Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі

(ад 17 верасня 1939 г.)

Пясецкі Сяргей

---

1 студзеня - лістапада 1940 года

1 студзеня 1940 года.

Ліда.

ВЯЛІКАМУ Сталіну ура! ура! ура!

Пачаўся Новы год. Задумаўся я над тым, чаго б я пажадаў для сябе ў Новым годзе. Дык вось, найвялікае маё прагненне: памерці ў славу нашай святой Расіі, у асобе яе геніяльнага правадыра Сталіна. Уяўляю гэта сабе такім чынам: з’яўляюся смяротна параненым у бойцы з англійскімі крыважэрнымі паслугачамі капіталістаў і ляжу ў шпіталі… Ведаю, што памру, але ведаю і тое, што ўласнаручна забіў некалькі дзесяткаў англійскіх імперыялістаў і здабыў штандар іхняга палка. Так. Дык вось, ляжу і паміраю… Шкода мне развітвацца з жыццём, бо – вядома – ужо і два гадзіннікі маю, і чамадан, і боты хромавыя. Але ведаю, што і пасля смерці, калі наша магутная Расія апануе ўвесь свет і будзе ім кіраваць, сістэматычна ліквідуючы рэакцыйныя элементы – маё імя будзе высечанае залатымі літарамі на мармуровай шыльдзе як імя героя Сусветнага Савецкага Саюзу. Так.

Вось ляжу я і канкрэтна паміраю. Мне прапануюць катлеты ды іншыя такія ўсялякія каўбасы, але я – не… нават увагі на ўсё тое не звяртаю. У гэты момант адчыняюцца дзверы і ў палату ўваходзіць магутна ўзброены атрад НКВД. Атачылі ўсе вокны і дзверы і трымаюць зброю напагатове. Потым з’яўляюцца самі маршалы і генералы, і робяць шарэнгу ад дзвярэй да майго ложка. А я нічога: ляжу і паміраю… Потым… потым… паказваецца ЁН!… Мой правадыр!… Сонца Расіі і свету… Ён… таварыш Сталін… Я зрываюся з ложка, станаўлюся смірна і крычу: “Вялікаму Сталіну ура! ура! ура!” А ЁН набліжаецца да мяне і кажа:

– Кладзіся, Міхаіл Мікалаевіч. Досыць напрацаваўся ты ў славу нашай святой Расіі.

Сціскае мне далонь і сядае на ложак. Потым дастае з кішэні бутэльку “спецыяльнай маскоўскай” і налівае мне шклянку гарэлкі (сабе таксама) і кажа:

– Вып’ем, таварыш, за згубу подлай Англіі і за здароўе нашага адданага сябра Адольфа Гітлера.

Ну, выпілі, закусілі, а потым ЁН пытаецца:

– Як пачуваешся?

– Паміраю, – паведамляю я, – баценька любы.

– Гэта нічога, глупства, – кажа, – затое імя тваё будзе несмяротнае. Можаш сабе паміраць спакойна.

– Слухаюся, – адказваю я, – правадыр мой любы.

І чую, што паміраю, паміраю і паміраю… у абдымках Сталіна.

Так… прыгожая мроя, аднак паколькі трэба жыць і ўзмацняць нашу вялікую савецкую культуру ў той няшчаснай, заэксплуатаванай польскімі крывавымі панамі Беларусі.

Учора спаткаў я лейтэнанта Дубіна. Ён кажа:

– Прыходзь да мяне ўвечары. Вып’ем. Спаткаем Новы год. Будзе капітан Ягораў і яшчэ некалькі хлапцоў.

– Добра, – кажу.

І пайшоў. Ну, натуральна, прыбраўся адпаведна і парфумы не пашкадаваў. Прыходжу, а там ужо ўсе на месцы і капітан Ягораў таксама.

– З чаго пачнем? – спытаўся ў нас Дубін.

– Вядома з чаго, – адказаў лейтэнант Сініцын.– З гарэлкі пачнем, гарэлкай і скончым.

– А можа, спачатку чаю хочаце?

– Чай не гарэлка, многа не вып’еш.

Ну і давай мы жлукціць… Знайшлася гітара. Дубін нішто сабе грае: гучна. Вось мы хорам Маскву забацалі. Голас, вядома, кожны з нас мае і спявалі з усіх сіл, ажно вокны трэсліся і шклянкі дзвынькалі. Няхай буржуі чуюць і ведаюць, што Чырвоная Армія балюе!

У куце пакою піяніна стаяла. Але граць на тым фашысцкім інструменце мы не ўмелі. Аднак– калі выпілі мацней – дык Сініцын спрабаваў. І нават вельмі добра атрымалася. Калі Дубін на гітары разануў, мы з усіх сіл Еслі заўтра вайна, спяваем, а Сініцын піяніна абедзвюма рукамі па клавішах лупцуе. І так ладна нам ішло, што мы да паўночы такім чынам бавіліся.

Потым Дубін урачыста абвясціў:

– Дарагія таварышы! Зараз будзе Новы Год. Пачнем яго спецыяльнай закускай да гарэлкі. Гэта найлепшая ў свеце буржуйская ежа!

Пайшоў ён да шафкі і дастаў вялізную папяровую торбу. Прынёс яе і вываліў змесціва на стол. Было там нешта падобнае на струкі вялікіх бабоў альбо на малыя агуркі.

– Што гэта? – спыталіся мы.

– Бананы, – паведаміў Дубін. – Нашы хлопцы з НКВД тут у аднаго буржуя, каторы раней меў гароднінавую краму, рэвізію рабілі і шмат такога далікатэсу знайшлі. Вось і мне троху далі.

– Давай сюды бананы! – крычыць Ягораў. – Досыць тым буржуям абжырацца. Цяпер наша чарга!

Ну вось. Дубін бананы ахайна ва ўмывалцы памыў і некалькі з іх скрылікамі на талерцы пакроіў, потым, натуральна, пасаліў адпаведна і кожнаму гарэлкі наліў.

– За здароўе пяхоты! – абвясціў ён.

Выпілі і бананамі загрызлі. Але, халера яго ведае, неяк нясмачна было. Я нават выплюнуць хацеў. А Сініцын тым часам паведаміў:

– Да тых бананаў трэба воцату і перцу таксама.

Перац быў, але па воцат Дубін да гаспадыні пайшоў пазычыць. Заправілі мы бананы воцатам, ну і, зразумелая рэч, перцам. І зусім іншы смак атрымаўся. Але ўсё адно нам не спадабалася. Лепей бы салёных гуркоў ці нават цыбулі. Але нічога: пад гарэлку дык нават і бананы пойдуць. Найгорай было тое, што капітан Ягораў крыху зарана ванітаваць пачаў. Сініцын да піяніна яго падвёў, накрыўку зверху інструменту адчыніў і кажа:

– Валіце, таварыш, у сярэдзіну, бо шкада падлогу забруджваць. А ў гэтым дурным інструменце месца досыць. Усё змесціцца.

Бачу я, што з другога боку піяніна Масляннікаў прыстасаваўся і таксама “налёты на Рыгу” робіць. Але я добра трымаўся і надалей гарэлку пад бананы сцёбаў. А потым пачуў, як Дубін паведаміў:

– Гэтыя бананы дык лепей за ўсё з алеем есці і цукрам. Але шкада што не маю.

Не здолеў ён таго дагаварыць, як капітан Ягораў ад піяніна адарваўся, да стала наблізіўся, адзін банан (яшчэ не пакроены) узяў і Дубіну ім у зубы як заедзе.

– Атруціў мяне, дрэнь! – крычыць. – Ніколі я ад гарэлкі так хутка не бляваў. Бананы трэба салёнымі есьці, альбо марынаванымі, а ты сырымі падаў!

І ў пысу яго, і ў пысу. Аднак Дубін пачаў бараніцца. Ухапіліся за валасы і па падлозе пэцкаюцца. Капітан Ягораў нашага гаспадара ўсяго бананамі замазаў. Але гэта дробязь: так, троху смеху было і ўсё. А потым мы ізноў выпілі, але на бананы неяк усе апетыт страцілі. Толькі Дубін далей еў, каб не змарнаваліся.

– Шкада, што вам не спадабалася, – казаў ён.– Гэта ж саманайлепшая буржуйская закуска. Толькі, пэўна, трэба да іх хрэну, альбо гарчыцы дадаваць.

– Дык няхай сабе тыя закускі буржуі і жаруць! – сказаў капітан Ягораў. – Я за такія кпіны і насмешкі заўсёды ў пысу біў!

Але болей не біў. Пэўна, саслабеў дужа, бо рыгаў ён доўга. Бавіліся мы так хіба да трэцяй раніцы. Добра не памятаю, бо прытомнасць страціў і толькі пад раніцу ад холаду абудзіўся. А зімна мусіла быць, бо капітан Ягораў, у ходзе забавы, усе вокны стулам павыбіваў і палову печы пашкодзіў.

Было яшчэ цемнавата. Хлапцы спяць – хто дзе… Праверыў я, ці пры мне гадзіннікі? Але былі на месцы. У добрай кампаніі забаўляўся. Так і пайшоў дадому.

Вось такім чынам, вельмі весела і прыемна, спаткалі мы Новы год.

19 студзеня 1940 года.

Ліда.

Кватарую я і далей у Ліпаў. Гарэлкі з ім не п’ю, хаця некалькі разоў ён мне прапаноўваў: “Сагрэемся, чырвоны камандзір!” Але я адказваю яму, што мне доктар піць забараніў, бо хворы страўнік маю. “Дык гэта ж для хваробы страўніка найлепей, – казаў Ліпа. – Апалі, прачысці і будзеш здаровы”. Але я не даю сябе ўгаварыць. Досыць пасля першага разу страху меў.

Пакой мой вельмі прыемны. Налічыў, што маю 24 квадратныя метры жылой плошчы. У нас у Саюзе дык бы мусілі тут учатырох людцаў жыць (па 6 метраў на кожнага), а я адзін раскашую. І ніхто ў мае справы носа не суне. Дужа гэта прыемна, хаця і не сацыялістычна. Некалькі разоў піў у Ліпаў чай. Толькі заўсёды рупіўся, каб пра палітыку не размаўляць. Заўважыў я, што яны цалкам таго не разумеюць, што “палітычныя размовы” ні да чаго добрага не прыводзяць і могуць быць дужа небяспечныя. А тлумачыць гэтага ім не хачу… У згодзе з Ліпамі жыву. Няма што казаць: добрыя людзі. Толькі Юлькі той дужа не люблю. Хітрая, няветлівая, нос задзірае і да майго афіцэрскага звання ніякай пашаны не выказвае.

Ёсць у Юлькі сястрычка. Зоськай завецца. Мае можа гадоў дзесяць. Але такая спрытная! Як вырасце – другая Юлька будзе. Аднак зараз наша ўлада яе патроху выхавае і, можа, у камуністку аберне. Пакуль жа ў іхнюю буржуйскую школу ходзіць… У нас спецыяльныя ўрокі былі: як ставіцца да тутэйшага насельніцтва. Галоўная рэч (паведамілі нам) – нікому не давяраць і нічога аб Саюзе не апавядаць. Бо старэйшы элемент, які пад буржуйскімі ўрадамі вырас, назаўсёды страчаны і сапсуты канчаткова, таму мусіць быць паступова зліквідаваны. Аднак дзяцей можна будзе выхаваць у карысных для Расіі людзей. Трэба да іх добра ставіцца, даваць цукеркі і ўнушаць ім любоў і пашану да партыі і Сталіна. Таму я часта для Зоські цукеркі прыносіў. Дужа яна слодычы любіць. І часта з ёю аб розных справах размаўляў. Аднаго разу спытаўся ў яе:

– Хто ты ёсць: полька ці беларуска?

– Полька, – адказала яна.

– Не, – кажу я. – Ты не полька, бо Польшчы ўжо няма і не будзе.

А яна сказала:

– Вось прыйдуць ангельцы, вас адсюль выпруць і зноў Польшча будзе вольная.

Напэўна, яна гэта ў школе пачула. Пачварная гэтая буржуйская навука. Маюць рацыю палітрукі.

Потым запытаў:

– А ці ведаеш ты, хто такі Сталін?

– Добра ведаю, – адказала яна.

Гэта мне вельмі спадабалася, таму я яе па галоўцы папесціў і цукерку ёй даў. Кажу:

– Гэта вельмі добра, што ведаеш. Аднак скажы мне дакладна: хто ён такі?

А яна кажа голасна і выразна:

– Тыран і крывасмок, які разам з Гітлерам хоча знішчыць свет і зрабіць усіх нявольнікамі, так як у Расіі.

Я адразу ўспацеў. З месца ўскочыў. Азірнуўся. Потым дзверы адчыніў, каб паглядзець, ці не было каго ў сенях, ці не чуў яшчэ хто яе словаў… Цяжка дыхаць мне стала. Падумайце сабе, людзі чэсныя, каб такія рэчы несці на Сталіна і Гітлера, ратавальнікаў чалавецтва! Да чаго давялі дзіцятка буржуі! Але, на шчасце, ніхто гэтага не чуў.

Я доўга са здзіўленнем глядзеў на Зоську. Першы раз у сваім жыцці пачуў нешта падобнае. Потым спытаўся я ў яе:

– Хто табе гэта распавёў: татусь, мамуся, ці Юлька? А можа ў школе гэта пачула?

А яна кажа:

– Ніхто мне гэтага не распавёў, але ведаюць усе… І вы таксама ведаеце, толькі прыкідваецеся, што не, бо баіцеся вашага НКВД.

Я ёй нічога на гэта не адказаў, але пасля таго выпадку пачаў і яе асцерагацца. Ва ўзросце дзесяці гадоў і ўжо такая зацвярдзелая фашыстка і англійская агентка!

А яна, як і раней, да мяне прыходзіць і просіць то малюнкі паказаць, то пісталет. Але я яе ўжо ні пра што не пытаюся, бо нават чуць такіх рэчаў не хачу. Яе цяпер трэба будзе доўга з тых буржуйскіх уяўленняў вызваляць. Аднак гэта ўжо нашы савецкія школы зробяць.

Мяне дужа цікавіла адно пытанне: як у тутэйшых буржуйскіх школах дрэсіруюць дзяцей у такіх фашысцкіх шакалаў? Малое ж дзіця не можа мець ніякага паняцця аб свеце, і яму можна ўсё ўнушыць. А свет капіталістычны, вядома, толькі на фальшы, тэроры і прапагандзе трымаецца… Я шмат чытаў пра тое, як у польскіх школах настаўнікі і ксяндзы здзекуюцца з дзяцей і такім чынам убіваюць ім у галаву розныя фашысцкія ўяўленні. Вырашыў я даследаваць гэтую справу, бо школы для дзяцей, ва ўсялякім разе пакуль, засталіся тыя ж самыя, што былі тут папярэдне. І вось аднойчы, па палудні, Зоська прыйшла рана са школы дадому. На двары быў моцны мароз. Яна рукзак з кніжкамі ў сваім пакоі пакінула і да мяне грукае, бо ў мяне лепш за ўсё ў печы палілі і заўсёды было вельмі цёпла. У той дзень я службы не меў і сядзеў дома.

Даў я ёй цукерку і размаўляю. Яна такая вясёлая. Апавядае мне, што бачыла ў горадзе. Пытаецца, ці ўмею я з гарматы страляць? Вось, балбоча як дзіця… буржуйскае. Бо нашы, савецкія дзеці, іншыя: паважныя, мала смяюцца і добра дасведчаны аб ролі пралетарыяту і Расіі. А самае галоўнае – моцна любяць Сталіна і ведаюць, што чакае іх вялікае заданне – змагацца за вызваленне свету ад капіталістычнага ўціску. А ў гэтай дык толькі смех, цукеркі і забавы ў галаве! Так, сумны лёс тутэйшых дзяцей!

Вырашыў я, значыць, дапытацца ў Зоські – як іх б’юць. Ведаю, што настаўнікі і ксяндзы маюць з гэтай мэтай спецяльна вырабленыя гумовыя палкі; акрамя таго ёсць у іх лінейкі. Агледзеў я далоні Зоські і на іх ніякіх слядоў біцця не заўважыў. Тады кажу ёй:

– Хочаш атрымаць пяць рублёў на цукеркі, дык здымі сукенку і пакажы мне плечы.

– Гэта ж сорамна, – кажа яна. – А навошта вам?

– Няма чаго стыдзіцца, – гавару. – Я чуў, што татусь і мамуся цябе б’юць. Таму хачу паглядзець, ці маеш ты сляды ад біцця.

– Татусь мяне ніколі не б’е, а мамуся часам ды ляпне.

– Дык пакажы плечы, бо не веру табе.

Зоська зняла сукенку, і я пільна агледзеў яе плечы. Але ніякіх сінякоў, ні пазнакаў ад біцця не ўбачыў. Даў я ёй пяць рублёў і пытаюся:

– Скажы шчыра: ці б’юць цябе ў школе?

– Навошта? – спыталася яна.

– Як навошта?… Я добра ведаю, што вас, дзяцей, настаўнікі і ксёндз заўсёды б’юць.

– Не, – сказала яна. – Гэта няпраўда.

Дзіўная гісторыя! Ніякай раны на ёй, ні слядоў ад біцця не знайшоў. Але можа, яна прывілеяваная і выслугоўваецца перад сваімі крыважэрнымі настаўнікамі? Напэўна, так яно і ёсць. Бо інакш гэтага зразумець немагчыма!… Аднак жа і хітрая тая Зоська. Не здраджвае сваім настаўнікам і ксяндзам. Такая малая, а ўжо добра выдрэсіраваная. Мусіць, нічога з яе карыснага для нашага Савецкага Саюзу не атрымаецца. Напэўна, яна капіталістычная піянерка і за бацькамі, а таксама за іншымі вучнямі сочыць і робіць даносы ў фашысцкі НКВД. Інакш немагчыма.

7 лютага 1940 года.

Ліда.

Заўчора ўвечары я пайшоў у кіно. Не кіно, канешне, мяне цікавіла, паколькі я даведаўся, што не так даўно прыехала новая партыя саветак. Падумаў сабе: можа, і я падчаплю якую з іх, бо з тутэйшымі буржуйкамі нічога не атрымліваецца. Кожная пысу задзірае ажно пад столь. Нават размаўляць з намі не жадаюць. Таму прыйшоў я ў кіно і бачу: натуральна, саветкі ёсць. Па дзве, па тры, ходзяць, смяюцца, сланечнікавыя семкі лузгаюць і на мужчынаў зацікаўлена зыркаюць. І нашых хлапцоў таксама шмат сабралася, каб дакладна новы тавар агледзець.

Я некалькі разоў перад кіном прайшоўся і назіраў, каторую б падчапіць. Вядома, што і яны дзеля таго ж сюды прыйшлі. Але як афіцэр я хацеў выбраць сабе троху палепей, бо сярод іх страшныя выдры бываюць. Урэшце лепшую адну заўважыў. Троху да Дуні падобная і з выгляду вельмі далікатная. Набліжаюся я да яе і гавару:

– Здаецца, я вас аднекуль ведаю.

– І мне так здаецца, – сказала яна.

– Дык, можа, у кіно сходзім?

– Чаму не, – сказала яна. – Толькі я грошай на білет не маю.

– То я табе куплю.

– Калі так, дык хадзем.

Развіталася яна з каляжанкамі, і мы пайшлі. Фільм быў вельмі добры. Нават запішу для памяці. Карацей, у адным калгасе кепска ішла работа. Ні разу згодна з планам нормаў прадукцыі не адолелі. Пасылалі туды і інструктараў, і камісіі розныя, але нічога: усё тое ж самае. Здавалася, што ўсё там ёсць, што трэба для працы, аднак вынікі заўсёды былі сумныя. Колькі ўжо старшыняў калгасу саслалі ў лагер ці нават куды далей, але ў кожнага наступнага адбывалася ўсё тое ж самае. Урэшце паслалі туды – дзеля даследавання той загадкавай справы – адну камсамолку. Паехала нібы для “культасветніцкай” працы, ну і “чырвоны куток” арганізаваць. Вось прыехала яна і працуе як належыць, а тым часам усё навокал азірае і шкоднікаў шукае. А да яе прыміндаліўся начальнік трактарнай станцыі. Зграбны мужык і малады. Яна таксама была прыгожая. Пачалі яны між сабою рамансаваць. Разам кніжкі чытаюць, разам на сходы ходзяць, разам спяць. Карацей: культурна час праводзяць. Ён у яе і закахаўся, а яна ў яго. Ён хацеў, каб яны адразу ажаніліся. Але яна сказала, што трэба счакаць да восені, калі галоўныя працы будуць скончаны. Бо на першым месцы – абавязак, каханне ж – на другім. Ён мусіў пагадзіцца, але зрабіў гэта вельмі неахвотна і быў незадаволены. Гэта падалося ёй дужа падазроным. Таму пачала яна ўважліва за ім назіраць і аднаго разу – калі ён быў на трактарнай станцыі – усё ў ягоным пакоі абшукала і знайшла картку на замежнай мове. Паколькі не магла яе прачытаць, але зразумела, што справа падазроная, дык яна тую картку ўзяла і ўначы пешшу трыццаць вёрст да горада адваліла. Там перадала картку ў рукі начальніку НКВД. Ён картку сфатаграфаваў, камсамолку адвёз адразу аўтамабілем і высадзіў паблізу калгасу. Сказаў картку на месца пакласці, каб той злодзей не заўважыў нічога. Ёй жа загадаў сачыць за ім далей… Вось надышла восень. Ураджай быў добры як ніколі. Раптам заўважыла яна, што яе кавалер спахмурнеў. Зразумела яна з-за гэтага, што яму дужа не падабаецца, што калгас можа пачаць развівацца. Таму яна яшчэ ўважлівей за ім сачыла і ўбачыла адной ноччу, як ён у горад паехаў і адтуль нейкі пакунак прывёз. Разгарнула яна той пакунак, і аказалася, што ў ім была гадзіннікавая бомба англійскай вытворчасці. А наступнай ноччу яна заўважыла, што ён з ложка, у якім яны разам спалі, паціху вылез і з хаты выйшаў. Ну яна наводдаль за ім. І ўбачыла, што подлы сабатажнік падклаў бомбу пад грэблю, якая рэгулявала ўзровень вады ў возеры. Такім чынам хацеў ён калгасныя палі вадою заліць і ўвесь ураджай знішчыць. Пакінуў ён бомбу пад грэбляй і пайшоў на трактарную станцыю, каб мець тлумачэнне: куды хадзіў… калі яго хто спытае. А яна тым часам бомбу з-пад грэблі дастала і ў возера ўкінула. Потым здолела дадому першая вярнуцца. Бомба выбухнула ў возеры, але шкоды вялікай не зрабіла. Усе зразумелі, што гэта быў замах на калгаснае дабро, і старшыня паведаміў пра тое ў НКВД. Адразу прыехалі ўлады і зрабілі сход. Старшыня выступіў з прамовай і паведаміў, што сярод іх ёсць сабатажнік, каторы здаўна шкодзіць працы, а зараз хацеў увесь іх ураджай знішчыць. Тут жа выступіў той сабатажнік і таксама заклікаў да пільнасці і сцвярджаў, што злачынца, напэўна, прыйшоў з гораду. Толькі тады камсамолка выступіла і абвесціла:

– Той сабатажнік гэта ты і ёсць! І бомбу тую таксама ты пад грэблю падклаў, але я яе своечасова прыбрала.

А ён ёй на гэта:

– Што ж у цябе за каханне, калі ты мяне губіш?!

Яна ж яму адказала:

– Я камсамолка і стаўлю абавязак на першае месца. А цябе як ворага Савецкага Саюзу сама б застрэліла!

Я быў так уражаны тымі словамі, што пачаў пляскаць ў далоні і крычаць: брава!

А канец фільма быў наступны. Яе выклікалі ў Камітэт Партыі і ўзнагародзілі ордэнам. Яго ж паказалі за кратамі… Дужа файны быў фільм, і я моцна ім узрушыўся. Спытаўся ў сваёй таварышкі:

– Як табе, Настка, спадабаўся фільм?

– Зразумела, – сказала яна. – Толькі мне хлопца шкада. Такі прыстойны.

Выйшлі мы з кіна. Я ёй кажу:

– Да цябе спаць пойдзем, ці да мяне?

– Да мяне нельга, – кажа яна. – Я з шасцю каляжанкамі ў адным пакоі кватарую.

Таму пайшлі да мяне. Пераспалі мы, а зранку я першым устаў, бо ў казармы ісці павінен быў. Службу ў той дзень меў. Пачаў яе будзіць. А яна кажа:

– Можаш ісці сабе. Я яшчэ з гадзінку пасплю, а потым пайду.

Пайшоў я на службу. Увечары вярнуўся – Насткі няма. Пакой не прыбраны, ложак не засланы. Пачаў я парадак наводзіць і заўважыў, што пад ложкам няма таго пакунку, што я хацеў Дуняшцы даслаць, але перадумаў. Я моцна знерваваўся і паклікаў Ліпу. Кажу яму:

– Тут у мяне з пакоя пакунак з каштоўнымі рэчамі знік.

– Калі? – спытаўся ён.

– Не ведаю, – адказаў я, – калі знік. Толькі сюды ніхто акрамя цябе, тваёй жонкі і тваіх дачок зайсці не можа. Спытай іх. Можа каторая жартам узяла?

А ён гаворыць:

– Ніводная з іх не возьме ані жартам, ані насамрэч. Такіх звычак у нас няма. Але я заўважыў, што сёння зранку з дому, з твайго пакоя, выйшла нейкая саветка і пакунак несла пад пахай. Нават спытаў у яе, што шукала ў кватэры. Дык яна мне адказала:

– Начавала ў нарачонага.

Вельмі прыкра мне зрабілася і рэчаў дарагіх моцна шкада. Таму вырашыў я, канешне, Настку знайсці. Пачаў кожны вечар паблізу кіна хадзіць. Але яна не прыйшла ні разу. Урэшчэ злапаў я яе ўдзень на кірмашы. Была яна там з трыма каляжанкамі.

– Дзень добры, Настка! – гавару.

А яна спачатку зрабіла выгляд, што мяне зусім не пазнае. А потым кажа:

– Дзень добры! Так шмат знаёмых мужчынаў маю, што і не пазнала адразу.

Тады я ёй гавару:

– Хадзем са мной на мінутку. У мяне да цябе вельмі важная справа.

А яна на эта:

– Нікуды не пайду. Мянці тут. Гэта мае найлепшыя сяброўкі, і я ніякіх сакрэтаў ад іх не маю.

Тады я кажу:

– Калі ты ў мяне была, дык пакунак з каштоўнымі рэчамі забрала. Прашу мне яго аддаць.

– Які пакунак? – пытаецца яна. – Нічога пра нейкі там пакунак я не ведаю.

Тады я гавару:

– Добра ведаеш, які пакунак. Гаспадар бачыў, як ты зранку з пакункам з дому выходзіла.

А яна як вызверыцца на мяне:

– Мела я дзесьці там цябе і гаспадара твайго разам! Тожа мне, кавалер знайшоўся! Ні вячэры нават, ні сняданку з’есці не даў! Пакунак у яго знік! Ідзі і шукай!

– Настка! – кажу. – Лепей аддай усё па-добраму, бо буду вымушаны на цябе дакласці.

А яна ўжо проста крычыць:

– Ідзі і дакладай! Я першая закладу, што ты спекуляцыяй займаешся! Тожа мне, чэсны знайшоўся! Пэўна, сам у нейкай кабеты рэчы скраў!

– Рэчы былі мае ўласныя.

– Так, уласныя! – крычыць яна. – Хіба ў бабскіх кашулях і трусах ходзіш!… Калі ўласныя, дык чаму іх пад ложкам хаваў?!

А яе каляжанкі як пачалі сакатаць, як пачалі крычаць і смяяцца з мяне, дык я не ведаў, што і рабіць. Сказаў тады Настцы спакойна:

– Настка, не буду я пра тыя рэчы нікому закладаць, але ты толькі гэтым скажы, што подла са мною абышлася. Не чакаў я ад цябе такога. Ты ж нават таго сабатажніка, якога мы ў кіне на экране бачылі, пашкадавала. А мяне як пакрыўдзіла!

– Яго пашкадавала, – гаворыць, – бо быў ён прыстойны хлапец. А ты што?… Нос як сліва. Вушы тырчком. Малы… пад паху іншаму схаваешся. Да таго ж яшчэ подлы. Нават чаем мяне не напаіў. Марна маё каханне выкарыстаў!

Як пачала яна здзекавацца і смяяцца з мяне, дык вакол нас людзі сабраліся. Некаторыя смяюцца і прызнаюць рацыю саветак. Зразумеў я, што нічога з гэтага не атрымаецца і што зніклі мае рэчы назаўсёды. Пэўна, Настка адразу іх прадала, альбо памянялася з каляжанкамі. Сплюнуў я і пайшоў з кірмаша. На развітанне сказаў:

– Каб табе тыя мае рэчы бокам павылазілі! Каб захварэла цяжка!

А яна крычыць:

– Суку да сябе запрасі, а не парадашную дзяўчыну! Тожа мне, кавалер знайшоўся! Ані кілішка гарэлкі не даў, ані шклянкі чаю нават!

“Я бы цябе воцатавай эсенцыяй напаіў!” – падумаў сабе.

З таго часу я ў кіно не хадзіў, бо яшчэ такі клопат маю, што ізноў у мяне вошы паналезлі. Ад Насткі напаўзлі. Маё шчасце, што не нешта горшае!

12 красавіка 1940 года.

Ліда.

Зіма скончылася, так жа, як скончылася буржуйскае панаванне на Беларусі. Прыйшла вясна, так жа, як мы – салдаты Чырвонай Арміі – каб вызваліць пралетарыят ад капіталістычнай тыраніі. Узышло вышэй сонца, каб знішчыць халады – так жа, як наша расійскае СОНЦА – бацька Сталін – і сагрэць мужыкоў і рабочых промнямі вольнасці і дабрабыту. Расквітнела ўсё навокал і зазелянілася свабодна – так як у Савецкім Саюзе. Прыляцелі птахі і спяваюць сабе гучна і без прымусу ў гонар камуністычнай партыі і Цэнтральнага Камітэту, задаволена, што скончылася тут панаванне крывавых імперыялістычных сатрапаў. Прыемна дужа бачыць усё гэта і чуць.

Прачытаў я ўсё тое, што напісаў пра вясну, і бачу, што маю вялізны пісьменніцкі талент. Можа, яшчэ не зусім дарос да Пушкіна, але відавочна, што ў мяне лепей атрымліваецца, чым у буржуйскіх пісакаў, змушаных заўсёды хлусіць і выслугоўвацца перад капіталістамі. Так, літаратура не выносіць прымусу, таму можа квітнець толькі там, дзе ёсць мы і дзе апякуецца ёю БАЦЬКА СТАЛІН. Бо, напрыклад, што ёсць у тых палякаў?… Нічога… Пытаўся я, дык мне паведамілі пра Міцкевіча, быццам быў такі вялікі паэт і гэтак далей. Тады я спытаўся: “Што ж ён такога вялікага напісаў?” А мне кажуць: Пана Тадэвуша. Дык я потым так смяяўся, што ў мяне слёзы з вачэй пайшлі. Напісаў пра пана, дык адразу: вялікі паэта!… У нас ёсць Талстой. Хаця быў ён пачаткова графам і паразітам, але потым выправіўся і нават боты сам сабе рабіў. І ёсць шмат іншых пісьменнікаў. А за граніцай што?… Нічога… У той Англіі, чуў, быў Шэкспір, дык ён толькі пра каралёў і міністраў пісаў і выслугоўваўся перад амерыканскімі капіталістамі, знішчаючы класавую свядомасць пралетарыяту. І ў Германіі да Гітлера нікога добрага не было, толькі Бетховен, які напісаў Фаўста і то, напэўна, скраў яго ў Іллі Эрынбурга. Так, толькі рускі народ можа даць штосьці цудоўнае і карыснае свету. Замахнуся і я, калі буду мець троху больш вольнага часу, напісаць якую-небудзь вельмі тоўстую кніжку пра дасягненні нашай культуры і аб вялікасці нашага народу.

Аднак вясна тая і мне троху галаву закруціла, бо ледзьве не закахаўся я ў буржуйку. Але своечасова апамятаўся і каханне сваё зліквідаваў. Самі разумееце: жару добра, бабы ж не маю, таму часам розныя такія мужчынскія думкі да галавы прыходзяць і чалавек цалкам дурнее. Вось каля нашых казармаў было некалькі лавак, у якіх тутэйшыя кабеты прадавалі розную ежу і чай. Заўважыў я там неяк нічога сабе бабёнку. Была яна старэйшая за мяне можа гадоў на дзесяць, але досыць тлустая і пысу мела чырвоную. Так што мне, можна сказаць, нават і спадабалася. Таму я да лаўкі той пачаў часта хадзіць і чай нават празмерна папіваць. І заўсёды быў вельмі чэсны: за тое, што з’яду ці вып’ю, заўсёды без аніякага ашуканства плаціў. Таму яна нават шанаваць мяне пачала і весела на мяне пазірала. Заўважыў я, што яна паліць, дык я ёй часам папіросаў прыносіў па таннейшай цане і вельмі прыязна з ёю размаўляў. Вырашыў, што трэба будзе пачаць з ёю каханне круціць. А што яна нашмат мяне старэйшая, дык гэта значэння вялікага не мае. Бо з нашымі саветкамі – пасля таго ўроку, што дала мне Настка – справаў не меў. Нават глядзець на іх брыдка было. Заўсёды думаў: можа кожная – такая ж самая, як і Настка.

Вось хаджу я да той гандляркі і хаджу. Чай сцёбаю ды сцёбаю. Але думаю сабе так: “Яшчэ прыйдзе час, калі я задарма буду ў цябе, адпаведна з маім высокім званнем, нажырацца”. Прапанаваў я ёй неяк у кіно пайсці. Але яна адказала, што не любіць у кіно хадзіць і што не хоча, каб яе знаёмыя з вайскоўцам бачылі, бо адразу пачнуць абгаворваць. Спытаўся ў яе пра сям’ю. Аказалася, што ўжо тры гады як удовая і жыве адна. Таксама шыкоўна – падумаў я – акурат для мяне кабета. Вельмі багатая, бо і лаўку мае, і ўласнае жытло. Але я зразумеў, што з тымі дурнымі буржуйкамі не так гладка ідзе, як з нашымі бабамі. Вядома: несвядомы яны элемент, у палоне капіталістычных забабонаў.

Некалькі разоў я ёй увечары з лаўкі дадому кошыкі з ежай і дужы бляшаны самавар занёс. Яна не пакідала гэтага на ноч у лаўцы, бо нашыя хлапцы дужа любілі падобныя правіянты і рэчы “нацыяналізоўваць”. Калі ёй кошыкі дадому заносіў, дык заўсёды што-небудзь на харчаванне атрымліваў. Але на ноч застацца не дазваляла.

– У мяне, – казала, – дачушка сямігадовая, і я не хачу, каб дзіця да маці павагу страціла. Дрэнны гэта прыклад. Ну і суседзі могуць даведацца.

Аднак аднойчы, пасля доўгага знаёмства, згадзілася яна пайсці са мною ў нядзелю на прагулку за горад. Але перад тым папярэдзіла:

– Толькі не разлічвайце ні на што большае за прагулку, бо я кабета чэсная і прыстойная. Бачу, што вы малады і што сумна вам аднаму, таму паразмаўляем і час на вольным паветры правядзем.

Але я на гэта яе мянценне увагі не звярнуў. Усё гэта – думаю сабе – твае буржуйскія хітрыкі. Але прыйдзе час, і ўсё гэта скончыцца.

Прыбраўся я ў нядзелю належным чынам. Шмат парфумы на галаву выліў. Два гадзіннікі ўзяў і боты англійскага фасону абуў. Выглядаў не горш за якога важнага савецкага начальніка. Вось.

У суботу купіў бутэльку гарэлкі, а ў нядзелю пайшоў да лаўкі. Яна таксама шыкоўна ўбралася. І пазнаць было цяжка ў новым паліце і ў боціках. Як вельмі значная капіталістка выглядала. Яна таксама прыгатавала пакунак з рознай ежай і пайшлі мы на прагулку за горад.

Надвор’е было выдатнае. Усё зялёнае… Заўважыў я каля гораду лес і адразу з шашы туды скіраваў. Знайшоў зручнае месца і разаслаў плашч.

Пачалі есці і размаўляць. Вельмі весела было і культурна. Толькі гарэлкі яна піць не хацела. Ледзьве яе на паўшкляначкі ўгаварыў. Рэшту выпіў сам. Потым пачаў я патрабаваць ад яе нармальнага для мяне задавальнення як мужчыны. А яна кажа:

– У нас так не робіцца. Я прыстойная жанчына, а не нейкая там вулічная дзеўка. Вы мяне на прагулку запрашалі для кампаніі, таму я і згадзілася. Але нічога, акрамя гэтага, паміж намі быць не можа. Магчыма, у вас у Расіі інакш і абы-хто з абы-кім распуствуюць. Але ў нас інакш.

Устала яна, зашпіліла паліто і капялюш на галаве паправіла. Потым гаворыць:

– Дужа выбачаюся, але мне ўжо час вяртацца дадому, бо дзіця засталося адно. Хацела правесці з вамі троху часу дзеля кампаніі і прыемнай размовы. А калі атрымалася інакш, тады вельмі шкадую. Прашу не гневацца на мяне. Я гэтыя справы трактую паважна, і вы мусіце паставіцца да мяне з пашанай.

Гэта мяне моцна раззлавала. Ускочыў я на ногі і сказаў ёй так:

– Ты дурная буржуйская свіння! Адурманілі вас капіталісты і ксяндзы сваёй фашысцкай прапагандай і зрабілі з вас дзікуноў. Толькі мы прынеслі вам вольнасць і паняцце аб свеце. Мы паказалі вам сапраўдную культуру. Мы далі вам свабоду. Але ты, ідыётка, гэтага не разумееш, бо атручаная ядам імперыялістычных забабонаў!

А яна пачырванела і гаворыць мне:

– Хочаце ведаць праўду, што вы нам прынеслі з Расіі? Хочаце гэта ведаць?

– Так, – кажу я. – Прашу паведаміць. У нас кожны свабоду слова мае.

– Дык вось, – кажа, але дзе там “кажа”, амаль што крычыць: – Прынеслі вы нам голад, гразь, вошай, венерычныя хваробы і тэрор. Бо іншага ў вас нічога няма!

– І тэрор вам таксама прынеслі?! – спытаўся я, адчуваючы, што мне ў вачах цёмна робіцца ад злосці.

– Так, – кажа яна. – Людзі па вуліцах хадзіць баяцца. Жанчына ўвечары з дому выйсці не можа. Няспынныя рабункі, марадзёрства і крадзяжы. Ніхто не можа быць спакойным ні ўночы, ні ўдзень! Як гэта ўсё называецца?

Паглядзеў я на яе буржуйскую пысу, на капялюш з пёркам. Потым адышоўся і хацеў стукнуць гадзіну нагой у гэта тлустае капіталістычнае чэрава.

Але прыгадаў, што з’яўляюся афіцэрам і маю на сабе мундзір Чырвонай Арміі. Таму, падумаў сабе, хай ведае маю годнасць! І толькі кулаком у зубы ёй заехаў. А яна, як куль з мукой – хлоп на зямлю. Наша бы, савецкая баба, нават і не міргнула. А тая… адразу бачна: буржуйскае паскудства– ніякай у ёй трываласці няма! Сплюнуў я на яе з суцэльнай пагардай і не азіраючыся нават з гонарам пайшоў.

З таго часу я ў лаўку болей не хадзіў. І ўвогуле ні на адну буржуйку ўвагі не звяртаў. Усё ж такі нашы саветкі бязмежна лепшыя і культурнейшыя! Вось.

5 мая 1940 года.

Ліда.

Учора я дзяжурыў на службе цэлыя суткі. А сёння выспаўся як мае быць і запісваю гэта ўсё, каб не запамятаваць. Вырашыў рабіць гэтыя Запіскі згодна з планам. А план мой такі: збярэцца троху цікавых рэчаў, тады іх адразу і занатую. Гэта можа стаць вельмі важным гістарычным матэрыялам, а таксама філасафічным. Я нават маю намер перарабіць гэта ў будучыні ў вельмі вялікую аповесць. Такую, напрыклад, як Вайна і мір Талстога. Чытаў я яе троху. Але напісана вельмі нудна і марудна. Увогуле, адзначым, што нічога яна не вартая. Бо і па-французску шмат у ёй гавораць і ёсць там розныя капіталістычныя паразіты. Што цікавага для нас можа быць у гэтым? Адна цемра, дурноцце і забабоны. Там нават моляцца і часта пра Бога ўзгадваюць. Акрамя таго ўслаўляюць розных дурных граф’ёў і князькоў. Я ж напішу аб нашай надзвычайнай Чырвонай Арміі, аб яе перамогах, аб маіх геройскіх подзвігах і аб нашым вялікім правадыры СТАЛІНЕ. Вось гэта будзе цудоўная аповесць!

Прыняў я ўчора ўдзень дзяжурства і расставіў варту, каб ахоўваць казармы і сацыялістычную маёмасць ад замахаў капіталістычных агентаў. Вартоўня знаходзіцца тут жа ў казармах і я як камандзір аховы меў у ёй асобны пакойчык. Час ляцеў. Уначы я некалькі разоў пасты праверыў і чуйна стаў на варце арміі. Прыкладна а трэцяй гадзіне раніцы я пачуў стрэл. Потым другі. Узяў я двух байцоў з вартоўні і пабег даведвацца: што здарылася?… Страляў пост нумар чацверты, пры складзе правіянту, што паблізу казармаў. Прыбеглі мы туды, а вартаўнік валіць з карабіну ўверх. Мы таксама па пары разоў пальнулі на страх ворагам. Потым я пытаюся ў вартаўніка:

– Хто там?

– Сабатажнік нейкі альбо злодзей улез на ліпу і іншым адтуль падае сігналы!

Сапраўды, каля складу правіянту стаяла вялікая ліпа і нават быццам бы нейкія рухі былі чуваць у галінах на версе дрэва.

– Злазь, рэякцыяніст! – крыкнуў я пагрозліва. – Злазь тэрмінова, бо застрэлім!

З ліпы ніхто не адгукнуўся. Тады я пачаў свяціць ліхтарыкам. Але высока. Нічога разгледзець немагчыма, бо святло ў галінах гублялася. Я ізноў крыкнуў:

– Злазь, фашыст, па-добраму, бо канец табе будзе на гэтай ліпе!

А там ціха. Тады я загадаў адкрыць агонь па ліпе. Таму байцы пачалі паліць па ёй з карабінаў, а я з пісталету. Толькі галлё і лісце ўніз ляцела, але ніхто не зваліўся.

Потым я аддаў загад байцам лезці на ліпу і тую дрэнь за ногі ўніз сцягнуць. Дужа баяліся, але палезлі. Мусілі загад выконваць. Лазілі яны па той ліпе мусіць з гадзіну часу. Крычалі, галіны трэслі. І нічога…

Тым часам развіднела. Усю ліпу бачна, але нікога на ёй няма. Я кажу вартаўніку:

– Што ў цябе ў галаве скруцілася! Бачыш, што нікога на ліпе няма.

– Але быў, – кажа ён. – Быў і іншым сігналы даваў.

– Якія сігналы?

– Свістаў паціху. Я выразна чуў… Вось, калі ласка, паслухайце… Зноў свісціць!

Стаю я каля яго і прыслухоўваюся. Спачатку нічога не чуў. Але потым рэальныя свісты пачуліся. Гляджу я на вартаўніка і пачынаю разумець, што гэта ў яго ў носе свісціць, а не на ліпе. Без сумневу: так яно і было. Аблаяў я вартаўніка адпаведна і пайшоў. Напісаў асобы рапарт аб прычыне ўзнікнення фальшывай трывогі і ў поўдзень дзяжурства здаў.

Першага мая адсвяткавалі мы вельмі ўрачыста. Увесь горад быў упрыгожаны чырвонымі сцягамі, і паўсюль віселі партрэты нашага вялікага ПРАВАДЫРА Сталіна. Былі таксама партрэты Леніна, а нават і Маркса, але, ясная рэч, меншыя і меней іх было. Бо што яны значаць у параўнанні з ІМ! Зразумела, яны таксама вялікія і заслужаныя ў дачыненні пралетарыяту і чалавецтва. Але не маюць такой вялікасці ў свеце, якую б нават прыблізна можна было параўнаць з ІМ!

Удзень быў вайсковы парад і дэманстрацыя саюзаў рабочых, служачых, а таксама школ. І заўважыў, што гарадское насельніцтва з кожным разам усё болей любіць нашу вялікую Расію і Сталіна. Столькі неслі розных сцягоў і транспарантаў з пралетарскімі лозунгамі. Напрыклад: ХВАЛА ВЯЛІКАМУ СТАЛІНУ! – ІМЯ СТАЛІН – ГАРАНТ МІРУ, СВАБОДЫ І ДАБРАБЫТУ! І буржуазія таксама пачынае патроху ўсведамляць сабе патрэбу ўстанаўлення сталінскага сацыялізму. Інакш не можа і быць!

Увечары пайшоў я на мітынг у клуб чыгуначнікаў. Туды можна было ўвайсці толькі работнікам клубу, чыгуначнікам, афіцэрам і некаторым запрошаным гасцям. Па дарозе да мяне Ліпа наблізіўся. Бачу я: п’яны зусім. Але трымаўся на нагах добра. Не кожны б заўважыў нават, што ён п’яны.

– Віншую з нашым пралетарскім святам! – крычыць мне.

А я кажу яму:

– Доўга вы мусілі чакаць, каб вам было дазволена гэта свята адзначаць.

– Чаму? – спытаўся ён.

– Ну як жа, – адказваю. – Пакуль нас тут не было, дык капіталісты, напэўна, не дазвалялі вам у гэты дзень святкаваць. Хутчэй, яшчэ большыя нормы працы накладалі.

– Вось ты і памыляешся, – сказаў ён. – І без вас мы гэта свята рабочых адзначалі. І яшчэ як!… Зараз дык і паглядзець няма на што.

Дзіўна мне было гэта пачуць, але няма чаго размаўляць. Мусіць, памяць у яго адшыбла пасля гарэлкі. Бо выжлукціў ён не меней як з вядро вадзяры.

Ліпа спытаўся ў мяне:

– Куды ідзеш?

– На мітынг, – адказаў я. – Будуць розныя цікавыя рэчы прамаўляць. Адзін прамоўца спецыяльна ў гэтыя дні нават з Масквы ў Ліду прыехаў.

– Ну і я з табой, – паведаміў Ліпа. – Пацікаўлюся, як у вас такія мітынгі ладзяцца.

Не вельмі мне хацелася з ім ісці, але не выпадала адмовіць. Таму пайшлі разам.

Людзей сабралося шмат. Поўны зал. І паўсюль нашы пралетарскія правадыры на партрэтах вісяць і розныя такія рабочыя лозунгі бачна. Словам, вельмі прыгожа і ўрачыста.

На эстраду пачалі выходзіць розныя прамоўцы і аб нашым вялікім Савецкім саюзе і ягоным правадыры Сталіне прыгожа гаварыць. Быў таксама аркестр які часта Інтэрнацыянал граў.

Адзін прамоўца вельмі доўга і складна абмалёўваў сучасную сітуацыю ў свеце. Растлумачыў належным чынам подлую, захопніцкую палітыку англійскіх імперыялістаў… тых падпальшчыкаў вайны і эксплуататараў сотняў мільёнаў людзей у калоніях. Удакладніў, што англічане ёсць і адвеку былі паразітамі свету. Паведаміў, што яны на сваім востраве нават збожжа не хочуць сеяць, толькі прывозяць з калоніі, бо не хочуць чэсна працаваць. А адзіны іхні занятак – гэта здзек з рабочых, паляванне на лісаў, піццё ў барах і арганізацыя грашовых біржаў. Акрамя таго няспынна развязваюць войны, каб на гэтым зарабіць. Скончыў ён сваю прамову так: “Ёсць у англійскім дзяржаўным гімне словы, што ніколі англічанін не будзе нявольнікам; што заўсёды будзе над іншымі народамі і што яны заўсёды будуць яму служыць і яго баяцца. Але ўсё гэта хутка скончыцца. Справа вялікага рускага народу – гэта кампенсаваць чалавецтву за тыя крыўды, якія яму на працягу сатгоддзяў прычыніла Англія. За гэта яе мусіць напаткаць цяжкое і справядлівае пакаранне. Бо гэты нарыў мусіць быць выпалены з цела чалавецтва назаўсёды і без следу, каб болей не вынішчаў яго і не атручваў!”

Прамова тая нам усім спадабалася найбольш, і мы доўга крычалі: брава! і апладзіравалі прамоўцы.

Незадоўга да заканчэння мітынгу выйшаў на эстраду палітрук і вельмі ўзрушана распавядаў нам аб правах і абавязках савецкіх грамадзянаў. Доўга параўноўваў іх з правамі грамадзянаў капіталістычных краінаў. І зразумелі мы, што там існуюць не правы грамадзянаў, а суцэльнае бяспраўе, тэрор і гвалт. Толькі мы, шчаслівыя грамадзяне Савецкага Саюзу, цешымся свабодай, аб якой нават паняцця не маюць грамадзяне буржуазных краін. У пэўны момант палітрук звярнуўся да залы і спытаў:

– Хто мне скажа: які абавязак добрага салдата Чырвонай Арміі?

З залы нехта гучна адказаў:

– Біць ворагаў Савецкай Расіі кожную гадзіну і ў кожным месцы!

– Правільна! – пацвердзіў ягоныя словы палітрук.

Раздаліся воплескі і бравы.

– А хто мне скажа: які абавязак добрага камуніста ці камсамольца?

– Быць верным таварышу Сталіну, а таксама партыі і паслухмяна выконваць іх загады! – крыкнуў з глыбіні залы нехта ў цывільным.

– Слушна! – пацвердзіў палітрук.

Зноў раздаліся воплескі і бравы.

– А хто мне скажа, – прамаўляў далей палітрук,– які галоўны абавязак чэснай савецкай жанчыны?

У зале разважалі, бо такое не проста адгадаць альбо зразумець. Да ўсяго абавязкаў тых нямала. А тут трэба каротка адказаць і такім чынам, каб у турму ці лагер не трапіць. Але пасля доўгага маўчання ўсёй залы палітрук адказаў сам:

– Найважнейшым абавязкам чэснай савецкай жанчыны з’яўляецца выхаванне сваіх дзяцей вернымі сынамі Савецкага Саюзу і яго вялікага правадыра Іосіфа Вісарыёнавіча Сталіна.

Увесь зал выбухнуў ад апладысментаў, якія працягваліся вельмі доўга. Потым прамоўца спытаў:

– А які абавязак чэснага мужчыны?

І на гэты раз усе маўчалі. Рэч ясная: кожны чалавек хоча жыць і да таго на волі, а не ў лагеры. Раптам адазваўся Ліпа, які стаяў каля мяне:

– Добра зашпіляць прарэху.

Я спалохаўся. У зале маўчанне. А Ліпа ікае і пытаецца ў нейкага лейтэнанта:

– Слушна я яму адказаў?… Так?…

На шчасце, не ўсе яго чулі і не ўсе зразумелі, што ён сказаў. Бо такое можна было б і за контррэвалюцыйныя кпіны палічыць. Нават адразу нейкі капітан НКВД ім зацікавіўся і спытаўся у мяне:

– Хто гэта такі?

– П’яны рабочы-чыгуначнік, – адказаў я. – Усцешыўся ад свята і вольнасці, таму ўпіўся і штосьці там мармыча.

Пачаў я ад Ліпы адсоўвацца, каб мяне не западозрылі, быццам знаёмы з ім. Ці ж можна ведаць, хто яго словы чуў і як іх зразумеў? На шчасце, прамоўца зноў забраў голас і сам гэтую справу прасвятліў:

– Чэсны савецкі мужчына мусіць быць заўсёды гатовым (у гэтым месцы Ліпа пэўна штосьці вельмі паскуднага дадаў, бо ўсе пачалі ад яго адсоўвацца) аддаць сваё жыццё і працу на карысць Савецкага Саюза!

Увесь зал доўга апладзіраваў палітруку. Я таксама з усіх сіл у далоні пляскаў. А адначасна з гэтым бочкам, бочкам, да выйсця кіраваў, каб як мага хутчэй далей ад Ліпы апынуцца.

Я вельмі шкадую, што ў Ліпы кватарую. Здавалася б, што ён павінен быць прыстойным чалавекам і добрасумленным рабочым. Але ён, як бачна, зусім дурны. Упэўнены я, што нядоўга ён тут застанецца і што сашлюць яго на перавыхаванне туды, дзе для падобных элементаў месца падрыхтавана.

Аднак тым разам Ліпа не заляцеў. Хаця і вельмі позна, але вярнуўся дадому. Ідучы, нейкую польскую песеньку спяваў. Я як мага хутчэй святло згасіў і прыкінуўся, быццам сплю. Хваляваўся, што ён можа да мяне зайсці. Вельмі небяспечны чалавек.

У жніўні 1940 года.

Вільнюс.

Ура! ура! ура! Я зноў у Вільнюсе.

Дагэтуль зусім не меў часу на пісанне. Але зараз распавяду каротка, што важнага з пачатку мая гэтага года здарылася.

Магутным ударам нашага жалезнага, чырвонага кулака разграмілі мы літоўскіх фашысцкіх міністраў і капіталістаў. А сам іх прэзідэнт некуды ўцёк. Але для таго і існуюць нашы арлы з НКВД, каб яго адшукаць і назаўсёды абясшкодзіць. Што праўда, вялікіх боек не было. І – здаецца мне – увогуле без таго абышлося, бо іх напалохаў ультыматум, выстаўлены нашым урадам крыважэрным паслугачам англа-амерыканскага капіталізму і ўся іх дзяржава рассыпалася, як старая бочка, з якой зваліліся абручы.

Так, вялікая і магутная наша маць РАСІЯ і ніхто нідзе ёй супраціўляцца не здолее!… Такім чынам, патроху прыкончым усіх буржуяў і капіталы іх сабе пазабіраем. Цудоўна!

Я, напрыклад, чаму б не мог быць значным капіталістам? Чаго мне для гэтага не хапае? Толькі шмат грошай. А як грошай цапну, дык таксама здолею штодзень есці каўбасы ў вялікіх колькасцях, купіць яшчэ з тры гадзіннікі і некалькі пар ботаў з халявамі. Ну і веласіпед, а таксама патэфон. І – натуральна – заўсёды бы жыў у асобным пакоі, каб у мяне хто-небудзь што-небудзь не скраў. Так, цудоўна ўсё складаецца і прадказваецца на будучыню. Калі так далей пойдзе, дык можа і я сацыялістычным спосабам да вялікіх капіталаў даслужуся.

А з тымі літоўцамі, дык вялікая неспадзяванка для мяне атрымалася. Доўга чытаў у газетах і слухаў па радыё аб нашай вялікай, нязломнай, вечнай савецка-літоўскай дружбе. А тым часам аказалася, што яны рэакцыйную работу праводзілі і загранічным капіталістам выслугоўваліся. Да такой ступені нават, гіены, разбэсціліся, што выкралі нашага радавога і ў падполлі яго мучылі, каб ім усе таямніцы Галоўнага Камандавання і Палітбюра даклаў. Але той усё стрываў і ніяк не здрадзіў. Здолеў нават падмануць іх пільнасць і ўцёк. Цяпер за тое злачынства ўсе літоўцы будуць цяжка адказваць і – натуральна – яны паказалі, што не ў стане мець уласнай дзяржавы і мусяць быць далучаны да Савецкага Саюзу… Зрэшты, гэта нават не пакаранне, але наймагутная абарона. Нават самі літоўцы малілі аб гэтым. Так, дабрыня нашага БАЦЬКІ Сталіна не ведае граніц. Іншы б разгнявіўся на ўвесь народ літоўскі і назаўсёды парваў бы з ім стасункі. А ЁН нават зрабіў ласку прыняць іх да сям’і шчаслівых савецкіх народаў.

Жыву я зноў у вучыцелек. Хаця яны зацвярдзелыя буржуйкі, але я лічу за лепшае жыць у іх, чым дзе ў іншым месцы, бо ўпэўнены, што не абкрадуць. А цяпер, калі ўласны чамадан маю і шмат каштоўных рэчаў, мушу быць вельмі асцярожны. Пасля таго ўрока, што дала мне Настка, ні да кога цяпер больш даверу не маю.

Вучыцелькі, як бачна, не дужа ўзрадаваліся, што я вярнуўся. Але нічога мне аб тым не сказалі. Зрэшты размаўляў я толькі з Марыяй Іванаўнай і то толькі тады, калі ёсць вялікая патрэба.

Найперш я загадаў выкінуць з майго пакоя абраз той дамы з каронай, бо зноў яго на ранейшым месцы павесілі. Замест яго я партрэт нашага БАЦЬКІ змясціў. Запаліў перад ім лампаду і пачаў вельмі гучна Інтэрнацыянал спяваць. Няхай чуюць, фашысцкія гадзіны, і дрыжаць ад страху!

Праз некалькі дзён мне ўдалося знайсці ў ілюстраваным штогодніку партрэт Гітлера, змешчаны на цэлую старонку. Я гэтаму моцна ўзрадаваўся, і хаця штогоднік быў не мой, выдраў з яго тую старонку. Потым, дома, на кардонку наклеіў і вялікімі літарамі знізу вось такі надпіс зрабіў: “АДОЛЬФ ГІТЛЕР – НАЙВЯЛІКШЫ СЯБРА ПРАВАДЫРА РАСІІ, І.В. СТАЛІНА”. Павесіў я партрэт Гітлера насупраць партрэта Сталіна. Няхай вісяць сабе так, любімыя правадыры, і цешацца сабою… Сталін глядзіць на Гітлера і, здаецца мне, гаворыць:

“Як там, любы таварыш, б’еш буржуазію?”

“Яшчэ як, сябра найдаражэйшы, – кажа Гітлер. – Як толькі жыдоў і палякаў прыкончу, дык адразу да англікаў дабяруся!”

“Лупцуй іх, лупцуй, Адольфік! – кажа Сталін.– Калі сам не здолееш, дык я табе дапамагу!”

Вельмі гэта хораша атрымалася: “кругом” сацялістычна.

А ўчора я атрымаў пісьмо ад брата. Ён піша:

“3 чэрвеня 1940 года.

Горад Масква.

Дарагі брат Мішка!

Адразу паведамляю табе, што я апынуўся пераведзеным на пастаянна ў Маскву, дзе буду працаваць на мэблевай фабрыцы. Усё папярэдняе кіраўніцтва фабрыкі выкінулі і даслалі туды, дзе падобнаму кіраўніцтву быць і належыць. Аказалася, што яны арганізавалі вялікі сабатаж і нішчылі прадукцыю а таксама станкі. Самі прызналіся на паседжанні ў судзе, што за такую здрадніцкую работу бралі грошы ад люксембургскіх імперыялістаў.

Я тут начальнік складу матэрыялаў. Мне ўдалося нават атрымаць асобны пакой. Малы, без печкі і цёмны, але цалкам незалежны. Можа ты ў гэта не паверыш і падумаеш сабе, што я толькі выхваляюся, аднак гэта чыстая праўда. А ўдалося мне гэта такім чынам, што новы кіраўнік фабрыкі, а таксама Планавы аддзел, выдалі мне пасведчанне, што забіраю дадому тэрміновую работу і там таксама працую. Аднак намерваюся я цяпер як мага хутчэй ажаніцца. Тады будзе больш упэўненасці, што да мяне ў пакой больш нікога не падселяць.

За фатаграфію тваю вялікі дзякуй. Але што гадзіннікі, якія на руцэ маеш, сапраўдныя і добрыя, дык, па-братэрску табе пішу, прымаю за хлусню. Я занадта стары і занадта мудры, каб верыць у цуды.

Учора кіраўнік нашага кааператыва прадаў мне на паёк паўфунту масла. А паколькі мне вядома, што ў той жабрацкай Літве і Польшчы заўсёды быў вялікі голад, дык сабраў я для цябе пакуначак з правіянтам і паслаў. Гэта выратуе цябе ад змардавання… Масла тое са спецыяльнай фабрыкі, якую нядаўна пабудавалі паблізу Масквы і назвалі імем слыннай загранічнай рэвалюцыянеркі: Карвуце. Мне вельмі хацелася самому пакаштаваць, якое тое масла на смак, бо першы раз у жыцці яго ўбачыў. Але мушу найперш цябе ад голаду выратаваць. Акрамя таго хачу, каб і ты ўбачыў і пераканаўся, якія цяпер нашы савецкія дасягненні.

Пасылаю табе прывітанне і братэрскія віншаванні.

Вася”.

Троху мне прыкра зрабілася, што брат мне масла пасылае, бо я ж маю яго колькі хочаш па два літы за кіло. Але зноў жа прыемна, што і мы цяпер маем савецкую фабрыку масла. Як атрымаю пачак, дык абавязкова занясу Марыі Іванаўне і пакажу. Няхай не задзірае носа. Яна думае, што у нас, у Саветах, дык і няма ўжо нічога добрага.

Кватэрай сваёй я вельмі задаволены. Найперш добра тое, што тут няма Ліпы. Вельмі я яго баюся. Зусім ненармальны чалавек. Заўсёды гаворыць, дурань, што думае. І такім чынам можа не толькі сам загінуць, але і іншых загубіць. А гэтыя вучыцелькі, дык яны пры мне нават пыскі адварочваць не асмельваюцца. Добра я іх выдрэсіраваў. Адна Марыя Іванаўна троху смялейшая са мною. Такую рэакцыйную дрэнь трэба цвёрда трымаць у кулаку!

А ўчора ўначы я зрабіў вялікае адкрыццё. Доўга не спаў, бо мне здавалася, што хтосьці там на сходах рухаецца. Цяпер, калі з’яўляюся заможным чалавекам, забяспечаным чамаданам і запаснымі ботамі з хромавай скуры, я мушу нястомна і вельмі ўважліва ўсіх навокал аглядаць, каб яны маёй уласнасці не скралі. Вось ляжу я ціха і прыслухоўваюся. Можа, злодзей пракраўся і будзе спрабаваць дзверы адчыніць?… Пісталет зняў з засцерагальніка і напагатове трымаў. Але нічога… сціхла ўсё. Аднак я заснуць яшчэ доўга не мог, бо дужа мне скура свярбела. Я ж у лазні з тры месяцы не быў.

Вось пачаў я пра ванну вучыцелек думаць, і раптам прыйшла мне ў галаву геніяльная думка. Неабавязкова ж я мушу мыцца ў гарачай вадзе ці толькі ў халоднай. Можна наліць у ванну адначасова гарачай вады і халоднай, і так яе змяшаць, каб была добрая для мыцця… Заснуў я неяк. А зранку нават не апранаўся, бо ўсё роўна трэба перад купаннем распранацца, і прама да Марыі Іванаўны пагрукаў і кажу:

– Прашу мне тэрмінова гарачай вады падрыхтаваць, бо такое ў мяне жаданне, каб усяму цалкам памыцца. Ну, жыва, бо я ў стане і прыспешыць вас!

Натуральна, дадаў яшчэ пару мацнейшых слоў, каб лепей мяне пачулі і зразумелі, а таксама з работай вошкаліся нядоўга.

Чую я: вучыцелькі па сходах бегаюць, дровы са складзіка на гарышчы носяць, пілуюць іх, сякуць… Добра я тых баб выдрэсіраваў. Умею з буржуазіяй абыходзіцца.

Праз паўгадзіны Марыя Іванаўна ў мае дзверы пагрукала.

– Ванна гатова!

– Добра, – кажу.

Хацеў нават падзякаваць, але падумаў сабе, што зашмат будзе гонару для іх. Гэта яна мусіць дзякаваць і радавацца, што мае шчасце чырвонаму афіцэру ўслужыць.

Ну, нічога. Пайшоў я ў ванны пакой. Напусціў паўванны гарачай вады і пачаў халоднай даліваць. Урэшце так размеркаваў, што вада была цёплая і прыемная. Толькі дрэнна, што ванна была поўнай. Але я так узрадаваўся, што на такую дробязь і ўвагі не звярнуў. Падсунуў табурэт да ванны, стаў на яго, крыкнуў “ура!” і скочыў. Палова вады з ванны ажно пад столь вылецела, але яшчэ досыць засталося, каб памыцца.

Вось ужо і адшураваўся я першакласна. Нават два разы намыліўся і спаласнуўся. Вельмі было прыемна.

Вылез я з ванны і хацеў брудную ваду спусціць, але яна была ажно чорная і прама густая, таму не захацеў у яе чыстыя рукі ўсаджваць. Горш было тое, што рушніка з сабой з пакою не ўзяў, каб працерціся пасля купання. Можна было б абсохнуць, але доўга чакаць. Таму я ў свой пакой мокры пайшоў, а брудную бялізну ў руцэ нёс. Вучыцелькі і Андзя былі ў кухні і чай пілі. Як убачылі мяне голага і мокрага, дык вочы паапускалі. Папросту смех і глупства. Ніякай цывілізаванасці ў сабе не маюць.

Таму я сказаў Марыі Іванаўне:

– Добрая была ванна!… Цяпер вырашыў рэгулярна купацца. Мы гігіену проста абажаем!

У жніўні 1940 года.

Вільнюс.

Учора са мной здарылася вялікае няшчасце. Я вельмі ўстрывожыўся і знерваваўся. Ішоў са службы дадому і на тых клятых капіталістычных сходах зачапіўся і падэшву ў бота амаль да паловы адарваў. Краі прыступак абабіты жалезнымі ліштвамі, каб дошкі не сціраліся. Вось некаторыя ліштвы вельмі тонкія і з цвікоў павысоўваліся, так што паміж імі і дошкамі шчыліны ёсць. Уласна такім чынам я свае лепшыя боты і сапсаваў.

Пайшоў я да дворніка і паказваю яму бот.

– Бачыш? – спытаўся я.

– Ну, бачу, – адказаў ён. – Не сляпы. І чаго табе трэба?

– А тое трэба, што пысу табе набіць належыць, бо сходы не ўтрымліваеш у належным парадку! З-за гэтага я сабе боты знішчыў.

А ён паглядзеў на мяне, паглядзеў, быццам пазнаць не мог. Потым устаў, падышоў зусім блізка, адно вока прыжмурыў і сказаў:

– Ты з пысай не наязджай, а пільнуй сваю, бо зараз я на табе верхам выеду. Ты не думай, што калі афіцэр, дык табе можна на рабочага верашчаць! А сходы я адрамантую адразу, калі грошы на гэта дадуць. Цяпер жа можаш і так пахадзіць. Не вялікая фігура! Можа, табе яшчэ дываны пакласці, альбо насіць цябе па сходах на руках!

Убачыў я, што гэта паважны чалавек і відавочна, што ён у гэтым невінаваты. Таму сказаў:

– Няма чаго злавацца. Зусім я не збіраўся цябе біць. Толькі мяне хвалюе, бо не ведаю, што цяпер з ботамі рабіць.

– Што трэба рабіць з ботамі? – спытаўся ён. – Ты ж не дзіцё і мусіш сам разумець. Занясі да шаўца і ўсё. Вялікая праблема!

Цяпер мне той дворнік вельмі спадабаўся. Адразу бачна, што пралетар, а я спачатку думаў, што буржуй. Так. Нават паведаміў мне, што ў двары, у меншым дамку, шаўцы жывуць, але дадому толькі ўвечары прыходзяць, бо ўдзень працуюць у майстэрні.

Калі сцямнела, пайшоў я чорнымі сходамі на двор. Там маленькі дамок убачыў. У вокнах ужо светла было. Увайшоў я ў сенцы і пагрукаў у дзверы. Запрасілі ўвайсці. Таму я ўвайшоў і ветліва павітаўся:

– Добры вечар, хлопцы!

– Не хлопцы, а панове! – сказаў адзін.

А другі дадаў:

– Хлопцы за псамі па вуліцы бегаюць. Мы ж самастойныя майстры і дарослыя людзі.

А трэці сказаў:

– Ат, глупства. Ён троху сляпы, бо чырвоныя акуляры на вачах мае.

Ніякіх я акуляраў не меў, але зразумеў, што шаўцы тыя проста такія вясёлыя людзі. Яны ў гэты час вячэралі.

– Я наконт ботаў, – кажу. – Дворнік наш мяне сюды прыслаў. Сказаў, што вы слыннымі майстрамі з’яўляецеся.

– Ну тады сядай і пачакай! – сказаў старэйшы з іх. – Мы вячэраць скончым і тады паглядзім твае боты. А калі чакаць не хочаш, дык можаш ісці сабе. Мы па табе плакаць не будзем.

– Пачакаю, – сказаў я.

Усеўся я і гляджу. А яны жаруць і п’юць. Але як жаруць і як п’юць!… Калі б не бачыў іх чорных ад работы рук, дык падумаў бы, што найвялікшыя капіталісты шаўцамі прыкінуліся і пір наладзілі. На стале: мяса, каўбаса, закускі, гарэлка, тры пляшкі піва…

Але нічога: дачакаўся я, як скончылі яны есці і піць. Адзін з іх гармонь з футаралу вынуў і пачаў граць. Але так спраўна, як у нашым савецкім радыё. А другі, старэйшы, сказаў мне:

– Ну, пакажы боты!

Я іх трымаў старанна ў паперу загорнутымі, а пад паперай яшчэ ў рушнік.

– Боты гэтыя найвышэйшага класу і таму, – паведаміў я, – вельмі іх шаную.

Шавец узяў боты ў рукі, аглядзеў іх і пачаў смяяцца. Потым перадаў іх другому.

– Зірні, – кажа, – на гэтыя боты найвышэйшага класу.

Той паглядзеў на іх, памацаў і таксама ў смех.

– У нас і мужык такіх ботаў бы не абуў. Але для яго гэта “найвышэйшы клас”. Гэта ж, – звярнуўся ён да мяне, – найпаскуднейшая цяляціна. А ўнізе больш кардону, чым скуры. Ужо і форму страцілі.

А трэці сказаў:

– Для такога чубарыка дык і такія добра. Ён павінен ліпавыя боты насіць.

Ат, халера! Ніякай павагі да майго афіцэрскага звання тыя польскія пралетары не маюць. Ліпа мяне за нішто лічыў. Дворнік нават да пысы падбіраўся. А гэтыя кпяць з мяне ў жывыя вочы… Не наўмелі буржуі рабочага люду адпаведна выхаваць. Цяпер нялёгкую работу будзем мы з імі мець, пакуль навучым тых пэцкаляў належна паважаць і шанаваць лепшых людзей.

– Ну і што ты хочаш з тымі ботамі зрабіць? – спытаўся ў мяне старэйшы шавец.

– Хацеў, уласна, папрасіць, каб падэшву на месца прыбілі.

– Гэта можна, – сказаў ён. – Але з гэтых ботаў радасці мець ты не будзеш. Па сухому яшчэ паходзіш. А як мокра зробіцца, дык канец ім прыйдзе.

– А да якога адрамантуеце?

– Заўтра ў гэты ж час прыйдзеш, будуць гатовыя.

Развітаўся я з імі надзвычай ветліва і пайшоў. Але вельмі быў устрывожаны, што боты дрэннымі аказаліся. Ашукалі мяне на рынку. Зрэшты і цана іх танная была.

Думаў я, думаў: што рабіць?… Нарэшце вырашыў запытацца ў шаўцоў, каб падказалі, колькі б новыя, з добрага тавару, боты каштавалі?

Назаўтра дачакаўся я вечара. Заўважыў, што ў вокнах дамка, у якім шаўцы жывуць, святло запалілася. Тады я яшчэ з гадзіну счакаў, каб ім не перашкаджаць. Ведаў, што вячэру ядуць. Потым пачак добрых папяросаў узяў і пайшоў да іх. Пачастую, дык можа будуць у лепшым гуморы.

Пачуў я, што гармонь грае. Зразумеў з таго, што яны павячэралі, таму пайшоў да іх.

– Добры вечар, панове! – кажу.

– Добры вечар! Сядай! – сказаў старэйшы шавец.

Пайшоў у кут і з-пад століка мае боты выцягнуў. Ніякага да іх шанавання не выказаў, бо нават у паперу не загарнуў. Падаў іх мне. Аглядзеў я ўважліва работу. Нават следу не знайшоў, што падэшва была адарваная. Бачна адразу, што яны добрыя прафесіяналы.

– Вельмі добра мне гэта зрабілі, – кажу. – Добрыя вы прафесіяналы.

А ён кажа:

– У прынцыпе мы гэтага не рабілі. Нам часу шкада марнаваць на такое паскудства. Хлопец чаляднік, вучань, гэта залатвіў. Давай літ для яго за працу!

Заплаціў я, а потым усіх папяросамі пачаставаў. Толькі пасля гэтага спытаўся:

– Падкажыце мне, панове, ці не маглі б вы мне самавітыя боты выштукаваць?

– Чаму не, – адказаў старэйшы шавец. – Можна. Для таго і існуем, так, напрыклад, як зубы для жавання, альбо пыса для плявання. А якія хочаш?

– Найлепшыя, якія толькі могуць быць. Бо калі паведамілі, што тыя боты дрэнныя, дык я ужо радасці ад іх мець не буду.

– Вядома, – згадзіўся шавец. – Па мокрым за два тыдні разлезуцца. Бачыш: ужо скрывіліся, наскі апалі, а абцасы ў зад пайшлі.

– Вось таму і так, – кажу я. – Зрабіце мне боты з найлепшай скуры; такія, каб былі і моцныя, і элегантныя. Колькі будзе каштаваць?

– Магу я табе пашыць боты з сапраўднага французскага шэўро – сказаў шавец. – Будуць лёгкія, зручныя, але і моцныя. А каштаваць гэта будзе 120 рублёў.

– Чаму так дорага?

– Дорага? – спытаўся шавец. – Тады не замаўляй. Ніхто цябе не прымушае. Калі хочаш мець дыхтоўную рэч, дык трэба і добра заплаціць. Зрэшты, гэта зусім не дорага. Колькі ў вас у Расіі добрыя боты каштуюць?

– Не памятаю, – адказаў я, бо не мог яму ўсёй праўды паведаміць.

– Калі не памятаеш, дык я табе нагадаю, – сказаў шавец. – Па-першае, таму у вас дыхтоўных ботаў ніхто не мае, што ні матэрыялу добрага не маеце, ні добрых рамеснікаў. Бо шаўцы вашы ў арцелях нормы вырабляюць. А вядома, як працуюць рабочыя за ўбогую жратву і ліхую плату. Так, абы работу адбыць. І гэта ваша паскудства ў Расіі, на вольным рынку, ад 700 да 1000 рублёў каштуе. А як што-небудзь троху лепшае, дык і шмат даражэй. Таму заплаціць 120 рублёў за дыхтоўны тавар і добрую працу дорага для цябе не будзе.

Умяшаўся другі шавец – той, што на гармоніку граў:

– Што ты яго вучыш? Ён сам добра ўсё ведае, але дурнем прыкідваецца. Не хоча 120 рублёў за добрыя боты заплаціць, дык няхай едзе да сабе ў сваю Маскву. Там, на вольным рынку, за такія грошы хіба толькі лапці сабе купіць. Тутэйшыя цэны – гэта ж проста рабунак. А ён пысу вароціць: задорага!

Тут я не стрываў і сказаў:

– Як рабунак? Я ж вам грашыма заплачу!

– А чаго тыя вашы грошы вартыя?… Пакуль вы тут, дык ваш рубель ідзе за літа. А як вас адсюль выкінуць, дык і за дзесяць рублёў ніхто ні літа, ні польскай залатоўкі не дасць. Тожа мне ўсталявалі курс: рубель роўны з літам! Гэта ж тое самае, як бы мы прыйшлі да вашай Масквы і зарадзілі, што польская залатоўка роўная вашым 1000 рублям. Ці ж гэта не рабунак? У вас дрэнны хлеб, атрыманы па талонах, за якім трэба ноч у чарзе стаяць, каштуе 2 рублі за кіло. А ў нас белы хлеб каштуе 20 грошай. І без аніякай чаргі…

– Што ты яму тлумачыш? – прамовіў старэйшы шавец. – Ён і без цябе гэта добра ведае, але яму такую школу наладзілі, што інакш казаць не можа, акрамя як: “У нас всё есць!… У нас всево многа!… У нас всё лучшэ!… У нас всё дзешэвле!”1 Зрабілі з яго папугая і з’яўляецца ён “круглым” дурнем!

Тады я ўстаў. Адчуў, што болей не стрываю. Нават на сур’ёзнае “мардабіцце” ў абарону Савецкага Саюзу рызыкнуў. І ім праўду ў вочы вываліў:

– Вы кажаце, што я круглы дурань! А ці ведаеце вы, што я гэтым толькі ганаруся?… Так… Вось вы, разумнікі, а нават сваёй дзяржавы не маеце і мусіце рабіць тое, што вам наш урад загадае! А мне розум наогул не патрэбны. У нас ёсць тыя, хто разумны, і яны ўсім кіруюць. Мы ўжо чвэрць свету маем. А за дзесяць гадоў над паловай свету запануем. А за 20 год наш рускі народ будзе ўсімі ў свеце кіраваць. Такія мы ёсць дурныя! А вы з вашай мудрасцю будзеце вымушаны нам служыць і рабіць тое, што вам загадаем! Таму тое, што я дурань, толькі пашана для мяне! Вось так: я дурань, дурань, дурань! І гэта мой вялікі гонар!

Скончыў я гаварыць і маўчу. Чакаю, што з таго атрымаецца? Зразумеў, што ботаў мне пэўна не зробяць. Але панёс я гэтую вялікую ахвяру ў абарону маёй Айчыны.

А яны нічога. Глядзяць на мяне. Можа чакалі, што я далей скажу. А потым – быццам дамовіліся – як выбухнуць смехам, што я нават спалохаўся. Мінут дзесяць смяяліся. Адзін нават на падлогу паваліўся і за пуза схапіўся. А ў другога слёзы з вачэй ляцелі.

Нарэшце яны супакоіліся. Старэйшы шавец да мяне падышоў, паляпаў па плячы і сказаў:

– Падабаешся ты мне… За такі спектакль дык я табе боты толькі за сто рублёў пашыю. Будзеш мець такія бацяры, якіх не мае нават твой мудры Сталін! Карыстайся з магчымасці, пакуль вы яшчэ не ўвесь свет захапілі, бо потым будзем усе хадзіць у калошах, лапцях альбо басанож.

Узяў ён меркі і нават сказаў мне нагу на паперу паставіць і алоўкам стапу абмаляваў. Потым сказаў:

– Прыходзь праз тыдзень. Будуць у цябе добрыя боты. Ты мяне вельмі парадаваў, і за гэта я сам табе іх зраблю.

Пайшоў я дадому і нічога зразумець не мог. Дзіўны народ гэтыя палякі! Я ім у вочы такіх рэчаў намянціў, а яны нават не раззлаваліся і яшчэ цану на боты знізілі. Не магу зразумець я гэтай дзікай народнасці. То за лухту да пысы падбіраюцца, а як відавочна трэба ў пысу біць, дык са смеху падыхаюць!

Так, гэты народ з псіхалогіяй!

У чэрвені 1940 года.

Вільнюс.

Не люблю часта пісаць, бо цяпер, па шчырасці, і няма аб чым. Таму чакаю заўсёды, каб сабралося болей спраў сусветнага значэння, а тады толькі ўвекавечваю іх у гэтай маёй навуковай працы. Зрэшты, з таго часу як вырашыў я напісаць найлепшую ў свеце аповесць, аб нашых савецкіх дасягненнях і аб геройскай непераможнай Чырвонай Арміі, дык я згубіў жаданне да напісання розных дробязяў. Але сёння не стрываў і пішу зноў. Бо сённяшні дзень (26 жніўня 1940 года) ёсць дзень вялікі.

Вось сяджу я за сталом і пішу, а перада мною на стале стаіць пара ботаў. Але якіх БОТАЎ!… Папросту дакранацца да іх баюся, а не тое што ў іх хадзіць!

Стаіць нешта такое на стале, на белым абрусе і ільсніцца, як зорка на савецкім сцягу. Скура на іх танюткая, мякенькая, а моцная – як наш Савецкі Саюз. Абцасы зграбныя, наскі захапляючыя, ранты – проста мара… А халявы!… Нават словаў мне бракуе каб выказаць іх прыгажосць! Папросту не боты, а маўзалей Леніна на Чырвонай плошчы, альбо савецкі танк апошняй канструкцыі!

Цэлую ноч я не спаў і на іх глядзеў. І страх мяне нават бярэ, што з’яўляюся ўласнікам такога скарбу. Буду вымушаны яго вельмі пільнаваць. Вырашыў пад раніцу, што трэба дзверы ў пакой замыкаць і ключ з сабою забіраць. Акрамя таго пажадана купіць навясны замок для дзвярэй і моцны прабой у іх умантаваць. Не магу такі скарб легкадумна падвяргаць небяспецы. Добра хаця б тое, што мой пакой знаходзіцца на трэцім паверсе, таму хоць з вуліцы рэакцыйны злодзей да іх лёгка не дабярэцца.

Так. Вось сяджу я і пішу, штохвіліны на боты паглядаю і думаю сабе так: “Вялікім і важным чалавекам, Міхаіл Мікалаевіч, ты стаў! Можаш сабой ганарыцца!”

А са сцяны да маіх ботаў з аднаго боку таварыш Сталін прыглядаецца, а з другога – ВЯЛІКІ наш сябра, таварыш таварыша Сталіна, сам Адольф Гітлер. І падалося мне нават, што гэтыя любімыя правадыры такую вось гаворку вядуць:

СТАЛІН: Паглядзі, Адольфік, як я свайго гераічнага афіцэра забяспечыў! Прыемна паглядзець.

ГІТЛЕР: Так. Бясспрэчна, боты дзівосныя. Я цябе шчыра віншую і моцна радуюся такому вялікаму поспеху Савецкага Саюзу.

СТАЛІН: Ён у мяне не толькі выдатныя боты мае, але і чамадан і два гадзіннікі!

ГІТЛЕР: Дык я ўжо заўважыў і калі б не быў так моцна заняты знішчэннем палякаў, жыдоў, французаў і іншых рэакцыяністаў, дык асабіста прыехаў бы, каб тыя скарбы агледзець.

Так. Шалёна прыемнае самапачуццё. Толькі адну трывогу маю: баюся гэтыя боты на ногі абуць. Магчыма, зраблю гэта толькі на вялікую і вельмі радасную для Савецкага Саюзу ўрачыстасць. Напрыклад: калі наш улюбёны таварыш Гітлер пасля французаў да англікаў дабярэцца і скіне тую заразу з вострава ў мора, каб патапіліся подлыя рэакцыяністы!

Пішучы гэта, я заўважыў, што даўно нічога аб палітычных справах не ўзгадваў. Але што пра іх шмат пісаць? Гэта справа нашага ПРАВАДЫРА і ягонага СЯБРА. Яны работу тую выканаюць спраўна і прафесійна. Вымятуць з Еўропы і ўсяго свету капіталістычных паразітаў. І яшчэ такое здзейсняць, што я сабе патэфон, а можа, нават і радыё здабуду. Хто ж гэта ведае! Апошні год пераканаў мяне, што спаўняюцца ў маім жыцці такія рэчы, аб якіх я нават не думаў, не марыў і не сніў. Адзін доказ гэтага стаіць перада мною на стале. Другі – чамадан – ільсніцца медзянымі замкамі. А два гадзіннікі шэпчуць удзень і ўночы… Адзін: вялікаму Сталіну ура, ура, ура… Другі: вялікаму Гітлеру брава, брава, брава!

Таму аб палітычных справах няма што шмат распісваць. Усё ідзе згодна з планам палітычнай прадукцыі, прынятым двума найвялікшымі дабрачынцамі чалавецтва. Далучылі ўжо Літву, Латвію, Эстонію, палову Польшчы, Бесарабію, Беларусь, Украіну. Толькі з Фінляндыяй нам не дужа пашэнціла. Але там неверагодна хітрыя рэакцыяністы з усяго свету сабраліся і за англійскія капіталы такую абарону зрабілі, што цяжка да іх адразу дабрацца. Апавядаў мне знаёмы капітан, двухразовы герой Савецкага Саюзу, каторы быў на фінскім фронце, што вельмі моцна там фашысты заселі. Аказалася, што яны зрабілі ўмацаванні з гумы. Мы, значыцца, валім па іх з гарматаў альбо лупцуем бомбамі з самалётаў, а снарады адскокваюць ад гумы і ніякай ім шкоды не прычыняюць. Таму плюнулі мы на тую заразу і пакінулі іх на потым. Тым часам нашы вучоныя такія промні вынайшлі, што гуму здалёк раствараюць. Толькі апараты тыя яшчэ не скончаныя, бо нейкі сабатажнік у фабрыку залез і працу папсаваў. Але гэта справу толькі ненадоўга зацягне. Потым як рушым з тымі промнямі на фінаў, дык уся іхняя гума растварыцца і патопяцца яны ў ёй, як мухі ў смале. А для нас яшчэ і тая карысць будзе, што шмат гумы на выраб калошаў для рабочага люду здабудзем, таму меней людзей будуць босымі хадзіць. Словам, ад гэтага прадбачыцца рост дабрабыту ў Савецкім Саюзе і эканамічны прагрэс.

А наш сябра сардэчны, Адольфік, тым часам Францыю ўпарадкуе і іншыя краіны таксама… Пэўна, і ягоныя героі шмат гадзіннікаў, чамаданаў і ботаў панакуплялі альбо папросту сацыялізавалі. Можна меркаваць, што ім не горш чым нам шанцуе. Таму ўсё развіваецца вельмі прыемна, як трэба згодна з планам вайскова-палітычнай прадукцыі. Па-стаханаўску, можна сказаць, нашы ўлюбёныя ПРАВАДЫРЫ Еўропу абрабляюць. А як яе скончаць, дык троху адаспяцца і да Амерыкі дабяруцца. Там таксама будзе шмат цікавай работы, бо долараў там, як чуў, вельмі шмат, і будзе за што пагуляць. Тады я сабе нават веласіпед куплю… з насосікам.

Учора было яшчэ адно цікавае здарэнне. Атрымаў я ад брата Васіля з Масквы пасылку. І нават шпарка дайшла, бо толькі два з паловай месяцы была ў дарозе. А найгалоўнейшая рэч у тым, што нічога з пасылкі не знікла. Можа, цяжка ў такое паверыць, але гэта шчырая праўда. Зверыў дакладна, бо ўнутры знайшоў спіс рэчаў, напісаны рукой брата. Вельмі прыемна, што ў нас у Савецкім Саюзе такія спраўныя і чэсныя служачыя. Мы можам служыць прыкладам усяму капіталістычнаму свету.

У пасылцы было: тры кіло бульбы – нават не папсавалася ў далёкай дарозе, кіло цыбулі, два вялікія буракі, торбачка хлебных сухароў, пачак махоркі і аркуш газеты для кручэння цыгарак. Была таксама пляшачка алею і – найважнейшая рэч – паўкілаграма масла нашай савецкай вытворчасці, зробленага на фабрыцы імя слыннай рэвалюцыянеркі Карвуце. Прачытаць надпісы на ўпакоўцы масла я не мог, бо ўсё было дробна парэзана, з-за цэнзуры, якая сачыла, ці няма ўнутры чагось палітычна шкадлівага. Але назва фабрыкі была добра бачна: КАРВУЦЕ.

Я асцярожна выклаў тое масла на талерку. Паскладаў кавалачкі, каб усё было ў парадку і вырашыў, што пакажу яго Марыі Іванаўне. Няхай капіталістычная гадзіна падзівіцца нашым савецкім дасягненням і высокаму ўзроўню жыцця.

З іншымі прадуктамі я толькі клопат меў і мусіў паціху ўвечары з дому выйсці і ў бязлюдным месцы ўсё гэта праз паркан выкінуць. Брату ж трэба будзе напісаць, каб нічога болей мне не пасылаў. Няхай лепей сам гэта спажывае на здароўе, бо ў мяне ўсё ёсць. Сам паслаў бы яму вялікую пасылку з вяндлінамі, салам, каўбасамі, маслам, але баюся, каб легкадумна і яго, і сябе на турму ці сасланне ў лагер не падштурхнуць.

Вось пагрукаў я сёння зранку да Марыі Іванаўны.

– Прашу зайсці да мяне на мінутачку, – сказаў ёй. – Хачу я табе паказаць надзвычайную, можна сказаць, рэч, якая выразна сведчыць аб гіганцкім узроўні нашай савецкай цывілізацыі!

Увайшла яна ў пакой, але была вельмі нясмелая, бо я апошнім часам цвёрда тых буржуек за пашчу трымаў. Пачаў нават іх рознымі заалагічнымі імёнамі называць. Няхай ведаюць, з кім маюць справу і дзе іхняе месца!

Вось стала яна ў дзвярах і з захапленнем глядзіць на боты, якія я усталяваў пасярод стала на яе белым абрусе. Гэта мяне троху змягчыла, таму сказаў:

– Падыдзі бліжэй. Не бойся. Сёння я ў вельмі добрым гуморы і не збіраюся ўважыць цябе мардабіццем ці якога футболу ўжываць.

Наблізілася яна да стала і са здзіўленнем на боты глядзіць. А я ёй пальцам на талерку паказаў і спытаўся:

– А гэта бачыш?

– Бачу, – адказала яна.

– Прыглядзіся добра, што гэта такое?

Яна нахілілася, панюхала і адказала:

– Гэта сапсутае масла.

– Масла, можа, і сапсутае, але аб чым гэта масла сведчыць?

Змоўкла яна на пэўны час, паглядзела на мяне і кажа:

– Гэтае масла сведчыць аб тым, што хтосьці трымаў яго задоўга і не з’еў своечасова, таму яно прагоркла.

– Дурная твая галава! – сказаў я ёй. – А яшчэ вучыцелькай была!… Гэтае масла сведчыць аб нашых вялізных савецкіх дасягненнях, бо зроблена на спецыяльнай фабрыцы масла пад Масквой, якая называецца імем слыннай загранічнай рэвалюцыянеркі пралетарскага паходжання, каторая загінула ў барацьбе з буржуазіяй за вызваленне пралетарыяту.

А яна паглядзела на мяне і кажа:

– Гэта троху дзіўна, што вы мне апавядаеце, бо масла гэта не з Масквы, а з Коўні. Вось тут штэмпель. І ўсе надпісы на летувіскай мове. А “Карвуце” зусім не чалавечае імя, а толькі назва каровы па-летувіску.

– Каровы?! – спытаўся я.

– Так… каровы, – паўтарыла яна.

Тут ужо я напружыўся, пальцам на дзверы паказаў і сказаў толькі адно слова:

– Вон!!!

Але як сказаў?!… Ну, натуральна, знікла яна з пакоя ў адзін момант. З буржуйкамі трэба ўмець адпаведна сябе паводзіць. Так.

30 верасня 1940 года.

Вільнюс.

Вялікаму Гітлеру ура! ура! ура!

Радасць распірае маё савецкае сэрца і па самыя берагі напаўняе камсамольскую душу. Гонар залівае мой сацыялістычны мозг. Я такі шчаслівы, што вырашыў напісаць усё гэта падрабязным урачыстым чынам. Таму абуў новыя боты, і, штохвілінна на іх паглядаючы, пішу гэтыя словы.

Дзень гэты з’яўляецца днём вялікай радасці для Савецкага Саюзу, увогуле пралетараў усяго свету, камуністаў жа асабліва… Папросту не магу паверыць сваім вачам і вушам, калі чытаў аб гэтым усім у газетах і слухаў па радыё. Але пераканаўся, што так яно і ёсць… І толькі 7-га верасня.

Вось:

ГІТЛЕР БАМБАРДЗІРУЕ ЛОНДАН!!!

Дабраўся, нарэшце, любы ПРАВАДЫР нямецкіх сацыялістаў і найвялікшы сябра савецкага народу да англійскай скуры! Патанцуюць яны цяпер пад бомбамі. Вельмі гэта мяне радуе. Усе нашы хлопцы ходзяць усміхаючыся і рукі ад радасці паціраюць. Ведаем, што гэта пачатак канца англійскага народу. Столькі гадоў чытаў і слухаў аб гэтай найвялікшай напасці чалавецтва і найпадлейшым ворагу Савецкага Саюзу, Англіі, аднак дачакаўся ўрэшце, што ўзялі яе ў абарот! Шкада толькі, што нас там не будзе. Навучылі б мы іх рускаму боксу! Пагулялі б хлопцы на славу. Ну і карысць была б вялікая, бо, напэўна, там кожны дзесяты англік гадзіннік мае, а некаторыя буйныя капіталісты могуць нават веласіпеды мець. Было б з кім там пазабавіцца!… А можа, любы Гітлерочак сам не здолее і нас папросіць дапамагчы? Вось жа было б свята! А палякі ходзяць як прыгнечаныя. Насы паапушчалі. Я ўжо Марыю Іванаўну разоў з дзесяць пытаўся: “Што гэта вашы англічане так доўга сюды не прыходзяць, каб вас вызваляць? А можа, сваю шкуру вымушаны бараніць?” Але яна мне на гэта нічога не адказвала альбо казала, што не разбіраецца ў гэтых справах. Хітрая шэльма!

Увогуле гэты месяц вельмі ўрачысты і важны для Савецкага Саюзу. 17-га верасня святкавалі гадавіну вялікай перамогі Чырвонай Арміі над фашысцкай Польшчай. Гэта, можна сказаць, рашучы доказ нашай моцы, якой ніхто ніколі супрацьстаяць не зможа. Была ў той дзень вялікая радасць і задавальненне.

А заўчора я выклікаў слесара, каб зрабіў адпаведнае ахоўнае ўмацаванне на дзвярах да майго пакоя. Бо я з таго часу, як боты купіў, вельмі неспакойна спаў. На дзень як заўсёды дзверы на ключ замыкаў. Але гэта няпэўная абарона. А раптам якая вучыцелька дзверы адмычкай адчыніць і мае боты альбо чамадан скрадзе!

Слесар дзверы агледзеў і спытаўся, што трэба рабіць. Сказаў я яму, што хачу мець такія засаўкі, каб найспрытнейшы злодзей у пакой забрацца не мог. Слесар пачухаў галаву і адказаў:

– Ад добрага злодзея цалкам надзейных засавак няма. Бо калі замкі будуць добрыя, дык ён дзверы з завесаў здыме, альбо з іх шворан выб’е.

– А ці можаш абараніць дзверы так, каб ніякім чынам не даў бы рады?

– Гэтага, – адказаў ён, – гарантаваць не магу. Але калі вам грошай не шкада, дык можна вельмі моцна абараніць. Тады злодзей дзвярам рады не дасць і будзе вымушаны іншы шлях шукаць.

– Колькі б такое каштавала?

Ён падумаў і сказаў:

– Гэта трэба падлічыць. Завесы мусяць быць запраўлены праз каробку ў цэглу, і “вусы” ад іх трэба будзе ў сцяне цэментам замазаць. Гэта першая справа. Пасля дзверы знутры трэба будзе тоўстай бляхай абабіць і прыкляпаць. Тады борам дзірку не прасвідруе і засаўку не адсуне. Краі дзвярэй трэба, канешне, тоўстымі ліштвамі жалеза абабіць, так, каб ніякай шчыліны не было і тады ў іх замок “Yale” урэзаць. А звонку можна яшчэ дзве моцныя скаблы дадаць для двух навясных замкоў.

– Колькі б гэта каштавала?

– Дзвесці рублёў, – паведаміў ён. – Сам матэрыял будзе каштаваць 80 рублёў. Замок “Yale” і два добрыя навясныя 70. Ну а 50 за работу, бо за адзін дзень наўрад ці скончым і ўдвох будзем працаваць.

Падумаў я сабе: што тут рабіць? Дорага мне гэта падалося. Але ж ці не лепей адразу абараніць маю сацыялістычную ўласнасць ад замахаў усялякіх рэакцыйных злодзеяў і мець спакой? Таму згадзіўся я на тую цану, толькі папрасіў, каб хутка работу выканалі.

Паўтара дня ўзмацнялі яны дзверы. Я ж увесь гэты час з дому не выходзіў, бо баяўся боты і чамадан без нагляду пакінуць. Але ўрэшце скончылі яны работу. Выканалі ўсё. Выйшла добра без пытанняў.

Памочнік слесара спытаўся ў мяне:

– Навошта вам такія запоры? Тут жа не банк.

– Як гэта “навошта”?! Вось чамадан добры маю. А найважнейшае – гэта боты!

А ён як пачне смяяцца і кажа:

– Дык ты, каб захаваць боты, якія каштуюць 80 рублёў, адваліў за гэтыя дзверы 200 рублёў!

Паведаміў я яму, значыцца, талкова:

– Па-першае, боты гэтыя каштуюць не 80 рублёў, а 100 рублёў, бо са спецыяльнага загранічнага матэрыялу зроблены. А па-другое, я ж магу яшчэ чаго важнейшага купіць. Напрыклад, патэфон ці радыё.

Тады ён кажа:

– Ты гэтыя свае боты найлепшым чынам абароніш, калі іх на ногі абуеш.

Заплаціў я слесарам за работу і ўздыхнуў з палёгкай. Цяпер магу спакойна спаць і ў горад без апаскі выйсці. Ведаю, што мая святая ўласнасць не будзе пад пагрозай. Так, прыемнае гэта самапачуццё. За 200 рублёў ад усіх небяспекаў пазбавіўся.

А ўвечары таго дня я ліст Дуняшцы грохнуў, бо даўно ўжо ёй не пісаў.

“30 верасня 1940 года.

Вільнюс.

Найкаханейшая мая Дуняшка!

Вельмі выбачаюся перад табою, што нячаста пішу, але ты ў стане зразумець, што я, пры маім высокім становішчы, мала часу маю. Вельмі заняты ўмацаваннем сацыялізму і распаўсюджаннем культуры ў гэтым дзікім краі. Жыццё маё сярод буржуазнага быдла нялёгкае. Але я не наракаю і ўпэўнены, што мы ўвядзем тут нашу савецкую культуру.

Цяпер я вельмі важная асоба. Маю нават дзве пары запасных ботаў. А адна з іх такой прыгажосці, што і апісаць таго не здолею. Як буду мець троху больш вольнага часу, дык занясу іх у фатаграфію і закажу зрабіць з іх здымак. Тады пашлю яго табе, каб убачыла: як высока твой Мішка зайшоў і якімі скарбамі валодае! Аб чамадане я табе ўжо пісаў. І аб гадзінніках таксама. Пачынаю нават падумваць аб патэфоне і, можа, пасля Новага года куплю.

Цяпер, калі выходжу прыгожа апрануты і з двума гадзіннікамі ў горад, дык усе буржуйкі на мяне са здзіўленнем і замілаваннем пазіраюць. Але я на гэта нават ніякай увагі не звяртаю, бо толькі аб табе думаю і заўсёды буду табе верны.

Віншую ўсіх знаёмых.

Цалую цябе моцна.

Твой да магілы.

Малодшы лейтэнант,

Міхаіл Зубаў”.

А сёння раніцай я з цікавым, можна сказаць, чалавекам пазнаёміўся. Пайшоў на кірмаш, прагуляцца троху, ну і тавары агледзець. Бо тутэйшыя буржуі розныя рэчы там на продаж выносяць і часам за малыя грошы можна купіць штосьці вельмі карыснае. Убачыў я на кірмашы нейкага мужчыну, які вялікую скрынку з сабою меў.

– Што прадаеш? – спытаўся я ў яго.

– Акурат для цябе, – кажа ён. – Музычны інструмент вялікай вартасці. Табе танна прадам, бо бачу, што ты вельмі сімпатычны мужык і надзвычай мне падабаешся. Карыстайся з выпадку.

– А што гэта такое?

– Арган, грамафон, патэфон і піяніна разам. Цэлы аркестр ў гэтай скрынцы месціцца. Апошні цуд музычнай тэхнікі. Танна прадаю, амаль задарам аддаю!

– Ну а пакаж мне, як гэта твая машына працуе?

Ён адразу да скрынкі драўляную нагу для апоры прыстасаваў, рэмень сабе праз плечы перакінуў і пачаў збоку нейкую ручку круціць. Чую я: кашлянула, пыхкнула, а потым як бумкне, як грукне і… марш грае. І як грае? Гучна! Ну, людзі сабраліся і назіраюць. А ён ручку круціць і мне міргае.

– Што, файнае вынаходніцтва?… Гэта мне адзін вялікі прафесар з Акадэміі музычнага мастацтва прадаў, бо з голаду здыхаў. Ажно заплакаў, калі прадаваў, бо вядома, што гэта вялікай вартасці інструмент.

– І за колькі ты яго купіў? – пытаюся я.

– Як задарма. 250 рублёў аддаў. А павінна прыкладна тысячу каштаваць. Бо гэта, разумееш, інструмент дэмакратычны: для кожнага!… Бо ні табе нотаў не трэба, ні току… як у радыё напрыклад. Ні пласцінак – як у грамафоне. Толькі стаў і грай што хочаш, з усёй моцы, людзей тым здзіўляючы. У гэтай адной скрынцы цэлы вялікі аркестр сядзіць. Вось што.

Ён так сабе кажа мне, ручку круціць а інструмент грае на ўсю моц. Народзец вакол нас сабраўся, слухаюць і моцна здзіўляюцца.

– Колькі б ты за гэта хацеў? – пытаюся я.

– Як для цябе – адказвае ён, – дык толькі 300 рублёў. Бо бачу, што ты вельмі інтэлігентны чалавек і ў музыцы добра разбіраешся. Таму акурат пасуеш да гэтага інструмента, а ён да цябе.

– Але навошта ён, – кажу, – калі толькі марш грае?

Прадавец нават абурыўся.

– Як можна на гэты інструмент гаварыць, што ён толькі марш грае! Зараз што-небудзь іншае сыграем.

Перасунуў ён нейкі рэгулятар збоку інструмента, ручку схапіў і круціць. Пачуў я і ажно засмяяўся ад радасці. Гэта ж мой любімы вальс Дунайскія хвалі. Вельмі прыгожа атрымлівалася. А прадавец ручку круціць, свішча і мне ўвесь час падміргвае.

– Ну як, падабаецца? – спытаўся ён.

– Нішто сабе, – адказваю я.

– Усяго за трыста рублёў табе прадам, – паўтарыў ён. – Іншаму дык і за тысячу б не аддаў. А ты, бачу, чалавек з вышэйшым густам і ў музыцы добра разумееш. Таму бяры гэты скарб і валодай ім на здароўе. Будзеш сабе і іншым час упрыемніваць.

– Не, – кажу. – Гэта для мяне задорага.

– А колькі б ты даў?

– Даў бы табе 250 рублёў. Столькі, колькі ты заплаціў. Але грошай маю ўсяго 170 рублёў. Калі хочаш, дык аддавай за гэты кошт.

– Гэта, – кажа, – немагчыма. Не толькі ніякага заробку мець не буду, але яшчэ 80 рублёў згублю.

– Што зробіш, – уздыхнуў я, – калі большымі грошамі не валодаю. Купіў нядаўна дарагія боты і яшчэ іншыя выдаткі меў. Цяпер чакаю заробку.

– А ведаеш што, – звярнуўся ён да мяне. – Ты, бачна адразу, чалавек чэсны і не захочаш мяне пакрыўдзіць. Давай зараз тыя 170 рублёў, бо мне цяпер грошы на іншае патрэбны. А па 80 рублёў я да цябе пазней прыйду. Толькі дай мне свой адрас. Ведаю, што не ашукаеш мяне, бо ты – афіцэр годны.

На гэта я згадзіўся з вялікай радасцю. Даў яму свой адрас і сказаў, каб праз тры дні прыйшоў. Ён гэта ўсё на паперцы занатаваў і паўтарыў, што цалкам мне давярае, бо бачыць, што я афіцэр і высокаадукаваны чалавек. Абяцаў заўсёды мне дапамагчы, калі будзе патрэба што-небудзь танна купіць, бо ведае горад, як сваю кішэню.

Ну, развіталіся мы. Я інструмент гэты на плечы ўзваліў і пайшоў дадому. Цяжкі, аднак. Вельмі стаміўся, покуль яго з рынку да хаты данёс. І ўсю дарогу на мяне народзец са здзіўленнем і зайздрасцю азіраўся.

Прынёс я гэты інструмент дадому, усталяваў належным чынам і як зайграў, дык ажно ў камяніцы насупраць людзі пачалі вокны і форткі адчыняць і на вуліцу вызіраць. Пэўна, падумалі, што гэта вайсковы аркестр грае. Таму я, каб памылкі не было, інструмент на балкон вынес і там гадзіны са дзве, на здзіўленне ўсяму свету, граў.

Цяпер я маю вельмі цікавы занятак і атрымліваю вялікае задавальненне ад гэтага. Акрамя таго культурна праводжу вольны час. Зноў жа яшчэ і тая карысць, што магу людзям сваімі артыстычнымі здольнасцямі імпанаваць.

Я цяпер вельмі шчаслівы чалавек. Увогуле гэты месяц быў для мяне вельмі ўдалы. Боты купіў раскошныя. Пакой свой суцэльна абараніў. Гадавіна разгрому войск польскіх імперыялістаў была таксама страшэнна прыемная. А найважнейшая радасць ад таго, што наш улюбёны Гітлерочак Лондан бамбардзіруе і бамбардзіруе.

Мушу я ў ягоны гонар марш зайграць і з балкону яшчэ разы тры “ура” крыкнуць. Таму перапыняю пісанне да наступнага разу.

23 лістапада 1940 года.

Вільнюс.

Што са мною сталася, не разумею, але закахаўся я па самыя вушы. І ў каго?… У буржуйку. У дачку нейкага вялікага капіталіста. Хаджу п’яны і ні аб чым іншым думаць не магу, толькі аб ёй. І сорамна мне нават, што я, ідэйны камсамолец пралетарскага паходжання так уцюрыўся ў арыстакратку. Але нічога не магу з тым зрабіць. Зрэшты, ці такое ўжо гэта вялікае злачынства, што ўрадзілася капіталісткай? Ленін жа быў нават памешчыкам. Гэта значыць, крывасмокам і эксплуататарам чужой працы. Але потым падумаў, выправіўся і стаў нават бацькам пралетарыяту. Таксама Луначарскі або Чычэрын. Ну а Пятро Вялікі, напрыклад, дык нават царом быў, аднак нягледзячы на гэта, на карысць пралетарыяту і камуністычнай партыі працаваў і фундамент Савецкага Саюзу будаваў.

Але я мушу распавесці ўсё падрабязна. Пачалася гэта мая любоўная гісторыя з таго музычнага інструмента, які так удала на рынку купіў. Як потым даведаўся, называецца ён катарынкай. Нават назва вельмі прыемная. Наша, расійская. Ад Кацюшы, мабыць, паходзіць. А магчыма, што сама Кацярына Вялікая яго вынайшла. Мусіць, так яно і ёсць… Вось любіў я вечарамі на катарынцы канцэрты для ўсёй вуліцы даваць. Няхай буржуі ведаюць, што Чырвоная Армія валодае вялікімі музычнымі здольнасцямі і прыхільнасцямі. Таму выходзіў я сабе ўвечары на балкон і пачынаў граць то вальс, то марш, то полечку. Бо ўласна толькі гэтыя тры рэчы ў катарынцы і ёсць. Вось аднойчы граю я сабе вальс і бачу, што на супрацьлеглым баку вуліцы, у вакне насупраць мяне, нейкая сімпатычная паненка сядзіць. Пэўна, маю музыку слухае. Таму пачаў я ёй пасміхацца, вочкі рабіць і шматзначна пакашліваць. Вось і яна мне пасміхнулася. А калі сцямнела, дык яна вакно зачыніла і святло ў пакоі запаліла. Потым доўга нешта там рабіла, бо я цень яе на фіранцы бачыў. Пазней святло пагасіла. Пэўна спаць пайшла.

Зранку я ўстаў раней. Памыў добра рукі і нават твар троху. Абуў новыя боты і два гадзіннікі на нармальныя месцы прыладзіў. Потым чакаў, калі яна ўстане. Але яна доўга спала. Толькі а гадзіне дзесятай фіранку на вакне адсунула. Дык я адразу ёй на дзень добры марша сыграў. Але на гэты раз яна ў вакне не слухала. Пэўна, часу не мела.

Пачаў я за вуліцай назіраць, каб яе з нагамі ўбачыць. І дачакаўся. Бачу: выйшла з параднага ўваходу. Паглядзела ўправа і ўлева і, здаецца мне, на мой балкон зыркнула. Потым пайшла сабе вуліцай. Элегантна!!! Касцюм на ёй зялёны ў жоўты гарошак. Капялюшык з пёркам і стужачкай. Так. Пад пахай парасончык, так, як найсвяжэйшая парыжская мода патрабуе. У руцэ, згодна з буржуйскім звычаем, мела скураную кайстру дзеля розных там пудраў, парфумаў і іншых крэмаў. Чаравічкі ў яе былі на высокіх абцасах. Па просту кветка, а не жанчына!

Тым часам да мяне той тып прыйшоў, у якога я на рынку катарынку купіў. Папрасіў я яго ўвайсці і адразу яму за інструмент 80 рублёў даплаціў, бо ўласны заробак атрымаў і быў цалкам забяспечаны.

– Ці задаволены вы? – спытаўся ён у мяне.

– Вельмі, – кажу. – Не толькі сам вялікае задавальненне маю, але і ўся вуліца з маёй музыкі цешыцца. Два разы на дзень па дзве гадзіны ім граю. А калі часам мне спаць не хочацца, дык і ўначы граць не лянуюся. Люблю людзям прыемнае рабіць.

Пачалі размаўляць аб розных рознасцях. Вельмі прыемны аказаўся мужык. Увесь час вясёлыя гісторыі апавядае і жартуе. Мікола ягонае імя. Таму я пачаў яго называць Колькам. А ён мяне Мішкам. Так, быццам з даўняга даўна былі сябрамі. Спытаўся я ў яго: якой ён нацыянальнасці.

– Я інтэрнацыяналіст, – адказаў ён. – З кожным чалавекам, які хоча, гандлюю і з таго жыву. І ніякай мне розніцы няма: ці гэта паляк, ці рускі, ці жыд, ці які іншы чорт. Абы толькі я зарабіць мог.

Сказаў, што мае да мяне вялікую сімпатыю і давер. Таму і не збаяўся пакінуць не сплочанымі 80 рублёў, бо ведаў, што такі культурны афіцэр не ашукае. Абяцаў мне, што калі трэба яшчэ што купіць, альбо якую іншую справу зарганізаваць, дык ён заўсёды ахвотна дапаможа. Таму я адразу ў яго спытаўся:

– Як у вас тут прынята з паннамі знаёмства закручваць?

– Залежыць ад таго, з якой паннай, – паведаміў ён. – Бо панна панне няроўная. Ёсць такія, што можна адразу і ўшчыпнуць, і дзесьці там пахлопаць. А ёсць такія, вакол якіх трэба з год часу на дыбачках хадзіць, пакуль штосці там да нечага дойдзе.

Тады я яму паведаміў:

– З гэтай, мусіць, будзе вельмі цяжка, бо перакананы, што яна асоба страшэннай важнасці. Апранутая як наша лепшая акторка і такая далікатная, што парасон нават тады носіць, калі дажджу няма. З вышэйшага класу тая паненка.

– А як яна да цябе ставіцца?

– А так сабе: сярэдне.

Колька адразу сказаў:

– Адразу бачна, што з такой будзе нялёгка. Мусіш быць вельмі ўважлівым, бо інакш з табою і знацца не захоча. Такую трэба заўсёды ў ручку цалаваць і розныя далікатныя рэчы ёй балакаць, і кветкі таксама купляць. Увогуле будзеш мець страшны заварот мазгоў, пакуль на цябе ласкава паглядзяць. Лепей знайдзі сабе іншую.

Так. Ён мяне моцна напалохаў. Дзе ж там мне год часу вакол паненкі завіхацца, калі я праз пару месяцаў магу быць дасланы куды-небудзь па службе. Але нічога. Я і надалей пяшчотна для яе наігрываў і шматзначна ўсміхаўся. Заўважыў, што і яна раз-пораз мне ўсміхалася. “Ого! – падумаў я сабе. – Мае справы з ёй ідуць угору!” Зразумеў, што яна пачала мною ўсур’ёз цікавіцца. Тады я ёй аднойчы рукой памахаў. Павітаўся такім чынам. Але яна нічога… Можа, не заўважыла.

З два тыдні я з ёю такім чынам какетнічаў і закахаўся ў яе па самыя вушы. Аднойчы забылася яна фіранку на вакне засунуць і перад столікам прыбірацца пачала. Дык я з балкона ледзьве не скочыў. Што за жанчына! Папросту цуд! Я святло згасіў – быццам мяне дома няма – і з гадзіну назіраў, як яна перад люстрам рознымі спосабамі круцілася і нейкімі мазямі шмаравалася, і валасы часала, і пазногці пілавала. Але болей ніколі не забывалася фіранкі зашморгваць. А шкада!

Некалькі разоў яна перад адчыненым вакном розныя там выпраныя дамскія бялізнавыя інтарэсы сушыла. А ўсё гэта альбо ружовае, альбо крэмавае, альбо блакітнае. Вядома, такая асоба абы- чаго нават пад адзенне не насуне. Гэта не нашы махмуткі, што ходзяць як каровы абгаджаныя, нос пальцам выціраюць і нястомна чэшуцца ў такім месцы, у якім публічна часацца не варта. Мяне некалі ў Лідзе нават Ліпа запытаў:

– Чаму вашыя саветкі так страшна смярдзяць? Няўжо мыла, каб памыцца, не маюць? Ці ніколі бялізны не мяняюць?

Дык я яму тады талкова адказаў:

– А хіба бабы існуюць для таго, каб іх нюхаць? Зрэшты, калі хто хоча, дык можа так адшмараваць і парфумамі паліць, што будзе пахнуць за кіламетр. Нюхай тады, калі хочаш – паўсюль буржуазны водар будзе мець.

Урэшце вырашыў я катэгарычна, што павінен з гэтай чарадзейкай пазнаёміцца. Паколькі ведаў я ўжо ўсе яе хады і абароты, дык заўважыў, што найлепей наша знаёмства будзе здзейсніць увечары, калі яна звыклым чынам з дому на прагулку выходзіць. Вось купіў я вялікі букет кветак і каробачку найдаражэйшых цукерак. Грошы пасля атрымання заробку меў, таму вырашыў нават разарыцца троху, абы яе сэрца здабыць, а можа, з часам і да капіталу яе дабрацца.

Але нічога… Праходжуся я па вуліцы з букетам і цукеркамі і чакаю мой ідэал. А яна з дому не выходзіць. Зарана прыйшоў. Нарэшце пачуў: дзверы ляснулі. А потым з’явілася яна і вуліцай у маім кірунку шуруе. Тады я валю ёй насустрач і смяюся як мага гучней. Але яна нічога. Мінае мяне. Таму я сказаў:

– Прабачце… Прашу пачакаць мінутку…

Яна стала і на мяне вочы вылупіла. Быццам бы нават спалохалася троху.

– А што трэба? – спыталася.

Таму я ёй каробку цукерак падаю і гавару:

– Бачу, вы разгубіліся, дык я чэсна аддаю. А адначасова маю гонар прадставіцца: маёр Міхаіл Мікалаевіч Зубаў.

Схлусіў я з тым маёрам, бо дапускаў, што такая асоба, высокага паходжання, з лейтэнантам і размаўляць не захоча. А маёрам я, пры маёй вялікай інтэлігентнасці і здольнасцях, некалі ж напэўна буду. Потым – цап яе за руку і ў далонь пацалаваў. А пасля букет кветак ёй пад паху ўсадзіў, туды, дзе трымала парасон.

А яна маўчыць. Пэўна, была вельмі захопленая маім інтэлігентным выхаваннем. Тады я ёй кажу:

– Можа, прагуляемся?

– Уласна, на прагулку я і іду.

– Тады і я з вамі, калі не ўгнявіцеся.

– Чаму я павінна гневацца? Можаце ісці побач. Толькі мне з гэтымі кветкамі вельмі нязручна.

Ну і пайшлі. Яна: дзыб-дзыб, дзыб-дзыб, дзыб-дзыб… на высокіх абцасіках. Я ж каля яе з важнай мінай букет кветак цягну. А як жа! Можна сказаць, выдатна выглядаем. А тым часам я вельмі шпарка культурную размову з ёю распачаў:

– Пані страшэнна прыгожая, – кажу, – і я вамі дзіка захоплены!

А яна гаворыць:

– Гэта мне ўсе знаёмыя мужчыны кажуць і ўсе вельмі мною задаволены.

Пасля кароткай прагулкі яна стала і кажа:

– Нешта мне есці хочацца. Нават у пузе бурчыць. Не мела сёння часу на абед пайсці.

– Дык можам, – запрапанаваў я, – у які-небудзь рэстаран пайсці павячэраць, калі пані сабе жадае. Гэта будзе для мяне вялікая чэсць.

Ну і пайшлі. Але я зусім не ведаў, што і як у тых буржуйскіх рэстаранах замаўляецца. Таму гэтым яна занялася.

– Найперш, – звярнулася да афіцыянта, – падай нам вялікі графін гарэлкі і дзве пляшкі моцнага піва. Да гэтага два шніцаля і салёных гуркоў штукі чатыры. А потым паглядзім. Толькі хутка.

Адразу па ёй бачна, што асоба з вышэйшага грамадства, бо калі вячэру замаўляла, дык нават у меню не зірнула. Усё ведае на памяць. Вось прынёс нам афіцыянт гарэлкі і гуркоў штукі чатыры. А аб шніцалях папярэдзіў, што пакуль смажацца. Яна тым часам звярнула яго ўвагу на кілішкі і сказала замяніць іх на шклянкі. Затым наліла гарэлкі ў шклянкі і абвясціла ўрачыста:

– За наша халасцяцкае!

Выпілі. Закусілі. А яна гаворыць:

– Мне жытнёўкі вельмі не хапае. Бо ад простай гарэлкі мне пазней галава баліць.

Так сабе балакаючы, графінчык гарэлкі мы і высмакталі. Тым часам афіцыянт шніцаль прынёс. Тады яна другі графін замовіла. Калі падпілі належным чынам, пачаў я яе аб ейным грамадзянскім становішчы выпытваць.

– Я панна, – сказала яна. – За абы-каго замуж выходзіць не хачу, бо не дурная, каб на нейкага асла марна дома працаваць.

– А я халасцяк, – паведаміў я. – І лічу, што мы добра адзін аднаму падыходзім. Таму вельмі ўсцешаны ад знаёмства з такой прыемнай асобай!

Вельмі прыемна мы бавілі ў рэстаране час. Але ад гарэлкі мне ў галаве закруцілася канкрэтна. А па ёй і не сказаць было, што на падпітку. Потым пайшлі дадому. Я насмеліўся нават пад ручку яе ўзяць. І нічога… не запярэчыла. Відавочна, я ёй вельмі спадабаўся. Стала быць прэмся мы так сабе ўрачыста вуліцамі, хістаючыся ў бакі. А на нас усе прахожыя са здзіўленнем вылупляюцца і нават дарогу саступаюць.

Праводзіў я яе ажно да самага дому. У ручку, натуральна, пацалаваў і спытаўся, калі буду мець шчасце наступным разам яе ўбачыць?

– Праз два дні, – адказала яна. – У суботу. Буду мець вальнейшы час, дык магчыма ў кіно сходзім.

Дамовіліся такім чынам, што ў суботу ўвечары я буду яе на вуліцы чакаць. Потым яна ў мяне 10 рублёў пазычыла. Сказала, што ёй часова не хапае грошай заплаціць за кватэру. Натуральна, я з вялікай радасцю даў ёй тыя грошы, бо калі ж небудзь гэта мне моцна адплоціцца. У ручку яе зноў чмокнуў і сказаў рамантычна: “Дабранач! Прыемных сноў!”

Такім чынам развіталіся мы да суботы. Пайшоў я дадому. Убачыў, што ў яе вакне святло запалілася. Таму я на балкон выйшаў, катарынку вынес і, хаця вельмі халодна было, на дабранач для яе вальса сыграў. Потым таксама пайшоў спаць, але доўга заснуць не мог.

Так пачалося маё вялікае камсамольскае каханне.

30 лістапада 1940 года.

Вільнюс.

Назаўтра я абудзіўся вельмі позна. Вядома ж: паўночы не спаў, толькі аб маім гарачым каханні думаў і быў вельмі шчаслівы. Вось абудзіўся я і бачу, што на стале той букет кветак ляжыць, які я ўчора ў квяцярні для майго ідэалу за вялікія грошы купіў. Забыўся ёй учора яго аддаць. Яна ж, з-за далікатнасці характару, пра кветкі не нагадала. Зрэшты, магла таксама забыцца, бо выпілі мы два вялікіх графіны гарэлкі і шэсць пляшак піва. Уначы я нават свой пакой троху запаскудзіў, бо два разы “налёты на Рыгу” рабіў.

Вылез я хуценька з ложка і думаю сабе: “Трэба тыя кветкі ратаваць, каб да суботы не звялі. Тады здолею імі зноў маю ўкаханую абдарыць”. Але я не меў ніякага посуду, у якім бы мог іх у ваду паставіць. Аднак узгадаў сабе, што ў тумбачцы, пры ложку, стаіць нейкая вялікая эмаліраваная пасудзіна. Вельмі нават зручная, бо вушка збоку маецца, за якое яе можна лёгка браць. “У самы раз, – думаю сабе, – для кветак падыходзіць. І вялікая, і прыгожая, і зручная”. Пайшоў я, нават не апранаючыся з-за паспеху, у кухню і ваду з крану ў пасудзіну наліў. Кветкі ўсярэдзіну ўставіў і паказваю вучыцелькам, каторыя акурат у гэты ж час на кухні сняданне елі, бо там цяплей, чым у іншых пакоях.

– Бачыце, – кажу, – як прыгожа! Мы кветкі вельмі любім, бо з’яўляемся страшэнна далікатным народам.

Але яны нічога не адказалі на гэта. Пэўна, не спадабалася ім, што я ў адным споднім па кватэры хаджу. Колькі часу ў іх жыву, а так і не адвыкліся ад буржуйскіх забабонаў. Дурны народ!

Вярнуўся я ў свой пакой і кветкі на вакне паставіў, каб яна – царыца майго сэрца – убачыла, як я яе шаную. Потым, калі заўважыў, што яна фіранку на вакне адсунула (што значыцца ўстала ўжо), марша для яе на катарынцы рубануў. Падабаецца мне вельмі гэты сацыялістычны інструмент. Доўга вучыцца не трэба, ноты таксама непатрэбны, і калі хто здольнасці мае, дык вельмі хутка можа сабе і іншым удзень і ўночы жыццё прыемным зрабіць. Так.

Ну, дачакаўся я суботы. Новыя боты абуў. Палову флакону найлепшай на свеце парфумы “ПОДЫХ СТАЛІНА” на галаву выліў. Два гадзіннікі начапіў. А потым пайшоў з букетам кветак на спатканне з маёй каханай. Доўга, аднак, яе чакаў. Нават досыць змерз, бо ўжо на моцныя маразы схапілася. Але каханне мяне моцна разагравала і неяк ужо дачакаўся я майго ідэалу. У ручку яе, натуральна, пацалаваў і букет кветак уручыў урачыста. А яна не хоча браць. Кажа:

– Шкада, што не засталіся яны ў той прыгожай пасудзіне, у якой былі на вакне. Я не маю дзе гэтыя кветкі трымаць, бо мая пасудзіна, такая ж самая, як твая, бывае мне часам уначы патрэбная.

Таму я сам букет у руцэ панёс. І нават вельмі прыгожа тое выглядала. Яна сабе ў капялюшыку з пёркам і на высокіх абцасіках шуруе ўздоўж вуліцы. Я ж у ботах з сапраўднага французскага шаўро, пры двух гадзінніках і з букетам кветак, пад ручку яе вяду… Трэба, канешне, будзе ўгаварыць яе, каб разам сфатаграфавацца на памятку аб нашым каханні. І мушу не забыцца боты таксама сфатаграфаваць, каб у будучыні, калі вярнуся ў Савецкі Саюз, мець доказ, што сапраўды іх меў.

Прыйшлі ў кіно. Я для нас суцэльную ложу ўзяў, каб яна ведала, што не абы-кім з’яўляюся. Такім чынам уселіся мы там толькі ўдваіх і на экран тарэшчымся. Але было нейкае польскае свінства, і яно мяне зусім не зацікавіла. А яна так смяялася, што ўсе людзі ў кіне на нас аглядаліся. Асабліва калі яна, штохвілінна выбухаючы смехам, ікаўку атрымала.

Паспрабаваў я ў цемры ўзяць яе за ручку. І нічога, зусім не пратэставала. Намерваўся нават яе абняць, але ўзгадалася мне тая гісторыя з гандляркай у Лідзе. Калі тая,– падумаў сабе,– нос задзірала, дык што ж адмочыць гэта! Таму стрымаўся. Раптам яшчэ прылюдна ў пысу заедзе, альбо крычаць пачне… З гэтымі буржуйкамі любоўныя справы трэба закручваць вельмі асцярожна.

Пасля кіна пайшлі ў рэстаран на вячэру. Яна ізноў назамаўляла розных рознасцяў… нават празмерна. Гарэлкі на гэты раз набылі ажно чатыры графіны. І вельмі прыемна такім чынам час прабавілі. І заўважыў я, што апетыт яна мае надзвычайны. А гарэлку жлукціць лепей за мяне. Але бачна адразу, што гэта такі звычай у польскіх паненак з вышэйшага грамадства.

Пасля вячэры пайшлі мы дадому. Надвор’е было досыць добрае, таму і прагулка атрымалася прыемная. Толькі тое было дрэнна, што ў яе ногі пачалі балець ад цесных чаравікаў. Таму я з кіламетр дарогі на закарку яе нёс. А на развітанне спытаўся вельмі паважным чынам:

– Скажыце мне, шаноўная Ірэна Антонаўна, ці магу мець надзею вашыя меркаванні наконт мяне пачуць?

Хацела яна на гэта мне нешта адказаць, але млосна ёй стала і пачала “налёты на Рыгу” рабіць. Адышоўся я троху ўбок, каб яна мне новых ботаў не запэцкала, і чакаў. Ну, супакоілася яна троху, таму я гэтае пытанне паўтарыў. А яна адказала мне:

– Пакуль што я вамі задаволеная. Кавалер нішто сабе і нават не зусім скнара. Толькі я хачу ў вас яшчэ 20 рублёў папрасіць, бо холадна зрабілася, а таму мушу ў панядзелак купіць дроваў для печкі.

З вялікай ахвотай даў ёй тыя грошы і зноў тое ж пытанне паўтарыў. А яна кажа:

– Чаму не? Для гэтага ж і існую. Толькі зараз я вельмі стомленая і спаць мне хочацца. Акрамя таго троху мне вячэра зашкодзіла.

Развітаўся я з ёю. У ручку пацалаваў і букет уручыў. А яна ж кажа:

– За кветкі дзякую. Але абыдуся без іх. Звялі ўжо і крыху нячыстыя. Вазьміце іх сабе на памятку пра мяне.

Развіталіся мы такім чынам вельмі рамантычна. Дамовіліся, што ў наступную суботу пойдзем у іншае кіно. Карацей, усё адбылося так, як у добрым рамане з кніжкі альбо як на кінаэкране.

Прыйшоў я дадому. Калі яна святло згасіла, дык я для яе на сон, як звычайна, вальса на катарынцы сыграў. А потым да другой ночы розныя песні пра каханне вельмі гучна і ўзнёсла спяваў.

Нарэшце і я пайшоў спаць, але доўга не мог заснуць, бо ўвесь час аб нашым вялікім каханні думаў. І вось так думаючы, прыйшоў да высновы, што буржуйкі тыя лепшыя, аднак, за саветак. Бо наша што ж?… Пойдзеш у кіно, а з кіна разам спаць. Ну і ўсё такое. А тут спачатку трэба нахадзіцца, наўздыхацца, рук нацалавацца, пакуль да чаго-небудзь дойдзе. Таму я зразумеў, што з’яўляюся героем вельмі рамантычнай гісторыі і вялікага шчасьця для сябе адхапіў. Бо калі такая важная персона мяне сваімі пачуццямі абдарыла, значыцца, ясная рэч, я не абы-кім з’яўляюся!… А калі яна без шлюбу не захоча са мной звязвацца, дык што з таго?… Ну і ажанюся, натуральна, з ёю. І нават з вялікай для сябе прыемнасцю. Вось дакладна была б жонка адпаведная для мяне! Усе нашы афіцэры з-за такой жонкі мне бы зайздросцілі! Убраная, як лялечка, зграбная, далікатная, культурная!…

А Дуня?… Прыгадаў я яе. Што ж, Дуня для мяне не пара. Зрэшты ніякага кахання з ёю і не было. Так, не было што ўвечары рабіць, дык пайшлі разам спаць, як гэта звычайна бывае.

Потым я падумаў, аднак, што трэба Дуні тэрмінова паведаміць, каб мною галаву сабе не забівала і мяне не чакала, бо з’яўляецца занадта простай для мяне. Таму я ўстаў і запаліў святло. Для большай энергіі тры разы марша на катарынцы сыграў і потым пісьмо пісаць сабраўся, бо дапёр, што найлепшыя думкі да раніцы з галавы маёй павылятаюць.

“Шаноўны таварыш Дуня Іванаўна!

Маю гонар паведаміць Вам, што з нашага кахання нічога ў будучыні не будзе і быць не можа, і прашу нават не чакаць гэтага і падобныя глупствы з галавы сваёй назаўсёды выкінуць.

Пішу гэта, як цвёрды камсамолец і ідэйны чалавек, пасля доўгіх і паважных разваг. Я нічога не маю супраць Вас, як асобы, бо наадварот нават– вы мне троху падабаліся. Аднак з пункту гледжання майго высокага становішча і важнай для Савецкага Саюза функцыі, не магу абы з кім знаходзіцца ў блізкіх стасунках. Рэч зразумелая і для кожнага мудрага чалавека цалкам натуральная, што для мяне як для афіцэра непераможнай Чырвонай Арміі Вы з’яўляецеся асобай занадта нізкага паходжання і ніякай такой культурнасці ў сабе зусім не маеце.

Я часта бываю на розных урачыстых сходах і сустракаюся з надзвычай знакамітымі індывідуальнасцямі. Таму мне патрэбна такая жонка, якая б умела належным чынам гонар Чырвонай Арміі, а таксама Савецкага Саюза падтрымаць. Вы ж нават прыстойна есці не ўмееце, бо чмякаеце, ходзіце як карова, нос пальцам выціраеце і з’яўляецеся чорнарабочым элементам. У выніку вышэйузгаданага можаце мяне выставіць на пасмешышча і зняважыць у маёй асобе Чырвоную Армію.

Акрамя таго мне моцна не падабаецца яшчэ адна рэч. Вы, як мне добра вядома, з’яўляецеся сваякамі Маргалава, які быў, бясспрэчна, англійскім агентам, бо распаўсюджваў шкодныя для Савецкага Саюза і Германіі звесткі, быццам магчыма вайна паміж гэтымі братнімі народамі. Паколькі за гэтае злачынства лютага фашысцкага рэакцыяніста Маргалава і ягоную сям’ю саслалі ў лагер, дык мне ніякім чынам не выпадае падтрымліваць стасункаў са сваякамі (хаця б і вельмі далёкімі) імперыялістычнага паслугача. Як афіцэр я мушу дбаць аб сваім гонары, рэпутацыі і сацыялістычнай маральнасці.

Згодна з усім вышэйузгаданым вельмі прашу раз і назаўсёды ад мяне адчапіцца і перастаць засмечваць мне галаву сваімі пісьмамі. У адваротным выпадку буду вымушаны нагадаць каму належыць аб далёкіх крэўных азвярэлага рэакцыяніста і капіталістычнага агента Маргалава!!!… А менавіта аб Вас і Вашай Паважанай Сям’і.

Далучаю камуністычнае прывітанне і развітваюся назаўсёды. Катэгарычна.

Малодшы лейтэнант Чырвонай Арміі, а таксама ідэйны камсамолец,

Міхаіл Зубаў”.

Перачытаў я гэтае пісьмо тры разы і з кожным разам яно ўсё больш і больш мне падабалася. Адразу бачна з яго, што я асоба паважная і вельмі шануемая. Цяпер уздыхнуў свабодна, бо дарога да кахання была адкрытая. Пасля сыграў вальса і з адчуваннем добра выкананага абавязку пайшоў спаць.

Канешне, я б мог нічога Дуньцы і не пісаць, бо адкуль бы яна аб маім рамане з буржуйкай даведалася. Але як камуніст не люблю хлусіць і паступаць фальшыва.