Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі
(ад 17 верасня 1939 г.)
Пясецкі Сяргей
22 верасня - 19 снежня 1939
Таварышу І.В. Сталіну.
22 верасня 1939 года.
Вільнюс.
Ноч была чорнай, як сумленне фашыста, як намеры польскага пана, як палітыка англійскага міністра. Але няма на свеце сілы, якая стрымала б салдатаў непераможнай Чырвонай Арміі, што радасна і з гонарам ідуць вызваляць з буржуазнага ярма сваіх братоў – сялянаў і рабочых усяго свету.
Вораг быў заспеты цалкам знянацку. Я ішоў першым з пісталетам напагатове. За мною байцы. На мяжы мы не спаткалі нікога. Падышлі да польскай заставы. Акружылі яе ўзорна і ўваходзім у сярэдзіну. Дарогу нам заступіў нейкі азвярэлы фашысцкі салдат. Наставіў я яму пісталет у грудзі, а байцы штыхі.
– Рукі ўгору, паслугач!
Абяззброілі яго і шыбуем усярэдзіну. Амаль усе там спалі. Ніхто не ўчыніў адпору. Забралі мы зброю з пірамідаў і адрубілі тэлефон. Спытаўся я ў аднаго з салдатаў:
– Дзе ваш камандзір?
– Гэты, – указаў той пальцам.
Гляджу – зусім худы пан. Можа, нават з рабочых выкараскаўся, прадаючы сваіх братоў. Такія найгоршыя. Пытаюся я ў яго:
– Ты тут камандзір?
– Я, – адказвае ён. – У чым справа?
Злосць мяне разабрала, але не меў я часу як след з ім расправіцца. Растлумачыў толькі:
– Скончылася тваё панаванне і канец вашай панскай Польшчы! Досыць папілі чалавечай крыві! Настаў час і сваёй захлынуцца!
Належала б па справядлівасці і яго, і тых усіх адурманеных капіталістычных паслугачоў расстраляць, хаця і шкада куляў на гэтых буржуйскіх сцерваў. Але мы мелі дакладны загад: “Палонных адсылаць у тыл”. Таму пакінулі ахову і пайшлі далей. Там з імі нашы арлы з НКВД расправяцца. А нам часу шкада. Мы павінны выканаць важнае баявое заданне.
Далей пайшлі прама дарогай. У кірунку на Маладзечна. Ціха… Нідзе ані святла, ані чалавека. Гэта мяне нават здзівіла. Столькі чытаў аб хітрасці польскіх паноў. А тым часам мы ж іх і перахітрылі. Як снег на галаву ім упалі.
Эх, каб толькі мая Дуня пабачыла, як з гонарам і смела крочыў я на чале ўсёй Чырвонай Арміі як абаронца пралетарыяту і ягоны збаўца! Але яна, пэўна, спала і не снілася ёй нават, што я, Мішка Зубаў, стаў той ноччу героем Савецкага Саюзу. Не ведала таго, што каб яна магла спакойна, радасна і ў дабрабыце жыць і працаваць, я ішоў у крывавую пашчу буржуазнага звера. Але я гэтым толькі ганаруся. Разумею, што прынёс у Польшчу, для маіх зняволеных панамі братоў і сёстраў, святло нязнанай імі вольнасці і нашу вялікую, адзіную ў свеце, праўдзівую, савецкую культуру. Уласна пра тое і клопат: пра культуру, вашу маць! Няхай пераканаюцца, што без паноў і капіталістаў стануць вольнымі, шчаслівымі людзьмі і будаўнікамі супольнай сацыялістычнай айчыны пралетарыяту. Няхай удыхнуць вольнасці! Няхай убачаць нашыя дасягненні! Няхай зразумеюць, што толькі Расія, вялікая МАЦЬ зняволеных народаў, можа пазбавіць чалавецтва голаду, няволі і эксплуатацыі! Вось.
Толькі праз сем кіламетраў ад мяжы мы напаткалі зверскі супраціў крывавых капіталістаў. Напэўна, нехта з польскай заставы здолеў уцячы, выкарыстаўшы цемру, і паведаміў буржуазіі, што ідзе непераможная армія пралетарыяту. Нехта крыкнуў нам нешта на сабачай польскай мове. Мы не зразумелі што, толькі адказалі гучна і пагрозліва, ажно рэха лесам пайшло:
– Здавайся, фашыст, а не то знішчым!
Перад намі толькі загуло. Мы, значыцца, па хмызах, па равах: як вайсковая тактыка раіць – схованкі шукаць. Потым падцягнулі машынкі і давай сыпаць чэргамі. Толькі лес заенчыў. З дзве гадзіны білі мы так з кулямётаў. Ніхто не адгукнуўся. Але заўсёды трэба асцярожна. Вораг хітры: можа стаіўся і чакае.
Тым часам развіднела. Бачым: на дарозе перад намі наладаваны сенам воз стаіць, а пры ім забіты конь ляжыць. Больш нікога… Тады мы рушылі наперад асцярожна, каб у засаду не трапіць. Але ўсё скончылася шчасліва. Несумненна, што вораг зразумеў, з якой сілай дачыненне мае, і ганебна ўцёк.
Такім вось чынам я, малодшы лейтэнант непераможнай Чырвонай Арміі, пакрочыў на чале майго ўзводу ў буржуазную Польшчу. А адбылося тое ўночы 17 верасня 1939 года. Ура! ура! ура!
Запіскі гэтыя я пачаў у горадзе Вільнюсе. Пішу іх у гонар нашай магутнай Чырвонай Арміі і – перадусім – яе ВЯЛІКАГА правадыра, таварыша Сталіна. Яму таксама, натуральна, прысвячаю іх. Добра разумею, што пяро маё бяссільнае, калі хачу апісаць вялікасць нашага правадыра і маё каханне да яго. Дзеля гэтага патрэбна пяро Пушкіна альбо Маякоўскага. Я ж магу толькі дакладна занатаваць тое, што бачыў і чуў у тыя вялікія гістарычныя дні, якія вызвалілі некалькі прыгнечаных народаў з капіталістычнай няволі.
Калі думаю аб нашым вялікім ПРАВАДЫРЫ і ВУЧЫЦЕЛІ, дык адчуваю, як мне на вочы наплываюць слёзы. Кім бы я быў без яго? Царскім вязнем, зганьбаваным і эксплуатаваным нялюдкам. А зараз я, чый бацька быў звычайным рабочым, афіцэр. Маю гонар належаць да камсамолу. Скончыў дзесяцігодку. Умею чытаць і пісаць амаль без памылак. Здолею таксама і па тэлефоне паразмаўляць. Знаю палітасвету. Ем штодзённа сапраўдны хлеб. Хаджу ў скураных чаравіках. З’яўляюся чалавекам адукаваным і культурным. Да таго ж карыстаюся найвялікшай вольнасцю, якую можа мець чалавек на зямлі. Вольны называць нават ЯГО – нашага правадыра – таварышам. Толькі падумайце сабе як след: я маю права свабодна і паўсюль называць ЯГО таварышам! Таварыш Сталін! ТАВАРЫШ СТАЛІН!… Вось гэта і ёсць мой найвялікшы гонар і радасць!… Ці можа грамадзянін капіталістычнай дзяржавы назваць свайго прэзідэнта альбо цара таварышам? Ніколі! Хіба толькі іншы крыважэрны прэзідэнт альбо азвярэлы цар. А я… Адчуваю, што слёзы радасці і гонару наплываюць мне на вочы… Мушу спыніць пісанне і перапаліць, бо не стрываю празмернага шчасця, і сэрца маё разарвецца.
23 верасня 1939 года.
Вільнюс.
Зараз я знаходжуся у Вільнюсе. Накіравалі нас сюды з Маладзечна. Прыехалі мы цягніком, бо нашы танкісты апярэдзілі пяхоту і першымі занялі горад. Але адзначу, што непрыяцеля перамаглі менавіта мы – пяхота са мною на чале, бо мы першымі перасеклі мяжу і нагналі такога страху на паноў, што тыя толькі пяткамі мігцелі.
Батальён наш стаіць у казармах па вуліцы Ваўкамірскай. Нам, афіцэрам, камендатура дала дазвол на прыватнае кватараванне паблізу казармаў. Я ўладкаваўся на вуліцы Кальварыйскай у доме нумар чатыры. Прыйшоў туды ўчора зранку з ордэрам ад камендатуры і пытаюся старшыню дамкаму. А мне сказалі, што ніякага дамавога камітэту ў іх няма і не было. Тады я спытаўся:
– Вось дык парадкі! Як жа вы тут жылі?
Мне адказваюць:
– Нармальна. А ўсялякія там справы ўладжваў дворнік.
Пайшоў я да дворніка. Паказалі мне ягонае сутарэнне. Сыходжу долу і так сабе думаю: “Нарэшце ўбачу хаця б аднаго эксплуатаванага пралетара”. Але дзе там! Бачу я, у вялікім пакоі сядзіць тлусты, добра апрануты пан. Я толькі на ногі ягоныя зірнуў і адразу ўбачыў: боты з халявамі! А ён сабе нічога так. Сядзіць і каву п’е. На стале хлеб сапраўдны ляжыць і цукар у слоіку стаіць. Нават каўбасу на талерцы заўважыў. Злосць мяне вялікая агарнула, што такі капіталіст дворнікам прыкідваецца. Але я нічога не сказаў, толькі так сабе падумаў: “Прыйдзе і на цябе час! Скончыцца тваё каўбаснае жыццё, і на боты таксама забудзешся!” А тым часам кажу:
– Дзень добры!
– Дзень добры! – прамовіў той і рукой на стул паказаў. – Сядайце, – дадаў.
Усеўся я і кладу яму на стол “ордэр” з камендатуры.
– Гэта – кажу, – датычыцца кватэры для мяне ў гэтым доме.
Узяў ён паперку ў руку. Акуляры на нос усадзіў. Зірнуў на паперу і так, і гэтак. А потым балбоча:
– Я па-расейску размаўляць умею, але літар вашых не ведаю. Прачытайце мне самі, што там пазначана.
Прачытаў я яму. А ён кажа:
– Маю ажно тры вольныя кватэры. Пяць пакояў і кухня. Гэта адна. А дзьве маюць па тры пакоі з кухняй. Бярыце, якую хочаце.
Але я кажу яму, што мне толькі адзін пакой патрэбны. Аднак хацеў бы ў далікатных людзей пасяліцца, каб не абакралі. А за пакой згодна з “нормай” будзе плаціць камендатура.
Ён задумаўся і кажа:
– Мусіць, тады найлепш вам будзе ў вучыцелек. Кабеты яны лагодныя, на пенсіі. Хочуць здаць два пакоі, але можаце ўзяць адзін.
Гэта мне спадабалася. Кабеты заўсёды менш небяспечныя. Можа, і не нападуць знянацку, не зарэжуць. Мусяць быць троху больш культурным элементам.
Пайшлі мы разам да вучыцелек. Яны былі ўсе дома. А адна з іх добра па-руску гаворыць.
– Мы з задавальненнем, – кажа яна, – на кватэру вас возьмем. Бо для нас яна занадта дарагая. А так і нам кватэрная плата знізіцца.
– А дзе ваш гаспадар? – пытаюся я. – Пэўна, з іншымі капіталістамі ўцёк?
– Тут гаспадара няма. Дом магістрацкі. Быў адміністратар, але яго ў войска прызвалі. На нямецкі фронт пайшоў. А кватэрную плату мы заўсёды плоцім у магістрацкую касу.
Паказалі яны мне свае пакоі. Ніколі ў жыцці я такой раскошы не бачыў. Папросту распуста! Дываны нават на падлозе ляжаць. І кветкі розныя. І птушка жывая, падобная да вераб’я, але толькі цалкам жоўтая, у клетцы пасвіствае. І розныя там столікі, паліцы, палічкі, шафы, шафкі, табурэткі, стулля, крэслы… Там былі і такія рэчы, што чорт ведае як іх назваць! Але нічога. Я раблю выгляд, што ўсё гэта мяне зусім не здзіўляе, і быццам не разумею таго, што трапіў я ў капіталістычнае логава эксплуататараў працоўнага люду. У самае гняздо буржуйскай змяі.
Аказалася, што тыя тры бабы ў трох пакоях пражывалі! Вучыцелькі!!!… Але нічога: савецкая ўлада іх выкрые. І “дворніка” таго таксама. Няхай пачакаюць трошкі. Для ўсіх адпаведнае месца знойдзецца.
Дамовіўся я з “вучыцелькамі”, што вечарам усялюся. Аддалі яны мне кутні пакой з балконам. Спыталіся ў мяне, ці шмат я рэчаў маю. Але я ім кажу: “Якія баявы афіцэр можа рэчы мець? Нічога не маю. Дык жа вайна”. Тады яны сказалі, што дадуць мне пасцель. Я згадзіўся, але падумаў сабе: на чорта яна мне трэба?
Развіталіся мы дужа спакойна і культурна, і пайшоў я аглядаць горад. Іду па вуліцах і бачу, што ў сапраўднае буржуйскае логава трапіў. Публіка на вуліцах прыбраная, як на баль. Кожны ў скураных чаравіках, а некаторыя дык нават у ботах. Таксама гальштукі і каўнерыкі шмат у каго заўважыў. І амаль усе ў капелюшах. Вось дармаеды!… А самае дзіўнае дык гэта кабеты. Кожная мае валасы ўчасаныя, як у кінаакторак. На нагах тонкія панчохі, пэўна, у Парыжы набытыя: гладкія, бліскучыя. Сукенкі лёгкія, каляровыя… як кветкі. У жыцці сваім такіх не бачыў. Гожа буржуйскія сцервы прыбраныя. Я іду і думаю сабе так: “Можа, сюды з усёй Польшчы капіталісты з жонкамі і дочкамі з’ехаліся? Такое багацце!”
Мне нават троху страшна зрабілася. Столькі тых крывасмокаў навокал бадзяецца! Але бачу, што і нашых хлопцаў нямала. Ходзяць па вуліцах і таксама форс трымаюць. Кожны напарфумаваны так, што здалёк чуваць. Няхай буржуі пераканаюцца, якая ў нас культура! Шкада, што і я не напарфумаваўся. Не было часу. Іншым разам.
У адным месцы бачу: пякарня. Заўважыў у вакне крамы хлеб і булкі. Нават пірожныя былі. Я ніколі ў жыцці нічога падобнага не бачыў. Думаю сабе: альбо гэта буржуйская прапаганда, альбо спецыяльная крама польскага “Інтурысту”. Стаў каля вакна і назіраю. Людзі ўваходзяць, купляюць, выходзяць. А я намагаюся разгледзець: ці спецыяльныя стаханаўскія “боны” яны маюць, ці звыклыя карткі? Але гэта было цяжка зразумець. Тады думаю сабе: “Паспрабую і я. А раптам прададуць?” Уваходжу ў сярэдзіну, адкашляўся і кажу, нібы спакойна:
– Прашу ўзважыць мне паўкілаграма хлеба.
Паненка, ладная такая і цыцкастая, пытаецца:
– Якога?
Я пальцам паказаў на самы белы… як булка. І нічога. Узважыла, нават у паперку загарнула і падае мне.
– Прошэ пана, – гаворыць.
Я ажно здранцвеў: панам мяне назвала! Не распазнала. Мусіць, толькі таму хлеб мне і прадала. А можа, падслепаватая троху. Пытаюся я:
– Шмат плаціць?
А яна кажа:
– Дзесяць грошаў.
Даў я ёй рубля, а яна мне цэлую жменю панскіх, капіталістычных грошай рэшты выдала. І нават ніякіх “бонаў”, квіткоў, ці “ордэраў” не пыталася.
Выйшаў я з крамы. Хлеб цёплы, белы, ажно пахне. Хацеў адразу з’есці, але сцяміў, што на вуліцы ніхто не есць, толькі нашыя хлопцы ходзяць і сланечнікавыя семкі лузгаюць. Засунуў я хлеб у кішэню. Шкада – думаю – што кілаграма не папрасіў. Можа, і прадала б. А сам падлічваю: гэта ж атрымліваецца, што на нашага рубля я мог бы пяць кіло хлеба купіць! Салодка ж буржуям жылося ў той даўняй Польшчы, на крыўдзе працоўнага люду!
Іду я далей і бачу: зноў пякарня. Людзі ўваходзяць, выходзяць, кожны нешта там набыў. Вось дык і я набраўся смеласці – і скок усярэдзіну. На гэты раз ужо кіло хлеба папрасіў. Зноў на белы пальцам паказаў. І нічога: узважылі, узялі дваццаць грошаў і падалі мне хлеб. Шкада – думаю – што два кілаграмы не папрасіў. Можа б таксама прадалі? Але каму ж гэта вядома? Аднак троху далей я ізноў напаткаў пякарню. Дык вось, шыбую ў сярэдзіну і кажу… быццам нават цалкам спакойна і абыякава:
– Дайце мне, калі ласка, два кілаграмы белага хлеба.
А капіталіст, каторы хлеб прадаваў (нават каўнерыка і гальштука не зняў, каб схаваць сваё класавае паходжанне), спытаў:
– Можа, цэлы бохан возьмеце? Тры кіло важыць.
– Давай! – кажу.
Заплаціў я 60 грошаў, забраў хлеб і выходжу на вуліцу. Іду і так сабе падсумоўваю: гэта ж я за дзевяноста грошаў, што значыцца меней чым за рубель, купіў чатыры з паловай кілаграма хлеба і нават у чарзе не стаяў. Не магу я гэтага зразумець. Няйнакш капіталістычная прапаганда. Мушу высветліць гэтыя справы.
Паколькі мне было нязручна з хлебам па горадзе цягацца, я пайшоў у казармы. А там рух вялікі. Хлопцаў поўна. Некаторыя з гораду папрыходзілі і цуды пра глупства польскіх паноў апавядаюць. Аказалася, што тут не толькі хлеба, але і сала, і каўбасы можна набыць колькі хто хоча. І некаторыя кажуць, што тут заўсёды так было. Але я не магу ў такое паверыць. Гэта ж любому зразумела, што калі прадаваць колькі хто хоча, дык нехта выкупіць усё, а іншыя будуць з голаду падыхаць.
Увечары я ўсяліўся ў свой пакой. Вучыцелька (тая, што па-руску гаворыць) дзверы мне адчыніла і паказала пакой.
– Можаце быць упэнены, што тут чыста, – сказала яна. – А мыцца можна ў лазенцы.
Правяла яна мяне ў пакой ля кухні. Там ёсць файная ўмывалка і вялікая ванна. Зірнуў я на ўсё і так сабе падумаў: “Трэба было б забіць цябе на месцы за ўсё гэта! Колькі ж нашых братоў, сялянаў і рабочых, з голаду паздыхала, каб ты, паразітка, магла ў такой ванне раскашаваць!” Але ёй я гэтага не сказаў. А яна сакоча, краны круціць і паказвае мне, як усё працуе. Дык я тады кажу ёй:
– Парадак. Аўтаматычны карабін больш хітрасцяў мае, і тое рады даю. А ваша ванна – гэта проста глупства!
Пайшоў я ў свой пакой і ўсё агледзеў. Але хадзіць было нязручна, бо дываны перашкаджаюць. Выйшаў я на балкон. А там поўна кветак у гаршках. Зірнуў на горад. На вечар ужо ўзялося. Чую, нашы байцы Кацюшу спяваюць. Вось і я за імі падцягнуў. А потым як засвістаў, дык так мне сумна зрабілася. І Дуняшка прыгадалася. Якая б ні была, але ўсё ж такі баба, і сваю прыемнасць з ёю меў. Вырашыў, што пісьмо ёй напішу. Пайшоў у пакой, святло запаліў і маёй сімпатыі вось такое пісьмо выштукаваў:
“23 верасня, 1939 года.
Горад Вільнюс.
Найкаханая Дуняшка!
Пішу Табе гэта пісьмо з самага цэнтру польскага буржуазнага кубла. Магутным ударам нашага жалезнага, чырвонага кулака мы скрышылі польскіх, фашысцка-капіталістычных генералаў і вызвалілі з-пад буржуазнага ўціску енчучы ў кіпцюрах тыранаў польскі, рабоча-сялянскі народ і ўсе іншыя народнасці, бязлітасна зганьбаваныя і эксплуатаваныя крыважэрнымі панамі.
Я ішоў на чале ўсёй Чырвонай Арміі і біў фашыстаў і іхніх паслугачоў, пакуль яны ў паніцы не паўцякалі. Кватаруюся я ў гожым доме, уласнік-капіталіст якога ўцёк. Тутэйшыя буржуйкі нацягалі мне кветак і заслалі ўвесь пакой дыванамі. А ўсё з-за страху. Штодзённа плаваю ў ванне. Ванна – гэта вялікая балея, зробленая з жалеза, у якую наліваецца вада, і ўвесь чалавек, нават з нагамі, можа ў ёй змясціцца.
Можаш ганарыцца сваім Мішкам, каторы, з гонарам крочачы пад штандарам Леніна-Сталіна, змёў вялікі звярыны адпор польскіх захопнікаў і вызваліў усе енчучыя ў кайданах народы.
Пісаць мне можаш у Вільнюс, бо пэўна яшчэ нейкі час мы будзем тут. Дакладны мой адрас ёсць на канверце.
Моцна сціскаю тваю далонь і далучаю
камсамольскае прывітанне.
Лейтэнант гераічнай Чырвонай Арміі
Міхаіл Зубаў”.
Скончыў я пісьмо, зняў боты, каб за дыван не чапляліся, і праходжуся так сабе. Трох танкістаў насвістваю. Пакуль не пачуў: нехта ў дзверы грукоча.
– Уваходзь, – кажу.
У пакой увайшла дзяўчынка гадоў дзесяці. Спрытная такая. Бачна адразу: буржуйскае насенне. Вочы па кутах лётаюць. Пэўна, шпегаваць яе даслалі, каб падгледзела, што я раблю.
– Мамуся, – сказала яна, – на гарбату вас запрашае.
Мяркую сабе: ісці, не ісці? Але пайшоў. Было цікава паглядзець, як буржуйкі чай п’юць. Прыходжу я такім чынам да іх сталовага пакою. Бачу: белы абрус на стале ляжыць, а на ім поўна розных каштоўных начынняў. Сыр на талерку пакладзены, малако ў збанку, вяндліна нейкая, цукар у цукерніцы. Толькі хлеба мала было. Таму я сказаў: “Пачакайце секундачку”. І выйшаў. Вярнуўся ў свой пакой і думаю: “Кіло хлеба ўзяць ці цэлы бохан?” Аднак раптам яны шмат зжаруць? І мне есці таксама захацелася. Узяў вялікі бохан, прынёс да іх і паклаў на стол. “Гэта, – паведаміў я, – для агульнага карыстання”.
– Але навошта? – гаворыць адна. – Хлеба ў нас шмат, толькі не наразалі ўвесь, каб не засох.
– Нічога, – кажу я. – Прашу не саромецца і есці колькі хто хоча. Я ў стане і два такія боханы набыць!
Перазірнуліся яны. Натуральна, іх здзівіла мая шчодрасць. Чаю мне налілі… Але нічога, размаўляем. Тая, што рускай добра валодае (Марыяй Аляксандраўнай назвалася), частуе мяне: “Калі ласка, сыр! Калі ласка, вяндліна! А чаму масла на хлеб не намазваеце?”
– Дзе масла? – спытаўся я.
Падсунула яна мне такі спецыяльны сподак з накрыўкай, а ў ім нешта жоўтае, як воск. Вось тады я і гавару:
– А, дык гэта і ёсць масла! Мне мама апавядала, што некалі ў іх таксама з малака масла рабілі.
Пачаў я тое іхняе масла на хлеб мазаць. Але невыгодна. Крышыцца толькі. Гэта трэба было б лыжкай есці, а не мазаць. Таму я сабе кавалак вяндліны ўзяў. Але ж і тонка буржуйкі накроілі! Відаць, ад сквапнасці.
Але нічога. Размаўляем. Пытаюся я, як іх імёны. Тады Марыя Аляксандраўна на адну паказвае і кажа: “Пані Зофья”. А другая аказалася пані Стэфанія.
– А як імя малой? – спытаўся я.
– Андзя.
– Чаму не пані Андзя?
– Бо дзяцей у нас называюць толькі па імёнах. Калі падрасце, дык будзе панна Андзя.
“Зразумела цяпер, – падумаў я, – як фашыстку і ворага працоўнага люду выхоўваюць. Таксама добрую б гадзіну з яе зрабілі, каб не прыйшла наша савецкая ўлада! Але зараз скончацца гэтыя панскія штучкі!”
Аднак нічога. Сяджу сабе і размаўляю досыць культурна, то аб надвор’і, то аб ураджаі. Бачу, што і я іх сабачую мову троху разумею. А чаго не разумею, дык Марыя Аляксандраўна адразу мне тое тлумачыць. І ўсё было б добра, але адна з іх (тая старэйшая, пані Зофья), кажа мне на ламанай рускай мове:
– Пане лейтэнанце, ці доўга вы прабудзеце ў нас у Вільні?
Дужа мне гэта пытанне не спадабалася. Адразу зразумеў, што яна хацела спрытным чынам ад чырвонага афіцэра стратэгічныя намеры вышэйнага камандавання даведацца. Але я злёту яе раскусіў. Ведаем мы гэтыя фашысцкія хітрыкі! А таму адказаў я ёй дужа далікатна і спакойна, хаця, уласна, належала з месца ў пысу біць:
– Колькі нам захочацца, столькі тут і прабудзем.
А яна ізноў:
– Пане лейтэнанце, ці падабаецца пану наша Вільня?
Заскрыгатаў я зубамі. Кпіць, халера, з мяне, чырвонага афіцэра і шляхотнага бальшавіка. Другі раз ужо мяне “панам” абазвала. Але я сціснуў пад сталом кулакі і намагаўся стрываць.
– Па-першае, – абвесціў ёй, – не Вільня, а Вільнюс. Вось што. Па-другое: не ваша, а наша. Па-трэцяе: зусім мне тут не падабаецца, бо ніякай культуры няма. Нават на вакзале вошабоек не заўважыў. Што гэта за жыццё! Што за гігіена! Што за культура!
Тут ублыталася Марыя Аляксандраўна і кажа так чыста па-руску… дужа гэта падазрона, і трэба будзе паведаміць у НКВД аб гэтым. Такім чынам, гаворыць яна:
– Вошабоек у нас увогуле няма. Але гэта таму, што у нас вошай няма. Навошта тады вошабойкі?
“Самі вы вошы”, – падумаў я і кажу:
– Вошабойкі патрэбныя як гігіенічнае і санітарнае прыстасаванне. Мышэй таксама можа не быць, аднак котак у нас паўсюль мноства. Вось што.
А тая першая (пані Зоф’я) ізноў звяртаецца да мяне, і бачу: пыса хітрая, хітрая, хітрая!
– Пане лейтэнанце…
Але на гэты раз я скончыць ёй не даў. Кінуў нож на стол і зароў:
– Заткні пашчу, старая малпа! Ніякі я табе не пан, а абаронца пралетарыяту! З’яўляюся ім, уласна, каб такую, як ты, фашысцкую заразу нішчыць! Разумееш?! А калі не разумееш, дык я табе гэта зараз рукамі растлумачу!
Як грукнуў я кулаком па стале, дык нават шклянкі па ім заскакалі. Дзяўчынка плакаць пачала. А Марыя Аляксандраўна моліць мяне і таксама ледзьве не плача.
– Міхайле Мікалаевічу, – гаворыць яна. – Не гнявіцеся. Яна гэта ненаўмысна. У нас да кожнага звяртаюцца: пан. Нават да жабрака. Гэта ж тое самае, як у Францыі “монсеньёр” альбо ў Англіі “містэр”.
Але я не даў такім хамкам улагодзіць сябе.
– Пачакайце троху, – сказаў я ім. – Навядзем парадак і з панамі, і з мусьямі, і з містрамі. Для ўсіх час прыйдзе, і для кожнага адпаведнае месца знойдзецца! А мне, шляхотнаму чалавеку, у вашым панскім таварыстве сядзець і чай папіваць не выпадае! Да пабачэння!
Устаў я. Натуральна, сплюнуў. І выйшаў з гонарам. Нават хлеба свайго са стала не забраў. Няхай ім подлыя фашысткі ўдушацца!
Пайшоў я спаць. Бачу: ложак высока засланы. Коўдра вялікая, лёгкая, мяккая, у белы чахол усунутая. А на чахле пад коўдру розныя там кветкі, лісточкі і матылькі павышываныя. Дзве падушкі былі… таксама ў навалках з кветкамі. Ну і прасцірадла. І ўсё такое белае, быццам белай фарбай замаляванае. Я нават палец паслініў і паспрабаваў: ці не мажацца?
Паклаўся я ў той іхні ложак і патануў у ім увесь. Толькі нос наверсе. Круціўся, круціўся і нічога: сон не бярэ. Не для мяне, ахайнага бальшавіка, такія буржуйскія вынаходкі! Як яны ў такім могуць з бабамі спаць?… Вылез я з ложка, падушку пад сцяну паклаў, коўдрай абкруціўся і ў два моманты заснуў.
Устаў я рана. Бачу: сонца свеціць. Прыгажосць.
Выйшаў на балкон. Бачны вялікі кавалак гораду, і рака таксама струмяніцца… Уздыхнуў я: цудна!… Неба блакітнае, блакітнае, блакітнае… Вось, думаю сабе, пашыў бы я з такога блакіту для сябе кашулю, а для Дуні спадніцу.
8 кастрычніка 1939 года.
Вільнюс.
Учора я атрымаў месячны заробак: 700 рублёў. Выдалі таксама правіянту на цэлы тыдзень наперад: хлеб, цукар, рыба, сала, чай і пачак тытуню. Вось каб – падумаў я сабе – рабочыя капіталістычных дзяржаваў убачылі, як дбае Савецкі Саюз пра свайго абаронцу! Хлеб, што праўда, быў спляснелы; рыба троху смярдзіць, але есці яшчэ можна; крупы струшчыліся ў муку і як быццам бы стухлі; сала, натуральна, прагорклае – напэўна дальняй дарогі не вытрымлівае; палову тытуню нейкая дрэнь з пачку выцягнула і пілавінне дасыпала; цукар мокры – для вагі. Але гэта неістотна. Істотны клопат пра нас. Вось што.
А 700 рублёў мне дужа прыдаліся. Аказалася, што тут можна за такія грошы мноства розных добрых рэчаў набыць. Але трэба спяшацца, пакуль буржуі не апамяталіся і не пахавалі. Нашыя ўлады такі курс усталявалі: 1 рубель роўны 1 злотаму… Што б я ў нас за 700 рублёў набыў? Нават на лепшыя боты не хапіла б. А тут: пара чаравікаў 20 рублёў, кіло цукру 1 рубель. І ўсяго колькі хочаш. Нават у чарзе стаяць не трэба. Добра жылося тут буржуям на крыўдзе пралетарыяту. Але зараз і мы пажывем раскошна дзякуючы савецкай уладзе. Я ўжо тры дні толькі каўбасу ем. А на белы хлеб нават глядзець не хачу, бо рознымі булкамі абжыраюся.
Пайшоў я сёння зранку да гадзіншчыка. Каля мяне жыве. У вакне ў яго ёсць вялікі гадзіннік, таму заўсёды, калі хацеў ведаць, якая гадзіна, ўніз сыходзіў паглядзець. У дужа выгодным месцы я кватэру атрымаў і таму цаніў яе надзвычайна. Вось уваходжу я да гадзіншчыка і пытаюся, ці не мае часам ён гадзінніка на продаж.
– Які хочаце? – спытаўся ён у мяне.
– Самы найлепшы які толькі можа быць. Колькі б такі каштаваў?
– Я маю, – кажа ён, – дасканалы гадзіннік слыннай фірмы “Амега”. Але цана вялікая. Ня ведаю, ці набудзеце.
– Колькі?
– 120 рублёў.
– Пакажы.
Бясспрэчна, гадзіннік прыгожы, але ці добры, чорт яго ведае. Можа, ашукаць мяне хоча паслугач імперыялістычны. Тады я яму сказаў па-дзелавому:
– Дужа падазронай мне твая “Амега” здаецца. Вось каб меў ты гадзіннік “Кіраўскі”, дык я б ахвотна яго набыў. Гэта наша савецкая фірма, і таму ашуканства ніякага быць не можа.
А ён адразу шуфлядку са століка выцягнуў і “Кіраўскі” гадзіннік дастаў. Я такі ў нашага камандзіра палка бачыў. Усе афіцэры таму гадзінніку ягонаму зайздросцілі. А ён атрымаў яго ад ураду як “практычную ўзнагароду” за выдатную службу.
– Прадаеш? – пытаюся я.
– Канешне. З таго і жыву.
– Колькі каштуе?
– 30 рублёў.
– А ці добры?
– Цалкам добры. Гарантыю на год ад мяне атрымаеш.
– Але чаму такая розніца: буржуйская “Амега” 120 рублёў, а наш савецкі гадзіннік 30 рублёў?
– Такая ўжо, – паведаміў ён, – розніца. Цяжка мне вам гэта растлумачыць.
Падумаў я сабе: што тут рабіць? Розніца ў кошце вялікая. Але “Кіраўскі” гадзіннік кішэнны. На руку, каб людзі бачылі, здзіўляліся і зайздросцілі, не ўладкуеш. А ў кішэні насіць таксама не дужа выгодна. Вялікі, дрэнь, і цяжкі. Ну і на ланцужок мусіў бы яго ўвязаць, каб хто з калегаў не скраў. Падумаў я сабе: “Эх, была не была: куплю “Амегу”. У нас у Саюзе, пэўна, 50 разоў па столькі атрымаю, калі захачу прадаць. Ну і купіў. Прыладкаваў яго на руку і пайшоў на прагулку. Рукаў высока ўверх падцягнуў, каб людзі бачылі, што я пры гадзінніку. Прыемнае самапачуццё. Хочаш ведаць, якая гадзіна – толькі руку ўверх паднясеш, зірнеш і ўжо ведаеш. Таксама: запытае хтось пра час, ты яму зараз жа паведамляеш: “Калі ласка: тры дзесяць. Дакладны час. Можаце быць упэўнены, бо мой гадзіннік найлепшай у свеце фірмы. “Амега” называецца”. Так, дужа прыемна. А ўвогуле я ўдзячны нашай савецкай уладзе і ВЯЛІКАМУ Сталіну.
Набыў я яшчэ кілаграм каўбасы і шурую да-дому. Разважаю сабе: трэба да дворніка завітаць. Нейкі ён незразумелы. Больш за ўсё падазроныя тыя боты ягоныя з халявамі. Аднак спаўняе ён зараз пралетарскі абавязак. А боты, можа быць, і якім-небудзь шляхотным чынам здабыў. Мог, напрыклад, дзесь якога капіталіста прыціснуць, горла яму надрэзаць і боты з ног сцягнуць. Таму іду ў сутарэнне і грукаю.
– Калі ласка, – пачуў я.
Уваходжу. Уся сям’я за сталом сядзіць і абед жаруць. Смажаным мясам пахне.
– Дзень добры! – кажу ім. – Прабачце, што замінаю.
– Нічога… Сядайце, калі ласка – гаворыць дворнік.
Усеўся я і назіраю. І салодка ж, дрэні, жывуць! Усе чыста апранутыя, добра абутыя, мяса жаруць, чай з цукрам п’юць, і гэтае іхняе ма-ас-ла на стале заўважыў. А рабочыя і сяляне, напэўна, з голаду канаюць. Але я не гаварыў ім пра гэта, толькі сказаў:
– Я сёння гадзіннік купіў. Найлепшай у свеце фірмы. “Амега” называецца.
Паказваю руку. Дворнік акуляры ўсадзіў і ўзіраецца.
– Так, – гаворыць ён. – Сапраўдная “Амега”. Я таксама меў некалі “Амегу” на руку. Але мне нязручна было падчас работы. То вугаль са склепу нашу, то дровы рублю. Лёгка можна пашкодзіць. Дык я сабе кішэнны “Цыме” набыў, а “Амегу” старэйшаму сыну аддаў. Ён тады ў школу хадзіў. Таксама мусіў час ведаць… Шмат заплацілі?
– 120 рублёў.
– Цана адпаведная. А гадзіннік нічога сабе, добры.
Пасядзеў я ў іх троху і пайшоў. Не выпадала мне, бальшавіку, з буржуямі блытацца. Уся сям’я пры гадзінніках. А яшчэ адзін, вялікі, на сцяне вісіць. А другі, акруглы са званочкамі, у куце на століку стаіць. Дворнік!…
9 кастрычніка 1939 года.
Вільнюс.
Устаў я сёння раніцай і першай справай на гадзіннік паглядзеў. А ён другую паказвае. Што за чорт? – думаю я. Патрос яго, але ён нічога – не функцыянуе. Вось і надуў мяне буржуйскі гадзіншчык! Трэба было “Кіраўскі” набыць. Я дужа знерваваўся і нават на каўбасу апетыт страціў. Толькі апрануўся як мага хутчэй, пісталет прыладаваў і адразу да гадзіншчыка валю. Прыходжу і, не вітаючыся, паведамляю яму з месца:
– Што гэта за кпіны? За такую пацеху я маю права зараз табе у лоб пальнуць! Гарантыю мне даваў на год, а гадзіннік на другі дзень спыніўся.
– Можа, стукнулі яго ці ўпаў?
– Я афіцэр і культурны грамадзянін Савецкага Саюзу. Ведаю, што гадзіннікамі на зямлю не кідаюцца. Толькі ты мне сапсаваны гадзіннік прадаў. Але гэта для цябе проста не скончыцца!
– Пакажыце, калі ласка, мне гадзіннік, – папрасіў гадзіншчык.
Даў я яму “Амегу”. Ён шкельца ў вока ўсадзіў, гадзіннік адчыніў і ўглядаецца. Потым пасміхнуўся гэтак яхідна і гадзіннік замкнуў. Затым галоўку на гадзінніку пальцамі ўзяў і пачаў яе круціць. Потым паслухаў і падае мне “Амегу”.
– Гадзіннік, – кажа, – у парадку, толькі трэба раз на дзень яго накручваць, бо механізм рухаецца спружынай.
Але я ўжо гэта і сам зразумеў. Але каб дрэнь не пацешылася, што нібыта ён такі мудры, дык я сказаў яму:
– У нас, у Савецкім Саюзе, лепшыя гадзіннікі накручваюцца электрычнасцю.
І з захаваннем маёй камсамольскае годнасці выйшаў з гонарам. Нават не развітаўся. Няхай нос да гары не задзірае!
Сёння пісьмо ад Дуняшкі атрымаў. Я дужа здзівіўся: яшчэ трох тыдняў на прайшло, як я ёй пісьмо напісаў, а ўжо маю адказ! Добра працуе наша савецкая пошта. Можа быць узорам для ўсяго свету. І канверт не пашкоджаны. Бачна, што цэнзура маім пісьмом нават не зацікавілася… Але потым аказалася, што пісьмо я праз аказію атрымаў. Знаёмы чыгуначнік у Вільнюс ехаў, вось Дуняшка яму пісьмо і дала. А ён тут проста прынёс яго. Шкада, дома мяне не заспеў. Але, можа, гэта і лепей. Заўсёды бяспечней не балакаць з чужым чалавекам. Пісьмо Дуні мне дужа спадабалася, таму я перапісваю яго даслоўна:
“Каханы мой Мішачка!
Мы моцна табой ганарымся, што ты так спраўна спаўняеш свой бальшавіцкі абавязак і граміш банды польскіх, фашысцкіх генералаў. Няхай не здзекуюцца, бандыты, над рабочым класам і не мардуюць пралетарыят. Я да цябе, мой герой каханы, на крылах як ластаўка паляцела б і тыя панскія, тлустыя брухі вілкамі для гною папратыркала б.
Толькі, пэўна, табе, мой бядак, галодна там? Я добра з кніжак і газетаў ведаю, што ў Польшчы заўсёды быў вялікі голад, такі, што людзі конскі гной, кару з дрэваў і зямлю елі. Толькі капіталісты там абжыраліся ўдосталь хлебам і салам. Акрамя таго бачыла я на вакзале эшалон таварных вагонаў, а на кожным вагоне быў вялікі плакат: “Хлеб для галадаючай Польшчы”. Даслала б табе, мой міленькі, сухароў, аднак два месяцы сама хлеба не ела. Але магу табе даслаць сушоных ягадаў. У гэтым годзе іх шмат было. Магу акрамя таго дадаць троху бульбы. Ты напішы шчыра. Калі трэба, дык я зараз жа дашлю.
А так увогуле ў нас усё ў парадку, толькі арыштавалі і саслалі ў лагер суседа нашага, Васіля Маргалава, за тое, што распаўсюджваў англійскую імперыялістычную прапаганду. Распавядаў, падлец, па п’яному, што нядоўга Савецкі Саюз будзе жыць у сяброўстве з Германіяй і што будзе з імі вайна. Хаця гэта наш далёкі крэўны, але мы зусім яго не шкадуем. Няхай не балакае такія глупыя рэчы.
Дасылаю табе паклоны ад усёй сям’і.
Кахаючая цябе навек,
Дуня”.
Шкада мне троху Маргалава, бо, вядома ж, уся яго сям’я будзе таксама за тое злачынства адказваць. І што з ім толькі адбылося! Хіба газетаў не чытаў альбо радыё не слухаў? Штодзённа ж пішуць і гавораць, што таварыш Сталін і канцлер Гітлер – два найвялікшыя сябры, Англія ж з’яўляецца кублом эксплуататараў і падбухторшчыкам вайскоўцаў. Няхай толькі Гітлер упарадкуе Польшчу, дык дабярэцца да той клятай фашысцкай Англіі, а таварыш Сталін, натуральна, яму дапаможа. Якая можа быць вайна паміж Савецкім Саюзам і братнім нямецкім народам?! Пра такое нават падумаць немагчыма, а ён, дурань, вярзе рознае глупства. Калі б мне па цверазяку гэта сказаў, дык я б сам яму ў пысу заехаў!… Ведаю, што англійскім агентам ён дык хіба не з’яўляецца, але па п’яному не ўмее трымаць язык за зубамі. Навучаць яго ў лагеры розуму! Так яму і трэба!
15 кастрычніка 1939 года.
Вільнюс.
Учора я заўважыў у горадзе і нашы савецкія крамы. А як жа: адразу дзве адчынілі. Няхай буржуі не думаюць, што толькі ў іх гандаль квітнее. Увайшоў я ў адну з іх. Цудоўна там: партрэты Сталіна, Леніна і розныя такія пралетарскія лозунгі вісяць. Нашы савецкія паненкі гандлююць. Кніжкі прадаюць. Гэта значыць, культуру пашыраюць. Я з імі прыемна паразмаўляў. Адна нават спадабалася мне, таму я спытаўся ў яе, ці магла б да мяне на ноч пераспаць прыйсці. Але яна адказала, што моцна шкадуе, але ўжо ўсе бліжэйшыя ночы мае занятымі. Шкада. Але цяжка: кабетаў нашых мала, хлопцаў жа шмат, а таму ўсіх не паспяваюць… Набыў я брашуру: ВЯЛІКІ ПРАВАДЫР ВЯЛІКАГА НЯМЕЦКАГА НАРОДУ і пайшоў. У другой краме заўважыў: ва ўсіх вокнах, шмат партрэтаў таварыша Сталіна. Дужа прыгожа выглядае. Увайшоў я і спытаўся пра кошт.
– Без рамаў, – адказваюць мне, – тры рублі. З рамамі пад шклом, 25 рублёў.
Я так сабе думаю: “Трэба купіць. Можа, раптам хто да мяне прыйдзе, дык адразу ўбачыць, што тут культурны чалавек жыве”. Спытаўся я таксама пра партрэт Гітлера. Варта б іх, каханых таварышаў, разам павесіць. Бо надта ж вялікія яны сябры і правадыры сацыялістычных народаў. Але мне адказалі, што яшчэ не прыслалі. Казалі даведвацца час ад часу.
Пайшоў я дадому. Партрэт Сталіна нёс так, каб кожны бачыў. Няхай буржуі дрыжаць перад абліччам нашага ВЯЛІКАГА правадыра. Прыходжу дадому і так сабе думаю: “Дзе б ЯГО, каханага БАЦЬКУ, павесіць?” Бачу ў куце, у найлепшым, можна сказаць, месцы, нейкая мадама вісіць. А як жа: у залатой сукенцы і ў кароне на галаве. Эге, думаю я сабе, гэта ж іхны буржуйскі святы абразок. Толькі зараз зразумеў. Гукнуў я Марыю Аляксандраўну і з вялікім абурэннем на абраз паказваю:
– Прашу неадкладна гэта адтуль прыбраць! Я культурны чалавек і не хачу чагосьці падобнага ў пакоі трымаць! Лямпачка няхай застанецца, бо чырвонага, пралетарскага колеру. Але мне не трэба вашай фашысцкай прапаганды і забабонаў!
Забрала яна свой абраз і вынесла, а я адразу на яго месцы нашага каханага ПРАВАДЫРА І ВУЧЫЦЕЛЯ павесіў. Увечары запаліў я перад партрэтам лямпачку. Прыгожа атрымалася. Чырвонае святло паўзло па партрэце нашага чырвонага правадыра пралетарыяту, а я сядзеў сабе ў мяккім крэсле і чытаў біяграфію Гітлера. Дужа ўсцешыўся, калі даведаўся, што ён быў некалі мірным мулярам. Гэта значыць, што таксама пралетарскага паходжання – як і наш каханы таварыш Сталін. А далей даведаўся, што і ён таксама ў сябе ў Нямеччыне сацыялізм увёў… Так: жыццё цудоўнае! Калі той, каханы муляр Гітлер, і наш БАЦЬКА Сталін разам пафарбуюць свет у чырвоны колер, вось будзе выдатна!
У кастрычніку 1939 года.
Вільнюс.
Сёння хлопцы ўгаварылі мяне пайсці да фатографа. Знайшлі тут такога, які добра размаўляе па-расейску і выдатна фатаграфуе ў выглядзе героя. А трэба ж мець памятку пра баявыя дні. І Дуняшы можна даслаць таксама. Няхай убачыць, як выглядае доблесны савецкі афіцэр. Ну і брату таксама дашлю, каб ведаў, якой высокай фігурай я зараз з’яўляюся.
Ну пайшлі. Капітан Ягораў павёў. Кожны з нас на ўсю вуліцу парфумамі раскошна тхне. Усе прахожыя азіраюцца і дзівяцца з нас. Я сам сёння зранку выліў сабе на галаву чвэрць пляшкі найлепшых у свеце парфумаў савецкай вытворчасці. “Подых Сталіна” называюцца і пахнуць найменей на пяць метраў. Чую я, лейтэнант Дубін крычыць:
– Хлопцы, зірніце! Аказваецца, яны адпачываць могуць!
Спыніліся мы і глядзім. Арцель рабочых вуліцу рамантуе. Заліваюць яе асфальтам. Бачна адразу, што пралетары. Адны ў камбінезонах, другія ў працоўных камізэльках. Але ж на самой справе працавалі марудна. Адзін сядзеў на тачцы. Другі паліў. Трэці цыгарку скручваў. А некаторыя працуюць сабе няспешна. І відавочна ніхто іх не падганяе, ані ботам, ані кіём не б’е, як то нам вядома, звычайна робіцца ва ўсіх капіталістычных дзяржавах. Ведаем жа дакладна, як буржуі катуюць сваіх рабочых, каб болей за норму працы з іх выціснуць.
Бясспрэчна, гэта была вялікая загадка. Але капітан Ягораў адразу нам гэту справу растлумачыў:
– Гэта, разумееце, яны ўжо вольныя рабочыя. Савецкая ўлада іх вызваліла і дазволіла нарэшце працаваць павольна, каб набраліся моцы для будучай стаханаўскай працы на карысць Савецкага Саюзу.
Зразумелі мы ўсё і пайшлі далей. Мудры чалавек заўсёды ў стане мудра ўсё растлумачыць.
Вось прыходзім да фатографа. Нас было пяцёра. Фатограф паказаў нам розныя здымкі, каб мы выбралі сабе позы. Потым лейтэнант Дубін першым усеўся ў крэсла. Далі мы яму ўсе нашыя медалі. Разам іх атрымалася дванаццаць штук. Ну і гадзіннікі для дэманстраваньня іх на здымку пазычылі. Аказалася, што дзякуючы савецкай уладзе ўжо ўсе гадзіннікі прыдбалі. А капітан Ягораў нават два сабе здабыў.
Цудоўна!
Праз два дні я здымкі забраў. Цяжка было паверыць уласным вачам. Медалёў поўныя грудзі. З левай кішэні гімнасцёркі скураны пасок ад гадзінніка выразна бачны. З кішэнькі ў нагавіцах таксама ланцужок чароўна вісіць. А на руках па два гадзіннікі… Загадаў я фатографу яшчэ тузін тых партрэтаў для мяне выканаць. Гэта будзе істотная памятка і вялікай вагі гістарычны дакумент.
Але перад тым я меў шалёны клопат з тамтэйшай праклятай буржуазнай ваннай. Вырашыў я сабе так: “Перад выправай да фатографа трэба выкупацца, каб лепей атрымацца на здымку, бо з-за браку часу і жадання я з два месяцы ў лазні не быў. Акурат вучыцелька Марыя Аляксандраўна паведаміла мне зранку, што ёсць гарачая вада, а значыцца, можна скарыстаць такую магчымасць. Нешта зачаста яна мне пра гэта купанне нагадвае! Амаль кожны тыдзень. А можа, заўважыла, што троху “жывога срэбра” маю? Але ж рэч вядомая: вошабоек няма, значыцца, і вошы павінны быць. Хаця, калі праўду сказаць, дык супраць гэтага і вошабойкі не дапамагаюць. Яна, вош, свой розум і спрыт таксама мае. Ведае, як сябе захаваць. Але гэта дробязь малазначная.
Ну, прыходжу я ў тую іхнюю ванную. Распрануўся і кацёл памацаў: гарачы, як чорт! Адкруціў, значыцца, кран. А адтуль кіпень як ліне! Мне і ў галаву не прыйдзе ў такое лезці. Скуры б на мне не засталося. Закруціў я кран. Спусціў з ванны той халерны кіпень. Потым другі кран заўважыў. Адкруціў яго, а адтуль зусім халодная вада валіць. Чалавеку таксама не ўлезці, бо захварэеш. Закруціў я кран, у ванну напляваў, валасы зімняй вадой намачыў, каб ведалі, заразы, што купаўся. А тая буржуйская змяя, Марыя Аляксандраўна, як перад іхнім пакоем па калідоры праходзіў, запыталася:
– Прыемнае купанне было?
– Дужа, – адказаў я. – Каб болей вольнага часу меў, дык нават бы штомесяц карыстаўся. Мы ў Савецкім Саюзе таксама надзвычайна гігіену абажаем.
А ўсё ж такі цікава: як тыя бабкі такую гарачую ваду вытрымліваюць, бо ў халоднай хіба ж не купаюцца? Дапускаю, што яны з дзяцінства прызвычаены ў кіпені плюхацца. Знайшлі прыемнасць!
Вярнуўся я ў пакой злы як чорт і думаю сабе так: трэба Дуняшцы пісьмо напісаць, каб сапраўды раптам бульбы і цыбулі мне не даслала. Смеху б з мяне хлапцы нарабілі. Таму адразу такое пісьмо ёй даслаў:
“Кастрычнік 1939 года
Вільнюс.
Мілая Дуняшка!
Дужа хутка я адтрымаў тваё пісьмо і вельмі ўдзячны за паклоны ўсёй тваёй сям’і. А што тычыцца пасылкі для мяне, дык вельмі дзякую, але прашу ніякай ежы мне не дасылаць, бо маю я тут усё, што толькі запрагну. Нарэшце дайшлі тыя эшалоны, адзін з якіх ты бачыла на станцыі з плакатамі: ХЛЕБ ДЛЯ ГАЛАДАЮЧАЙ ПОЛЬШЧЫ. Таму маю цяпер і хлеб, і да хлеба. Бязмежна ўдзячны савецкай уладзе і нашаму каханаму правадыру, таварышу Сталіну, за клопат аб нас, героях непераможнай Чырвонай Арміі. Буржуазія тут аж зубамі скрыгоча ад злосці, бачачы, як мы аб’ядаемся рознымі каўбасамі і іншым салам.
Дасылаю табе маю фатаграфію, каб ведала ты, як цяпер выглядае адважны герой і абаронца Савецкага Саюзу, які дзень і ноч нястомна стаіць на стражы нашай святой Расіі і ўсяго пралетарыяту. Гадзіннікі тыя, што бачыш у мяне на руках, усе сапраўдныя, і ланцужок з паском, якія вісяць з кішэняў, таксама ад гадзіннікаў. Так што, можна сказаць, шык трымаем належны.
А што тычыцца Маргалава, дык за тое, што ён казаў, быццам будзе вайна з Германіяй, яго – фашыстоўскага пса – належала не толькі ў лагер выслаць, але і скуру з яго – імперыялістычнага паслугача – здзерці. Я нядаўна чытаў кніжку пра вялікага нямецкага правадыра і найлепшага сябра нашага каханага БАЦЬКІ Сталіна, Адольфа Гітлера. Ён таксама пралетар і таксама будуе сацыялістычную айчыну для свайго народу і такую самую, як і наш ВЯЛІКІ Сталін. І ніколі не можа быць вайны паміж двума братнімі народамі. Гэта зразумела кожнаму нармальнаму чалавеку. А чуткі пра такую вайну пускаюць польскія паны і агенты англійскіх імперыялістаў. Але хутка мы з імі ўсімі, разам з таварышам ТАВАРЫША Сталіна Адольфам Гітлерам расправімся.
Дасылаю нізкія паклоны для ўсёй тваёй сям’і і для цябе, Дуняшка. З гонарам стаю пад высока ўзнёслым штандарам Леніна-СТАЛІНА і па-геройску стрымліваю вар’яцкі націск крывавых буржуазійных паслугачоў.
Твой да дошак труны,
Мішка Зубаў”.
Так, нічога сабе атрымалася ў мяне гэта пісьмо да Дуняшкі. Бачна з яго і цвёрдасць бальшавіка, і добрасумленная сацыялістычная пазіцыя, і нязломная адданасць камуністычнай партыі а таксама яе правадыру і вучыцелю ВЯЛІКАМУ таварышу Сталіну. Так што магу адсылаць яго спакойна.
Кастрычнік 1939 года.
Вільнюс.
Пішу гэтыя словы з вялікай радасцю, сацыялістычным гонарам, пачуццём добра выкананага бальшавіцкага абавязку. Ганаруся сваёй абачлівасцю, цвярозасцю думкі і адвагай. А ўсе гэтыя станоўчыя якасці з’явіліся ў мяне дзякуючы нашай вялікай рускай культуры, якая мяне – так, як гэта спяваецца ў “Інтэрнацыянале” – з нічога зрабіла ўсім і (натуральна – а нават найперш) нашаму ВЯЛІКАМУ, геніяльнаму ПРАВАДЫРУ Сталіну. Я часта думаю сабе так: “Колькі стагоддзяў чалавецтва мусіла чакаць, каб прыйшоў на свет ЁН, яго ЗБАЎЦА, таварыш Сталін! І ажно страшна падумаць, што б сталася са светам, каб ЯГО не было!”
Дык вось: стаў я героем цэлага віленскага гарнізону. Нават незнаёмыя мне афіцэры з іншых палкоў прыходзяць, каб хоць паглядзець на мяне. А маёр Пятухоў дзе толькі мяне спаткае, дык адразу сціскае руку і крычыць:
– Дзякуй, таварыш, за ўратаванне майго жыцця! Каб не ты, дык нашая святая айчына страціла б яшчэ аднаго свайго абаронцу!
Але я мушу распавесці ўсё па парадку. Камандзір палка адкамандаваў маёра Пятухова і мяне ў Старую Вілейку. Мы мусілі агледзець там кватэры для нашага палка, які, праўдападобна, у хуткім часе накіруецца туды. На вакзале, як афіцэры, мы занялі месца ў мяккім вагоне. У тым жа купэ ехаў нейкі брухаты капіталіст з жонкай і дачкой. Дочачка нават нічога сабе: такая ружовая і белая, як лялька. Панчохі на нагах у яе ляжаць як прыклееныя. Халера вед, як тыя буржуйкі так робяць, бо падвязак пад каленкамі я не заўважыў, хаця намагаўся, па меры магчымасці, зазірнуць. Сукеначка эф-эф! Уся прасвечваецца. Ну і валасы хвалямі ўчасаныя. Папросту акторка. А можа, і была акторка… Дужа я ёю зацікавіўся. Але і маёр Пятухоў, хаця стары ўжо хрэн, на яе ўвесь час зыркае і кожныя дзве хвіліны з кішэні гадзіннік выцягвае… быццам бы паглядзець: якая гадзіна. Какетнічае з ёю. Тады і я таксама рукаво дагары падцягнуў, каб “Амегу” паказаць належным чынам. І заўважыў, што паненка на мяне часцей паглядае, чым на маёра. Тады я ёй усміхацца і падміргваць пачаў, а таксама вельмі значна каленам дакранацца. Але маёр Пятухоў, бясспрэчна, гэта заўважыў, бо раптам звярнуўся да мяне службовым голасам:
– Таварыш лейтэнант, прашу перайсці ў іншае купэ. Добра ж ведаеце, што малодшым афіцэрам нельга фамільярнічаць са старэйшымі!
– Слухаюсь! – адказаў я і выйшаў у купэ па другі бок калідора.
А там нейкая старуха з дваімі дзецьмі ехала і моцна падазроны тып мужчынскага роду ў высокіх ботах на нагах. Самі разумееце: хто можа мець боты з халявамі з сапраўднай скуры! Мы гэта добра ведаем!… Але нічога. Еду я сабе, і ў тое купэ, дзе быў папярэдне, зыркаю. Бачу, маёр Пятухоў на маё месца – насупраць той буржуечкі – перасеў і ва ўсю яе чаруе! То на гадзіннік паглядзіць, то цудоўны нікеляваны партсігар з кішэні дастане і папіросу запаліць… Але нічога, можа, і я да маёра даслужуся. Тады таксама здолею адпаведна нос задзіраць!
Мне было троху сумна ехаць аднаму, але неяк усё ж час ляцеў. У пэўны момант я заўважыў, што маёр Пятухоў прапануе папяросу той буржуйцы і штосьці ёй балакае. Але яна паглядзела на яго і, нічога не кажучы, у іншы кут купэ перасела. Я б за нешта падобнае адразу б у пысу біў! Павінна ганарыцца, што афіцэр Чырвонай Арміі саізволіў на яе ўвагу звярнуць!… У гэты момант я заўважыў, што яе бацька – тлусты капіталіст – устаў і зняў з сеткі партфель. Паставіў яго на калені і пачаў накрыўку адчыняць. А потым… бачу я: дастае жывадзёр з партфеля снарад і на маёра глядзіць. Запал у снарада бліскануў, а буржуй яго ўглыб сядзення паставіў і накрыўку партфеля зачыняе. Мне спачатку холадна зрабілася, а потым горача. Расшпіліў я кабуру і пісталет да паловы выцягнуў. Чакаю: што будзе далей? А буржуй па баках азірнуўся і руку ўзад па снарад працягнуў. Паставіў яго між каленяў і запалам маніпулюе. Зразумеў я, што не маю ані секунды часу для пакарання, бо не толькі маёр Пятухоў можа загінуць, але – калі снарад моцны – і я не ўратуюся. Тады я дзверы майго купэ ірвануў, на калідор выскачыў і буржую дзве кулі між вачэй уляпіў. Той ані пікнуў. Пачаў набок асоўвацца. А я снарад асцярожна схапіў і крычу маёру:
– Бачыце, таварыш, гэты буржуйскі пёс хацеў вас са свету звесці! Вялікае шчасце, што я гэта заўважыў і ў час яму перашкодзіў!
Маёр Пятухоў збляднеў і таксама за пісталет схапіўся. Загадалі буржуйкам у куце купэ сядзець. Адна з іх адразу страціла прытомнасць. А я са свайго купэ таго гнюснага фашыста прыхапіў і разам іх размясціў. Напэўна, быў іхнім хаўруснікам.
На станцыі ў Маладзечна я застаўся арыштаваных у вагоне пільнаваць, а маёр Пятухоў прывёў міліцыянераў з чыгуначнага пастарунку. Забралі яны арыштаваных і труп буржуя. Снарад жа я сам асабіста і ўласнаруч у пастарунак аднёс – як рэчавы доказ. Напісалі кароткі пратакол для НКВД і паехалі далей.
Праз тры дні вярнуліся ў Вільнюс. Маёр Пятухоў усім падрабязна апавядаў, як на яго замах зрабілі і як я яму жыццё ўратаваў. Усе казалі, што я павінен за гэта падзяку і ўзнагароду атрымаць, а можа, нават і прэмію таксама.
Такім чынам уратаваў я жыццё майго начальніка і знішчыў яшчэ адну фашысцкую гадзіну. Вось: прыемна быць карысным членам грамадства нашай вялікай сацыялістычнай Расіі.
Кастрычнік 1939 года.
Вільнюс.
Атрымаў я позву ў НКВД. Дужа ад гэтага ўсцешыўся. Бо адразу зразумеў, што датычыцца гэта маіх гераічных паводзінаў у цягніку. Цяпер я быў цалкам упэўнены, што ўзнагарода мяне не міне.
Назаўтра выправіўся ў НКВД. Запісаўся ў журнале, пакінуў у аховы пісталет і накіраваўся на другі паверх. Там пагрукаў у пакой нумар 99.
Адчыніў мне маёр, намеснік начальніка НКВД.
– Ага, гэта ўласна ты і ёсць лейтэнант Зубаў!
– Так точна. Малодшы лейтэнант Міхаіл Зубаў.
– Тая гісторыя ў цягніку на Маладзечна, гэта твая работа была?
Я з гонарам выпнуў грудзі, але сціпла прамовіў:
– Зрабіў толькі тое, што загадаў мне мой камуністычны абавязак.
У гэтую секунду ў дзверы пагрукалі. Маёр гукнуў:
– Уваходзьце!
У кабінет увайшоў нейкі дзівосна апрануты буржуй. Увесь чорны, быццам бы ў фашысцкай уніформе. А знізу штаноў не відаць, быццам ён толькі ў спадніцы.
“Што гэта за фокуснік?” – падумаў я сабе.
А маёр пытаецца ў яго:
– Па якой справе?
Чорны паказаў яму позву. Аказалася, што ён– каталіцкі ксёндз. Першы раз у жыцці я нешта падобнае ўбачыў. Шмат чуў і чытаў пра тых капіталістычных крывасмокаў, а таксама ў камсамольскіх тэатрах бачыў на сцэне, як здзекуюцца з пралетарыяту. Але асабіста, дзякуй Сталіну, нідзе не сутыкаўся.
Маёр загадаў мне стаць каля сцяны.
– Пачакай там! З табою будзе спецыяльная размова. А спачатку я з гэтым грамадзянінам разбяруся.
Потым звярнуўся да Чорнага:
– Значыцца, ты ксёндз?
– Так.
– А чым займаешся?
– Служу Богу.
– Богу служыш?… Гм, дзіўная работа!… Ну а з чаго ты жывеш? Дзе працуеш?
– Працую ў касцёле, а жыву з таго, што мне парафіяне даюць.
– Та-ак… – прамовіў маёр, – цікавы занятак… А распавядзі мне, ксёндз, ці не сорамна табе, даросламу і здароваму мужчыне, жыць з ашуканства і эксплуатацыі чалавечага глупства?
Ксёндз доўга маўчаў, а потым адказаў:
– У нас рэлігія ёсць прыватнай справай грамадзянаў. Ніхто нікога да яе не прымушае. У касцёл альбо да ксяндза ідуць тыя, хто хоча. Я жыву з таго, што мне дабрачынна даюць парафіяне, каторым служу як ксёндз. Яны ж і касцёл таксама ўтрымліваюць.
– Разумнік! – сказаў маёр і пачаў праглядаць паперы ў тэчцы, якая ляжала на стале. Я здагадаўся, што гэта справа Чорнага. Ужо мае яго на круку.
Потым маёр ізноў звярнуўся да ксяндза:
– У цябе начальнік ёсць?
– Мой начальнік гэта пан Бог.
– Твой пан Бог мяне не цікавіць. Нават адрасу ягонага не маю позву даслаць, каб прыйшоў сюды на допыт. Я ў цябе вось што пытаюся: хто табе выдае загады і хто табой кіруе?
– Я падначальваюся кансісторцыі, а парафія падначальваецца ксяндзу дэкану.
– А ён чым займаецца?
– Таксама Богу служыць…
– … А жыве, як і ты, з таго, што парафіяне дадуць, – паведаміў маёр і зрабіў мне “вока”.
Я выпрастаўся і з разуменнем рассмяяўся. Не вельмі гучна, але ж і не ціха. Акурат так, як належала ў такім выпадку.
– Так, – згадзіўся Чорны.
– Тады паведамі таму свайму дэкану, ці як ён там называецца, каб у пятніцу тут у мяне з’явіўся. Няхай прыйдзе дакладна аб адзінаццатай ранку, бо я чакаць не люблю, а жартаваць з сябе нікому не дазваляю!
Чорны хацеў выйсці, але маёр спыніў:
– Чакай! Дам для яго позву, бо інакш як ён сюды ўвойдзе?
Маёр накрэсліў некалькі слоў на бланку і даў яго Чорнаму.
– Бяры і ўбірайся. Ты мне зараз не патрэбны. Можа, іншым разам троху болей пабалакаем.
Маёр ізноў стральнуў мне вокам. А я ізноў у смех.
Чорны выйшаў, а маёр затэлефанаваў ахове:
– Зараз там польскі ксёндз прыйдзе. Аддаць яму дакументы і выпусціць.
Потым маёр да мяне звярнуўся:
– Тая гісторыя ў цягніку ў цябе атрымалася!
– Заўсёды і паўсюль як магу руплюся і камуністычную пільнасць выказваю.
– Але у тым выпадку ты троху перастараўся! Вось што.
– Чаму?
– Зараз я табе дакладна растлумачу.
Маёр падышоў да мяне і так трэснуў у пысу злева, што я ажно галавой аб сцяну грукнуўся. Ён дадаў яшчэ мацней справа і пайшоў у кут пакоя да шафы.
Я троху апрытомнеў. Пальцам з носа кроў выціраю і думаю сабе так: “Што на яго найшло? Б’е па-службоваму, значыцца, ёсць дастатковая падстава. Але якая? Можа, на мяне хтосьці штосьці накляпаў? Але хто? А найгорш тое, што нават не ведаю, у чым прызнацца? У якой правіннасці ці праліку?”
Тым часам маёр дастаў з шафы снарад, які я ў буржуя ў цягніку адабраў і паставіў яго на стол.
– Пазнаеш гэта? – спытаўся ён у мяне.
– Пазнаю, таварыш маёр.
– Тады хадзі сюды і лепей прыглядзіся.
Наблізіўся я да стала. Маёр пачаў у снарада запал адкручваць. Потым зняў яго. Гляджу: вялікі корак бачны. Дастаў маёр корак са снараду і кажа:
– Зазірні ў сярэдзіну!… Што там ёсць?
– Нічога.
– Вось так, менавіта нічога… А ты, дурань, за гэта чалавека забіў!… Мне да чалавека справы няма, бо не рускі нават. Але ёсць справа да таго, што ты, ідыёт, нас высмейваеш. З-за вас, такіх дурняў, як ты, усе з нас кпяць. Ці разумееш ты, што гэта тэрмас?
– Разумею… тэрмас…
– Вось так… У такім тэрмасе можна доўга гарачую ваду альбо чай трымаць.
– Разумею, таварыш маёр. Зрабіў памылку і моцна выбачаюся. Хацеў абараніць майго камандзіра ад замаху плюгавага капіталіста.
– Які ён там капіталіст быў! Звычайны цясляр са Старой Вілейкі, вяртаўся з жонкай і дачкой з пахавання свайго сына. А тым часам ты і з яго нябожчыка зрабіў. А жонка ягоная ад страху звар’яцела.
– Памыліўся, таварыш маёр. Дужа выбачаюся. Адкуль я мог ведаць, што такі тэрмас існуе?… Акурат: снарад.
Маёр аднёс тэрмас у шафу, потым прысеў ля пісьмовага стала. Быў ён відавочна ў добрым гуморы, бо болей я ў пысу ні разу не дастаў. Нарэшце ён сказаў так:
– Праблемаў ад гэтага мець не будзеш. Пра тэрмас гэты нікому нічога не вякай. Быў снарад і ўсё. А ў наступны раз будзь больш уважлівы і не рабі з сябе такога дурня. А зараз вымятайся адсюль, быдляк!
– Вялікі дзякуй, таварыш маёр. Дайце, калі ласка, пропуск з будынка.
– Пазваню ахове: выпусцяць.
Выйшаў я з кабінета маёра на калідор. У галаве ў мяне троху кружыла… Цяжкую руку мае маёр! Здавалася, што гэтак злёгку ў пысу б’е, але адчуваю злева – як языком дакрануся дык бакавыя зубы варушацца.
Аднак мае права і работу добра выконвае. Адразу бачна вышэйшая соцспецыялізацыя! А як ён таго Чорнага абрабляў!… Дужа прыемна было паслухаць.
Такім чынам, з-за тых праклятых польскіх буржуяў, я замест ордэну і прэміі атрымаў два разы ў пысу. І шчасце яшчэ, што хаця б на тым усё і скончылася. А ўсё толькі з-за браку ў той праклятай Польшчы найпрымітыўнейшай культуры!… Смеху варта! Тэрмасы ім патрэбныя, каб гарачую ваду вазіць!… У нас, у Савецкім Саюзе, на кожнай вялікай станцыі, дзе-небудзь збоку кацёл стаіць і часта нават здараецца, што ў ім цёплая вада бывае. Вось гэта я разумею: ЦЫВІЛІЗАЦЫЯ! А тут нават ваду трэба з сабою ў дарогу браць! Куль-ту-ра! Толкі плюнуць на ўсё гэта і нагой расцерці!
Лістапад 1939 года.
Ліда.
Знаходжуся ў Лідзе. Павінны былі ехаць у Старую Вілейку, а тым часам прыйшоў загад перабрацца ў Ліду. Савецкая ўлада ведае, што робіць.
Горад нічога сабе: чысты. Але і тут поўна буржуяў. І адкуль яны толькі тут бяруцца?!… Падобна на тое, што ўся Польшча з адных буржуяў складаецца. Як ні паглядзі на каго, дык кожны ў ботах альбо ў чаравіках са скуры. У кожнага гадзіннік. І таксама крамаў шмат і прадаюць усё кожнаму без аніякіх абмежаванняў.
Што праўда: гэта ўжо не Польшча, а Беларусь. Наша Савецкая Беларусь. Зусім нядаўна былі выбары, і аказалася, што ўсе, у згодзе і ахвотна, галасавалі за далучэнне да Савецкага Саюзу. Ніхто не быў супраць. Дужа гэта прыемна. Сцяміла, аднак, буржуазія, што наш вялікі Савецкі Саюз і яго БАЦЬКА Сталін у стане забяспечыць усім вольнасць, працу і дабрабыт.
Кватарую я ў электраманцёра-чыгуначніка. Прозвішча ягонае Ліпа. Дужа вартасны чалавек – гарэлку п’е шклянкамі. Няйнакш. Я таксама нішто сабе, умею здорава пацягнуць, але яму не роўня. Падумаў спачатку, што гэта капіталіст вялікі, бо апрануты па-элеганцку і гадзіннік мае, і ў ботах ходзіць. Але пераканаўся пазней, што бясспрэчна ён з’яўляецца рабочым. Адразу, як я да яго ўсяліўся, прыйшоў ён да мяне з гарэлкай. Кажа:
– Вось што, чырвоны камандзір, трэба адзначыць твае ўлазіны да нас. Але можа, ты не захочаш з рабочым піць?
– Чаму не, – адказваю я. – Гарэлку і з чортам піць можна. Але ты не дужа на рабочага выглядаеш.
– Чаму так? – спытаўся ён.
– Гарнітурчык твой ваўняны, замежнага фасону, і чаравікі хромавыя выкрыюць тваё класавае паходжанне.
А ён мне кулак пад нос усадзіў.
– Паглядзі: якія маю рукі спрацаваныя. Як жалеза. Бачыш? Гэта ты беларучка і рабочым пагарджаеш. А ну пакаж руку!
Паказаў я яму далонь. А ён смяецца.
– Ты ручкі як у паненкі маеш. Адно для калупання пальцам у носе. Бачна, што не сам для сябе хлеб зарабляеш. Але мне ўшыстко едно, якое тваё класавае паходжанне. Афіцэр перадусім таксама чалавек, хаця часта горшы за свінню бывае.
Тыя ягоныя выслоўіцы не дужа мне спадабаліся. Але – думаў я сабе – чалавек несвядомы, дык як дзіця: мянціць абы што. А спрачацца з ім неяк не хацелася, бо, бясспрэчна, кулакі ён меў як кавадлы.
Пачалі мы гарэлку піць. Ён па паўшклянкі налівае і трэскае раз за разам. Бачу я: кепска – не дам яму рады. І так прапускаю чаргу. Але нічога… так сабе культурна бавімся і размаўляем то аб тым, то аб іншым. У пэўны момант я ў яго пытаюся: “Як па-беларуску “водка” называецца?” А ён адказвае:
– Не маю паняцця.
– Дык які з цябе беларус?
– Ніякі я не беларус, а паляк.
Падумаў я: “Хлусіць ты, бачна, не горш чым гарэлку піць умееш”. А потым кажу:
– Калі ты не беларус, дык навошта галасаваў за далучэнне Беларусі да Саюзу?
А ён адказвае:
– Ці ты дурань, ці дурня граеш? Кожны галасаваў, каб пячатку на дакуменце паставілі. Бо інакш: вораг народу! А гэта значыць… сам ведаеш што. Такім чынам не толькі за беларусаў, але і за зулусаў будзеш галасаваць.
– Дык няўжо тут беларусаў няма?
– Чаму няма? Ёсць, але мала. На ўсходзе іх болей. А тут амаль адныя палякі і жыды… Калі рускім Польшча так моцна не падабалася, дык павінны былі ўчыніць галасаванне за далучэнне да Палестыны. Гэта было б больш справядліва.
– А табе Польшча падабалася?
– Чаму не? – прамовіў ён. – Калі хто працаваць умеў і хацеў, дык тут жыць можна было. Бачыш сам: чыстым хаджу, гарэлку п’ю і сям’ю належным чынам утрымліваю. Чаго яшчэ болей хацець?
– А на свабоду ты забыўся?
– На якую свабоду? – спытаўся ён.
– Ну, на пралетарскую свабоду.
– Не ведаю, якая там у вас у Расеі пралетарская свабода. Але ў нас кожны жыў, як хацеў. Калі былі выбары, дык мог за якую хацеў партыю галасаваць. А ў вас выставілі двух кандыдатаў. Абодва камуністы. Ні пра аднаго з іх нічога не чулі. Вось і выбірай, грамадзянін, хто табе больш падабаецца: тыфус ці халера?… Атрымліваецца, як бы я сказаў: “Альбо вы, куме, ідзіце ў горад, а я пазабаўляюся з вашай жонкай.” Альбо: “Я пазабаўляюся з вашай жонкай, а вы, куме, ідзіце ў горад”.
Выслухаў я яго ўважліва і кажу:
– Шкада мне цябе, што, з’яўляючыся рабочым, даў буржуям так сябе задурыць, што нічога ў тых справах не разумееш. Але я ўпэўнены, што і ты хутка зразумееш усё як след.
А ён мне адказаў:
– Як след я зразумеў усё, як толькі вы прыйшлі. І ты зараз усё разумееш як след, але па-стаханаўску норму хлусні адпрацоўваеш. Але ў вас нельга інакш.
Скончылі гарэлку і пайшлі спаць. А назаўтра зранку я ўзгадаў сабе дакладна нашу ўчорашнюю размову, і ажно халодна мне ад страху зрабілася. Ён жа ўчора крытыкаваў выбары і кпіў з іх, а я чуў гэта і не даклаў тэрмінова ў НКВД. Можна было б сёння пайсці і паведаміць пра ўсё, але спытаюць: “Чаму не данёс пра гэта ўчора?”
Ад страху мне моцна разбалелася галава. І не ведаў што рабіць? Данясу аб контррэвалюцыйнай размове – уліпну разам з ім… альбо за такую размову, альбо за затрымку. Не данясу, а тады, можа, ён закладзе, што я чуў усё гэта і не паступіў так, як павінен паступіць кожны чэсны афіцэр і камуніст!… Вось трапіў я ў няшчасце з-за той праклятай гарэлкі! І якога д’ябла пытаўся ў яго пра тых халерных беларусаў? Менавіта пасля таго, уласна, размова на выбары і перайшла!
Усхапіўся я з ложка і пайшоў да ўмывальні. А Ліпа мяне апярэдзіў. Ужо галіўся там.
– Як здароўе, чырвоны камандзір? – спытаўся ён.
Гляджу я яму ў твар і стараюся зразумець: пойдзе ў НКВД з даносам ці не пойдзе? А тым часам адказваю:
– Галава ў мяне дужа баліць.
А ён кажа:
– Дурная галава ад гарэлкі два гады баліць.
Што б гэта магло значыць? Чаму ён пра тыя два гады ўзгадаў?… Што мае на ўвазе?… Можа, зняволенне ў лагеры на два гады? Ды за такую размову не на два гады, найменей на восем гадоў засадзяць, а пасьля адбыцця тэрміну, калі не здохнеш, яшчэ столькі ж дададуць.
Ну я і гавару:
– Зашмат выпілі мы ўчора. Ні слова нават не памятаю, пра што размаўлялі.
А ён рассмяяўся (у мяне ад таго смеху ажно калені саслаблі) і кажа, галяк на далоні гострачы:
– Ат, мянцілі нештачкі па-сяброўску. Як на сёння, дык і я не дужа памятаю.
І адкашляўся. Але як адкашляўся!
“Так, я загінуў!” Зразумеў я, што дакладзе ён пра нашу ўчорашнюю антыдзяржаўную размову.
Дужа кепска мне сталася. Падумалася: я, чэсны афіцэр, і – можна сказаць – герой Чырвонай Арміі, мушу загінуць з-за гэтай подлай, польскай (прабачце – зараз беларускай) гадзіны!… Што рабіць?… Можа, хутчэй бегчы, каб першым данесці! Раптам траплю ў добрую хвіліну і мяне не заарыштуюць. Няхай бы ўжо білі колькі захочуць. Заслужыў я гэта з-за сваёй дурноты. Толькі шкада, што не буду мець магчымасці працаваць як афіцэр у гонар Расіі, партыі й нашага любімага ПРАВАДЫРА, таварыша Сталіна.
“Так, – вырашыў я, – дакладу першым! Не апярэдзіш мяне, буржуйскі паслугач! Атрымаеш адпаведна сваёй дурноце і браку бальшавіцкага характару!”
Выйшаў я з умывальні й паспешна апранаюся. А Ліпа праз хвілю крычыць з калідору:
– Гэй, камандзір, месца вольнае. Прашу мыцца й галіцца.
– Дзякуй, – кажу я. – Троху пазней.
А сам як мага хутчэй апрануўся, яго каб апярэдзіць, і гайда на вуліцу. Калі звярнуў на шашу, дык азірнуўся й заўважыў, што Ліпа таксама з дому выйшаў. Ну я тады стаў збоку, за парканам і думаю сабе: “Зараз трэба прасачыць, куды ён пойдзе”.
Хутка Ліпа мяне прамінуў і не ў горад, а да чыгункі пайшоў. Троху мне лягчэй сталася, бо я і тое заўважыў, што ён ішоў у рабочым камбінезоне і пад пахай нёс сумку з інструментам.
“А можа, не закладзе?… Можа, сапраўды не памятае, аб чым мы ўчора размаўлялі?… Выпіў жа ён ці не ў два разы больш за мяне!…”
Пайшоў я за ім далей. Недалёка была чыгуначная электрамайстэрня. Ліпа зайшоў туды, я ж збочыў з дарогі. Знайшоў сабе зручнае месца між стосаў чыгуначных шпалаў і залёг там. Думаю сабе так: “Калі за дзве гадзіны не выйдзе ў горад, дык пэўна ўжо не данясе. Мусіць, ён сапраўды запамятаваў пра што мы ўчора пад гарэлку размаўлялі”.
Але чакаў я да палудня. Пачуўся гудок. Хутка пасля гэтага Ліпа выйшаў з электроўні і скіраваўся дадому. Пэўна, на абед пайшоў. А я пацягнуўся за ім на адлегласці, на наш двор уступіў і паціху да свайго пакоя пракраўся. Там лёг на ложак. Ад страху я моцна саслабеў, спатнеў і ў лытках дрэнна пачуваўся. Праз нейкі час той кляты Ліпа да мяне пагрукаў. У мяне нават сэрца прыпынілася, але я папрасіў увайсьці. Увайшоў Ліпа са шклянкай гарэлкі ў руцэ.
– Трымай, чырвоны камандзір, найлепшы лек ад галаўнога болю. Клін… клінам!
– Не, – адказваю я. – Піць не буду. Ваша гарэлка нейкая дзіўная: па галаве б’е і памяць адымае. Увесь час намагаўся прыгадаць, пра што мы ўчора размаўлялі, але нічога ў галаве не засталося. Можа, ты памятаеш?
– А навошта пра гэта думаць? Ад такога і мозг можа ўспухнуць. Няўжо чалавек усё ўзгадвае, аб чым па п’яной справе вярзе?… Размаўлялі аб усім і ні аб чым.
– А ты не хлусіш? – спытаўся я.
– Навошта я мушу табе хлусіць?… Ці ты сапраўды з глузду з’ехаў? На, выпі гарэлкі, і табе лепей стане.
Лягчэй мне зрабілася. Зразумеў я, што ён не данясе, бо нічога з нашай рэакцыйнай размовы не памятае. Выпіў я гарэлкі і потым заснуў. Але толькі праз тры дні цалкам супакоіўся. І цвёрда вырашыў, што болей ніколі і ні з кім аб палітычных справах размаўляць не буду. Ніколі!
29 лістапада 1939 года.
Ліда.
Сёння я ад Дуняшкі пісьмо атрымаў. Піша яна:
“Любы Мішачка!
Вялікі дзякуй за тваё пісьмо і за фатаграфію. Я не магу на яе наглядзецца. Цяжка вачам сваім паверыць, што гэта сапраўды ты. Усе людзі з нашага калгасу па вечарах, пасля працы, да мяне прыходзяць, фатаграфію разглядаюць і таксама ёй дужа здзіўляюцца. Толькі не могуць паверыць, што гадзіннікі, якія ты маеш на руках і ў кішэнях, дык сапраўдныя. Але я веру табе, мой ты арол і герой, і дужа табой ганаруся.
Хачу і я табе маю фатаграфію даслаць. Нават склала з гэтай мэтай заяву ў НКВД, каб дазволілі выезд на адзін дзень у мястэчка. Дапускаю, што могуць дазволіць, хаця ўсе кажуць, што не чулі тут пра такія выпадкі. Але я прыклала засведчаньне ад старшыні калгасу аб тым, што вырабляю па 150 працэнтаў нормы і належу да камсамолу. Шкада толькі, што я не маю сукенкі, ёсьць толькі вельмі старая ватоўка. Але старшыня калгасу нам казаў, што паколькі наш калгас быў адзначаны за выдатную працу, дык могуць ва ўзнагароду прадаць троху матэрыі на ўбранне. А паколькі казаў ён гэта ў 1936 годзе, дык магчыма, што хутка і дачакаемся. Тады я сабе пекную сукенку змайструю.
Нядаўна прыехалі з НКВД і забралі ўсю сям’ю Маргалава, якога саслалі ў лагер за тое, што па п’яной справе казаў, быццам будзе вайна з немцамі. Я табе ўжо пра гэта пісала. Дык мы потым зрабілі сход і даслалі падзяку ўладам за ахову нас ад контррэвалюцыйных элементаў. Бо, вядома, калі Маргалаў казаў, што будзе вайна з немцамі, дык і хтосьці з ягонай сям’і мог гэта пачуць. Трэба нішчыць тых фашысцкіх гадаў і англійскіх агентаў.
Я дужа ўсцешаная, што да вас дайшлі тыя эшалоны з надпісамі “ХЛЕБ ДЛЯ ГАЛАДАЮЧАЙ ПОЛЬШЧЫ” і што вы не маеце зараз праблемаў з выжываньнем. Вельмі прыемна, што наш урад так дбае пра геройскую Чырвоную Армію. Толькі баюся я дужа, каб тыя крывасмокі палякі цябе дзе-небудзь не забілі альбо не атруцілі злачынна. Сачы, міленькі, за сабой і будзь дужа асцярожны.
Прымі паклоны ад усёй сям’і і моцна цалую цябе.
Твая да самай дамавіны,
Дуня”.
Прачытаў я гэта пісьмо і вырашыў адразу, што набуду для Дуні сукенку і чаравікі. Пайшоў я ў горад, але ў карамах ужо амаль нічога няма. Вядома, нашы хлопцы ўсё выкупілі, а гандляры новых тавараў не завезлі і пазамыкалі крамы. Але ёсць затое шмат камісійных крамаў, у якіх троху даражэй можна набыць усё што толькі душа запрагне. Гэта тутэйшыя буржуі распрадаюць свае рэчы, бо ім грошай на жыццё стала не хапаць. Гэта для нас дужа карысна, і мы з таго дужа цешымся.
Вось купіў я для Дуні сукенку, але спецыяльна таннейшую выбраў, бо і так увесь калгас будзе ёй зайздросціць. Купіў таксама ўжываныя чаравікі, ну і бялізны дзве пары, бо памятаў, што бялізны яна ўвогуле не мела. А паненка, якая ў краме тыя рэчы прадавала, спыталася ў мяне:
– Напэўна, для жонкі?
– Не, – адказваю. – Для нарачонай. Яна – артыстка ў тэатры.
А другая пытаецца:
– Няўжо ў вас у Расіі няма крамаў з адзеннем і абуткам, каб яна магла сама сабе па памеры набыць?
Зразумеў я, што подлая фашысцкая гадзіна ў палітычную размову мяне ўцягвае і хоча злачынным чынам з Савецкага Саюзу пакпіць. Таму я адказаў:
– У нас усяго ёсць багата і ўсё лепей і танней, чым у вас. Вы нават не ведаеце такіх рэчаў, якія мы маем!
– Дык навошта вы тут усё выкупаеце?
– Як гэта, навошта?… Каб падарунак паслаць, як доказ памятання. Вось будзе гэта ў доме для бруднейшай работы выкарыстоўваць. На вячоркі альбо сход які ці на гулянне дык нашае, савецкае адзенне апране.
Адна з іх паведаміла мне:
– У нас ёсць добрыя ядвабныя панчохі. Можа і іх таксама купіце для камплекту?
Падумаў я: “Канешне, варта Дуняшы панчохі даслаць”. А прадаўшчыца кардонку на прылавак паставіла і паказвае мне розныя панчохі. Агледзеў я ўсе і сказаў так:
– Што гэта за панчохі: як павуцінне! У нас панчохі вырабляюць моцныя і вялікія. А гэтыя, дык я і не ведаю, як яна на нагу нацягне.
– Чаму? – спыталася адна з іх. – Гэтыя таксама дужа моцныя. Дакладна мацнейшыя за вашыя баваўняныя. І на нагах пекна ляжаць.
Набыў я дзве пары панчохаў і пытаюся пра падвязкі. Бо дзе ж там Дуняша гумы на падвязкі набудзе? А яна сказала, што зараз гумы на падвязкі ў іх няма. І што ўвогуле мала хто падвязкі носіць.
– Дык як вы панчохі носіце, каб яны ўніз не асоўваліся?
А яна як пачала смяяцца. Потым старэйшая, гэткая кплівая, кажа:
– Зараз я вам пакажу.
Выцягнула з шуфляды нейкую ружовага колеру прыладу і на сабе, на бёдрах зашпіліла. Потым тлумачыць мне:
– Гэта пас называецца. А да тых гумак збоку прышпіляюцца панчохі. Гэта лепей за падвязкі, бо не сціскае ног і панчохі не моршчацца.
Набыў я і пас. За ўсё чэсна заплаціў і пайшоў дадому. Расклаў там гэтыя рэчы на ложку, на стале, на стуллях і вачам сваім не веру: такое ўсё пекнае! Так, раскошна жылося буржуям і буржуйкам у той іхняй імперыялістычнай Польшчы!
Назаўтра я спакаваў гэта ўсё ў скрынку, напісаў хімічным алоўкам адрас і прозвішча Дуні і панёс пакунак на пошту… Ледзьве нават не адаслаў, але – на шчасце – у апошнюю амаль секунду апамятаўся. “Што я раблю?! Калі Дуняшка гэтыя рэчы атрымае (а раптам такое здарыцца) і надзене іх, дык пра яе не толькі ўвесь калгас будзе мянціць, але і НКВД даведаецца… Пачнуць дапытваць, адкуль гэта, як і што? Можна, натуральна, растлумачыць, што нарачоны з Польшчы даслаў. Але адкуль ён усё гэта ўзяў?… Набыў… Але ў каго?… У буржуяў… Гэта значыць…
Я скончыў на гэтай думцы і адчуў, як адразу ўвесь мокры зрабіўся ад поту… Вось, здурнеў я зусім, жывучы між буржуяў! Гэта ж я маю каханую Дуняшку мог згубіць, а можа, і сябе з ёю разам! На шчасце, своечасова апамятаўся, з пошты выслізнуў і паціху, бакавымі вуліцамі, вярнуўся з тым клятым пакункам дадому. Садраў са скрынкі паперу з адрасам і спаліў яе. А пакунак пад ложак у кут запіхаў. Толькі тады супакоіўся.
19 снежня 1939 года.
Ліда.
Даўно я ўжо не пісаў, але і часу не дужа маю на гэта. Зрэшты, і нічога надзвычайнага не адбываецца. Польская буржуазія ўзорна ўціхамірана. Тая ж, што яшчэ ацалела, сядзіць ціха па кутах, а наша геройскае НКВД яе патроху ліквідуе. Урад наш вярнуў вольнасць беларусам і велікадушна абараніў іх прыняццем у Савецкі Саюз. Зараз – па самы Буг і нават за Буг – нашае ўсё. Літва атрымала адабраны ў яе польскімі панамі Вільнюс і дужа ўдзячная за гэта нашаму ВЯЛІКАМУ Сталіну. Словам: паўсюль планава ўведзены парадак, свабода, культура, дабрабыт і справядлівасць. Сацыялізуем што можам і дзе можам – па камуністычнаму.
Нядаўна я купіў сабе яшчэ адзін гадзіннік. Але не ў краме, а ў знаёмага Ліпы, таксама рабацягі, якому грошай на гарэлку не хапіла. Цяпер кожны, хто толькі на мяне зірне, адразу бачыць, што важная персона, бо пры двух гадзінніках ходзіць. А як жа! Дужа гэта прыемнае самаадчуванне. Так.
Акрамя таго я маю сапраўдны чамадан, амаль зусім новы, з двума замкамі і медзянымі акоўкамі на рагах. Купіў таксама сабе хромавыя боты англійскага фасону, з раменьчыкамі пад каленам. Нядаўна я апрануўся фасонна і з чамаданам у руцэ з дзве гадзіны перад люстрам стаяў, на сябе глядзеў і наглядзецца не мог. Так, можна сказаць, што на знакамітую асобу выглядаю. Толькі ростам я замалы і нос троху прыплюснуты. Але акрамя гэтага ўсё выдатна! Штаны з французскім галіфэ, з нямецкага сукна пашытыя; боты, англійскага фасону, ільсняцца, як зоркі на савецкім штандары; гадзіннікі швейцарскія: тык-так!… тык-так!… Адзін у кішэні, другі на руцэ. Няма што казаць: гожа прыфранціўся! Вось каб так убраным і з чамаданам у руцэ вараціцца ў Паўлова і пайсці вуліцаю на прагулку! Вось бы людзішкі глядзелі і здзіўляліся! Усё бы мястэчка збеглася, каб мяне пабачыць. Так, высока я зайшоў дзякуючы савецкай уладзе і нашаму ВЯЛІКАМУ Сталіну.
Прыглядаюся я, як жывуць Ліпы, і дужа здзіўляюся. Добра ядуць, чыстыя ходзяць і ўласны дом маюць. Чатыры асобы ў трох пакоях пражываюць. І паўсюль фіранкі, кветкі. А ў адным пакоі я нават сапраўдны патэфон заўважыў. Даю камуністычнае слова гонару, што не хлушу!… Не магу я паверыць таму, што Ліпа чэсным чынам да такіх багаццяў дайшоў! Не, зараз ён рабочы, што праўда, дык праўда. Я пераканаўся. Але каб уся сям’я з ягонай працы магла жыць у такой раскошы, дык у такую байку я ніколі ў глуздым стане не паверу.
Жонка Ліпы мае гадоў каля сарака. Але кабета нічога сабе: тлустая. Спачатку я іхняй старэйшай дачцэ вочкі рабіў. Гожая панна. Юлькай завуць. Высокая, зграбная, цыцкастая і ў азадку мажная як мае быць. А апранаецца як кінаакторка. Нават капялюш часам ускладае і розныя там польты і жакеты мае. А таксама парасон. Нават гадзіннік на ланцужку аднойчы ў яе заўважыў. Вось, думаю сабе, каб мне такую падчапіць! Таму пачаў я ёй какетстваваць. То яе локцем штурхну, то на нагу наступлю праходзячы, то міргну ёй шматзначна… Нашай бы такога адразу хапіла. За гонар бы вялікі палічыла, што чырвоны афіцэр зрабіў ласку яе сваёй увагай удастоіць. А тая ніяк– пысу вароціць. Дык я ёй аднаго разу, пад вечар, дарогу на двор заступіў і кажу вельмі палітычна:
– Можа, пойдзем сёння ў чыгуначны клуб на фільм. Я білет прастаўлю.
– Дзякуй, – кажа яна. – Не цікавяць мяне вашыя клубы і фільмы. Між іншым я бачыла, што сюды вашыя саветкі прыехалі і ў салдацкіх мундзірах ходзяць. Можаце сабе якую з іх запрасіць.
– Не хочаце, – кажу я, – дык і не трэба. Лепшую знайду.
А яна гаворыць:
– Хоць сто адразу.
Адштурхнула мяне і пайшла. Я здолеў бы інакш з ёю паразмаўляць. Хлопцы шмат апавядалі, як з такімі буржуйкамі трэба дзейнічаць. Але я меў паблажку да Ліпы і да ягонага пралетарскага паходжання. Акрамя таго бачна, што ён чалавек такі, што і па пысе ўваліць здолее. А я неяк не дужа люблю, калі мяне па пысе б’юць. Далікатную натуру маю.