, што нам рабіць. Не інакш як здрада была. Ніколі я таго Сталіну не дарую! Вось, каб яго зараз у лесе самога напаткаць! Навучыў бы я яго марксісцкай дыялектыцы так, што да смерці б памятаў!
У адзін з дзён я з раніцы нічога не еў і зусім саслабеў з голаду. Але ўвечары заўважыў паблізу лесу хаціну. Пачаў я здалёк яе аглядаць. Аднак ніякіх немцаў не заўважыў. Толькі нейкая баба і дзеці ў двары круціліся. Дачакаўся я, калі сцямнее, і ўвайшоў на падворак. Заўважыў у вакне дома святло і зазірнуў у сярэдзіну. Убачыў, што за сталом кабета і дзеці сядзяць. Вячэраюць. Дык мне голад ажно кішкі скруціў. Вырашыў да іх зайсці.
Знайшоў я ўваход у сенцы, а адтуль адчыніў дзверы і ўвайшоў у хату. Адразу зразумеў, што і тут буржуі жывуць. Падлога з дошак. Сцены абклеены шпалерамі. Карціны нейкія вісяць. А на ложках – падушкі ў белых навалках. Хацеў я ірвануць назад, але было ўжо позна. Дадала мне троху адвагі тая акалічнасць, што заўважыў, што дзеці за сталом босыя сядзяць.
– Добры вечар! – сказаў я.
– Добры вечар! – адказала кабета, уважліва аглядаючы мяне.
Дзеці таксама на мяне вочы вытарэшчылі. Тады я кажу:
– Прадайце мне, гаспадыня, хаця б троху хлеба, бо я вельмі галодны.
– Не маю я хлеба на продаж, – сказала кабета. – Можа, хутка самі будзем без хлеба. Знішчылі нас бальшавікі. Мужа забралі разам з канём і фурманкай. Пагналі на нейкія работы, і ўжо год мінуў, а ён не вяртаецца. Пэўна, загінуў дзесь. Сына старэйшага ў няволю забралі ў 1939 годзе. Аб ім таксама нічога не ведаем. Таму не маю зараз ні каня, ні мужчыны для працы… Знішчылі нас цалкам і невядома за што!
– Ці ж я ў тым, гаспадыня, вінаваты? Мяне таксама бальшавікі знішчылі. Забралі ў войска. Прыгналі ажно сюды. А зараз самі ўцяклі, а мяне пакінулі. Не ведаю ні куды ісці, ні што рабіць.
Тады кабета наліла ў міску супу і адкроіла вялікі кавалак хлеба. Указала мне месца за сталом.
– Сядай і еш! – сказала яна. – Хоць ты і бальшавік, але я не хачу галоднага чалавека з дому выганяць.
– Сколькі я вам павінен? – спытаўся я.
– Нічога я ад цябе не хачу, – адказала кабета.– Дала табе есці, каб не зграшыць. Хрыстос нам казаў галоднага накарміць, а ворагам прабачаць. Можа, і мае там, у Расіі, калі яшчэ жывыя, дзе-небудзь галодныя, дык і ім таксама хто-небудзь кавалкам хлеба дапаможа.
Я ў гэта не вельмі паверыў, каб ім у Расіі хто-небудзь што-небудзь даў. Зразумела: самі не маюць. А як заробяць што, дык адразу з’ядаюць, бо таксама галодныя. Але вельмі пачціва ёй падзякаваў і спытаўся:
– Ці не бачылі вы тут немцаў, гаспадыня? Я іх вельмі баюся, бо застрэляць мяне, як убачаць. А ці я павінен у тым, што з’яўляюся салдатам? Узялі ў войска і сказалі служыць, дык я і мусіў.
– Разумею гэта, – сказала баба. – Нашых хлопцаў таксама шмат Саветы ў войска пагналі. Засталіся тыя, хто пахаваўся. А немцаў я нават на вочы не бачыла. Толькі чула ад людзей, што іх вялікія сілы галоўнымі дарогамі пасунуліся.
Як пачала яна потым Гітлера і Сталіна клясці, дык мяне ажно страх узяў!… Халера з ім, са Сталіным, бо чорт яго ведае, дзе ён ёсць. Але Гітлер жа тут! А яна кляне… Так, не здолелі польскія паны свой народ прыстойна выхаваць. А цяпер невядома, як з імі і размаўляць. А яна крычала гучна:
– Зваліліся, заразы, на нашыя галовы і нішчаць нас! Добрасумленна працаваць ім не хочацца, дык па нашу крывушку прыходзяць. Адзін сатана быў. Пазабіраў быдла, збожжа, людзей. Цяпер другі прыйшоў! І няма на іх халеры альбо перуноў!
Страшна яна іх кляла. Дык і я патороху пачаў ёй дапамагаць. Толькі пра Гітлера, натуральна, не ўзгадваў. Але Сталіна я канкрэтна абрабіў.
– І мяне, гаспадыня, гэты подлы Сталін знішчыў! І ўсю Расію таксама. Не толькі вас.
Такім чынам мы іх з гадзіну часу лаялі. Баба Сталіна і Гітлера, а я Сталіна. Яна ад злосці і жалю дык нават плакаць пачала. Вядомая справа: палітычна несвядомы элемент. Не разумее, што так яно і павінна быць, бо інакш бы парадку не было. Толькі гэты грузін Сталін моцна нас падвёў і прывёў Савецкі Саюз, а таксама непераможную Чырвоную Армію да вялікага паражэння.
Развітаўся я з гаспадыняй і вельмі ёй падзякаваў. Паказала яна мне, як выйсці да вялікай дарогі… у кірунку літоўскай граніцы. Сказала, што там яшчэ спакойна і немцаў напэўна няма.
Троху мне весялей зрабілася. Наеўся я добра і кавалак хлеба меў у запасе… Але і дурны гэты польскі народ! Сама кажа, што бяда ў іх, аднак іншаму дапамагае. І каму? Уласна таму, хто дапамог Сталіну сюды ўвайсці. Што яна простая мужычка, дык я не вельмі ў гэта паверыў. Бо карціны на сценах, падлога, стулля і падушкі ў белых навалках яе выкрылі. Ну і чаравікаў некалькі параў заўважыў. А найболей падазроны быў сцянны гадзіннік. Таму мяркую, што яе муж у польскім урадзе нейкае вялікае становішча меў. Бо якім чынам звычайны мужык да такіх рэчаў дайшоў бы? Але найбольш мяне здзівіла яе адвага. Першы раз у жыцці чалавека ўбачыла і адразу кляне апошнімі словамі і Сталіна, і Гітлера. Ніякай разважлівасці не мае.
Знайшоў я большую дарогу і пайшоў бакавымі сцежкамі ў накірунку Літвы. Але стараўся ісці так, каб увесь час побач з лесам быць. Так заўсёды бяспечней. Людзей той ноччу я не спаткаў, але некалькі разоў чуў, як паблізу псы брахалі. І навошта тут столькі гэтай погані трымаюць? Ім жа трэба жэрці даваць!… У Вільнюсе мы з псамі парадак навялі. Я сам некалькіх застрэліў. Вядома ж: пёс – ён элемент контррэвалюцыйны. Здалёк чуе, што патруль ідзе, і рэакцыяністаў сваім браханнем папярэджвае. Нашы арлы з НКВД таксама псоў маюць і адпаведную школу іхнюю дзеля знішчэння ворагаў працоўнага люду. Таму калі брахаць, дык толькі з мэтамі сацыялістычнымі і гэткім жа чынам.
28 ліпеня 1941 года.
У гумне.
Я не скончыў учора апісання маіх прыгодаў, таму сёння пішу далей. Цяпер я, можна сказаць, найшчаслівейшы чалавек на зямлі, бо пазбегнуў жахлівай смерці ад рук нямецкага НКВД і, можа, ўвогуле яшчэ неяк ацалею. Бо шкада было б, каб Расія страціла такога спраўнага абаронцу сацыялізму, як я. Адно мяне вельмі палохае: не ведаю, што стане з маёй пакінутай у Вільнюсе ўласнасцю. Што праўда, дзверы я добра абараніў, але ж могуць іх выламаць, каб да маіх скарбаў дабрацца. Я цяпер вельмі шкадую, што жыў у нязгодзе з вучыцелькамі і апошнімі словамі на іх абзываўся. Цяпер з-за злосці на мяне яны могуць скарбы мае сабе прыўласніць.
Але трэба апавядаць аб маіх прыгодах. Пасля выхаду з гораду я больш за два тыдні па лясах блукаў. І не ведаў, куды ісці, што рабіць? Тым часам саслаб вельмі, бо апошнія дні толькі ягадамі жывіўся. А адной ноччу бульбы ў полі накапаў і на вогнішчы яе спёк. Але доўга так жыць мне цяжка было, бо як афіцэр меў я вельмі далікатнае здароўе і любіў штодзённа хлеб есці. А пакуль ў Польшчы знаходзіўся, дык зусім распесціўся і цалкам неразумна да розных каўбасаў а таксама масла прызвычаіўся. Думаў, што так будзе заўсёды. І так было б, каб не подлая здрада Сталіна. А здрада павінна была быць, інакш бы Гітлер ніколі не наважыўся напасці на магутны Савецкі Саюз і непераможную Чырвоную Армію.
Аднойчы ўвечары выйшаў я з лесу і пачаў асцярожна аглядаць наваколле. Заўважыў паблізу нейкае жытло. Дом стаіць на пагорку, а ўнізе гумно, стайня і хлеў. Людзей бачна не было, і іншага жытла паблізу я не заўважыў. Але чакаў, што далей убачу. Доўга нікога не было. Потым нейкая баба выйшла з дому і пасунулася сцежкай у накірунку гумна. У руках несла пілу і сякеру. Спусцілася ўніз і пачала каля асеці дрэва пілаваць. Тады я, прымушаны голадам, набраўся адвагі і са схованкі выйшаў. Убачыў, што кабета немаладая і што цяжка ёй самой дрэва пілаваць, таму прамовіў:
– Добры вечар, матуля! Можа, вам дапамагчы дроваў напілаваць?
Яна паглядзела на мяне і пытаецца:
– А ты адкуль тут узяўся?
– З лесу, – кажу. – У мяне вялікае няшчасце здарылася. Забралі мяне ў войска гэтыя праклятыя бальшавікі, прывезлі ажно ў Вільню, а як Гітлер на іх напаў, дык самі ўцяклі, а мяне на згубу пакінулі. Цяпер не ведаю, што рабіць. Дадому не траплю, бо гэта далёка. А тут таксама жыць няма як. І немцаў я вельмі баюся. З-за гэтага далей ад людзей трымаюся і па лясах хаваюся. Ужо цэлы тыдзень хлеба не еў. Можа прадасце мне хаця б кавалачак?
А яна кажа:
– Дам я табе есці, толькі спачатку справы па гаспадарцы скончу. А немцаў не бойся. Дарогу адсюль далёка бачна. Калі якая небяспека, дык у лес пойдзеш. Там цябе ніхто не злапае. А цяпер, калі хочаш мне дапамагчы, дык нарыхтуй дроваў для печы. А я пайду каровы выдаіць.
Схапіў я сякеру і давай дровы малаціць. Вельмі стараўся, каб ведала, што я не лянотнік. З голаду ў мяне галава круцілася, але працаваў з усёй моцы. Яна тым часам карову выдаіла і сказала мне дровы на кухню занесці. Пазаносіў я туды ўсё, што насек, а яна пад плітой агонь распаліла і пачала вячэру гатаваць. Мяне папрасіла сесці і, працуючы, размаўляла са мной. Некалькі разоў навонкі з хаты выходзіла на дарогу паглядзець: ці не ідзе хто чужы. А мне сказала:
– Ты не бойся. Тут народ толькі польскі. Немцаў і бальшавікоў не любяць. Калі нават цябе хто і ўбачыць, дык нікому не скажа. Зрэшты ніхто цябе тут і не ўбачыць, бо я асобна жыву. Гэта маёнтак Буркі.
Як растлумачыла яна мне, што такое маёнтак, дык я ажно здранцвеў ад страху. А потым спытаўся:
– А дзе ваш памешчык?
– Няма, – адказала яна. – У Англіі. Служыць там у польскім войску.
– А памешчыца дзе?
– Я памешчыца.
Хаця я быў страшэнна галодны і змучаны, але ўсё роўна смяяцца пачаў. Ведаў, што дрэнна раблю, але стрываць не мог. Бо я столькі наслухаўся і столькі ў кніжках і перыёдыцы начытаўся аб тых крывасмоках, польскіх панах і памешчыках! Як ходзяць у золаце, жывуць у раскошы і здзекуюцца з мужыкоў. А тут нейкая баба, абы як апранутая, спрацаваная, рукі ад работы ажно чорныя, кажа мне, што яна памешчыца. Я нават падумаў, што кпіць з мяне. А яна кажа:
– Чаго ты зубы ашчэрыў?
Дык я і не ведаў, што рабіць, а таму праўду ёй сказаў:
– Забаўна мне ад таго, што вы самі працуеце і кажаце, што вы – памешчыца.
– Так яно і ёсць! – сказала яна. – Мы тут усе працавалі. Мелі ў добрыя часы дзеўку і парабка для работы, але і для нас працы не бракавала. А цяпер адна засталася, таму сама і працую. Але цяжка мне ўпраўляцца, бо бальшавікі нашу гаспадарку зусім знішчылі. Забралі ўсіх коней і тры каровы. Адну толькі пакінулі… найгоршую. Двух сыноў маіх у войска ўзялі, і яны не вярнуліся. Муж таксама. Так наша праца столькіх гадоў засталася змарнаванай. Але найбольш сям’і мне шкада, бо не ведаю, ці вернуцца яшчэ калі дадому і ці ўбачымся зноў.
Падумаў я, што магчыма ў тым, аб чым яна кажа, крыху праўды і ёсць. Але чуць гэта мне было вельмі дзіўна.
Дала яна мне паесці. І яшчэ як! З самога таго часу, як з горада выйшаў, так не еў. Тым часам яна мяне пра розныя рэчы выпытвала. Хто такі? Адкуль паходжу?… Дык я ёй усё схлусіў. Сказаў, што быў узяты ў войска як прызыўнік і ў самім войску радавым служыў. Што перад тым у калгасе працаваў. І бальшавікоў моцна праклінаў. Разам са Сталіным. Бо ведаў, што палякі яго страшэнна не любяць. Але яна не лаялася ні на бальшавікоў, ні на немцаў, ні на Сталіна. Толькі распытвала мяне і слухала ўважліва. Пасля сказала:
– Што ты далей збіраешся рабіць? Калі далей у дарогу пойдзеш, дык я дам табе бохан хлеба і кавалак сала. Удалося мне крыху збожжа ад рэквізіцыі схаваць, таму я жыта на жорнах мялю і хлеб выпякаю.
Тут я ўсклікнуў:
– Матулечка, любая! Не ведаю я, куды ісці. Калі пайду ў лес, дык дзе-небудзь з голаду загіну, альбо немцы мяне сцапаюць і заб’юць. Ці не мог бы я тут у вас застацца? Рабіў бы ўсё, што толькі скажаце. Еў бы, што дасцё. А пазней, можа, што і зменіцца.
Падумала яна і кажа:
– Добра. Заставайся пакуль тут. А потым паглядзім, што будзе. Спаць дзеля бяспекі будзеш у адрыне. Пайшлі, месца табе пакажу.
Узяла яна ліхтар. Дала мне стары кажух і коўдру. Наліла бутэльку вады, каб я меў што папіць уночы. І пайшлі. Ліхтар яна пад кажухом несла, каб святла ўначы здалёку бачна не было.
Прыйшлі мы ў адрыну. Яна ў адным месцы спецыяльна ўкладзеныя там дошкі вынула і пасвяціла мне ўсярэдзіну. Гэта была схованка, якую цяжка знайсці. Растлумачыла яна мне, што дзверы ў адрыну на ключ замкне, але са схованкі ёсць лаз пад дахам. Таму ў выпадку небяспекі я магу да рава ўцячы і адтуль хмызамі ў лес збегчы. Запэўніла яна мяне, што ўначы тут будзе спакойна, бо немцаў паблізу нідзе няма. А да мястэчка адсюль далёка. Замкнула адрыну і пайшла.
Паклаў я на сена кажух, боты зняў і коўдрай накрыўся. І пачуўся вельмі шчаслівым чалавекам. Аднак палякі тыя не так ужо і страшна подлыя, як нам аб іх казалі. Бо, трэба сказаць праўду, ніхто з іх мяне яшчэ ні разу не пакрыўдзіў, усе толькі дапамагалі. У нас дык мне б ніхто дапамогі не аказаў. Такім тыпам, што ад улады хаваюцца, ніхто не дапамагае. А тут народ іншы. Толькі тая подлая Ірка мяне вельмі пакрыўдзіла. Але, можа, я ёй яшчэ і адпомшчу.
Спаў я вельмі моцна, пакуль не пачуў, што мяне нехта кліча.
– Мішка!… Мішка!…
Пазнаў я голас памешчыцы і адгукнуўся.
– Вылазь, – сказала яна. – Трэба снедаць.
Пайшоў я ў дом. Дала яна мне паесці выдатна. А потым прынесла цывільную апратку, боты, шапку, шкарпэткі і чыстую бялізну.
– Сабрала гэта ўдома, – патлумачыла мне. – Гэта рэчы маіх сыноў. Апраніся ў іх, бо ў тваёй бальшавіцкай уніформе зараз хадзіць небяспечна.
Нарыхтавала яна два саганы вады. Паставіла цэбар халоднай. Дала мне рушнік, мыла і сказала добра вымыцца.
– Мусіць, вошай маеш, – дадала яна.
– Ёсць троху, – сазнаўся я. – Рэч у войску непазбежная.
– Гэта гледзячы ў якім войску, – сказала яна.– У вас гэтага багацця і ў войску, і па-за войскам дастаткова. Такая ўжо ў вас культура.
Выйшла яна з хаты. Пачаў я мыцца ўвесь. Выдраіўся старанна і апрануўся. Так, адразу бачна, што гэта панічы былі. Бялізна чыстая, цалкам белая. Адзенне сукновае. Боты моцныя, з добрай скуры. Гэта ўсё да мяне троху не пасавала. Але нічога, з часам абляжыцца.
Прыбраў я кухню і брудную ваду на двор выліў. А тым часам памешчыца прыйшла і гаворыць мне:
– Ты цяпер забудзь, што цябе Мішкам клічуць. Цяпер ты Янка, мой сын. Я маю нават дакументы для цябе, пакуль іншыя, фіктыўныя, не зробім. Калі немцы сюды прыйдуць альбо паліцыя з гміны, дык ты не ўцякай і нідзе не хавайся. Аднак і на вочы ім не сунься. Пачынай работаць, каб не казаць ім нічога. Балаканне з імі – гэта ўжо мая справа будзе. А суседзям, калі пра цябе даведаюцца, скажу, што ты бежанец. Ці ты добра мяне разумееш?
– Так. Усё зразумеў.
– Пры паліцыі альбо немцах, калі прыйдзецца да мяне звярнуцца, кажы мне: мама. А пры суседках ці ўвогуле калі трэба, называй мяне пані Юзэфа.
Вельмі ўсцешыўся я з гэтага. Пачуўся так, быццам на свет наноў нарадзіўся. Зразумеў, што памешчыца гэта загінуць мне не дасць. Ад радасці дык нават слёзы ў мяне з вачэй пайшлі. Схапіў я пані Юзэфу за руку і пацалаваў.
– Дзякуй вам вялікі, – сказаў ёй. – Пакуль жыць буду, не забуду гэтага, і калі буду ў стане, аддзячу за ўсё, бо загінуў бы без пані.
А яна сказала:
– Богу аддзяч, што ёсць тут добрыя людзі і што маюць сэрца нават для сваіх ворагаў, калі тыя ў няшчасці. А ты, я бачу, малады і дурны, дык можа, яшчэ не зусім сапсуты. Таму я цябе выратую, як здолею.
Вось такім чынам я і застаўся там. Спаў і надалей у адрыне, а ўдзень ужо смела па ўсім фальварку хадзіў. Работы было шмат, таму працаваў цэлымі днямі. Зрэшты, і пані Юзэфа цяжка працуе. Нават болей і лепей за мяне. Бо я толькі ад яе рабоце вучуся.
Я вельмі шчаслівы чалавек. Нядаўна яшчэ думаў, што загіну пэўна. І загінуў бы дзе-небудзь ад голаду альбо ад холаду, альбо ад рук немцаў. А цяпер маю і дом, і ежу, і добрую апратку, і дакументы, і гаспадыню, якая да мяне як маці да сына ставіцца. Але дзе там як маці да сына?!… Ад маці сваёй я нічога, акрамя лаянкі, не чуў. А як малы быў, дык яшчэ і біла часта. А пані Юзэфа ніколі дрэннага слова не скажа. І дбае, каб быў сыты, чысты, у бяспецы. Я ёй гэтага ніколі не забуду і, канешне, як толькі будзе магчымасць, аддзячу. Няхай ведае, што мы, бальшавікі, вельмі добрыя і ўдзячныя сэрцы маем!
Таварышу У. Чэрчылю.
3 кастрычніка 1941 года.
Фальварак Буркі.
Пісаць няма калі.
Работы шмат, бо працуем мы толькі ўдваіх… Аднак я буду гэтыя свае Запіскі патроху далей працягваць. Вырашыў я прысвяціць іх таварышу У. Чэрчылю. Так. Бо аказалася, што гэта вельмі вялікі і важны чалавек. Шкада толькі, што не камуніст ён і што англічанін. Аднак цяпер ад яго залежыць перамога ў вайне… Усё гэта дакладна мне пані Юзэфа растлумачыла. Бо перад тым уся палітыка ў мяне ў галаве пераблыталася.
Праз пару тыдняў пасля майго прыходу на фальварак я падчас вячэры пачаў моцна Сталіна клясці. Ведаў, што яго палякі не любяць і хацеў такім чынам пані Юзэфе дагадзіць. А яна сказала:
– Грашыш ты, хлопча! Нельга так брыдка праклінаць. Гэта сведчыць пра недахоп добрага выхавання. А што новая вайна распачалася, дык Сталін яе зусім не хацеў. Гэта Гітлер на Расію напаў, як папярэдне на Польшчу. Гэта ягоная сатанінская справа!
Я на яе ажно вочы ад здзіўлення вытарэшчыў. Нават спалохаўся, бо падумаў, што, можа, яна камуністка альбо агентка НКВД. А яна далей гаварыла:
– Ты цяпер з’яўляешся нашым саюзнікам, бо 30-га ліпеня Сталін і Молатаў у Крамлі ў Маскве дамову з нашым галоўным правадыром генералам Сікорскім заключылі. І цяпер палякі і расіяне будуць змагацца за вызваленне Расіі і Польшчы ад супольнага ворага, Гітлера. А калі пераможам яго, тады Польшча будзе зноў вольная і ў Расіі іншае жыццё пачнецца. Бо ваш урад будзе вымушаны паклапаціцца аб расійскім народзе, які ў выніку вайны дужа пацярпеў. Дапускаю нават, што і ў вас таксама дэмакратычныя асновы ўвядуць.
– А раптам не пераможам Гітлера, бо вельмі гэта спрытны камандзір і магутную армію мае.
А яна сказала:
– Гэта нічога. Можа, мы б самі і не перамаглі, але нам Англія дапаможа.
– Англія?! – спытаўся я і адчуў, што мне ў вачах цёмна робіцца і пачынаю вар’яцець.
Падумайце сабе, людцы: да чаго дажыў Савецкі Саюз!… Тая самая Англія, якая столькі перашкаджала нам у дабрабыце жыць і працаваць; якая хацела зрабіць з нас нявольнікаў і абрабаваць расійскі народ, будзе цяпер нас вызваляць ад Гітлера, які быў такім вялікім нашым сябрам. Адчуў я, што ўжо зусім нічога зразумець не магу. А пані Юзэфа так далей гаварыла:
– Натуральна, Англія. Гэта вялікі народ, стваральнік магутнай цывілізацыі. За імі таксама і Амерыка возьмецца, калі трэба будзе… Ёсць у Англіі выдатны палітык, Уінстан Чэрчыль ягонае імя. Ён Гітлера абавязкова пераможа. Пакуль ім цяжка, бо яны не былі падрыхтаваныя да вайны. Але маюць выдатную прамысловасць, таму вельмі хутка ўзброяцца і адразу з Гітлерам пакончаць.
З таго часу яна пачала мне шмат пра Англію і Амерыку апавядаць. Гаварыла, што Англія ніколі ніводнай вайны не прайграла і што супольна з ёю пяцьсот мільёнаў чалавек працуюць. І што ўжо шмат сотняў год на іх зямлі вораг не быў. Што здолела нават Напалеона перамагчы. Таму і Гітлеру абавязкова рады дасць.
Але мяне найбольш зацікавіў Чэрчыль, бо аказалася, што гэта менавіта ён мусіць Гітлера перамагчы. Я паволі нават пачаў верыць пані Юзэфе, бо пераканаўся, што яна шмат ведае аб тым, што ў свеце робіцца. Нават аб нашым Савецкім Саюзе шмат цікавых рэчаў мне апавядала. І адкуль толькі баба ўсё гэта ведае?!
Вось таму я вырашыў гэтыя мае Запіскі Чэрчылю прысвяціць, каб ён ведаў аб тым, як я моцна яго шаную. Бо неўзабаве англічане сюды прыйдуць, каб немцаў выгнаць. А калі прыйдуць, каб нас вызваліць, дык, ясная рэч, застануцца назаўсёды, каб з людзей адпаведны барыш за вызваленне для сябе спагнаць. Таму варта забяспечыцца і ў выпадку патрэбы мець магчымасць давесці англійскаму НКВД, што я іхняга правадыра вельмі шаную. Шкада толькі, што не маю партрэта Чэрчыля, каб загадзя павесіць, а не тады толькі, як Цэнтральны Камітэт Англійскай капіталістычнай Партыі выдасць такі загад.
Таварышу І.В. Сталіну.
17 кастрычніка 1941 года.
Фальварак Буркі.
Аказалася, што Сталін, хаця і грузін, не быў ніколі здраднікам Расіі. Проста Гітлер яго хітра ашукаў. Ён наўмысна доўгі час прыкідваўся сябрам, каб разам палякаў разбіць, бо Францыі баяўся. Потым абраў спрыяльны момант і, па-здрадніцку парушыўшы міждзяржаўныя дамовы, напаў на нас. Але гэтага яму таварыш Чэрчыль не даруе. Бо англічане – народ з вялікім гонарам і не любяць, калі хто-небудзь слова не трымае. Вось.
Заўважыў я, што пані Юзэфа заўсёды перад ежай кароткую малітву прамаўляе. А аднойчы яна ў мяне спытала:
– Ты, пэўна, не хрышчаны, бо ніколі нават не перахрысціўся.
Ня ведаў я, што ёй на гэта адказаць, але вырашыў схлусіць.
– Мяне маці сама ахрысціла, калі быў малым дзіцёнкам. Але маліцца не навучыла.
– Ведаю, што ў вас рэлігія знаходзіцца пад пераследам, – сказала пані Юзэфа. – Але гэта вельмі дрэнна. Я табе зараз растлумачу, чаму. Бо табе цяжка гэта зразумець. Вось, напрыклад, я хрысціянка. Гэта значыць, стараюся паступаць у сваім жыцці так, як нам Хрыстос наказаў. А найважнейшы ягоны наказ: “Любі бліжняга, як сябе самога”. Як ты лічыш: дрэнна так паступаць ці добра? Ці лепей любіць толькі сябе, а іншых ненавідзець?… Каб я не была хрысціянкай, дык і цябе з той бяды, у якой ты як чалавек апынуўся, не ратавала б. Навошта рызыкаваць дзеля чужога чалавека і да таго ж яшчэ ворага нашага. Бо ведаю, што вас вучылі толькі нянавісці і да Бога, і да іншых людзей. Але паколькі Хрыстос нам казаў нават ворагам прабачаць, а людзям у няшчасці дапамагаць, таму і я табе дапамагла. Вось: дапамагла табе толькі таму, што я хрысціянка. Ці гэта дрэнна?
– Гэта вельмі добра, пані Юзэфа! І я велізарна вам за гэта ўдзячны. Але Богу маліцца не ўмею. Запозна мяне гэтаму вучыць.
Некалькі разоў мы пра рэлігійныя справы размаўлялі. І ўрэшце я нават згадзіўся з тым, што хрысціяне – гэта не зусім подлыя людзі. Натуральна, не сказаў я ёй таго, што насамрэч думаю. Што кожная рэлігія – гэта махлярства, капіталістычныя хітрыкі і опіум для беднага люду. Гэтаму нас навучыла партыя, і так яно і ёсць. Бо каб рэлігія была чымсьці добрым, дык чаму такія мудрыя людзі, як Ленін і Сталін, лічылі яе шкоднай для пралетарыяту? Нават дапускаю, што гэта ўвогуле жыдоўская работа. У нас Троцкі здрадзіў Савецкаму Саюзу. А Хрыстос, напэўна, таксама быў рэакцыяністам і прыслугоўваў англа-амерыканскім капіталістам. Але гэтага я пані Юзэфе не сказаў, каб не зразумела часам, што я – чалавек культурны, а не нейкі там радавы, мужык ці рабочы.
Аднойчы яна мне сказала:
– Ведаеш што, Янка, паколькі ты хрысціянін, варта табе вывучыць хаця б адну малітву. Ёсць прыгожая малітва: Ойча наш. Пакінуў яе для нас сам Хрыстос. Калі ты пажадаеш і будзеш у стане, яна ўкажа табе ўсе тыя дарогі, якімі чалавек павінен кіравацца ў жыцці, асвеціць іх. Я навучу цябе гэтай малітве. А ты яе, для дабра сваёй душы, хоць раз у дзень прачытай, каб табе ў жыцці лепей вялося і каб зразумеў, што маеш у сабе несмяротную душу, а не пустку, якую бальшавікі запоўнілі злосцю і нянавісцю да людзей.
Вось пачала яна мяне гэтай малітве вучыць. А я мусіў на тое згадзіцца. Бо як жа не згадзіцца?… Ведаў, праўда, што і без гэтага яна б мяне не выгнала і дапамогі сваёй не пазбавіла. Але – падумаў я сабе – лепей гэтую справу ўлагодзіць палітычна. Тая яе малітва на шыі ў мяне вісець не будзе. Зрэшты, можа, нават калі мне і прыдасца. Зноў жа і пані Юзэфа яшчэ дабрэйшая да мяне будзе.
Не вельмі тая навука мне ішла спачатку. Цяжка было словы запомніць. Але праз некалькі дзён я ведаў усю малітву і разам з пані Юзэфай яе ўвечары прамаўляў. А яшчэ яна мяне хрысціцца навучыла.
Як тое маленне ў мяне пачалося, дык я зусім гумор страціў і шанаваць сябе перастаў. “Вось, – разважаў я, – як страшна апусціўся! Сам тыя рэлігійныя забабоны, якія заўсёды высмейваў, адпраўляць пачаў! Да чаго ж я, ідэйны камсамолец, крыштальна чэсны чалавек, дайшоў! Як нізка ўпаў! А ўсё з-за праклятай Германіі і з-за Гітлера!”
Але аднаго разу пачаў я над той малітвай задумвацца. І раптам усё зразумеў і вельмі ўсцешыўся. Гэта ж наша малітва – бальшавіцкая. Можна нават сказаць, што цалкам камуністычная. “Ойча наш…” Хто гэта?… Зразумела, што ЁН!… Заўсёды БАЦЬКАМ мы ЯГО называлі. “Святое імя тваё! Хай будзе воля твая!” Натуральна, што так. У любым выпадку да гэтага заўсёды імкнуліся. І – калі ўсё добра скончыцца – далей імкнуцца будзем. І з тым “хлебам штодзённым” таксама цалкам слушна. Бо толькі ад Яго, таварыша Сталіна, наш хлеб і жыццё залежалі. І з тымі “правіннасцямі нашымі” таксама рацыя! Трэба заўсёды правіннасці тыя ў сабе і навокал вышукваць і ўладам аб іх своечасова даносіць. Толькі з тым “небам” не вельмі згаджаўся. Але пазней дадумаўся, што гэта ўсяго толькі ў пераносным і агульным сэнсе акрэслена месцазнаходжанне Сонейка нашага. Таму замяніў я словы “каторы на небе” словамі: “каторы ў Крамлі”. Нават пра Гітлера ў той малітве ўзгадана: “Але пазбаў нас ад благога”… Гэта значыць ад той падлюгі германскай.
Калі я зразумеў усё гэта, дык вельмі ўсцешыўся і нават сам пані Юзэфе аб малітве нагадваў. Толькі словы “ў небе” замяняў у думках словамі “ў Крамлі”. І такім чынам нават вельмі ладна ў нас ішло. Яна сваё, а я – сваё. І абодва задаволеныя. А бацька Сталін не ўгнявіцца, што ўголас замест “у Крамлі” я казаў “на небе”. Думаў жа інакш. Вось.
Я нават сам час ад часу гэтую малітву прамаўляў і ў хуткім часе падабраў да яе рэвалюцыйную мелодыю і пачаў яе спяваць. Цяпер я вельмі ўдзячны пані Юзэфе, бо яна дакладна мне растлумачыла, што Сталін не здрадзіў. Таму ізноў свята ў яго веру, ізноў ЯМУ мае Запіскі прысвячаю. Бо, натуральна, і Чэрчыль вельмі паважаны чалавек, паколькі нас ад Гітлера ратуе. Але дзе там яму, індывіду з буржуйскім мінулым, з бацькам Расіі і ўсяго свету раўняцца!
ОЙЧА НАШ, КАТОРЫ Ў КРАМЛІ; СВЯТОЕ ІМЯ ТВАЁ! ХАЙ БУДЗЕ ВОЛЯ ТВАЯ! ХАЙ ПРЫЙДЗЕ ЦАРСТВА ТВАЁ, ЯК У КРАМЛІ, ТАК І Ў АСТАТНІМ СВЕЦЕ.