Куля для прэзыдэнта

Падгол Уладзімір

---

Князёўна папараці і сьмерць

“Наверное, всё-таки есть какая-то сила, которая управляет не только мною и отдельными людьми, но и обществом в целом."

(Прэзыдэнт Беларусі А. Лукашэнка, БТ, 20.04. 1995).

ПРАРОК З АМЕРЫКІ

У Менску ў парку побач з прэзыдэнцкім палацам размаўлялі двое. Яны стаялі каля фантана, струмяні якога лашчылі скульптуру хлопчыка з лебедзем. Адзін з суразмоўцаў меў вялізную сівую бараду. Другі – высокі з кароткаю стрыжкаю -- постацьцю нагадваў спартоўца, разумныя вочы з хітрынкаю сведчылі, што ён зух, а старажытная вопратка выдавала ў ім актора і глядзелася натуральна, бо яны стаялі побач з тэатрам .

Дзед, размахваючы рукамі, ледзь не крычаў:

-- Ды яны, як толькі зьменіцца ўлада, самі сьцяг заменяць і скокнуць у бізнэс. А Прэзыдэнт схаваецца ці ў Лівіі, ці ў КНДР.

Актор гнуў сваё:

-- Я згодны й думаю, што ў палацы больш нельга быць уладзе. Тут столькі пачварнага дзеялася, што лепей каб палац адмываў свае грахі, слугуючы ці студэнтам ці чытачам.

-- Ты як быццам прэзыдэнтавы думкі чытаеш! -- усклікнуў стары й паказаў спартоўцу газэту. Той услых працытаваў:

«У відзе памятніка, аткрою вам сякрэт, я сібе хачу памятнік аставіць, я хачу Нацыанальную бібліацеку»

Каля іх апынуўся высокі малады чалавек таксама спартовага выгляду, лысаваты, у модным касьцюме й акулярах з маленькімі шкельцамі. Дробненькія вочкі акуляраў рабілі яго крыху несур'ёзным, крыху насьмешлівым, а часам здавалася, што ён прадстаўнік нейкай таямнічай звышмагутнай сілы – так упэўнена ён паводзіў сябе.

Незнаёмец адразу ўлез у размову і, гаворачы па-руску, словы вымаўляў з акцэнтам:

-- А я бачу на гэтым месцы парк з музычным фантанам. Пасярэдзіне фантана – стод -- мармуровая копія Шклоўскага Ідала, які стаіць у вас у Нацыянальным музэі. З галавы струменіць вада. Вакол стода мармуровы басэйн, па ягоных краёх тырчаць каменныя фаласы па мэтру кожны і струменяць фантанамі.

Суразмоўцы асьцярожна перавялі позіркі з прыхадня на палац і маланка з грукатам раскроіла чорнае неба, разваліла палац, і пасярэдзіне яны ўбачылі струмень і фаласы.

Відовішча зьнікла, вярнуўшы жоўтыя вокны палаца. Суразмоўцы з разяўленымі ратамі пазіралі на палац, на незнаёмца. Той працягнуў руку:

-- Пазнаёмімся. Я Хрыстафер Паніка – з США. Тут -- назіральнікам АБСЕ. Вяду маніторынг правоў чалавека.

Барадаты першы паціснуў руку:

-- Валеры Шчукін – праваабаронца і журналіст.

Павітаўся і другі:

-- Лявон Выліваха – падарожнік з Варшавы.

Дзед спытаў амэрыканца:

-- Дазвольце спытаць, паважаны, а калі гэта будзе?

-- Калі ласка! Калі на вуліцы выйдуць усе людзі, калі летам пойдзе снег і ўсіх прабярэ сьмех.

Выліваха ўзрадваўся роднаснай душы:

-- У Вас добры гумар. Але ж тады яшчэ трэба, каб гэты палац пад зямлю праваліўся, прэзыдэнт скамянеў і амаладзіўся?!

Амэрыканец зьдзіўлена паглядзеў на Выліваху і сказаў:

-- Так! А Вы, як я бачу, незвычайны падарожнік?! – І праз паўзу дадаў: -- Засталося назваць яшчэ адну драбязу...

-- Куля! – Нечакана для самога сябе выпаліў Лявон.

-- Йес! – радасна ўсклікнуў амерыканец і яны, як баскетбалісты пасля трапнага кідка, ускінулі рукі, стукнуліся далонямі.

Барадаты, успрыняўшы ўсё як гумар, пажартаваў:

-- Калі так будзе, тады мы з вамі, відаць, калісьці сустрэнемся ды вып’ем вунь на тых зорках!

І яны паглядзелі ў чорную бездань неба, быццам выбіраючы месца сустрэчы, і пачулі голас Крыстафера, які чамусьці рэхам ляцеў з зорак:

-- Там і сустрэнемся!

Калі яны апусьцілі вочы, амэрыканца не было. Яны агледзелі навакольныя постаці, але ніводная не нагадвала яго. Моўчкі зрабілі некалькі крокаў у цемру, спыніліся, памаўчалі. Стары нечакана параіў Лявону:

-- Ты пачытай у бібліятэцы гісторыю пасля 16-га стагоддзя – зусім ня ведаеш яе.

Яны разьвіталіся, і Выліваха пайшоў у чытальную залу.

ПАКЛАДЗІ НА СЯБЕ КРЫЖ

Гэта табе, чытач, сказана! Пакладзі крыж на сябе і на кнігу і чытай далей. Бо разам з Лявонам мы крочым у д'яблаву майстроўню – бібліятэку. Забяжы, чытач, наперад Лявона, стань на ганак чытальні і пільна глядзі на тых, хто падыходзіць. Ногі іх быццам самі нясуць, а вось вышэй пад гузікамі, бачыш? Кіпцюры чорт хавае! Нячысьцікі душы тураць да спакусы!

Хто ходзіць у бібліятэкі? Ці вар'яты, ці зацятыя грэшнікі. І такія прыхадні, як Лявон. Звычайна людзі – працуюць, пьюць піва, куляюць чарку і глытаюць шкварку… У меру грэшныя мацаюць юрлівыя азадкі і раскрываюць для спакуслівых рук ножкі – да асалоды сьцежкі-дарожкі…

А гэтыя, седзячы за сталом, глядзяць на паперу ў літары і ачмураюцца, адлятаючы ў сьвет спакусаў. Як наркаманы, што пакеты на галаву ды клеем у іх напырскалі…Толькі тут пакет гіганцкі, агульны з цэглы, шкла і бетону, куды чорт дзьмухнуў. Яго подых літарамі абярнуўся, а яго паслугачы-пісьменьнікі тыя літары склалі ў словы і сказы і ў кнігах асадзілі. Тыя літары, што прыступкі ў іншы сьвет. Што? Біблія? Пакажыце таго, хто ходзіць у чытальню за Бібліяй! Правільна! Такія ў царкву ці касьцёл ходзяць. Спачатку сьвету было слова. Боскае. Яно ў Боскай кнізе.. А ў бібліятэчных кнігах ачмуральныя літары чортава душа надзьмухала і рукамі пісьменьнікаў у словы і грахоўныя радкі склала. Хто чытае, той як бы свой сьвет стварае і асалоду Ўсявышняга Творцы мае... які грэх! І пісьменьнікі і чытачы -- блюзьнераць хаўрусам, светаўтварэньнем займаючыся.

З тых кніг пыл спакусьлівы ўвесь час праменіць, воляю чытачоў выцягнуты, і цнатлівых наведавальнікаў атручвае. Во дзе сапраўдная нарката!

Філёлягі там вучацца, як правільна літары ў радкі паставіць, каб грэшнік чытач не збочыў са шляху ў бездань з пякельным вогнішчам. Рыхтуюцца ў памочнікі чортавых паслугачоў.

А на твары тых чытачоў ды філёлягаў зірніце. Ногі іх яшчэ тут, а душы ўжо там і ў вачох агні пякельныя. Яны з бібліятэчнага паветра спакусу чортаву смокчуць, і кожны ў сваім сьвеце трызьніць.

Вось і ў гэтую кнігу чорт раз пораз улазіў і такое рукамі аўтара ўпісваў, што цнатлівым ці святым чытаць такое і нельга і немажліва. А ты, паважаны чытач, набярыся мужнасьці, адвагі, пакладзі на сябе крыж і наперад за Лявонам, бо ўрэшце ўсё, што ні робіцца – ад Бога.

І Лявон не Біблію ўзяў.

Гартае старонкі гістарычных раманаў, часопісы з прыгажунямі і па дзявочых тварах захоплена зыркае і вядома пра што марыць... Ён жа бачыў дзяўчат толькі у спадніцах да пят, ды сукенкі на грудзях, як кратовыя паўкулі пад снегам, а тут… вунь чорт колькі грэшніц сюды натурыў! Сядзяць, нага на назе так, што з-пад сталоў зіхаціць, вабіць спакуса ў сілках з калготкавых сетак. Локцікі на стол, у далонях раскрытая вокладка, носік у кнігу і бачаць – фігу! Ды не тую сымбалічную з трох пальцаў, а яе сапраўдны правобраз. Чаму так Лявон бачыць? Прасачыце за яго позіркам на яе пальчыкі, як яны вокладку лашчаць… Так азадак любага песьцяць, у далонях яго трымаючы, быццам хлопец сядзіць на стале перад ёй ногі зьвесіўшы… Глядзіць Лявон і ледзь сьверб стрымлівае...

Ад такога відовішча -- мазгі кружэлкаю. Ён так цярпеў, каб не пайсьці ўздоўж сталоў заляцацца, што зьнясілеў, вочы закрыў і ў сон пацягнула гаротніка… ад дзявочага і кніжнага чмуру і гарадзкога тлуму. І ў сон кніжныя словы вялі:

«У лясах, дзе цяпер стаіць Шклоў, на беразе рэчкі Серабранкі жылі старажытныя людзі – нашы продкі. Яны былi слабыя i верылі ў розныя цуды, якiя, маўляў, зробяць iх жыцьцё сытым i абароняць ад ворагаў. З вялiкага каменя людзi вычасалі iдала, тварам падобнага да чалавека, i паверылi, што менавiта гэты iдал i ёсць цудадзей. Людзi перасталi працаваць i паляваць, а толькi мiтусiлiся каля каменнага стода, натхняючы адзiн аднаго як мага мацней любiць iдала. I енчылi каля балвана, i кленчылі, i ахвяры яму прыносiлi, і ў каменныя вусны цалавалi, а некаторыя жанчыны спрабавалi, абняўшы таго шклоўскага iдала, зацяжарыць i нарадзiць волата! Бог бачыў тое і насылаў кару, пра што нам вядома ад прарока Ераміі».

Лявон засынаў, абапершыся на далонь і ціхенька мармытаў:

“… адкрытым блудадзействам яна апаганiла зямлю, i пералюбнiчала з каменем i дрэвам. За тое былi затрыманы дажджы, i ня было дажджу позьняга” (Ер., 3:3.9.)

ЗА ШТО СЬКІДВАЮЦЬ ІДАЛАЎ

Прачнуўся Лявон каля вогнішча. Разбудзіў жаночы енк:

-- Колькі пакутавала ад яго! Амаль кожны дзень на каменны тырчак праз боль сядала… а ён волата мне ня даў. Ды што там волата, нават дзяўчо ня даў! Другая пярэчыла:

-- Дурніца! Па табе вунь якія асілкі сохнуць! А ты глядзець на іх ня хочаш. Ад каменя ніколі дзетак не будзе. Скажы: хто нарадзіў ад яго?

Яна падбегла да ідала, схапіла камень і адбіла каменны тырчак. Падхапіла яго і паднесла да вачэй сяброўкі:

-- Глядзі! Проста кавалак...

Некалькі разоў стукнула тырчаком аб камень, з якога высякалі

агонь, але ніводнай іскры не выляцела.

-- Вось бачыш, нават іскры не дае, а ты хацела дзіця!

І яна кінула тырчак у вогнішча. Усчаўся лямант. Да іх беглі людзі. Вакол вогнішча пасела веча. Жанчыну выцягнулі да агню. Гучала:

-- Бяда будзе!

-- Судзіць яе! Забіць! Катаваць!

Лявон усхапіўся:

-- Не чапайце яе! Ваш балван – каменны й нічога не адчувае. Калі ён пакрыўдзіўся, тады няхай яе сам і карае.

Усе моўчкі паглядзелі на ідала, а Лявон зьвярнуўся да яго:

-- Ну, балван, што маўчыш!? Нашлі кару! Дай знак, што маеш моц!

Ідал моўчкі глядзеў сваімі пустымі, бяззрэнкавымі вачыма. На ягоным твары біліся водбліскі полымя, падавался, што ідал гневаецца.

Чальцы веча падалі галасы:

-- У агонь яе! Інакш нам спакою не будзе! Усе праз яе будзем пакутаваць! І дзецям таксама кара будзе...

Лявон падбег да ідала і спакойна сказаў яму ў вочы:

-- Я цябе не баюся! Ты кавалак каменю, які абчасаў мой дзед. Ён цябе стварыў, а я цябе пахаваю…

Лявон абхапіў ідала за тулава й сьпіхнуў з абрыва ў рэчку. Жудасны вокліч паляцеў усьлед, заглушыўшы удар каменя аб ваду. Усе, прысеўшы ад страху, чакалі кары, але толькі птушачкі ціўкалі над Лявонавай галавой.

Наваліліся на Лявона некалькі супляменьнікаў, але ён раскідаў іх, а дзесяцёх ужо не адолеў.

Доўга не сьціхалі лямант і спрэчкі. Урэшце веча вынесла прысуд:

-- Абодвух аддаць ідалу. Той што хоча, тое й зробіць: ці пакарае, ці даруе і назад верне. У ваду!

Іх пацягнулі на край берага, прывязалі да шыі вяроўкі з камянямі. Кат узняў руку і тут магутны голас князя спыніў прысуд:

Ён -- лепшы ваяр! А яна -- таксама ў целе, калі можа нарадзіць нам ваяроў! Дык навошта сабе шкоду рабіць!? Давайце пачакаем. Пасадзім у яму і паглядзім. Калі ідал вырашыць пакараць, дык пад зямлю зацягне, ці ў яме заваліць. А калі зь імі нічога ня здарыцца, тады няхай жывуць ды ваяроў нараджаюць!

Усе задумаліся. Жаночы сьмех скалануў цішыню, і Лявон падумаў, што яна звар'яцела. А жанчына зрабіла крок да вогнішча і нагой паказала на полымя. Усе ўбачылі каменны тырчак, які пакрылі дробныя расколіны. Жанчына, сьмеючыся, казала:

-- Знайшлі асілка-цудадзея! Ён нават свой тырчак выратаваць не можа!

І юрліва паглядзела на Лявона.

Яго цела працяў поцяг.

-- У яму іх! У яму! -- Крычалі чальцы веча, а Князь падсумаваў:

-- Можа, і сапраўды волата народзяць!?

Іх патурылі да ямы, сьцены якой былі выкладзены зь бярвеньняў і скінулі ўніз. Зверху бухнула вечка і ўсё аціхла. І толькі зорачкі праз невялікае акенца назіралі за іхнымі злучанымі душамі, і за шчасьлівымі снамі.

Абудзіў Лявона дзявочы голас:

-- Ой, ці не дасьцё на хвіліначку аловак? Нешта мой не піша…

-- Які аловак? -- зьдзівіўся Лявон. Адкрыў вочы. Бібліятэка! Каля яго -- прыгожая дзяўчына, падобная на тую, зь якой быў у яме. Яе рука дакранулася да ягонага рукава, паказваючы пальчыкам на аловак. Агледзеўся. Вакол моладзь. На старонцы кнігі вугольчыкі-літары.

-- Калі ласка!

Лявон працягнуў дзяўчыне аловак, а сам сабе мармытаў: «І прысьніцца ж такое!». Працёршы вочы, чытаў далей кнігу Арлова:

“На поўначы заселенага некалі палачанамі абшару, там, дзе цяперашні Гарадоцкі раён мяжуе з Расіяй, ляжыць прыгожае лясное возера Сеніца. Не кожны з жыхароў недалёкай вёскі Дорахі адважыцца сказаць незнаёмаму падарожніку, як завецца прыазёрны лес… назва цалкам нецензурная. У лесе… і ў возеры людзі здавён знаходзяць мноства, зробленых з цёмна-шэрага пескавіка фаласаў (яны і далі наваколлю адмысловую назву), найбольшы з якіх дасягаў 80 сантыметраў. Гэта не што іншае, як сімвалы плоднасці і ўрадлівасці, звязаныя з культам Ярылы…”

Сон зьляцеў. Лявон скоса, саромячыся, паглядзеў на суседку – ці не прачытала выпадкова. Яна засяроджана нешта пісала, заглядваючы ў такую ж кнігу. Ён падгледзеў:

“… валун Дзед, які стаяў у Мінску на беразе Свіслачы таксама выконваў фалічныя абавязкі. Нават напачатку ХХ стагоддзя ён заставаўся месцам паломніцства бясплодных жанчын, што сядалі на яго “голым месцам” і, закрыўшыся спадніцаю, прасілі падараваць дзіця…

камбінацыя з трох пальцаў, якую беларусы каларытна называюць дуляй, таксама з’ўляецца водгуллем даўнейшых фалічных рытуалаў”.

Лявон адкрыў другую кнігу -- А. К. Лявонава. «Старажытна-беларуская скульптура». Мінск, Навука і тэхніка, 1991: і прачытаў: "Ідал знойдзены ў 1963 годзе ў Шклове на беразе ракі Серабранкі. Ідал высечаны з пясчаніку ў Х-м стагоддзі. Ён мае даўжыню 1,2 м. і вагу 250 кг. Скульптура цыліндрычнай формы, моцна абагульненая. Ніжняя частка яе апрацавана даволі грубым сечным інструментам, са спіны крыху абчасана. Калі ўлічыць, што ідалы ствараліся не толькі ў гонар багоў, але і памерлых правадыроў, то шклоўская скульптура, відаць, не з'яўляецца выключэннем. Яе форма захоўвае прыродныя абрысы драўлянага слупа. Строгая вертыкаль формы нагадвае ствол дрэва, у які арганічна ўпісваецца фігура чалавека.

Ідалы былі племянныя, родавыя, сямейныя, і асабістыя. Племянных і родавых ставілі на свяцілішчах, вядомых па старажытных летапісах як трэбішчы, капішчы, кумірніцы, якія мясціліся на высокіх пагорках, акружаліся валамі і рвамі, дзе запальваўся рытуальны агонь. У цэнтры пляцоўкі размяшчаўся ідал, іншы раз вакол яго -- маленькія ідальчыкі. Ім прыносілі розныя падарункі -- ежу, воўну і г.д."

Выліваха падумаў: “Відаць, каб распазнаць шклоўскага ідала, трэба чакаць ад яго слоў пра ствол, слуп, вэртыкаль. А вакол яго мусіць быць шмат ідальчыкаў”.

Лявон папрасіў кнігу пра Шклоў, Яму далі «Запіскі» Энгельгарда Л. Н. М., 1867, дзе на старонках 29, 35 Лявон прачытаў:

"Шклоў быў напоўнены самымі рознымі людзьмі -- шулерамі, авантурыстамі ўсякага роду, чужаземцамі… словам, усякім збродам і валацугамі. Калі імператрыцы трэба было адшукаць якога злачынцу, то яна звычайна загадвала паглядзець, ці няма его ў Шклове”.

ЧАС НАРОДЗІНАЎ КАХАНЬНЯ

Побач з Лявонам у сьне круцілася Кашчавая. І ў яме паміж ім і дзяўчынай уточвалася, і камаром абарочвалася, за азадкі іх злосна кусаючы. І, зьнясіленая, ад відовішча, глядзела і пакутавала вушы заткнуўшы ад стогнаў шчасьлівых.

А тое, што перажыў Лявон у сьне, шмат стагодзьдзяў таму адбывалася ў розных кутках краіны. І кожны раз на вечавым судзе нябачным пракурорам прысутнічала Кашчавая. Тады большасьць судоў яна прайграла. За ськінутых і разьбітых ідалаў збольшага не забівалі сваіх суродзічаў, а саджалі ў ямы. Шмат волатаў з таго нарадзілася, а Сьмерць помстай поўнілася і зайздрасьцю да беларусачак, чыі душы з каханьнем парадніліся.

Той час, калі ськідвалі ідалаў, але покуль не палюбілі Хрыста быў вясною каханьня беларускіх душаў. Жанчыны сталі відушчымі да мужчынскае моцы. І ў мужчынах годнасьць абудзілася. Як вясною палка, ўторкнутая ў зямлю ажывае, лісьцём, так і Кашчавая ў той час набыла жаноцкасьць. Як прычараваў ее нехта. Вядома, што зайздрасьць зьмяняе людзей и нават характар Багоў. Так і Сьмерць уцелелася.

Ды напаткала Кашчавая на Гервасія Выліваху – Лявонавага бацьку і закахалася. Не забрала яго жыцьцё, а, вар'яцеючы ад шчасьця, вярнула.

Яе радасьць зьмешвалася з пакутаю, як муштарда з цукрам, бо адорваць жыцьцём было насуперак яе натуры. Адным супакойвала сябе, што і ў падарунак аддала жыцьцё Гервасію, і так, каб потым назаўжды любага сабе забраць.

Так Сьмерць упершыню пайшла супраць Боскай наканаванасьці. І чакалі Кашчавую адмысловыя выпрабаваньні.

Але на ўсё воля Ўсявышняга. Толькі ён адорвае каханьнем, ці ім жа карае, альбо выпрабоўвае… І ў Боскай абранасьці адоранага каханьнем найвялікшая таямніца.

А вось у пачатку каханьня ніякай таямніцы няма. Ён з трэньня. Сьмерць доўга церлася аб раўнадушны час, абыякавую прастору, пераводзячы душы з гэтага сьвету на той. Церлася аб халодныя чалавечыя душы, лядашчыя ад страху невядомасьці. І раптам адчула цяпло Вылівахавай душы. Матыліхай да яе прытулілася, а душа і страху не зазнала, і ледзяным потам не пакрылася. Наадварот у ёй прага ды жыцьця полымям шуганула, іскры каханьня зоркамі неба расквецілі і так Сьмерць апалілі, што і ў ейнай душы каханьне полымям выбухнула.

Кашчавая заляцалася да Гервасія, а той шабляй сек яе шкілеты, прывід сьмяротны адганяючы. Час ляцеў і Гервасій раптам некуды зьнік. Кашчавая шалела ад невядомасьці і неспатоленасьці сваёй пустой душы. Шукала сьляды каханага, за людзьмі віжуючы, падслухоўваючы, што пра яго казалі. Але чула адно: «Бог яго прыбраў…».

Ад Гервасія Вылівахі застаўся сын -- Лявон. Кашчавая напачатку лютавала, што не яна нарадзіла ад Гервасія таго сына і ў лютасьці шмат немаўлят прыбрала. Аднойчы нават над Лявонам рукі занесла, а потым схамянулася, а калі час прайшоў, лаяла сябе і любавалася гожым хлопцам.

Менавіта ён Лявон сядзеў у чытальнай зале, чытаючы пра бацьку ў «Ладзьзі роспачы» Караткевіча, і пра сьмерць ўзгадваў. Але да чытальні столькі ўсяго адбылося, што ў гэта немагчыма паверыць нармальнаму, але ж хто з нармальных чытае?

РУСКАЯ РУЛЕТКА

Лявон у бацьку пайшоў. Статны, прыгожы ды зух, якіх сьвет не бачыў. Калі пасталеў, у Кашчавай каханьне рэшту розуму выпаліла. У ім зьмяшаліся, настоены чаканьнем стылы поцяг да Лявонавага бацькі і разбуялая прага да сынавага цела.

А Лявон мясцовую прыгажуню пакахаў. Забрала Сьмерць Лявонаву любую. Адпомсьціла ёй за Лявонава каханьне. Забрала да сябе і служыць загадала. Пасылала былую прыгажуню па хлопцаў. Тыя жахаліся, пужаліся, прыгажуня-спачвараная пакутавала, а Кашчавая выскалялася.

А прыгажунін шкілет сабе ўзяла і хадзіла ў ім, носячы пустую душу і трызненьні, што Лявон яе ў абдымках так моцна сьціскае, быццам да гэтых костак дастаць хоча й сакрэт каханьня менавіта ў іх.

Выліваха жыў тым болем, цяжка жыў. Пакуты ўпрыгожылі яго сівізной і мужнасьцю. Сьмерці не баяўся--наадварот, у бітвах толькі й шукаў яе. Але нешта не давала Лявону загінуць. Ці сама Кашчавая не хацела яго браць мёртвым, ці нейкая невядомая сіла бараніла Лявона, а можа, нават, апекваўся Бог – покуль невядома.

А Сьмерць ад неспатоленасьці месца сабе не знаходзіла. Вырашыла пазбавіцца ад хваробы, чалавечай заразы -- каханьня. У вогнішча кідалася, пад лёдам купалася, праз лясны гушчар прадзіралася -- але ні выпаліць каханьне, ні вымаразіць, а ні тым больш выдраць, ці атруціць яго ў душы не ўспасобілася. Бо каханьнем Усявышні не толькі адорвае, але і забірае.

Кашчавую жарсьць да Лявона абарочвала раўнівіцаю і сачыла яна за ім удзень і ўначы, працу сваю занядбаўшы. Яна нават шкілеты мяняла, бы тая модніца сукенкі, бо спадзявалася з косткамі новых ахвяраў-каханак вярнуць старую душу. Не дапамагло.

Вырашыла інакш і паслала па Лявона яго былую каханую, прыгажуню, ператвораную ў страхалюдзіну жудасную. А вопратку ёй выдала, у якой упершыню сустрэла прыгажуня Лявона. Ськіравала пудзіла хадзячае, а сама ўлезла ў новы шкілет з маладзіцы, якую толькі што прыбрала, ды сьледам паляцела, бы варона да сокала.

Ціха ступіла на Вылівахаў двор пасланка Сьмерці, а ў палац не змагла зайсьці. Віхурай крутанулася над ёю Кашчавая, разьюшаная і каханьнем бы Хрыстос цьвікамі працятая, штурхнула ў спіну. Але пакутніца – ані зь месца, быццам Бог вярнуў ёй душу й волю. Выліваха адчуў цягу неадольную і выйшаў і міжволі ўкленчыў.

Цуд! Родная і пачварная! Любая і недасягальная! «Харошая мая!» -- мовіў Лявон. Яна моўчкі, сарамліва схіліла галаву, роспаччу ачмураная. Ён зрабіў крок насустрач, працягнуў рукі ў абдымкі ўзяць, супакоіць і супакоіцца. Але тутака ў галаве Сьмерці нешта нябачнае знутры шыбанула, апякло, ледзь чэрап не разваліла. І, трацячы прытомнасьць ад прыступу рэўнасьці, Сьмерць адкінула былую прыгажуню ў свой сьвет, а сама, сабраўшы апошнія сілы, скокнула на ейнае месца. Войкнуў Лявон, паморшчыўся і спытаў:

-- І не абрыдла табе, здыхляціна, зьдзеквацца? Нават калі возьмеш мяне, ведай, што душы табе не аддам.

Забраць Лявона без каханьня, было для Кашчавай, што падзяліцца на два шкілеты і згвалціць самую сябе.

-- Няўжо я страшнейшая за гэты прывід? -- з роспаччу спытала Кашчавая, -- яе ж ты хацеў цалаваць, а я ў параўнанні з ёю -- топ-мадэль!

-- Як ты дзяўчыну ні калечыла, а душы не зьнявечыла. Душа ейная кветкаю чароўную сьвеціцца, пялёсткамі прыгажосьць праменіць!

-- Ты што, Лявон, з глузду зьехаў? Нічога не бачна, акрамя костак паламаных ды абы як змацаваных...

-- А не даў жа табе Бог сьветлую душу бачыць. Ты, Кашчавая, нават вачэй сваіх не ўбачыш, хоць вечна ў люстра глядзіся... А любую, нават калі б спаралізаваная была ды ў страхалюдзіну ператвораная, усё роўна за жонку пабраў бы, толькі б дыхала. Карміў бы яе, казкі распавядаў і цалаваў, бо душа яе дабрынёю ўсё жывое прыцягвае.

Вой як захацелася Кашчавай кінуцца ў абдымкі шчыраму беларусу, адчуць ягонае цяпло, смак пацалункаў! Нават словы “я твая, належу толькі табе” ледзь з рота ейнага не вылецелі.

А сама бы ў зямлю ўрасла, кроку зрабіць не можа, бо ўладарніца жыцьцяў чалавечых магла дзейнічаць толькі з вышыні сваёй улады. Нават каханьне мерылася падначаліць сілаю, страхам альбо хітрасьцю зваяваць. А тут ні сіла, ні страх не дапамагаюць.

А Лявон, як бы цьвеліць яе, кажучы:

-- Навошта з небаракі зьдзекуешся? Мала табе дзявочага жыцця й шчасьця? Калі хочаш забраць мяне, дык бяры не стой стодам…

Кашчавая аж падскочыла ад пякучасьці Лявонавых словаў:

-- Чаму ты вырашыў, што я за табой прыйшла? Сынок твой ужо хадзіць пачаў… Можа я яго за ручку на першы ў яго жыцці шпацыр і апошні да сябе правяду?

І дачушка твая лялькамі саламянымі бавіцца… а ў мяне можа ёй больш спадабаецца? Лялькі з шкілетаў гучней брынчаць, цацкі з костак не ламаюцца – вечна бавіцца можна.

Лявонавы ногі падкасіліся, прысеў дзе стаяў проста на куст шыпшыны. А Кашчавая кпіла:

-- Ты зьбіраўся аддаць сына на дзядзькаваньне? Добрая люцкая традыцыя… А відаць, прыдзецца яго аддаць на цёткаваньне – на выхаваньне цётухне Сьмерці Лявон сутаргава тургануўся і Кашчавая душа панеслася над крапівой, зрываючы сцябліны, хвошчучы па стылых костках – сьвята перамогі над ганарлівым зухам!

Суцішылася і пайшла вакол Лявона, танчачы лямбаду і з кожным крокам за ёй новы шкілет узнікае, рукі-косткі на сраку каляжанцы кладзе. Атачыла Лявона кола шкілетаў бразгаючых. То звужаецца, то пашыраецца – дыхае кола чароўнае і ў вір кашчавы душы з сусвету ўцягвае.

Спынілася Кашчавая, знікла кола і яна -- да галоўнага:

-- Замест сына пайсьці са мной на доўгі шпацыр зможаш ты … замест дачкі згуляць у мае цацкі і лялькі здолее твая душа …

-- Гавары… -- прахрыпеў Лявон. -- Што трэба рабіць.

-- Хачу жыць па-чалавечы, -- рыпуча пачала сваю споведзь Сьмерць, -- і вырашыла я зрабіць тваю краіну сваёй толькі без вас – сапраўдных беларусаў. Цябе аднаго пакіну. І даю табе шанец. Можаш згуляць са мной… не, не ў шахматы, як калісьці гулялі з тваім бацькам. А у рускую рулетку.

-- Што за гульня? – здзівіўся Лявон.

-- Калі ў афіцэра ў рэвальверы толькі адна куля і ніхто не ведае дзе яна месьціцца, кожны па чарзе цэліць сабе ў лоб і цісне на курок. І вось тут, як вы кажэце, “камусьці шанцуе, а хтосьці мазгамі кулю частуе”.

Хацеў Лявон паслаць яе да чортавай бабулі, нават руку ўзьняў, каб рубануць паветра, падмацаваць пасыл, а тут бачыць побач з кашчавай зь ніадкуль прывід дзявочы. Ды такі дзіўны! Дзяўчо быццам бы, а ў ваччу -- жаноцкасць, тая няўлоўная, калі дзяўчына дзіцятка прагне.

Стаіць, ласкава глядзіць у Лявонавы вочы і распальвае яго жаданьне… пабачыць нараджэньне дзіцяці ды так, што Лявон ужо марыць пачаў, бачыць, як хлопчык маленькі падбег да яго, ручкі цягне і смяецца: «Тата! Тата! Паднімі мяне да сонейка хачу з гэтым цёплым мячыкам пагуляць…»

Лявон слупам стаў. Кашчавая агледзела яго, вакол прайшлася, зразумець ня можа, што з хлопцам здарылася. Да яго твару падсунулася, а Лявон рукі праз яе косткі да прывіднай дзяўчыны цягне і пытае: «А як хлопчыка назавем? Давай, як майго бацьку, Гервасікам!» І ў руцэ сваёй працягнутай кветку ўбачыў. Кветка праменіць, а рука Лявонава цёплую дзіцячую руку трымае воку нябачную.

Дзяўчына кветку ўзяла, да сэрца прытуліла, грудзі, уздымаюцца як хвалі і схавалі кветку. І пырснула з прыгажуніных вачэй сьвячэньне чароўнае ў душу Лявонаву і ачысьцілася яна. Так хораша, што ні абдымкаў ні пацалункаў не трэба, толькі б стаяць і глядзець…

Напалохалася Кашчавая. Падумала: звар'яцеў хлопец, але ўбачыла свячэньне зь яго працягнутай рукі, схапіла за яго і зьнік Лявонаў прывід, а ў душы радасць засталася і ў сэрцы шчасьлівая надзея, што цуд гэты паўторыцца.

Засьмяўся, расквітнеўшы Лявон проста ў вочы Кашчавай, а яна, напалохана пытае:

-- Дык будзеш гуляць у «рускую рулетку»?

-- Буду! Каманду сабе падбяру!

-- Пахавальную!—не стрымалася Кашчавая.—Калі я выйграю разам са сваімі афіцэрамі, усіх беларусаў прыбяру. Калі ты выйграеш, пакіну вас на стагодзьдзі.

І падумала:

“Больш за ўсё я не люблю прыходзіць па такіх, як ты, – яны такія прагныя да жыцця, што я пачынаю думаць: ці не памылілася я са сваёй работай. І яны так любяць гэтую зямлю, што я ў сваіх пячорах пачынаю на хвіліну зайздросціць ім.” (Ул.Караткевіч. “Ладзьдзя роспачы”.)

Выліваха жыў, гуляючы і ніколі не прайграваў. Ускінуў ён руку, што Сьмерць ад страху адхіснулася і пляснуў у знак згоды па плячы магутнай пяцярнёй, аж старая ледзь не рассыпалася i забрынчала шкiлетам, бы тая "русская трещотка".

ПЕРАМОГА АЛЬБО СЬМЕРЦЬ

Пасля Лявонавага ўдару Сьмерць не стрымалася, з хітраватай радасьцю дадала:

-- Ледзь не забылася сказаць табе, -- калі ты прайграеш, дык існаваць будзеш вечна. І табе ўжо беларусам век не звацца, а са мною -- Сьмерцю, як з каханкай, мілавацца. І кожнае ночы будзеш мяне лашчыць і цалаваць, асалоду любоўную даваць.

Пачуў Лявон блізкае, незямное, такое жыцьцёва прывабнае, і інстынктыўна, як рабіў гэта ў далёкім юнацтве, з рызыкай для цнатлівасці хлапечай, з рызыкай нарвацца на вясковыя кепікі, з мужыцкім тайным смакам прыпячатаў далонь да быццам фігурыстага азадка "сяброўкі". Боль працяў даланю, а Сьмерць разьвярэдзілася, разьюрылася, гарэзьліва павяла плячыма, як тая паненка-нечапанка, "крутанулася", размалявала "шчочкі" чэрапа бураком, месца вакол рота, дзе былі вусны, адмысловай шмінкаю -- "сгущенкой из крови" ахвяры, а ў вачніцы ўклала сьветлякі з могілак, і яны пачалі сьвяціцца халодным гіпнатызуюча-прыцягальным святлом. Лявон асьцярожна намацаў тое вострае, ад чаго так забалела і што тым не менш абуджала надмужчынскі незямны поцяг. У далоні аказаўся хвасьцец, прыкрыты зверху чорнай накідкай.

У гэты момант Сьмерць уцягнула ў сябе паветра, і сьветлякі ў яе вачніцах заблішчалі нечым, падобным на жаноцкую жарсьць. Кашчавая па-свойму зразумела Лявона: "А, мітусіцца мужычок! Каханьня прагне! Ну-ну, настойлівы гарэза!.. На ж табе..." Рашуча пасунулася Сьмерць да будучага каханка, і так гэта зрабіла, халодная, што яе вопратка -- смяротная накідка расхінулася, і явіла пагляду тое, на што чалавеку звычайнаму і дзівіцца брыдка.

Не разгубіўся Лявон, хоць і напалохаўся. Мармытаў: “Каб хоць не звар'яцець!» Убачыў Лявон тое месца, якое ў жанчын падчас Вылівахавай песты распускалася, як маладзенькая ружа. А тут -- выперла лабковая костка зь бліскуча-белага тазавага касцяка адшліфаванага фаласамі Лявонавых продкаў, зробленых з пескавіка, а замест "ружы" жудасна зьзяла чорная дзірка-няўтульніца, з якой цягнула сьцюдзённым скразьняком.

Ён скамянеў, уявіўшы, як прыйдзецца яму ўсё сваё ў будучым бясконцае жыцьцё шаравацца аб гэтую костку і націраць крывавыя мазалі аб касьцякі свідравіны, што даўно пазбавілася жаноцкага цяпла. І яшчэ невядома, ці будзе Сьмерці асалода з таго...

А калі?.. Калі будзе так, што ён, Лявон, ужо пусты і зьняможаны, адкінецца на ложку, а яна галодная, спрадвеку без жывога мужыка на сабе, незадаволеная і разьятраная, што не можа адчуць радасьці здаровага жаночага шчасьця, накінецца на яго... Калі Сьмерць з жудасным стогнам "Еще! Еще!" схопіць у сваю Кашчавую пяцярню яго зьнясіленую і спустошаную плоць, якую пакінулі семя і кроў, зацісьне яе ў халодных як лёд фалангах і пачне шморгаць туды-сюды, як пустую казіную цыцку, каб дамагчыся пругкасьці, адчуць халоднымі косткамі гарачыню і пульсацыю жыцьця, ды паказытаць сваё сэксуальнае бяздоньне гарачым жыцьцёвым семем...

Гонар і сымбаль моцы Лявона, пра які марыла шмат жанчын, гледзячы на яго нос, ад відовішча сьмяротнай дзіркі і ўяўленьня пра аргазменныя канвульсіі бразготнага шкілета Кашчавай скукожыўся і зрабіўся падобны на пысак маленькага мышаняці, якое высунулася з норкі.

Вось тут і зразумеў Лявон, што азначае "свабода альбо вечныя пакуты", "перамога альбо Сьмерць". Спытаў:

-- Калі пачнём “гульню”?

-- Я цябе паклічу… -- Злосна адказала Сьмерць.

-- А дзе гуляць будзем?

-- Там дзе спыняць Час!

-- Як гэта? Хто спыніць?

-- Тыя, хто паскарае Час, і тыя, хто марудзіць яго хаду, вяртаючы Час назад. Калі іх сілы зраўняюцца, прастора разломіцца і ўтворыць пастку. І ў яе Час трапіць і спыніцца.

-- Дык гэта ж сьмерць! – жахнуўся Лявон – Гэта час твайго панаваньня!

-- Памыляешся… – задуменна сказала Кашчавая. – Раней і я так думала… А цяпер… Спынены Час – гэта каханьне…Гэта Час уладараньня такіх як ты! А я спадзяюся, што ён стане нашым часам…

Яны моўчкі стаялі, уяўляючы спынены час. Першай загаварыла Кашчавая:

Ад вынікаў гульні будзе залежыць далейшы накірунак хады часу, і лёсы людзкія…

І ведай, што ў нас будзе не адна гульня, а цэлы турнір. Бо для беларусаў час спыняўся шмат калі…

Калі б пра гэтую дамову даведаліся кіраўнікі дзяржавы, ці выбітныя князі-ваяры, яны б абурыліся, кажучы: «Чаму лёс наш і нашых дзетак будзе вызначаць гэты бабздыр і піяка?! Ён жа замест змаганьня прапьець ўсю краіну! Ён увесь народ за ноч з каханкамі аддасьць дзьяблу і душу сваю таксама!» І пасадзілі б Выліваху за краты, каб не рызыкаваць краінай. Пасьля гэтага б сойм склікалі і дэбаты вялі б некалькі месяцаў пра тое, каму абарону ўзначаліць адзінаму гэтак сказаць кандыдату...

А калі б пра Вылівахаву дамову са Сьмерцю даведаліся лідэры сучаснай апазыцыі, вох і ляманту было б: «Хто ён такі!? Хто яму даверыў!? Хто за ім стаіць, якая партыя!? Толькі хаўрус піякаў, бабздыраў ды іхных каханак! Мы гэтае пытаньне разгледзім на каардынацыйнай радзе! У нас для гістарычнай гульні ёсць палітыкі «новай хвалі» з гістарычнай самасьвядомасьцю і адказнасьцю!» І хуценька напісалі б заяўкі на грант па змаганьню са Сьмерцю ў сотню фондаў. І чакалі б з год, апісваючы на старонках газэтаў, які вораг страшны і як яны будуць з ворагам змагацца.

Але, як заўжды бывае, ні выбітных князёў ні вядомых апазыцыянераў не было падчас дамовы. А калі паразважаць – можа, й на лепшае. Бо падчас гістарычных бітваў лёс перамогі й вырашаюць такія, як Лявон зь ягонымі сябрамі. Яны імгненна вырашаюць і хутка дзейнічаюць.

НАРОДЗІНЫ СЬМЕРЦІ

Сьмерці пасля размовы зь Лявонам яшчэ больш карціла авалодаць сакрэтам каханьня.

Запусьцiла яна па краіне ладзьдзi роспачы. Плылі ладзьдзі ў паветры над людзьмі нябачнымі прывідамі да закаханых, усіх ачмураючы. Толькі закаханыя бачылі ладзьдзю, калі ўточвалася яна паміж імі. Закаханым ладзьдзі здаваліся чароўнымі сховішчамі іх шчасьця, што вязуць проста да кветкі-папараці. Верылі, што любы з падарожжа хутка вернецца, грошы вялікія прывязе і долю лепшую. Так траплялі адораныя Боскім пачуцьцём ў сьмяротную пастку. І несьлі тыя ладзьдзі здабычу на спатканьне да Сьмерці. А закаханыя, ўцяміўшы, што да Сьмерці плывуць, ужо не маглі з пасткі вырвацца, іх душы пакідалі роспач і адчай, ён туманавымі сьцежкамі сьцяліўся за імі. А ў люстры неба цені ладзьдзёвыя плылі хмарамі, зь якіх сьлёзы імжой краіну накрывалі.

Кашчавая бясконца дапытвала ахвяраў пра каханьне. Тых, хто не хацеў зь ёй размаўляць, ці не мог нічога словамі пра сваё каханьне сказаць, катавала. Потым смактала нябожчыкаў, бы ледзянец, думаючы, што высмакча з закаханых Боскія пачуцьці. І дурэлі людзі ад страху, безнадзейнасьці.

І пачалі ў сьвеце зваць тутэйшых небаракамі, якія стогнуць, енчаць, сьлёзы льюць і перад любою свалатою кленьчаць. Дайшло да таго, што пачалі самі сабе труны і крыжы майстраваць, магілы капаць і сябе жывымі хаваць...

Але як ні шчыравала Сьмерць, а на кожнай ладзьдзі роспачы знаходзілася душа, якая не баялася, не скарылася, а... жартам і сьмехам чмур з ахвяр ськідвала, надзею ўсяляючы. І вар'яцела Сьмерць ад бясьсільля, бо сьмех аднаго шчырага беларуса ў Сьмерці гумар і надзею адбіраў ды шмат каму вяртаў.

Не змагла Сьмерць прыбраць усіх беларусаў. Раз-пораз над краінай чуліся іншыя крыкі, і зьяўляліся на вачах у мацярок іншыя сьлёзы -- сьлёзы радасьці. А хаты напаўняў дзіцячы сьмех... і радасныя песьні.

І тады зайздрасьць, што яна, Кашчавая, не можа паспытаць жаночай радасьці нараджэньня дзіцяці, балюча паліла яе косткі знутры. Ёй карціла пазбавіцца ад Боскай наканаванасьці вечнай самоты і паспытаць жаноцкага шчасьця. Шмат разоў чула, як людзі казалі, што пасьля народзінаў прыгажэйшай і прывабнай робяцца. І задумала Кашчавая незвычайнае – дзіця нарадзіць, пераўтварыцца ў прыгажуню й Лявона прываражыць. І народжаным – сынком задумала яшчэ больш жудасны жах на людзей навесьці.

У бяды свае званы. У злыдняў свае ачмуральныя сьвяты. У Сьмерці свае хітрыкі, звычкі, прымхі і завядзёнкі, а яшчэ ў яе ёсць свае слабасьці. Нялюдзкія, няжывыя, стылыя, як апёк снежаньскага маладзіка ў завірушных ваўкалачых прыцемках. Калі ў шчасьця пацалунак, дык у Сьмерці -- выскал, калі ў радасьці сьпеў, у гора -- сковыт. Замест сьмеху -- плач; ня кветка-чароўная, а выцьцё ў гушчары і драпежная зяпа на кожным лясным кроку; не прасьветлы дзень, а бясконцая ноч. Ці арабінавая, калі ўся нечысьць зь пекла на свае шабасныя ўгодкі збіраецца, а Бог бліскавіцамі меціць пачвар, грукатам зь нябёсаў жах наганяе: турыць назад у пекла. Ці самая доўгая і самая вусьцішна-таямнічая ноч, калі ўзімку грымоты грымяць і калі ніхто, акрамя Сьмерці, ня ведае, што гэта такое...

І вось аднойчы у гэтакую ноч, самую доўгую ўзімку, устала Сьмерць на дыбкі ад радасці, сакоча, як маладзіца перад спатканьнем, нясьпешна рыхтуецца да свайго сьвята. Вой, цяжка ёй даецца чаканьне ў хвалюючым прадчуваньні блізкай асалоды. І замітусілася Кашчавая -- носіцца па сьвеце, касою сьцінае жыцьці людзкія. І злятаюць з касы кроплі атрутныя, трапляючы ў нутро чалавека не як божая раса, а Сьмерці радасная сьляза. Але ўсё ж такі цягне час Кашчавая, марудзіць, і пакута яе, як мёд, чалавеку, бо разумее паганая, што сьвята чаканьня, сьвята -- як талер жабраку, неспадзеўку знойдзены пад дзьвярыма карчмы.

А сьвяточны клопат у Кашчавай гэтай ноччу адмысловы. Убраная ў вянкі з гора, у накідцы з бяды, у карунках з тугі і смутку ходзіць яна, урачыста пастуквае на марозе косткамі, сярод магіл. Пяшчотна прыцмоквае, мармыча штосьці сваё, толькі ёй зразумелае.

І стыне сэрца ў выпадковых падарожных, і адымаюцца ногі ў іх і рукі, высалопваецца язык, калі бачаць яны, як раптам, нібы на адзіны загад, выбух уськідваецца над могілкамі сьнежным дымам, як трашчаць і лопаюцца пад прамерзлым покрывам паўзгнілыя дамавіны, як выварочваюцца стылыя камякі зямлі пад рукамі-косткамі тых, у каго і пры жыцьці душы чорныя былі ды мёртвыя. І выпаўзаюць на месяцовае сьвятло пачвары, і сьхіляюць звыкла сьлізкія чарапы перад сваёй матухнай Сьмерцю. А тая, таксама застылая ва ўрачыстым разуменьні ўлады сваёй, нетаропка пералічвае гадаванцаў-паганцаў, паслугачоў гора, бяды і граху, яшчэ раз падсумоўвае, як сквапны старац - нарабаванае ў маладосьці багацьце, плён жорсткай сьмяротнай навалы.

А потым, калі падлічыць усіх да аднаго нябожчыкаў і памеціць тых, каго возьме на ачмуральнае свята ў гэтую жудасную ноч, хутчэй да рэчкі, да возера. Туды, дзе пад цьмяным лёдам сьцішана да часу дыхаюць віры, а на дне -- тапельцы, якія не вытрымалі выпрабаваньня жыцьцём. І пад вар'яцкі рогат узрадаваных мерцьвякоў уздымаюцца яны, міргаюць вырачанымі вачыма, б'юць рукамі-водарасьцямі аб лёд, замілавана пазіраюць з-пад яго на гаспадыню. І зноў вядзе Сьмерць сваю пачварную інвэнтарызацыю, загінаючы косткі на далонях, ускідваючы ў захапленьні яміны вачэй да халодных зорак. Ды нават зоркі тыя для Кашчавай - што вугольчыкі ці сонечныя зайчыкі – пякуць болем нясьцерпным і сьлепяць. А ў небе ловіць яна падміргванне дзірак чорных, якія чалавечаму воку нябачныя, і толькі вачніцам Кашчавай - гаючасьць. А дзіркі гэтыя – душа Сьмерці, што ўцягвае ў сябе з усёй зямлі чалавечыя пачуцьці й гонар, і годнасць, храбрасьць і адвагу, спачуваньне й дабрыню, зычлівасьць, любоў і каханьне. А выплёўваюць дзіркі смяротнай душы страх і злосьць, зайздрасьць і сквапнасьць, здрадніцтва і нявер’е. І, пакуль сьпяць людзі, вядзе Кашчавая сваю сьмяротную сяўбу, узорваючы душы людзкія снамі-жахліўцамі. Ды - ўзняўшы душы поўняю бліжэй да жэрлаў чорных.

І вось у адну такую жудасную ноч пераўзышла Сьмерць саму сябе ў вар'яцкім вынаходстве. Калі звычайна адбірала яна ў людзей жыцьцё, высмоктвала радасьць і шчасьце, дык гэтым разам вырашыла даць жыцьцё. Але жыцьцё не звычайнае - з каханьнем, дзецьмі, сябрамі - а жыцьцё, якое ўсё гэта панішчыць. І абранца патрэбнага падшукала.

І сьціхлі мерцьвякі ў тую гадзіну, і яшчэ больш вылупілі набрынялыя вочы тапельцы, і прачнуліся ў страшэнным прадчуваньні сумленныя людзі, а набрыдзь усялякая, наадварот, сны гідкамярзотныя смакавала, калі выйшла на засьнежаны бераг Серабранкі, пад Шкловам, сама Сьмерць. Зьмяла сьнег з ільду сваім памялом, якім звычайна зьмятае кроў з ахвяры. Дзьмухнула гнілізной на лёд -- адшліфавала яго. Ня лёд зрабіўся, а шкло. У мёртвай цішыні месяц у галавах завіс, не варухнецца, натужыўся цягнуць нешта цяжкае, а рэчка серабром пераліваецца. Ні брэху сабачага, ні духу чалавечага над ракой. Ну, якія тут народзіны?! Але...

Штосьці цьмянае і вялікае цяжка варухнулася на дне. І яшчэ больш пругкую цішыню навесіла ў навакольлі. За сто вёрстаў адсюль прачнуўся ў халодным поце на гарачым чарэне Лявонаў дзядзька. Палясоўшчыкам столькі жыцьцяў выратаваў, што сярод вяскоўцаў мала не за сьвятога лічыўся. Усё жыцьцё царкву абыходзіў, а тут па бажніцы ў чырвоным куце вачыма павёў і нечакана забытую малітву ўспомніў. Упаў з грукатам на падлогу: "Божа, абарані, аслані..."

А Сьмерць, касу і памяло ўбок адклаўшы, рукі-косткі з берагу над вірам узьнесла, мармыча, вохкае, здалёк быццам і да жанчыны цяжарнае стала падобная, бо рэбры ў яе раздаліся, як жывот у цяжарнай, і ў крыжы разапнулася ўшыркі. Напружылася Кашчавая, ногі растапырыла і зноў замерла, як крумкач над падлам. І з ільду рэшткі сьнегу ўзьняліся віхураю і ў жывот Сьмерці ўцягнуліся. А унізе, на дне захвалявалася, заварушылася нешта цёмнае, вялізнае і няўклюднае. А на беразе зноў заенчыла, трызьніць, амаль па-бабску з прыдыхам хліпае. І нейкая жвавасьць пабегла пад ільдом. Бо і ў нелюдзяў цяжкія народзіны! Закульгала нешта на дне, пачало ўздымацца чорна-тлустым слупам і тут жа схавалася гэтае "нешта" у цёмных клубах ускалочанага глею. Крумкачы ўзьняліся з вершалін дрэў і з крумканьнем кінулся на лёд, як да нябожчыка. Як толькі чорныя целы затулілі цёмную пляму, што варушылася пад лёдам, нябачная віхура ўзьняла іх, закруціла і ўцягнула груганоў праз рэбры ў нутро Сьмерці, дзе яны зьніклі і толькі рэха карканьня з яе нутра даляцела і зноў -- цішыня. Але ўсьлед вырвалася вялізная істота з падлёднай хмары, завісла на імгненне і ўпэўнена пасунулася ўгору. Б-у-у-у-м! Здрыгануўся лёд, але вытрымаў. І ў гэты момант разваліла марознае неба маланка, і ляснуў пярун, як пастух бізуном. "Навальніца на голы лес! За што, божухна..."-- з такой думкай і памёр пад лаўкай Лявонаў дзядзька, якога празвалі сьвятым. І не ён адзін. Адышлі тае ночы ў нябыт многія. У час начнога роздуму, каханьня гарачага, спакойнага сну пасля працы. І зьдзіўляўся люд, бо памерлі людзі чыстыя душой, абранцы шчасьця і лёсу. Пра такіх звычайна кажуць: "Добры чалавек доўга не жыве. Бог да сябе самых лепшых бярэ".

У тую ноч відаць Бог не толькі забіраў лепшых, каб пазбавіць іх ад пакутаў, бо жыцьцё пачыналася ў тых краях нярадаснае, але громам і бліскавіцамі, можа, хацеў прыпыніць народзіны Сьмерці, напалохаць дзіця Кашчавай, каб яно на свет Божы не з'явілася, але Сьмерць у той момант як усё роўна з глузду зьехала. Зусім забылася, што ёй наканавана волю Бога на зямлі выконваць, а не ўласнае жыццё ладзіць. Толькі адно яе магло б спыніць: каб Бог загадаў Сьмерці ўсё жывое з зямлі прыбраць.

Усявышні не стаў гэтага рабіць: відаць, вырашыў паглядзець, што з усяго гэтага выйдзе. А можа, Усявышні ў гэты момант нават і сьмяяўся з д'яблавых вычварэньняў, разважаючы, прыкладна так: «Гэта ж трэба прыдумаць, каб духам сваім д'яблавым змусіць зацяжарыць Кашчавую, ды падштурхнуць яе да народзінаў пачварных, калі яна, не як жанчына, зь сябе нарадзіць мусіць, а ў сябе пачвару ўцягнуць! Гэта што ж атрымліваецца? Ён, д'ябал, зь мяне зьдзеквацца надумаў? Пародыю з зацяжарваньня Марыі маім сьвятым духам наладзіў?! Што ж, тады і я згуляю сваю ролю ў гэтым спэктаклі!»

А тое тупое і тлустае, якое пасьля першага ўдару асела на дно, зноў узьнялося, разагналася і дзёўбнула лёд. Ледзяное шкло пайшло павуціньнем-шчылінамі, раскрылася і праз шырокую прагаліну істота пачварная прадралася, выскачыла над лёдам з шумам:

Ш-ш-у-р-р-ш-ш! і зь дзікім рогатам, явіўшы Сьмерці-маці пакрытае мохам і слізьзю цела. Рогат той падхапіла рэха, і крумкачы, што зноў зьляцеліся адусюль, наладзілі хорам гімн сьмяротны на радасьць Кашчавай. У людзей немаўлятка нараджаецца з крыкам, бо на радасьць, на ўсё астатняе жыцьцё. А Сьмерць, наадварот – нарадзіла, уцягнуўшы ў сваё нутро і шморганьне каменя аб лёд і шоргат аб рэбры, і ўвогульле ўсе гукі ўцягнула!

Кароткі каменны слуп, ракетаю вылецеўшы з вады праз лёд, праз рэбры трапіў у жывот Кашчавай і расьпёр ейныя рэбры. Ад болю завыла Кашчавая жанчын вар’яткамі лаючы за тое, што радзіць імкнуцца праз гэткі невыносны, катавальны боль, і за тое, што яе – уладарніцу жыцьця, гаспадыню сьмерці на народзіны спакусілі.

Сабрала Кашчавая апошнія сілы і выпхнула ўніз праз шчыліну ў тазавай костцы каменнага стода, зараўла ад болю.

Ён бразнуўся на лёд паміж ног матухны-Сьмерці, застыў нерухома, як нябожчык. І тут не па-людзку, бо ў жываце Кашчавай удыхнуў атрутнага паветра. Цьвільлю ад яго пацягнула, балотам сьмярдзючым. Вось табе й сынок!

Уздыхнула з палёгкай матухна-Сьмерць і каля сыночка-ідалочка ўкленчыла. А той удыхнуў зімовага паветра і слупам выпрастаўся. Кашчавая сьхілілася над “дзіцём”, замілавалася і пацалавала яго, ляснуўшы зубамі аб каменныя вусны. Хукнула ў камень, і той увабраў сьмертаносны подых іскрынкай жыцьцёвай – стодам ляжыць! Рот разьзявіў! Паклікала яго: «І-і!-Да-а-л!» Той не азваўся.

Тады Кашчавая выразала з яго галавы кулю. І шаптала нешта над ёй, і рукамі разводзіла, і ў далонях круціла, і ў рот клала. Потым у вогнішчы паліла, пад лёдам вытрымлівала, ў зёлках купала, ветрам севярыла.

Урэшце зачаравала кулю так, што тая магла ў залежнасьці ад волі Кашчавай абарочвацца і стогам саломы, і кастылямі-мыліцамі, і зямным шарам. Да таго ж куля магла кулем стаць -- сховішчам чалавечых пачуцьцяў. І вядома ж «пуляю» слугаваць. І магла тая куля несьці атруту чалавечай душы: скукожваць страхам і ачмураць захапленьнем. Ды не ўсю уладу над куляю атрымала Кашчавая. Як маці валодае дзіцём да часу, так сапраўдным ўладаром Кулі была не яна…

Зачараваўшы Кулю, Кашчавая кланавала Ідала зь яго простай зьвіліны. Клоны пахавала да пэўнага часу ў лясах і балотах.

Пасьля гэтага Сьмерць памяньціла аб Ідалаву галаву касу, нарэзала ёй каменных валасоў. Ад шморганьня касы аб галаву з каменя сыпанулі іскры, і маланкі паляцелі па краіне, ідал затросься ад страху, бы ў эпілептычным прыпадку. Сьмерць кашчавай пяцярнёй супакоіла, пагладзіла яго па раскроеным чэрапе, перакiнула каменныя валасы цераз лысiну, закрыўшы дзірку на галаве з грукатам, i прашкрэбла жалезнай касой дэкаратыўнае прадзела над вухам. Замілавана гледзячы на свайго сынка, цмокнула яго ў зачос, даўшы яму назву "Касмыль жарсьці", і натхнёна сказала: "И это хорошо!" І далей замармытала словы усявышняга: ”I дам iм сэрца адзiнае, i дух новы пакладу ў iх, i вазьму з плоцi iхняй сэрца каменнае, i дам iм сэрца цялеснае, каб яны хадзiлi паводле запаведзяў Маiх i трымалiся пастановаў Маiх, i выконвалi iх; i будуць Маiм народам, а Я буду iхнiм Богам". (Езэк., 11:19-20).

Калі Сьмерць трапіла ў пастку Богавага жарту – закахалася, а пасля – нарадзіла, даўшы жыцьцё Шклоўскаму Ідалу, двойчы парушыла яна Боскую завядзёнку.

І чакалі яе за тое адмысловыя выпрабаваньні ды пакараньні.

...І шмат хто прачнуўся ў ноч сьвятога сьмяротнага сьвята -- Ідалаву ноч - у Будучай Беларусі, адчуў продкавы боль ад навальнічнага ўдару, але не да абразоў кінуўся, а, памятаючы бабульчын запавет, сутаргава схапіў нацельны крыж, рэліквію, што засталася ад бацькоў, і ўпэўнена пакрочыў да віроў серабранскіх, дзе, як людзі казалі, зноў нешта чорнае пад лёдам заварушылася. І Лявон у сьне паклаў крыж бацькавы, як продкі наканавалі, на лёд над вірамі, запячатаў воляй чалавечай і спадчынай Хрыстовай выхад ідалам сьмерцяносным.

А яшчэ Лявон разам з хлопцамі раскладваў крыжы з сухастою на лёдзе над вірамі і палілі крыжы тыя цэлую ноч, каб вогненны знак Божы нагадаў Сьмерці, што яна служка Божая, ды ідала настрашыў караю Ўсявышняга…

Калі Лявон крыжык у лёд запячатваў, была ноч яго сапраўднага жыцьця, а калі потым крыжы з сухастою паліў, быў у начы сваёй сапраўднай, але неверагодна далёкай будучыні, а насамрэч тыя падзеі былі адначасова. Лявонава ноч і тая, што на некалькі стагодзьдзяў наперад будзе, раптам саўпалі і Лявон са свайго сну ў будучую ноч трапіў і назад у свой сон вярнуўся. Відаць у тую ноч Боскія і д'ябальскія сілы дужыліся, за ўладу над часам, прасторай і душамі дэманструючы сваю моц на Лявоне.

А Сьмерць радавалася, што ўдаліся народзіны: падскоквала, віскатала. А калі крыху ўсцішылася, уклала ў сынка жыцьцё неўміручае з мэтаю сьмяротнаю. Бачыла, як пакутуе ад жыцця яе сынок, які, не паспеўшы нарадзіцца, ужо трызніць аб сьмерці. Прадчувала, што Шклоўскі Ідал ўсё вакол сябе зможа падпарадкаваць і да яе, Кашчавай, прывесьці. Толькі прадчуваньне шчасьця нараджала ў яе прагу болю. Не хапала ёй Лявонавага каханьня.

ЧАРКАВАНЬНЕ -- ЯК З ЛЮБІМЫМІ СЯБРАМІ РАЗВІТАНЬНЕ

А Лявон зьбіраўся ў будучыню, як на ўласнае пахаваньне. Рыхтаваўся згуляць у «Русскую рулетку» і думаў: «Як туды трапіць? На кані паскакаць, ці па рацэ плотам даплыць? А мо трэба напіцца ці праз зельле чароўне ў сон праваліцца?!»

І Выліваха вырашыў зладзіць вячэру, запрасіць сяброў ды параіцца. Да сябе ў родавы замак у Жэбеньцяі запрасіў усіх, каго добра ведаў. Нават аднаго старога, якога ўсе мелі за вар'ята, бо ён ўвесь час плёў нешта няўцямнае, а калі зь яго сьмяяліся, не крыўдаваў. Празвалі яго Сакратам. Стары калісьці сябраваў з бацькам, загадваў бацькавай бібліятэкай і сам пісаў нешта.

Сталы накрылі ў двары, бо на небе ні хмурынкі не было. Зладзілі драўляныя "козлы" і на іх паклалі негабляваныя дошкі. Сталы паставілі па старой завядзёнцы -- падковай.

Колькі гімнаў спета чаркаваньню! Колькі слоў перабрана і адкінута дзеля апісаньня гэтай слаўнай працы, сапраўднага мастацтва чалавечых зносінаў. Не дзеля п'янства ліхога, а дзеля ўзьнёсласьці душэўнай і ўрачыстасьці цялеснай бяруцца сапраўдныя мужыкі за чаркі і не апускаюць, пакуль не пераканаюцца, што мужыкі яны сапраўдныя, а не нейкія бязглуздыя істоты ў штанах. І не чмурам б'юць гарэлка і медавуха ў галовы, калі гэта сапраўдныя галовы, а думкі, як іскры, праменіць і вочы ад сьмецьця дзённай мітусьні прамывае, прасьвятляе пачуцьці. І бачыш прыгожае ясна-ясна, і часьцінкай гэтага прыгожага пачуваешся. І вой як жыць хораша, і дыхаць на поўныя грудзі, нават не дыхаць, а піць паветра, келіхамі, што з віроў паветраных над лугамі ўтвораны, ўцягваць у сябе жыцьцядайныя водары, прыхоўваючы дзеля вялікага, высакароднага.

Але ці толькі ў напоі шчасьце (аднаму, праўда, чаркі хапае, а другому - вядро якраз). Вадзіца гэта чароўная, празрыстая, бы сьляза, пякучая, як каханьне. Разумнаму -- здабытак, дурню -- ліха... А галоўнае, мабыць, што дом ёсьць, пакой сьветлы, а ў ім стол вялікі, а за сталом сябры, як сям'я, нават бліжэй, бо крывёю ў бітвах парадніліся, а ў вокнах -- лес, рака і поле. Такія родныя і чыстыя, бы ў лазьні памыліся -- так дожджык абмыў. І песьня гучыць, і п'яніць і цьвярэзіць! Хоць і выпіта нямала! І плячом плячо адчуваеш, і дыхаеш-сьпяваеш, як цалуеш і кахаеш! Як і сусед твой -- сябра. І зьвініць штосьці ў грудзях: не адзін ты на сьвеце гэтым. Такія ж, як ты,-- поплеч і поруч. Каравай адзін ламаюць і лёс дзеляць, плачуць і сьмяюцца разам... А дзьверы ў тым доме не зачыняюцца нанач. Няма ад каго хавацца, няма чаго хаваць. І, галоўнае, душа гаспадара, як дзьверы ў тым доме, таксама заўсёды наросхрыст. А калі на вуліцы зь сябрамі за сталом, дык дом твой, беларус, -- суцэльны свет, дах -- зорнае неба, што праменіць любоў і водар кветак.

Так думаў Выліваха, рассаджваючы сяброў, стол аглядаючы. І было тут на каго і на што паглядзець. Моцныя, гожыя ў паставе і ясныя тварам мужыкі -- бы гарэлка жытнёвая -- "хлеб надзённы", ці пшанічная -- "хлеб сьвяточны". А на іншыя твары глянеш, дык у каго твар, як анісаўка, у каго, як камяноўка, палыноўка ці цымонаўка, настойка на персікавых костачках. І твары гэтыя ў гарэлцы адпаведнай, як у люстры, бачныя. А кабеты і маладыя дзяўчаты -- як пяшчотнае і падманліва мяккае віно.

І, як вострая заморская прыправа, без якой страўнік на ежу і не адгукаецца, стары сябра габрэй Пэйцах насупраць Лявона. Сівыя пэйсы, вочы Хрыста, а на вуснах усьмешка гандляра, штукара, пакепніка. Ніколі за адным сталом ім сядзець не даводзілася, бо мяжа была каставая мацнейшая за мяжу паміж жыцьцём і сьмерцю. А тут селі. І кожны -- і Лявон, і стары габрэй перайшлі сваю мяжу, бо Выліваха зьбіраўся згуляць з Кашчавай і перамагчы, а ў гульні той незвычайнай і так можа стацца, што жарт мацней за кулю паляціць ці, як звыштрывалы шчыт, ад хаўрусьнікаў Сьмерці абароніць. А габрэйскі жарт Сьмерцьцю выпрабаваны. Селі разам -- значыць, сэнс у сёньняшняга сталаваньня адмысловы будзе. Сапраўдны беларус без сапраўднага габрэя -- што бульба без солі. Пакуты ад нядолі аднолькавыя, упартасьць у барацьбе за сваё роднае -- таксама. Таму і цягне Лявона да Пэйцаха, а Пэйцаха да Лявона.

А вось ужо на куце і Сымонка мосьціцца. Не ведае бедны, пад якую паху скрыпачку прыладзіць. Гэты не мужчына яшчэ, але і не дзіцё ўжо. Не так да стала яго цягне, як музыкі прагне, якою праз некаторы час і пральецца, прагу душаў гасьцей наталяючы.

-- На гэта і гарэлкі не трэба, музыкай зачараваны ды іншых цвяроза-раўнадушнымі не пакіне,-- каторы ўжо раз зьдзівіўся Выліваха, а сам позірк налева кінуў.

Ваяр Война. Чорны, няголены і нахабны. З тымі, хто волю нагой прыціскае, тады меч з ножнаў -- ластаўкай. Адзін супраць дзясятка, і толькі іскрынка вар'яцкай весялосьці ў вачах. А на сьцягу словы бліскавіцай: "Воля!"

Раптам Выліваху нібы жарам апякло. Позірк у позірку патануў. Незнаёмая, чарнявая, а ў вачах усё жыцьцё, уся музыка сьвету, кветкі палявыя, радасьць і смутак. Хто такая... адкуль... чыя? Але тут быццам вадой са студні хто акаціў. Узгадаў, чаго сяброў сабраў, у якую невядомую дарогу намерыўся і гаркнуў, як з печы саскочыў:

-- А ці не стаміліся вы чакаць, госьцейкі дарагія?

-- Чакаць -- плакаць і стагнаць! Медавуху піць -- весяліцца! І маладзіцца! -- звыкла падхапіў сябра Пэйцах. І як у сук уляпіў. Ажыла прыціхлая грамада. -- Налівай, браце, покуль ё што наліваць! Раз такі ўжо сабантуй, няма чаго чаркам парожніцца!

Салодкае імгненьне! Першая -- сьвятая. Выліваха спачатку зьеў кавалак мяса, наліў маленькі кілішак віна і пачаў піць ім "здароўе" гасьцей. Называў паасобку кожнага госьця, кранаў вусны кілішкам. Кожны, каго называў Выліваха, уставаў і адказваў тым самым Лявону.

Звычайна на першым тосьце за сталом стаяў такі гармідар, што ніхто нічога ня чуў. Але тут было інакш. Лявон зычыць госьцю здароўя, не сьпяшаецца называць прозьвішча наступнага, а ўважліва глядзіць у вочы, слухае зычэньне ў адказ, быццам выпрабоўвае яго на ролю паплечніка ці дарадцы, і адначасова разьвітваецца.

Калі першая -- сьвятая, то другая жыцьцёва-грахоўная... бо на адной назе не ходзяць. Трэцяя -- Бог тройцу любіць. Чацьвёртая, бо ў хаце колькі кутоў? Пятая за пятніцу і пяцярню, каб шаблю, чарку, сякеру і лёс надзейна трымалі... Цяжкая і слаўная праца! Але ніхто не кіне, раз талакой пачалі. І Бога памянулі, каб даў здароўя і нячысьціка закранулі, каб не заблытаў.

Там-сям ужо мацюжок ласкавы мужчынскі, сакатаньне жаноцкае, як срэбрам на аксаміт. А ў цэнтры стала, дзе ад патэльняў жар і водар, размова амаль што сур'ёзная, калі б не свавольнік Пэйцах. Слухае Лявон сяброў і душой адпачывае.

-- Не, вы, канечне, будзеце вельмі сьмяяцца і не паверыце, але я клянуся вам на Талмудзе, вы не можаце не ведаць, што гэта за кніга,-- гаварыў ўладальнік сівых пэйсаў, размахваючы рукамі. – І мой местачковы сусед Мікіта, ён не габрэй -- але ў кожнага свае недахопы, і я яму веру -- сам расказваў тое самае. Казаў, надоечы ў гаспадыні-хутаранкі парсюк чалавечым голасам загаварыў. За стол паспрабаваў сесьці, такім, вы ведаеце, важнікам, нават гарэлкі патрабаваў! Нібыта хацеў сказаць,-- Я, таксама чалавек і калі-небудзь яшчэ вамі пакірую.

-- Лухта, -- прамармытаў глуха Война, нетаропка прапускаючы ці то сёмую, ці то восьмую чарку. -- Пахмяляцца трэба, пан Пэйцах, своечасова і якасна... Але... Хто ж яго ведае. Мабыць, і праўда, не дай Божа. Няма горш пана, чым з хама...

З розных кутоў стала адгукнуліся госці:

-- А ў нашых краях таксама казалі, што баран за стол палез ды бляяць пачаў: "Я-я-я-а-с-п-а-д-а-р! Сем шкур здыму! Калі хто слухацца не будзе!".

-- Не, не так было,-- устраў другі госць,-- не баран, а казёл, ды рагамі пачаў бліны калоць, да столі кідаць ды ротам лавіць, а барадой у сьмятану ўмачаць. І пагрозьліва лаяцца: "Я гаспадаром буду, а хто слухацца ня будзе, як блін падкіну: сракай аб столь, пузам аб стол, ды рагамі на вушы пастаўлю...”

-- Брыдоцьце! -- узьвіўся Пэйцах.-- Чалавекапарсюкоў разьвялося. Жах! Вось бы іх маткі ў траву павысцыкалі!

Грымнуў рогат, і завяла грамада гаворку пра ведзьмакоў-пачвар, пра ноч арабінавую-вераб'іную, пра жахі-прывіды.

А тут якраз пад размову тарты пачалі рэзаць, а зь іх пырхнулі жывыя птушкі! Ды крыламі па насах гасьцям шморгнулі. Мужчыны моўчкі адхіснуліся, а жанчыны -- ў віск.

Нехта, дасьведчаны, спытаў у Лявона:

-- А качка запечаная з жывым сэрцам ці будзе?!

Лявон спахмурнеў. Ён аднойчы бачыў гэткую страву ў магната... Качку пяклі паступова, а сэрца, каб захаваць жывым, увесь час абкладвалі халоднымі мокрымі анучкамі. Уся качка запякалася, апрача сэрца. Так яе і падавалі гасцям. Не ўсякі кухар мог так прыгатаваць, дакладней з тутэйшых ніхто не мог, з-за мяжы майстроў выпісвалі. Лявон гідзіўся, калі госьці прагна рэзалі птушку, правяралі, ці б'ецца сэрца, а некаторыя яго выразалі і тут жа пачыналі жаваць-плямкаць... Былі і такія, што глыталі жывое сэрца і слухалі, ці тахтае яно ў жываце. Выліваха не вытрываў зьдзеку з жывога боскага тварэньня, не змог без агіды глядзець на нелюдзтва -- выбег з-за стала.

На пытаньне госьця пра качку Лявон адказаў рэзка, як адрэзаў:

-- Такіх качак ніколі ў мяне не было і не будзе! А вось іншыя птушкі, дык калі ласка, частуйцеся! -- Пад гэтыя словы на сярэдзіну "падковы" вынесьлі вялізны пірог. Лявон загадаў наліць гасьцям і сказаў тост: "Каб вы, госьцейкі дарагія, напіліся ды не пабіліся!” Як толькі чаркі ў гасьцей паказалі дно, Выліваха падміргнуў служку, той разрэзаў пірог, і адтуль з крыкам вылецеў певень, засьпяваў, ускочыў на стол, пабег уздоўж. Спыняўся каля тых хто паклаў ўжо галаву ў талерку, біў іх па галаве крыламі, дзёўб у патыліцу. Пасьля некалькіх удараў заснулы прадзіраў вочы, махаў рукамі, праганяў пеўня пад рогат гасьцей.

Вэрхал падняўся неверагодны. А адзін знаўца трапна зазначыў:

-- Гэта шклоўскі певень! Іх спецыяльна на гэта муштруюць!

Калі певень разбудзіў паснулых, Выліваха загадаў:

-- На патэльню пеўня! І падаць абражаным на сатысфакцыю!

І зноў рогат, і нават пакрыўджаныя кінуліся абдымаць і цалаваць Выліваху. А Сакрат толькі ўсьміхаецца. Быццам і няма яго за сталом. Спажывае гарэлачку, як верабей п'е, а есьць толькі вачыма. Паглядзеў на яго Выліваха і адчуў, што за сталом толькі ён ды стары аднолькава ўсё разумеюць і адчуваюць. І так не вельмі вясёлы быў Выліваха, а тут успомніў пра нешта сваё, патаемнае... параўнаў сябе з качкай на стале на баляваньні ў Сьмерці... страшна.

І сябры -- іх Бог на зямлі на тое і стварыў -- смутак Лявонаў зьмецілі, прыціхлі, а гэтага Сымонка якраз і чакаў, дзеля стоенай цішыні жыў. І прачнулася скрыпачка, і ўжо не відаць было, дзе яна, а дзе рукі хлапчука, ці яго душа. Падрыжалі струны хрыпам са сну і праз хвілю гук ўзьвіўся жаўручком і рассыпаўся па душах чароўнымі смыкамі, якія абудзілі ў кожным сэрцы сваю патаемную скрыпачку. А жаўрукі са струн шчыравалі, заліваліся. Уверх, як па сонечным праменьчыку узьляталі, весялосьцю захліпаліся. Госьці ў абдымкі адзін аднаму кінуліся, сьлёз радасьці не хавалі, сьпяваць спрабавалі. Калі жаўрук уніз камянем падаў, -- журбою, тугою ўмываўся. І жах людзей браў. Першабытны, халодны, сьлізкі. Хоць Дабро і Зло хатамі вокны ў вокны жывуць, хоць няма бяз гора і радасьці музыкі сапраўднай, аднак ці лягчэй ад гэтага душы чалавечай. Але ўсё роўна ні песню не кідалі, ні абдымкаў моцных (усё ж такі гора сябры лягчэй дзеляць, чым радасьць). А тугу і смутак сапраўдны сябар толькі сабе пакідае.

Апусьціў Сымон чароўныя руку са смыкам, скрыпачцы даў падзівіцца на людзей, а душам -- супакоіцца. Уздыхнулі: хто з палёгкай, хто з сумам. Каторы раз здзівіўся Выліваха, як з гэтага кавалка драўлянага і з жылаў грубых такая моц па душах шыбае. Чаруе. Нават калі гук аціх, чаруе душу.

-- Вось такое, пане-дабрадзею, чаркаваньне...-- кінуў хтосьці, як разьвітаўся.

І ў гэты момант (іншага не прыгадаць было) падышоў да Лявона Сакрат. Супакоіў паглядам, рукой руку падхапіў і загаварыў, вачэй не адводзячы.

-- Што здарылася, сынок?

Лявон павагаўся:

-- Пра будучыню думаю, шаноўны, як туды трапіць.

Хваляць Лявона сябры за незвычайны жарт і кпяць:

-- Відаць, карціць кветкі на сваю магілу ўскласьці?

-- Не! Ён сасьніў прыгажуню з будучыні і закахаўся!

Лявон адбіваўся:

Мне, сапраўды, туды трэба! Там лёс нашчадкаў будзе вырашацца…

-- І ты, Лявон, лічыш, што нашчадкі дурнейшыя за нас?

-- Скажы, Лявон, шчыра. Відаць, дазнаўся, што ў будучыні такія напоі ёсць, што нетолькі галаву хмеляць, а і цела малодзяць так, што дзяўчаты да цябе як пчолы на кветнік!

-- А можа там напой вечнай маладосьці прыдумалі і каханьнем адорваць навучыліся!

-- Ну, і жартаўнік ты, Лявон! Але нас чаму не паважаеш, калі ў нашым часе кідаеш?

-- Ды не, сябры шаноўныя! Вы мне і ў будучыні былі б дарункам боскім, але ж і сам пакуль не ведаю, як туды праскочыць, што з сабою ці часам зрабіць, каб у будучыні пабыць. А можа гэта пастка сьмяротная? Тады навошта ўсім гінуць? І калі так, тады адпомсьціце за мяне...

І яшчэ голас:

-- Мудра робіш, Лявон, можа ў будучыні ад ідала і ўцячэш…

-- Якога ідала? – зьдзіўлена спытаў Выліваха.

-- А вось якога… ты свайго прапрадзеда і прапрабабку ведаеш?

-- А як жа!

-- Дык вось, твая прапрабабка аднойчы ідалу тырчак адбіла, а прапрадзед твой таго ідала ў рэчку ськінуў.

-- Чуў пра гэта, як і аб тым, што яны ў яме пазнаёміліся, а калі іх выпусьцілі, ажаніліся. Але не верыў – думаў, што гэта міт.

-- Не! Тады усе чакалі, ідалавай помсты. Вельмі доўга яны пражылі, а калі памерлі, чараўніца патлумачыла, што ідал іх не чапаў, бо баяўся. Лютым быў твой продак: калі б што з жонкай здарылася, тады ён бы ідала з рэчкі дастаў і на дробненькія каменьчыкі раструшчэліў. А калі б мужа крануў, тады б жонка ідала ў пясок сьцерла. Чараўніца казала, што з-за гэтага ідал іх нават ахоўваў. Ненавідзеў, а бараніў. Але, як усялякі баязьлівец, ён нашчадкам намерыўся помсьціць.

А твой прадзед царкву пабудаваў. Ізноў ідал баяўся іх чапаць. Не ведаў, што гэта за Бог і чаго ад яго чакаць, якой кары.

А на табе, можа, яго страх скончыўся. Бо ты і блюзьнер, і з ганарліўцаў кпіш. Ня шмат у цябе заступнікаў. Добра, што ты ў будучыню трапіш. Далей ад ідала – больш бясьпечна…

Усе загаманілі разам. І Выліваха разабраў толькі, як нехта сказаў, што ў цыганаў ёсць конік, які можа завезьці хоць у будучыню, хоць да чорта. Другія пярэчылі, кажучы, што цыганы тым конікам людзей ачмураюць, а потым рабуюць, распранаюць і голымі ў лесе кідаюць.

Пакуль гаманілі, Сакрат стаяў побач з Лявонам, і ён вырашыў, што наўрад ці стары будзе сьмяяцца, калі яму праўду адкрыць, бо сам, кажуць, нешта падобнае казаў. І Лявон распавёў старому пра дамову са Сьмерцю згуляць у "Рускую рулетку".

Сакрат не зьдзівіўся:

-- Вось і прыйшоў час, Лявон, для спадчыны тваіх бацькоў.-- Падаў Лявону тоўсты сшытак і дадаў: -- Тут твая бабуля пісала. Ёсць там пра тое, як з пасланцамі Сьмерці змагацца, хто яны такія, на што сапраўднаму беларусу спадзявацца. Астатняе на словах мушу перадаць, табе ж трэба ўважліва слухаць і запамінаць.

Пайшлі яны ў бібліятэку, і стары пачаў расказваць, і на вачах у Лявона ён паступова ператвараўся ў мудрага чараўніка з казкі.

А калі змоўк стары, Выліваха адразу да яго:

-- Дапамажы! Давай разам у будучыню. Аднаму мне Сьмерць з яе хаўруснікамі не адолець!

Сакрат крыху падумаў і згадзіўся:

-- У маладосьці не было нікога за мяне мацнейшага ў кулачным баі. Бачыш, нос крывы з тае пары – зламаны.

САКРЭТ КНЯЗЁЎНЫ ПАПАРАЦІ

Усю ноч гаманілі Лявон і стары. Раз-пораз выходзілі да гасьцей. Лявон за ноч новае жыццё пражыў -- столькі даведаўся. А ўвесь наступны дзень яго сусед Князь Пятро паліў лазьню. Да сонца Выліваха мусіў парыцца. Сакрат чакаў таго моманту, калі можна будзе пачаць старадаўні рытуал. І вось, калі яны чарговы раз праверылі лазьню, мудрэц сказаў:

-- Глядзі. Усе камяні чырвоныя, як сонейка. Ніводнай цёмнай пляміны. Пачынаем!

Покуль распраналіся, стары казаў:

-- Камяні назапасілі гойны жар агню, які можа ацаляць і гартаваць. Яны аддадуць жар соку траў, настоеных на крынічнай вадзе, сок парай абернецца. І тады -- наша чарга ўзяць дарунак гойнасьці агню, вады і траў.

Яны селі на паліцу, быццам -- у печ: гарэла ўсё цела, пякло ў роце і носе. Сьпінамі прытуліліся да бярвеньняў з розных дрэў. Азадак падпіраў дуб, паясніцу грэў вяз, плячам цяпло аддаваў ясень, у грудзі дыхала водарам ліпа. Сядзелі ж яны на дошках з сасны і з іх жа са столі кроплі жывіцы патыхалі водарам. Пятро расказваў:

-- Гэтую лазьню я рабіў разам з тваім бацькам. Хто папарыцца ў ёй -- лучыцца з багамі старажытнымі. Бо ў бярвеньні жывуць душы нашых багоў, а Перуноў жар пераплаўляе іхную волю ў моц нашую.

-- Дык тады, можа, і ў Багоў ператварымся? – спытаў Лявон.

Стары не адказаў, лінуў на камяні настой з траў. З печы бухнула. Камяні прывіталі гаспадароў і па-сяброўску ўзялі ў гарачыя абдымкі. Глыбока ўдыхнуўшы жар, стары вымавіў:

-- Калі багі захочуць, адчуюць, што ты для іх свой, дык, можа, і возьмуць да сябе. Але калі і зробяць, ты можаш і ня заўважыць. Возьмуць -- каб сілаю боскаю падсілкаваць. Забудзь пра сябе – трэба злучыцца з духам, аддаць сябе, душу сілам зямлі і нябёсаў, паветра і вады.

А могуць і надоўга да сябе забраць – і незаўважыш.

Скура выціснула кропелькі, быццам трава расу. Стары зноў лінуў на камяні настой з траў. Выліваха спытаў:

-- Чаму якраз гэтыя травы вісяць у лазьні? Што гойнага ў іх настоі?

Стары нетаропка апавядаў:

-- Зёлкі гэтыя, сабраныя кожная ў свой дзень ці ноч, калі яны квітнелі, каб палюбіць… Кветкі зьбіралі і ў самы доўгі дзень года, таму яны назапасілі ўсю гойную моц Перуна-бацькі і Зямлі-матухны.

Некаторыя асьвяцілі ў царкве. Вось цяпер мы і дыхаем самай чароўнай парай – кветкавымі душамі, якія напоўняць нашы. Усё лета мы дыхалі водарам лугоў і лясоў, пылком кветак лугавых і з дрэў. Не злічыць, колькі жыцьцядайнага пылку ў нашай крыві. А зараз мы пачуем іхны шэпт. Яны павядуць размову, з камянямі, калі на іх пальем настой зёлак і кветак.

Слухай, што скажуць камяні, калі іх гойны настой будзе лашчыць. Для іх гэта найшчасьлівейшы час. А для нас -- часьцінка сакрэта боскага каханьня…якое лучыць душы зёлак, кветак і камянёў.

Ад цела свайго зараз цалкам адцурайся -- хай гартуюць яго. А душу расхіні, бо яна злучыцца з магутнымі душамі. Яны ўжо шэпчуць пра нешта. Ціха! Чуеш? што яны гавораць...

Выліваха глыбока ўдыхнуў, увабраў у грудзі горыч, і кроплі поту зьліліся ў танюткія ручайкі і пабеглі ўніз па целе, казычачы скуру. І зноў Выліваха спытаў:

-- А ці ёсьць сярод гэтых кветак папараць?

-- Можа, і ёсць. Можа, нават Князёўна папараці…

-- Як гэта? што за Князёўна?

-- Уладарніца чароўных кветак папараці.

-- Беларус, які перад тварам Сьмерці не толькі не палохаўся, а, надварот, закахаўся ў дзяўчыну ці ў жанчыну, -- адорваўся Богам Князёўнай папараці.

-- Князёўна папараці -- кветка мае сакрэт, якога людзі не ведаюць, а Сьмерць яго каму і адкрые, дык тут жа да сябе таго чалавека і возьме. Хавае Кашчавая сакрэт кветкі-чараўніцы.

-- А ты адкуль даведаўся?

-- Ад твайго бацькі.

-- У чым ён?

-- Кветка-чараўніца надзяляла абранца незвычайным зрокам. Мог ён

разгледзець у душы любога чалавека зародак каханьня і прывід сьмерці.

Князёўна папараці бараніла ад Сьмерці.

Стары лінуў на камяні, яны запыхкалі, зашапацелі. Старац казаў, а Лявону падалося, што камяні шэпчуць: «Так-х-так-х… ках-ханьне… ч-шаканьне…

Стары, адкінуў галаву, заплюшчыў вочы і прамаўляў ужо аднекуль з іншага свету:

-- Каханьне тое ўзносіць да чароўных зорак, ўзвышае чалавека да боскіх вяршынь, адольваючы зямныя страхі.

Князёўна дае ўладальніку разумець мову ідалаў.

І галоўнае Князёўна папараці робіць Боскага абраньніка ўладаром кулі.

--Якой? – спытаў Лявон.

-- Той, якая можа ягоны лёс вырашыць ці лёс ворага. Той, якая можа зьмяніць лёс народа.

Так што, можа, нехта з тутэйшых Сьмерць сустрэў і не спалохаўся, а закахаўся. Вось і далася тады кветка-чараўніца яму ў рукі. І падарыў ён тую кветку каханай, а яна занесла Боскі дарунак з зёлкамі, што назьбірала, у лазьню…

І тут Лявон прыгадаў бацькаў расказ, што калі Сьмерць бацьку да сябе забірала і да Ладзьдзі роспачы вяла, адбылося незвычайнае.

Сустрэлі яны вясковую прыгажуню. Сьмерць убачыла ў бацькавых вачах апошняе полымя каханьня, і такая зайздрасьць апаліла яе, такая нянавісьць да жыцьця й дзяўчыны, што яе белыя рэбры пад чорным балахонам імгненна разагрэліся, бы галінкі ў вогнішчы, абвугліліся, счарнелі.

Зачараваная бацькавым каханьнем, дзяўчына нырнула ў яго вочы, прытулілася да яго грудзей і жыцьцё ёй без каханага стала непатрэбным.

Сьмерць кінулася тады да бацькі, каб вырваць Князёўну папараці, але стрымалася, ведала, што кветку тую сілай не возьмеш. Засаромелася свайго чорнага выгляду.

Сьмерць роспачна загадала бацьку:

“-- Кветка...

Гервасій здзівіўся

-- Шыпшыну? Табе?

Смерць засмяялася:

-- Глядзі, Выліваха, пашкадуеш. Наўрад ці ты так трымаў бы сябе, каб ведаў, які падарунак я табе прызапасіла..”. (Ул. Караткевіч. Ладзьдзя роспачы).

А кветкай Лявонаў бацька адорыў вясковую прыгажуню.

Старац працягваў:

-- Ніхто і ніколі не бачыў, не сустракаў і не чуў пра таго чалавека, якому пашчасьціла знайсьці кветку папараці. І беларусы пачалі лічыць, што яна – з казкі. І кожны год сьвяткуючы ноч на Купалу і папараць-кветку шукаючы, быццам гульню гулялі.

Зноў Лявон лінуў вады на камяні, і яны адказалі стрэлам: «Так-х – так-х», гарачымі абдымкамі парай і шэптам: «Сак-хрэт…за-хфа-вфаць…п-фа-п-фа-раць…к-х-а-ха-ць»

Лявон спытаў:

-- А куды пасьля сьмерці бацькі Князёўна трапляе? Можа ды сыноў?

-- Можа...І гэты сакрэт ведаў твой бацька, але не пасьпеў мне сказаць.

-- Сядзелі моўчкі, думаючы аб лёсе Князёўны папараці. Падкідалі ў печ, слухаючы перашэпт камянёў і траваў.

Лявон спытаў:

-- А як даведацца, што годзе парыцца?

-- Зараз… Хадзем.

Яны выйшлі пад зоркі. Маладзенькі месяц назіраў за хаўрусьнікамі з-за хмаркі. Лявон глыбока ўдыхнуў:

-- Дыхаецца, бы крынічную вадзіцу п’еш!

-- Гэта-па першае.

-- А па другое? – перапытаў Лявон.

-- А чаго табе цяпер хочацца больш за ўсё?

-- Узьляцець.. ляцець, да зорак цягне…і вопратка не патрэбная і крылы адчуваю. Мне зоркі цяпер -- як родныя браты і сёстры.

-- Вось табе другая азнака. У табе зорная душа абудзілася.

-- Як зорная? А якія душы мы яшчэ маем? Я думаў толькі адну – чалавечую, што з Боскай знітавана…

-- Беларусы шмат душ маюць. Калі жарам нашы целы плавіла. Тады нашы кветкавыя душы абуджаліся, што з паганскімі багамі нас лучаць. Іх сваім каханьнем абуджалі з пары чароўныя зёлкі і камяні, зьліваючыся.

Калісьці беларусы былі кветкамі, семя якіх трапіла ад зорак. Нашы продкі-кветкі маглі хадзіць, лётаць і абарочвацца. Потым мы абярнуліся ў жывёл і набылі жывёльную душу. Пазьней нашы душы набылі крылы і палёт стаў сэнсам існаваньня для шмат каго. І гэта ўсё было дадзена нам, каб мы, стаўшы людзьмі, маглі выжыць у любых варунках. І ўсе заваёўнікі выбівалі і выпальвалі з беларусаў Богам дадзеныя душы.

-- А якія яны – люцкія душы? – Спытаў Лявон.

-- Ня ведаю. І, шчыра кажучы, ня ўпэўнены, што беларусы іх набудуць. Вось сяляне жывуць горш за скаціну. А паны, што шаблю ў гной на возе ўторкваюць, як гады на пузе перад магнатамі коўзаюцца, магнаты ж драпежнікамі адзін аднаму глоткі грызуць. Калі стомяцца, віно цэбрамі глыкчуць і дзевак гвалцяць. Ні ў кога людзкай душы не бачна.

Габрэі -- Богаабраны народ на зямлі. Іх Бог сорак год праз Майсея вадзіў па пустэльні, каб памер апошни габрэй з рабскай душою перад тым як увайсьці ў зямлю абетаваную. Беларусы – Богаабраны зорны народ. Нас Усявышні будзе сорак год насіць па касьмічнай пустэльне, каб, блукаючы паміж зорак, памёр апошні раб, апошні ідалапаклонец, і абудзіліся нашы касьмічныя душы і тады Бог заселіць беларусамі новую планету, бо на зямлі, нам відаць ня будзе месца…

-- Чаму?! Усклікнуў шакаваны Лявон.

Памятаеш, як у Новым запавеце сказана, што будзе другое Хрыстова Прышэсьце? І ўпадзе зорка Палын- Чорнабыльнік. На беларусаў яна трапіць… і смерцьцю атруціць ваду і зямлю, целы нашы і нашых дзетак…

А зараз што адчуваеш?

Лявон прыслухаўся да тахтаньня сэрца і адказаў:

-- Унутры бухкае ды ў такт вунь той зорачцы, што міргае, а яшчэ…-- Лявон зноў знерухомеў, -- чую быццам шэпт ад зорак ідзе, ці гэта лісьцё шапоча, а можа, трава, а можа, яны ўсе паміж сабой перашэптваюцца ціхенька, каб людзі не пачулі...

-- А я думаю, што нам зоркі нешта хочуць сказаць, але мы пакуль іх не разумеем, -- дадаў старац і падсумаваў:

-- Трэба нам яшчэ разок выпарыцца.

Яшчэ раз аддаўшыся гоману камянёў, ласкам гойнага жару і моцнаму дотыку бярвеньня, скочылі яны ў вялізарную бочку з ледзяной вадой. З яе куляй пераскочылі ў бочку з вадой цяплыні цела маці. Там для іх зямны час спыніўся. І толькі мігценьне зорак адлічвала зорны час.

Калі вярнуліся ў зямны час, старац спытаў:

-- Што адчуваеш, Лявон?

-- Як толькі на сьвет нарадзіўся! І, здаецца, разумею, пра што трава шапоча, пра што зоркі гавораць… Яны кажуць, як любяць адно аднаго і разам Бога; як цудоўна жыць!

Абмыліся. І тут Лявон зьдзівіўся:

-- Цела дыхае, быццам скуры няма! І душа дыхае, быццам цела няма! І яшчэ жару хоча…

Яны зноў залезьлі пад столь, прытуліліся да бярвеньняў, падкінулі ў печ, і жар ахінуў душу. Лявон прыслухаўся і павольна выдыхнуў:

-- А зараз хочацца нырнуць і плыць... у зорным сьвятле плыць!

-- Я ведаю. Хадзем.

Яны выйшлі да зорак. Раса, што пасерабрыла траву, укленьчыла Лявона. Ён далонямі набраў расы, абмыў твар, а потым лёг у траву.

-- Вось і плыві, -- сказаў старац, -- у гэтай расе -- сіла зямлі з сокаў траў і кветак і промні зорак, што жывуць у кожнай расінцы, як у доме – зоркавыя душы. Іх нарадзілі наша багіня ўрадлівасьці і Бог, які стварыў сусьвет. Зорныя душы – павадыры, што правядуць беларусаў да зорак.

Сіла зямлі не дасць зьбіць цябе з ног аніякім злыдням, а моц неба абудзіць у табе такую прагу палёту, што па жыцьці ніколі поўзаць не будзеш -- толькі лётаць. Раса гэтая колькі б ты ня піў, колькі б цябе ня чмурылі – цвярозым і бадзёрым захавае.

І Лявон даў нырца у срэбныя прамяні, і росная жывіца напойвалася яго целам покуль каціўся па траве. Скура гарэла. Трава пакідала парэзы, і праз іх скура піла расу – моц зямлі, гойнасьць травы і прыцягальнасьць зорак. Хмель зьнік. А на цёмны след на срэбранай траве ад Лявона накрыла нябачная цень ад чорнай постаці... Лявон як адчуў нешта, на ногі пружыністыя так ўскочыў, як да бойкі гатовы. Старац зіхацеў:

-- Вось і выпарыліся.

А Лявона расьпірала. Ён, узняўшы рукі да неба, крычаў:

-- Божа! Вялікі дзякуй табе за рай на зямлі! Калі мяне прыбярэш да сябе і будзеш доўга вагацца, куды зьмясьціць, дазволь пачакаць мне ў Пётравай парыльні!

І падумаў:

-- Калі пасьля патраплю ў пекла, любую спякоту вытрымаю. А калі – у рай… у Бібліі пра лазню нічога не сказана, а рай без парыльні для сапраўднага беларуса – недасканалы. Тады такую ж лазьню, як у Пятра, зраблю.

ФУТАРАЛ ЧАСУ

Лявон думаў, што каб падабрацца бліжэй да спадужніка, трэба было б набыць здольнасьці рабіцца нябачным і вандраваць у часе. Як жа гэта зрабіць?

І ўспомніў пра бабульчын сшытак. Пайшоў у бібліятэку. Праз расчыненыя вокны ўварваўся вецер і насіўся ўздоўж кніжных паліцаў, імкнучыся паразгортваць кнігі, выведаўшы іх тайну, а яны, цесна сьціснуўшы старонкі вокладкамі тэчак, як сьцісквае калені цнатлівая дзяўчына, шэптам адмаўлялі яму. Лявон насьцярожыўся, быццам у паветры быў той, хто хацеў выведаць таямніцы спадчыны Лявонавага роду. За акном грукнула, і за сьпінай рыпнула дзвярына. Лявон уздрыгануў, абярнуўся – на парозе стаяў Сакрат і лагодна ўсьміхаўся, прамаўляючы:

-- Вось і прыйшла арабінавая ноч. Сёньня ўся нечысьць папрэ наверх на свой сход абіраць завадатара. Калі абьяднаюцца вакол аднаго на зямлі, тады іх моц у сто разоў памножыцца.

Пярун ужо сьцебануў па іх, папярэдзіў, што ўсё бачыць і не дазволіць ім на зямлі хаўрус наладзіць.

І бачыш як Падвей на іх дзьме... І так пачынаецца кожны год.

За акном зноў грукнула, і вецер наваліўся на вокны. Лявон супакоіўся і спытаў:

-- І кожны раз яму ўдаецца загнаць іх назад?

-- Не. Аслаблі нашыя багі. Усё часьцей бяда прыходзіць на нашыя землі, -- адказаў мудрэц.

-- А можа, гэта справа рук чужынцаў? Нашая ж нечысьць вялікага зла не робіць. А чужынцам Пярун -- ня Бог.

-- Можа, і так, а можа, старыя багі нам так помсьцяць і пра сябе нагадваюць, бо забывацца пра іх пачалі -- не тое, што нашыя продкі. Жывем кожны сам па сабе…

Селі.

-- Што ж бабуля падкажа,-- мармытаў Лявон, гартаючы яе сшытак. Да яго на калені ўскочыў чорны з белымі вусікамі каток, уладкаваўся і таксама глядзеў на старонкі, быццам чытаў.

Каток стаў заднімі лапкамі на Лявонавы калені, абняў яго за шыю, як той дзіцёнак, і пачаў лізаць шчокі і вусны. Лявон чмокнуў яго і ў роспачы, спытаў:

-- Што ж рабіць, каб навучыцца нябачным быць і ў будучыню трапіць? Так… Так… Як нябачным стаць напісана, а вось у будучыню як трапіць ні слова, ні поўслова.

Сакрат падышоў да вялізарнай басэтлі ў куце бібліятэкі:

-- Калі табе бабульчына спадчына не падыходзіць, вось табе бацькава. Станеш у футарал басэтлі і ўявіш мэлёдыю спыненага часу, куды хочаш трапіць, і футарал перанясе цябе туды.

-- Адкуль чароўны футарал?

Спытаў Лявон.

-- Твой бацька больш за ўсе на сьвеце, любіў майстраваць скрыпкі. Марыў зрабіць такую, каб яна чаравала каханую. Урэшце твой бацька зрабіў, але ня скрыпку -- басэтлю. І футарал для яе зрабіў. Калі граў жалобнае -- неба плакала сітнічкам, граў сьмешнае -- сьмяялася нават сонейка. Калі басэтля грала задуменнае, жалобнае ці скрушнае -- аціхалі птушкі, зьвяры і вецер. Калі граў, размаўляючы з басэтляй -- у прыродзе ўсё гаманіла і людзі дамаўляліся.

Басэтля пераўтварала ўсё навокал, ўладарыла жывым.

Але нядоўга чаравала басэтля. Яе аднойчы слухаў хлопец, які пакахаў дзяўчыну. Яе аддалі замуж за іншага і яны зьехалі кудысьці вельмі далёка. Ён, слухаючы басэтлю, трапіў да яе. Што та там крывавае адбылося. Пасьля вяртаньня хлопец памёр. Пасьля гэтага больш ніхто ня чуў басэтлю. Яна зьнікла з з зычыненай шафы. А замок не кранутым, зачыненым застаўся. Толькі Бог мог так узяць, ці чорт. А футарал застаўся.

Думалі на Хапуна, але ўсе казалі, што Хапун кляўся перад нашымі багамі, што не крануў тую басэтлю. Не, ня чорт браў. Чорт той бы і футарал прыхапіў. А Ўсявышні па-Боску падзяліў. Вось гэты футарал у спадчыну табе і дастаўся, і атрымліваецца, што не толькі ад бацькі... А душа, здольная сьпяваць мелодыі спыненага часу, табе дакладна бацька перадаў.

-- А адкуль даведаліся, што футарал ловіць час у пастку? – спытаў Лявон.

-- Ня проста ловіць, а злучае чалавека і яго спынены час. Робіць яго ўладаром часу.

Твой бацька некалькі раз спрабаваў. Казкі, якія ён табе, маленькаму расказваў, былі аповедамі з тых падарожжаў. Відаць нейкая чараўнічасьць ад тых казак у тваёй душы ўзьнікла.

А калі бацька стаў стары, нямоглы. Пры мне стаў у футарал, разьвітаўся і больш яго не бачылі.

-- Дык яго ж хавалі…

-- Пустую труну хавалі. Пра гэта толькі я і твая маці ведалі. Людзям сказалі, што яго ў бітве так зьнявечылі, што глядзець страшна…

Так што ў спадчыну табе бацька акрамя дома і зямлі пакінуў чароўны футарал, які можа цябе куды заўгодна па часе даставіць, а можа нават і да яго…

Лявон спрабаваў уявіць, як гэта можа быць і ня змог. “

Аж галава забалела ад пытаньняў і галоўнае задаў:

-- А як узгадаць мэлёдыю спыненага часу, калі там не бываў і тых песень не чуў?

-- Душа сама прасьпявае. – Адказаў Сакрат і уважліва ўгледзеўся за Лявонаву сьпіну.

Той азірнуўся і тут жа адскочыў ад дзіўнай істоты. У куце стаяў маленькі празрысты чалавечак зь ледзь відочнымі рожкамі на лобе. Праз яго цела бачыліся кнігі, сьцяна. Чалавечак стаяў пануры і цёр вочы, як гэта робяць дзеці, калі саромеюцца сваіх сьлёз.

РОСПАЧ БАГОЎ

-- Хіхатун! Што ты тут робіш?! Скуль зьявіўся?-- спытаў стары.

-- Мы багі заўжды побач з вамі. І покуль вы памятаеце пра нас, мы не зьўляемся, сілкуючыся вашай верай, даючы вам недзею. Калі пачынаецца беспамяцтва, мы прыходзім. А зараз усё пераблыталася. Вашы нашчадкі пра нас забыліся. Да таго ж да нас зьявілася нейкая істота з вашага сьвету. І жыве адначасова і ў нас, і з вамі.

-- Вось я і прыйшоў прасіць дапамогі. – адказаў чалавечак, сьціпла пераступаючы на месцы. Толькі ты, Лявон можаш дапамагчы…

-- Апытвайся, Лявон, -- сказаў стары. -- Гэта наш беларускі бог сьмеху Хіхатун, а гэта...

-- Ведаю яго. – сказаў Хіхатун. -- Пакуль твой бацька, Лявон, з сябрамі свае жарты ладзіў, дык была ў мяне праца па душы, як селяніну на сваёй зямлі. Ох, колькі нарагатаўся я дзякуючы твайму бацьку! А смех ды рогат для мяне, як для вас ежа і пітво!

Асабліва цяжка мне прыйшлося, калі ён з сябрамі скрынку з каштоўнасьцямі быццам з неба падкінуў на замкавы двор. А на скрынцы напісалі, што ўсё гэта дасылае сьвяты Юры таму, хто не парушыў ніводнай Божай запаведзі.

Лявон успомніў спрэчкі, што пачаліся ў мястэчку паміж заможнымі гаспадарамі зямлі, людей і царквы. Усміхнуўся. Стары лагодна сказаў:

-- Давайце прысядзем, бо ў нагах праўды няма.

Селі, а чалавечак стаў за плячыма ў старога, усхліпнуў, пацёр вочы і сказаў:

-- Тады над скрынкай счапіліся ўсе -- і замкавыя вялікія людзі, і касьцельныя, і людзі царквы. Кожны даводзіў, што гэта -- яму, а таму іншых усіх выкрываў і пляжыў. То ж бо рогату было! І за сьпінай у кожнага “сьвятошы” мне пастаяць давялося і парагатаць! Дык пасьля тых падзеяў я доўга адпачываў -- так ад сьмеху балелі, і жывот, і шчокі! Во даў тады мне твой бацька, Лявон, працы! Сапраўдным богам пачуваўся!

Чалавечак зноў спахмурнеў і замоўк. А стары патлумачыў:

-- Хіхатун заўжды ведае, у каго здарыцца благое. І тады стаіць за сьпінай у таго чалавека і хіхікае. Але ён ні Сьмерці не кліча, ні шкоды вялікай не робіць. Ён заўсёды за плячыма ў тых хіхікае, хто дурны крыху ці зашмат сам сабе наўме. У каго гонару залішне, як на цуцыку блох, ці хто ўладаю разбэшчаны.

-- Так! -- Падхапіў Хіхатун, танчачы паміж Лявонам і старым. -- Я і другі выпадак навечна запомніў. Калі ты, Лявон, з сябрамі чортаву вопратку напяўшы, некалькі слуг святошаў і паноў у лесе спаймалі, ды, зьбіраючыся тых засмажыць, распавялі, што ідзеце ў мястэчка па грэшнікаў, што крыжамі маскіруюцца і золатам ад грахоў адкупляюцца. А потым укусілі аднаго і абурыліся нясмачным мясам служак грэшнікаў... Адпусьцілі і гучна крычалі, што гаспадары на добрых харчах будуць смачнейшыя... Слугі шпарка дамоў прыбеглі і ўсё расказалі. Пахапалі мясцовыя ўладары, што пад руку трапіла і наўцёкі. Поп дык той з прыхажанкі саскочыў і, голай сракай замест свечак праменячы, па царкве бег, потым праз хмызьняк... рэчку... Гальлё і крапіва так яго тырчак адсьцябалі, што доўга потым грашыць ня мог!

Лявон зіхацеў:

-- Слаўна мы тады пагулялі! Усе дзеўкі раскрыліся кветкамі! Асабліва дочкі грэшнікаў бацькоўскі грэх з хлопцамі замольвалі шчырымі пацалункамі – першы праз сапраўднае шчасьце прайшлі...

Хіхатун апынуўся за плячыма ў Лявона:

-- А зараз -- бяда, хлопцы! Істота, што зьявілася паміж намі багамі і не Бог і не чалавек. Не Ідал і не чорт.

Людзі на яго моляцца. Ад яго чакаюць ласкі, грошай, ладу і спакою. Нават каханьня ад яго чакаюць. А ён сеіць вакол сябе зайздрасьць. Сьмерць з-за яго сьпіны зыркае... Людзі дурэюць. Гарэлку глыкчуць. Працаваць не хочуць. Чакаюць, што ён ім усё дасьць

З-за яго людзі пра нас – багоў забыліся. І мы сілу сваю страцілі. Што для іх не робім, а людзі ўсё яму прыпісваюць…

-- А чаму ты, Хіхатун, менавіта да нас прыйшоў? -- перапытаў Лявон.

-- Зьвярнуўся да Марні. Яна звычайна перасьледуе тых, хто ўчыніў нейкае зладзейства, і прымае выгляд таго чалавека, якога перасьледуе. Дык яна кажа, што ледзьві не звар'яцела з-за яго. Ёй ніяк не ўдавалася цалкам прыняць выгляд той істоты. Колькі на яго ні палявала, нічога не атрымалася. Марня перасьледуе злачынцаў і пасля іх сьмерці, не дае ім ды іх родзічам спакою, аж пакуль яны не адкрыюць народу злачынствы нябожчыка. А тут пачала ягоных родзічаў шукаць, дык усё дарогі да Сьмерці вядуць. Паспрабавала Марня перад Кашчавай у ягоным выглядзе з'явіцца, дык тая лашчыць Марню пачала і цалаваць, як сынка! Цьфу! Брыдоцьце! Пасьля гэтага Марня кінула паляваньне. Кажа, бязрод нейкі, а злачынстваў столькі нарабіў, што і кары патрэбнай на яго няма.

Асабліва пакутуе ўся наша эліта -- нечысьць. Чорт -- дык якімі толькі чарцякамі не абкладаў тую істоту! Тлусты Цмок і той разварушыўся і да мяне запоўз, каб я і за яго папрасіў. І жалезная баба і злыдні – усе цябе прасілі. Бо мы хоць шкоду робім, але ж да сьмерці не даводзім, мы не зьдзекуемся з людзей, бо ўсе ж мы -- тутэйшыя... А праз гэтага хрыпатага зь дзіркай у галаве і роду невядомага на нас людзі усе беды сьпісваюць. А мы з-за гэтага прыхадня сваю сілу страцілі і такое адчуваньне, што паміраем. Час для нас быццам спыніўся!

Марня паслала мяне да Купальскага дзядка, а той і расказаў пра цябе, Лявон.

-- Што расказаў?

-- Сказаў дзядок, што не даваў табе папараць-кветку, што кветкі, якімі ён, Купальскі дзядок, адорвае, не маюць той моцы, што ты маеш. Ён сказаў, што ты Князёўнай папараці валодаеш, яна табе слугуе, а ён такой кветкі нават не бачыў.

-- І што з гэтага?

-- Ты можаш усё наладзіць. А я хачу табе дапамагчы, каб зноў усё было, як было. Каб мяне ніхто не штурхаў і не кідаў. Каб праца ў нашых багоў была. І каб людзі паміралі не ад жахлівай Сьмерці, а ад рогату!

Разьбярыся ты, Лявон, што там да чаго, ды навядзі парадак. Гэта не толькі маё жаданьне: і Лады й Дзявоі. А Лёля казала, што калі ты пазбавіш нас ад вырадка, тады каханьне тваё набудзе бязмежную моц, бо твая душа зможа ўзнаўляць каханьне беларусаў, якіх заўчасна прыбрала Сьмерць, і перадаваць гэтае каханьне тым, каго выратуеш.

-- А чаму багі самі не прыйшлі?

-- Яны побач. Ахоўваюць нашу сустрэчу, нават пад зямлёй. Аб ёй ніхто не мусіць ведаць, і каб ніхто не перашкодзіў. Нават нячысьцікі адмовіліся свайго прэзыдэнта абіраць, і Пяруном памірыліся. Бачыш, як усё аціхла…

І ўсе вырашылі, што я, Хіхатун, табе больш за ўсіх дапамагу, калі побач буду. А на шчасьце і посьпех я за вашымі плячыма паплакаў.

ЛЯВОНАЎ СОН ПРА ЗОРНЫЯ ДУШЫ БЕЛАРУСАЎ

У будучыню вырашылі скіравацца ўтрох. Госьці даўно пайшлі дамоў. Перад тым, як зайсьці ў футарал Лявон аддаў усе распараджэньні на той час, покуль яго не будзе, і з надзеяй сказаў:

-- Можа там бацьку сустрэну…

-- А можа кулю! – адказаў стары.

-- Толькі б не дулю… -- ўточыў Хіхатун.

Праз вакно Лявон агледзеў свой двор. Зірнуў на верхаліны ялін, што плотам аддзялялі яго зямлю ад уладаньняў дружбака Вайжбуна. Над верхалінамі ўздымаўся дым, якога ні разу Лявон адтуль не бачыў. Хваляваньне стрымлівала падарожжа – ці не здарылася што з сябрам? Пачуў стрэлы, воклічы, лямант.

Памкнуўся да дзвярэй, каб з ганка, паглядзець: можа скача хто з весткай, як у пакой заскочылі незнаёмыя людзі. Лявон абурана крыкнуў, але стрэл у столь заглушыў яго крык. Удар у грудзі зьбіў на падлогу. На яго навалілася некалькі чалавек, прыціснулі да падлогі, дыхнулі водырам кіслай капусты з цыбуляй, рукі зьвязалі, потым паднялі і пасадзілі ў крэсла. Побач пасадзілі зьвязанага старога і толькі Хіхатун ціхенька стаяў у кутку ля футарала басэтлі і цікаваў. Бачыў як за Лявонавай і дзедавай сьпінамі сталі гатовыя да гвалту ўзброеныя людзі.

Да Лявона падыйшоў шляхецкага выгляду чалавек, засунуў у похвы шаблю і, прыціснуўшы руку да сэрца, ветліва сказаў:

-- Прашу прабачэньня, васпане! Даруйце мне гвалт, але інакш не мог выканаць загад. – Сказаўшы, сеў.

-- Што хочаце? – Узвіўся Лявон з крэсла, але некалькі чалавек ззаду наваліліся на плечы і ўціснулі ў крэсла.

-- Каб ноч дома пабыў.

-- Чаму?

-- Ня ведаю. Толькі загад такі, каб Вас да раніцы дома затрымаць, а ўсіх, хто да Вас прыйдзе, прапускаць і нікога не выпускаць.

-- Чый загад? – Усклікнуў Лявон і падумаў пра Кашчавую, што можа такім чынам нанесла першы ўдар у гульні ў рускую рулетку.

-- Загад Радзівіла Пане каханку.

-- Зусім звар’яцеў мечнік! А да ветру дазволіў выпускаць?

-- Выбачайце, васпане, дазволена, але, калі да ветру пойдзеце і зьбяжыце, тады мне не будзе праз што да ветру хадзіць – адсекчы абяцаў. Таму да ветру я вас зьвязаным вадзіць буду і сам штаны здымаць…

-- Можа і сраку падціраць?!

-- Так! Толькі каб да раніцы са двара ні нагой!

Лявон зарагатаў. Потым усталявалася цішыня.

З двара даляцеў тупат каня. Вершнік шпарка забег на ганак, загрукаталі дзверы:

-- Вашмосць Выліваха! Адчыніце! Бяда!

Радзівілаў паслугач жэстам указаў хаўрусьнікам стаць за дзьверы, і калі тыя сталі, адчыніў дзверы.

Госьць шпарка ўвайшоў і яго скруцілі, звязалі рукі і пасадзілі за стол.

Лявон пазнаў Вайжбунавага і крыкнуў:

-- Што з гаспадаром?

-- Цяжка паранены – у непрытомнасьці, дай Бог каб выжыў. Радзівіл напаў, дачку яго паланіў і павез немаведама куды. Пане Каханку некалькі разоў Вайжбуна ўгаворваў аддаць за яго дачку. Грошы абяцаў, зямлю. Той не пагаджаўся. А дачка проста ў вочы Радзівіла цьвеліла сваім гонарам. Той раззлаваўся і вайсковую атаку наладзіў. Дзяўчыну Радзівіл кудысьці схаваў і пэўны, што за ноч угаворыць пакахаць яго. Вайжбун прасіў цябе на дапамогу паклікаць, бо толькі на цябе спадзеў, што людзей збярэш, пагоню наладзіш, дачку адаб’еш і вернеш.

-- Дык вось чаму да раніцы арышт… -- раздумліва сказаў Лявон. -- Усё прадумаў магнат… а можа яго хто і падштурхнуў, каб менавіта зараз… І Лявон зноў падумаў пра Кашчавую.

Толькі часам і воляй яму не авалодаць, а тым больш каханьнем…

Уточыўся Радзівілаўскі слуга:

-- Вас стрымаць загадаў так, каб ніводнай драпіны не атрымалі. Не хацеў з Вамі разладу. І загадаў ад яго імя прабачэньня прасіць і абяцаньне перадаваць, што калі ўсё ўладзіцца, за гэтую пакутлівую ноч Вам сотню салодкіх падорыць з пітвом, ежаю і дзяўчаткамі на любы густ – сотню райскіх ночак…

Зноў запанавала цішыня. Кожны думаў пра сваё. Лявона бянтэжылі захопнікі, што ніяк не мог засяродзіцца, каб даць рады сваім думкам. Толькі адно дзівіла: звычайна сумаваў па сыне, якога аддаў на дзядзькаваньне і па дачушцы, якая зранку паехала на ярмарку, каб заначаваць у цётухны ў мястэчку. А зараз была адна радасьць, што іх няма дома…

-- Добра. – Сказаў Лявон. Зьвязаныя мы нікуды не зьбяжым. Пакіньце нас у пакоі адных. Трэба крыху адпачыць ад валтузьні.

Захопнікі выйшлі. Сьцямнела. Лявон вагаўся. Што рабіць. Дружбакову дачку вызваляць, ці тысячы невядомых беларусачак? Думаў: “Куды ў цемры паскачаш, калі сьлядоў не відаць? Каго за ноч з пасьцелі на каня пасадзіш, калі сапраўдны шляхціч толькі да палудня працьвяразее, а шарачковы --супраць Радзівіла не пойдзе… Вырашыў, што да раніцы лепей у будучыню трапіць, у рускую рулетку выйграць, вярнуцца і Вайжбунаўну адшукаць і вызваліць. Усё роўна ад гэтых гвалтаўнікоў да раніцы не ўцячэш. Відаць і цяпер у шчыліны цікуюць і пад вокнамі стаяць. Бо ведаюць, што калі не ўпільнуюць, Радзівіл іх закатуе.

Лявон гукнуў Радзівілаўца. Той увайшоў і пачціва схіліў галаву. Лявон загадаў:

-- Запалі нам сьвечкі, прынясі віна, і сабе захапі бутэльку.

Праз некалькі хвілін Лявон і стары звязанымі наперадзе рукамі падносілі кілішкі да рота і пілі за здароўе Вайжбуна і яго дачкі.

Калі выпілі некалькі бутэлек, Лявон папрасіў пакінуць іх адных і распарадзіўся даць віна астатнім захопнікам. Пры гэтым гукнуў: “Хай ведае Пане каханку, як мае слугі жывуць!”

Радзівілавец выйшаў і Лявон позіркам паказаў старому на футарал басэтлі. Той кіўнуў. Лявон сказаў Вайжбунаваму слузе: “Калі мы зьнікнем, а цябе спытаюць куды мы дзеліся, скажаш, што ўзьніклі анёлы, падхапілі нас пад пахі і панесьлі ў неба проста праз столь”. Слуга кіўнуў. Лявон дзьмухнуў на сьвечкі, і ў поўнай цемры, разам з Хіхатуном і старым зайшоў у футарал. І цемра разам з цішынёй паглынулі іх, і песьня з Лявонавай мары пра будучыню загучала, пра купальскую ноч…

Праз імгненьні забыцьця Лявон -- у лесе. Побач сяброўка. У гушчары пад ялінамі шукаюць кветку-папараці. Потым скакалі праз вогнішча, варажылі і зноў шукалі. А знаходзілі... пяшчоту рук ды поцяг.

А як жа хацелася убачыць чароўную кветку! Асьцярожна хадзілі ў зарасьніках папараці, укленчвалі, разглядваючы пад ёй мох:

-- Можна знайсьці папараць-кветку і з ёю скарбы, а калі ляжаць усю ноч у папараці, можна ўведаць усё, што на сьвеце робіцца.

Казаў Лявон і глядзеў у сяброўчыны вочы, радуючыся, што яе вабяць клады, схаваныя ў яго вачах. А яна адказвала:

-- Нячыстая сіла адводзіць вочы, палохае рознымі жахамі. Часцей за ўсё -- хто пайшоў у лес па чароўную кветку, памірае ад страху. Табе ня страшна?

Лявон узяў яе руку ў свае далоні, супакойваючы:

-- Хто папаратны цвет мае, той усё ведае..., будзе ведаць, што худоба гаворыць... і можа ведзьмаю стаць. Каб пабачыць тую папараць, трэба пайсьці ў карчы, -- там яна цьвіце; сесьці, каля сябе абвесьці кола рукамі. Ну, а як сядзіш, дажыдаешся, каб зацьвіла папараць, -- то трэба не баяцца нічога, бо палохалы ўсялякія будуць: прыйдзе жаба з возам, з фураю саломы, будзе тую салому паліць, на цябе кідаць, але баяцца не трэба, бо салома таго кола не пераляціць.

А я не баюся палохаў. За цябе баюся, каб ты ведзьмы не спужалася. Каб тыя скарбы, што твае вочы хаваюць жабы сваімі вагнямі не выпалілі, чэрці ня скралі.

Яна прыціснулася да Лявона, калоцячыся ўсім целам, і папрасіла:

-- Пайшлі дамоў, мне страшна! Не палохаў баюся… страшна, што цябе ведзьма прычаруе і ў палюбоўнікі забя

Яны паціху крочылі і расказвалі:

-- У бабульчыным сшытку запісана, што на папараць сыходзіць і ўспыхвае яркім цьветам Перуноў агонь. Гэта і ёсьць папараць-кветка.

-- У купальскую ноч выходзяць на паверхню зачараваныя скарбы, як чырвоныя ці сінія агні - гледзячы з чаго той скарб: з золата ці з срэбра. Вось бы знайсьці!

-- Іх вартуе нячыстая сіла і рознымі прывідамі палохае адважнікаў, якія рызыкуюць падступіцца да іх.

Каля дому сяброўка мацней прыціснулася да Лявона і ён прапанаваў:

-- Ты уначы сасьніш страшнае, напалохаешся і захварэеш, дык лепей не спаць. Пайшлі да мяне, будзем казкі баяць.

Рэшту ночы яны правялі ў пуні на сене. Маці, зачыніўшы за імі дзьверы, пажадала «дабранач» і дадала:

-- Глядзіце мне, не балуйцеся...

Яны ляжалі на кажуху і трымаліся за рукі. Воўна казытала скуру. Водар купальскай ночы і страхі вярэдзілі душы. У Лявонавай галаве бухкала, шалёна віравалі рэшткі расказаў старэйшых хлопцаў пра таямніцы першага спатканьня, а вусны прамаўлялі іншае:

-- Папараць-кветка пранікае ў душу і квітнее там. І пацалункі таго чалавека робяцца пялёсткамі папараці, а пяшчота рук прыжыўляе тыя пялёсткі, і зь іх утвараецца чароўная нябачная кашуля, што бароніць каханьне і выпраменьвае боскае пачуцьцё. Да такога чалавека цягнецца ўсё жывое.

-- Бабуля казала, што папараць-кветку можа знайсьці чалавек чысьціні крынічнай вады, а я - грэшніца. У царкву рэдка хаджу і вось з табою голая...

-- Дык то ж купальская ноч! Сам Бог дазваляе!

-- Які Бог?

-- Пярун!

-- А я другога Бога баюся, пра якога ў царкве святар кажа, што толькі яго трэба любіць болей за ўсіх, а я болей за ўсіх кахаю... цябе!-- Дзяўчына ўздыхнула і дадала:

-- Вось таму і грэшніца.

Яны памаўчалі. Лявон прапанаваў:

-- Думай пра нашых Багоў. Для іх ты ня грэшніца.

І зноў цішыня. Яна вагалася і зноў загаварыла пра папараць:

-- Калі нашы продкі навучыліся кахаць, яны здагадаліся, што папараць-кветка дазваляе знайсьці абраньніцу лёсу і мацуе каханьне.

Зноў прыціхлі ў асалодзе ласкаў воўны і лучнасьці.

-- Сёньня ўсё можна! – Сказаў Лявон.

Ягоная рука выпадкова дакранулася да яе нагі. Дзяўчына ўздрыгнула ўсім целам, пасунулася бліжэй да яго так, што яе нага апынулася на іх сьціснутых далонях. Яе доўгі ўздых абудзіў у яго галаве чароўнага каваля, які пачаў біць молатам з пухавіка па скронях.

Кожны ўдар абдаваў цела жарам, як пара з пячы ў лазьні, і толькі далонь халадзіла пяшчотная аксамітная рука сяброўкі.

-- Ты зьмерзла?! -- здзівіўся Лявон.

-- Ад страху! -- дрыготкім голасам адказала дзяўчына.

І тут жа прыўзьнялася і пацягнулася па вопратку праз яго. Грудзьмі ўперлася ў гарачае і пругкае, жар імгненна палыхнуў па грудзях, і яна застыла.

Потым яе далонь сама асьцярожна легла побач з пругкім і гарачым і ціхенька, быццам баючыся абпячыся, дакранулася... Па пальцах ударылі пульсуючыя заклікі яна сьціснула іх, імкнучыся авалодаць іх моцаю, увабраць яе ў далонь, а потым падпарадкавацца іх рытму.

Лявон ад дотыку мяккага і пяшчотнага, ня змог стрымаць таго, што рвалася зь яго. Салодкая сутарга скруціла цела, знутры вырваўся боль, пакінуўшы душы слодыч і срэбраныя кроплі арасілі яе грудзі, апалі на яго ногі, воўну. Іх разам з пуняй ўцягваў у сябе, круціў зорны вір чароўнага неба, уладаром якога гэтай ноччу быў Іван Купала.

Абодва поўніліся сорамам, пяшчотай і палёгкай. Яна дакранулася да яго вуснаў сваімі і так прашаптала:

-- Як мне хораша с табою, я такая шчасьлівая!

-- Ляцець бы так вечна! -- Адказаў Лявон.

Зямная цяга саступіла іх узаемнаму поцягу, і Лявон прашаптаў:

-- А можа, зоркі і ёсць тое срэбра, што выйшла з-пад зямлі ў купальскую ноч і Бог Хапун узьнес яго на неба, а Пярун асьвяціў? І мы дарэмна шукаем клады… Відаць, трэба жыць, узьняўшы галаву да неба, і тады не толькі клады зямныя і з нябёсаў набудзеш, але і зорку лёсавызначальную…

– А можа нешта не тое робіцца на нашай зямлі, і чароўныя кветкі-папараці пакінулі нас і там цвітуць, а для нас бачны зоркамі…

-- Чаму пакінулі?

-- Яны, відаць, лічаць, што мы не здольныя зьберагчы іх…

-- Эх! Даляцець бы да зорак ды спытацца, чаму ім дрэнна...

-- А калі б я даляцеў, сабраў бы табе букет зорнай папараці!

-- А як даляціш? Крылаў жа няма...

-- Можна даляцець! Чуў я пра нашага зямляка, які стварыў такую кулю – ракету! Даляцеў бы, сабраў табе кветак, каб у вачах тваіх іх кожнае імгненьне зорачкамі шчасьця бачыць!

Лявон пільна паглядзеў на сяброўку, потым на зоркі і раптам сам, дзівуючыся свайму адкрыцьцю сказаў:

-- Відаць, зоркі -- гэта душы беларусаў, якія не змаглі зберагчы любоў на зямлі, ці сваіх каханых. Вось і ўзьляцелі на неба і адтуль праменяць каханьне. Ты паглядзі на неба, колькі закаханых душ! -– усё абсыпана! Беларусы, відаць, самыя закаханыя людзі... І самыя няшчасныя, бо каханьню няўтульна на нашай зямлі, яно пакідае нас і жыве ў небе.

-- Каб гэта ўзяць ды вярнуць усё зорнае каханьне беларусаў на зямлю! Сапраўдны рай у краіне настаў бы! Кветнік каханьня.

-- А давай пашукаем паміж зорак месца для нашых душ!

-- Давай...

Яны ўглядзеліся ў зорнае неба. Іх позіркі, быццам крыламі, пераносілі іх з зоркі на зорку, нібы пчолак, -- з кветкі на кветку. Урэшце яны заляцелі ў чароўны сон -- брата каханьня.

Зоркі абярнуліся кветкамі. Бязмежны луг кветак - закаханых душаў прыняў іх мяккім дываном, і ўладарны голас аднекуль прарочыў:

“...памнажаючы памножу семя ваша, як зоркi нябесныя, i ўсю зямлю гэтую, пра якую Я сказаў, дам семенi вашаму, i будуць валодаць ёю вечна”.

Абудзіў Лявона дзявочы голасочак-званочак:

-- О, Божачка! Які ж ты цуд стварыў! У кроплі расы сапраўднага беларуса пасадзіў! Барані яго, Божа, не дай гэтаму цуду зьнікнуць! А мне яго ніколі не забыць!

Лявон адкрыў вочы і падскочыў. Перад ім стаяла прыгажуня-прывід, якая ўпершыню зьявілася перад ім, калі Кашчавая прапанавала згуляць у рускую рулетку. Ён асьцярожна, каб не напалохаць, працягнуў да яе руку, памацаў валасы – спраўджваючы ці не сон. Упэўніўся – сапраўдная.

Яна сарамліва вочы долу апусьціла, а зь іх -- прамяні, а па іх хлопчык на азадачку сьлізгануў яму пад ногі. Узьняў рукі ўгору і кажа: «Тата! Тата! Уздымі! – хачу вунь тую!

Лявон працягнуў рукі хлопчыку і зірнуў уверх, а там сапраўды на блакіце неба зорка.

А дзяўчына вачыма прабегла з хлопчыка да зоркі паўз Лявонаў твар і позіркам ўзьнесла хлопчыка вышэй той зоркі. Толькі сьмех званочкам адтуль даляцеў і аціх.

Лявон агледзеўся. Вакол дрэвы. Каля лаўкі -- футарал ад басэтлі. Удалечыні – стары ходзіць паміж дрэвамі.

-- Дзе мы? -- Спытаў у дзяўчыны.

-- Пад Варшавай.

-- А ты мясцовая?

-- Не. Я з Беларусі. Клічуць мяне Настачка. Маці памерла, бацька зьнік, і ўсе кажуць, што яго слугі прэзыдэнскія забілі. Мяне бацькоўскія сябры забралі да сябе. Тут я звычайна зранку малюю расу. У кожнай кропельцы ёсць сонейка і божая кароўка, чароўнае казачнае вока і возера ў лясной глушы, зямная куля і мой дом на ёй.

Лявон угледзеўся ў расінкі і ў тон дзяўчыне сказаў:

-- А я бачу сьлёзы смалістай сасны і кроплі бярозавага соку -- "капеж" вясны. Павуцінку, як лёсу сьцяжынку, над якой ляціць празрыстым матыльком нечая душа.

-- А я часьцей за ўсё ў расе і дом свой бачу і бацьку, які глядзіць праз вакно. А тут раптам Вы… Я спачатку Вас у росных кульках убачыла, а потым ужо так…

Дзівачка шчырым беларусам захапілася, душа да воблакаў птушкаю ўзьляцела, сэрца закалацілася так, што зямля пад нагамі скаланулася, нібы ад землятрусу -- так прыходзіць сапраўднае каханьне да беларусаў.

Калісьці жарсьцю, як сілкамі, Выліваха імкнуўся ўтрымаць каханьне, зрабіць яго сваёй уласнасьцю. Але цяпер дявочая цнатлівасьць стала найвышэйшай каштоўнасьцю для Лявона.

СКАНЭР

Праз некалькі дзён Настачка ведала пра Лявона ўсё. Аднойчы ўзяла яго руку, асьцярожна замацавала на ёй бранзалет з гадзіньнікам і патлумачыла:

-- У ім партатыўны кампутар са сканэрам -- ён уштукаваны ў гадзіннік. Сканэр можа ў мазгах ідалаў чытаць.

-- Адкуль гэта? – зьдзівіўся Лявон.

-- Нашы хлопцы з Беларусі, што тут жывуць, зрабілі. Калі даведаліся пра цябе, вырашылі падарыць.

Лявон зьбіраўся ў загадкавую краіну і слухаў парады Сакрата:

-- Памятай, Лявон, што змагацца ты можаш толькі словамі і пачуцьцямі. Больш ніякай зброі табе ня дадзена ў будучыні. Ды яшчэ вера Богу.

Настачка дадала:

-- А Бог ёсьць любоў. Памятай, Лявон, што ты ў мяне адзіны. І калі стане цяжка, узгадай мае словы.