Еўрапейскія гісторыі
Апавяданні
Вашко Лявон
Паваленае дрэва
Каб не бура ў галаве, хто ведае, што сталася б з Варкай Родзькаю, адзінай дачкою жвавага краўца Гаўрыла — чалавека з зялёным шклом у твары. Зрэшты, спачатку, калі на ягоным твары шчасце яшчэ не ўшклянела, а было замутнёнае ў вачах радасцю, Гаўрыла заглядаўся на дачку цёплай прозеленню. Гэта пасля ўжо ягоныя вочы загуслі і сталіся звінюшчым біткім шклом. Акурат у часе Варкавае буры тое нарабілася.
Як было дзяўчыне семнаццаць гадоў, дужы вецер, што ўсхадзіўся ў Варцы, вывараціў ейнае дрэва. Дрэва было яшчэ маладое ды гнуткае, але чамусьці таго дня, калі ўюшыўся вятруга, яно здубенілася, выпрасталася і не схацела хіліцца. Гэтак во і атрымалася вывараць.
Гаўрыла Родзька адразу ж заўважыў, калі ў Варцы безгалоўе ашалела: летняга надвячорка яна здзела з сябе спадніцу пасярод двара, парвала яе на шматкі і стала падпальваць запалкамі. Гаўрыла ўмомант учарнеў і пагас; ягоныя маленькія губы міжволі заварушыліся — нешта, напэўна, хацелі сказаць або казалі, ды ён не заўважаў аніякія словы. Адно ўбачыў сваю тугу і скляў самога сябе. Ён угаворамі завёў у хату Варку, выпрасіў, каб тая апранулася, стаў яе суцяшаць і распавёў пра бураломіну ў душы.
— Варачка, ты не хвалюйся,— гаротна прамовіў ён да дзяўчыны. — Я табе зараз усё растлумачу. У кожным чалавеку расце дрэва. І вось калі яно ссохне, дык і чалавека не стае. А ў цябе дрэва проста пахілілася на бок. І хай сабе. Няхай яно ляжыць ды адпачывае — карэнне ж збольшага цэлае. Ты, галоўнае, спадніцы на сабе не дзяры, і ўсе добра будзе, дачушка…
Ён падхапіўся і выбег з хаты. Гора з яго пацякло ручаём; пакуль бег да тэлефона, дык скуголіў, нібы сабака. Праз слёзы ён паклікаў лекара і падумаў, што гэта вельмі несправядліва — забіраць у ягонае дачкі розум. «Навошта ж тады трэ было нараджацца і жыць? — запытаўся ён у сябе. — Навошта ж тады ўвогуле жыць?»
Варку агледзеў лекар Юркевіч. Ён зірнуў на паваленае дрэва дзяўчыны і адразу вызначыў хваробу.
— Паранаідальны сіндром у цябе, птушачка,— сказаў лекар Юркевіч, аглядаючы нацягнутае карэнне. — Трэба, галубка, чысціць пёркі ды ляцець да лякарні.
У лякарні (яна знаходзілася ў лесе, далёка ад гарадка) дзяўчына пазнаёмілася з Толем Хведчыкам, старэйшым за яе на дваццаць гадоў мужчынам. Толя ёй сказаў, што «паранаядальны сіндром» утвараецца праз тое, што думкі ў галаве разганяюцца да касмічнае хуткасці, таму яны награюцца і ад іх падымаецца пара. Наглытаўся тае пары, наеўся, каб ажно пуп рохкаў — маеш сабе «паранаядальны сіндром».
Яны абодва доўга смяяліся, бо гэта быў жарт.
Варцы спадабаўся Толя, бо ён любіў шуткарыць. Ён называў сваю аграмадную лысіну касмадромам для іншапланецянаў. А пра свае вусы і бараду казаў: «Мохам зарастаю». Было, на касмадром сядала якая-кольвек муха, і Толя тады рабіў у вачах блазнаватае, шызафрэнічнае адлюстраванне ды казаў: «Ёсць кантакт». А калі муха злятала, ён крычаў ей наўздагон: «Перадай нашым, што мы яшчэ вернемся». От смешна было! Яшчэ Толя любіў паразважаць, і гэта таксама падабалася Варцы. Яго стала наведвалі сябры і прыносілі яму кніжкі. Ён шмат чытаў і называў сябе філосафам. Ён хмарыў свой лысы лоб, выкочваў у сусвет, нібы ў пустоту, вочы і казаў:
–– Так, Варачка, я філосаф. Уласна кажучы, таму я тут.
Аднойчы ён растлумачыў гэта больш разгорнута:
— Пытанне ў чысціні тэорыі. Памылка — атаясамляць словы чалавека з самім чалавекам, ягоныя высновы з ягонай душою. Тое, што ён кажа — не належыць яму. Наадварот, яно свабоднае ад яго. Абвінаваціць чалавека ў тым, што ён стварае заганную тэорыю,— гэта тое самае, Варачка, як забіць муху за тое, што дужа назаляе ейнае бзыканне. Хіба муха вінаватая, што бзыкае — і хіба бзыканне вінаватае, што яно ёсць у мухі? Вось і я — бзыкнуў нешта не тое, што ўсім даспадобы, і, калі ласка, лячуся. Вось у чым пытанне: муху забіваюць усё ж акурат за ейнае бзыканне.
— Дык, можа, няхай не бзыкае — і не будуць забіваць,— прамовіла Варка. — Хай хто іншы, каму жыць не трэба, бзыкае.
Толя падумаў трохі, а пасля згадзіўся:
–– Праўда што. Вельмі простае вырашэнне пытання.
Яны часцяком хадзілі да лесу. Варка пазайздросціла высозным і дужым дрэвам. Толя сказаў, што чыесьці жыцці — гэта дрэвы. Кожны чалавек і жывёла маюць карэнне і камель. Гінуць усе, калі памірае ў пушчы іхная лапчастая душа. Варка падумала: «Добра тым, чыё дрэва вырасла да неба. Не тое, што мне — да скону буду гнісці на зямлі». Толя здагадаўся, пра што яна думае, і суцешыў:
— Але ж гэтыя, што стаяць тарчаком, у неба не паглядзяць, адно сабе пад ногі. А мы ўсяго часу пазіраем у неба, чытаем яго і размаўляем з ім. А што гэтыя прачытаюць, як не бачаць неба?.. Нас нават не прачытаюць, неба не пабачыўшы...
Варка пагадзілася з ім, і ёй зрабілася лягчэй. Разам з Толем яны адшукалі свае дрэвы. Дзве вывараціны ляжалі разам. Толева дрэва было даўжэйшае і таўсматае. У Варкі — худое, кволае, з адвечным сумам. Мужчына і дзяўчына часта прыходзілі да сваіх дрэваў, гладзілі карэнне і думалі, як добра тым ляжаць пад небам.
Пасля таго як іх выпісалі з лякарні, Варка вырашыла пайсці жыць да Толі. Яна пакахала яго. І ён яе пакахаў. Ён жыў у невялікім, заваленым пыльнымі кніжкамі пакоі. Калі ягонае дрэва не ўтрымалася ад ветру, Толева жонка размяняла іхную кватэру: яму выпаў пакой на трэцім паверсе ў адной з гарадкоўскіх кватэр, а жонка разам з дзецьмі — двума хлопчыкамі — з'ехала ў іншы горад. Толя ўзрадаваўся, калі Варка прыйшла да яго жыць. Ён напісаў пра гэтае дзіўны верш, і дзяўчына вывучыла яго на памяць.
Некалькі разоў да іх прыходзіў Гаўрыла Родзька. Ён сварыўся і ўгаворваў Варку вярнуцца дамоў. Аднак дзяўчына кахала. Яна сказала:
— Татачка. Я нікуды не пайду. Бо тут мой муж і, значыць, мая хата.
Гаўрыла пнуўся прэч. Пасля тых размоваў ён зачыняўся ў істопцы і тамака несуцешна хліпаў. Ён баяўся, што ў яго неўзабаве з'явяцца ўнукі-галгаянцы, як дачка. Ён перакуляў сваё зялёнае шкло і выліваў з яго горкую ваду, пакуль шкло не чырванела. Разам з жонкаю Марысяю — жанчынаю з зацярушаным самотнымі вяснянкамі тварам — яны вечар пры вечары напаўнялі пакой цяжкім і гарачым, нібы ў печы, духам. То быў дух недаваранай стравы; пахлі любоў з перабітымі крыламі, прыпамінкі шчасця (якое ж яно незваротнае!), пустыя надзеі. Яны глыталі пахі, бо нічога іншага з'есці не выпадала, ды шморгалі насамі.
Варка пайшла рабіць прыбіральшчыцаю. Толя ўладкаваўся ў кацельню. Пасля працы ён чытаў Варцы розныя кніжкі. Яна слухала ягоны голас і люляла ім сваё каханне. Дзяўчына чула праз гэты голас вялікую асалоду і вялікі спакой у сэрцы. Аднойчы яна сказала Толю:
— Толічак, любы. Давай аніколі не будзем бзыкаць. Каб ніхто ніколі да нас не чапіўся. Каб усе думалі, што нас няма на самай справе. Што мы — гэта проста так.
Толя даў згоду. Але сваю дамову яны парушылі: неяк нечакана, раптоўна, з нічога ніякага паўставалі войны з немцамі. Вораг нападаў на краіну двойчы, і кожнага разу Толя браў рэўнаган ды ішоў абараняць гарадок. Варка ішла з ім. У яе была невялічкая кайстра, туды яна складала медыкаменты. Яны ні разу не напаткалі немцаў, і пасля кожнага гітлераўскага нападу іх адвозілі ў лякарню, а потым яны зноўку вярталіся ў гарадок. Зачыняліся ў пакоі, і Толя чытаў ёй кніжкі, а дзяўчына слухала ягоны голас.
Нейкага вечара яны гулялі па-над Нёманам. Было ўжо цёмна. Да іх пачалі чапіцца п'яныя Бронак Стасюкевіч ды ягоныя два сябрукі. Яны нягожа казалі пра Толеву лысіну і худую, крукаватую Варчыну паставу. Толя хацеў абурыцца, але Варка сказала:
— Толічак, давай не будзем бзыкаць, га? Уцячэм сабе. Няхай хто памерці хоча, бзыкае.
Яны пабеглі як хутчэй і ператварыліся ў бязглуздых жывёлаў. Толя бег качаром, валюхаючыся з боку ў бок, а Варка — нясытаю казою, касцямі ляскочучы. Бронак Стасюкевіч і ягоныя сябрукі пагналіся за імі. Дагналі, і Бронак Стасюкевіч стукнуў Толю па галаве, паваліў з ног і пачаў біць па лысіне нейкім калом. Варка хацела ісці на паратунак, але Толя крыкнуў:
— Уцякай, Варачка, мы ж змовіліся не бзыкаць!
Яна падалася ў цемру. Прыбегла дамоў і ўсю ноч прачакала Толю: сядзела ды глядзела на абшарпаныя дзверы.
Наступнага дня замест Толі ў дзверы ўвайшоў участковы Байда. Ён распавёў, што Толю праламілі галаву. Міліцыянт пачаў дапытвацца наконт забойства, і Варка заплакала дзіцячым енкам ды расказала, як было. Потым яна зняла з сябе сукенку, пачала шматаваць яе, потым схапіла запалкі, захацела падпаліць хату. Але ўчастковы не даў, ён спачатку бянтэжыўся, а потым наваліўся на дзяўчыну, пазакручваў ёй з дапамогаю самба рукі, апрануў кайданкі ды выклікаў лекара Юркевіча.
Бронака Стасюкевіча і сябрукоў арыштавалі, хутка адбыўся суд. Варку, не ўважаючы на тое, што яна яшчэ не паправілася цалкам, прывезлі на суд як адзіную сведку. Дзяўчыну пачалі распытваць, і ей здалося, што ўсе наўкола хочуць пачуць зусім не тое, што трэба. Яны дапытваліся, хто з хлопцаў казаў благое ў вечар Толевае смерці, і хто першы пачаў біць Толю, і яшчэ нешта... Варка адказвала, а потым ёй захацелася распавесці зусім пра іншае — пра паваленыя дрэвы. Яна паспрабавала гэтае зрабіць, але яе не пажадалі слухаць.
— Вось бачыце, якая з яе сведка! — крычаў нейкі даўгі і худы мужык у акулярах.
— Не хвалюйся, Варачка, паспрабуй адказаць пра тое, што ў цябе пытаюць,— угаворваў Байда.
Яна не схацела адказваць і пабегла з суда. Дзяўчына скіравалася да могільніка. Тамака, сеўшы ля Толевае магілы, яна згадала, як той чытаў ёй пра сабак, якія жывуць пры пахаваных гаспадарах. Яна вырашыла перакінуцца ў такую сабаку, легла ля грудка і захацела памерці. Праз ноч яе адшукаў участковы Байда. Варка не хацела ехаць у лякарню, крычала, адбівалася ад медбратоў, і адзін з іх, узлаваўшы, раскавезіў ёй нос і выбіў два зубы. Яна заціхла і падумала: «Няхай робяць што хочуць. Дзе б я ні была, я ўсе адно — сабака і ляжу на магіле ў свайго гаспадара». 3 гэтай думкаю Варка морачна хадзіла па калідорах лякарні, пакуль не здагадалася, што Толя жывы.
«Як жа ён мог памерці,— разважала яна,— калі не бзыкаў?» Яна збегла да Толевага дрэва, уквечанага гронкамі чаромхі. «Як жа ён мог памерці, калі ягонае дрэва жывое?» — падумала дзяўчына і цёпла пагладзіла дрэва каханка.
Яна пачала хадзіць да дрэва штодня. Сядала каля яго і чакала. 3 камля, з лісця, з карэння, з разлапістых галінаў выходзіў Толя. Ён чытаў ёй розныя кніжкі, і ягоны голас чараваў. Яшчэ ён шмат жартаваў, і Варка смяялася на ўвесь лес. Дзяўчына хацела распавесці людзям пра сваё каханне, але палохалася, што яе не зразумеюць. Нават бацька і маці, якія штотыдзень наведвалі дзяўчыну, наўрад яе зразумелі б. Іхныя дрэвы былі дужыя, з вялізнымі карчаватымі галінамі, і ім было неўпрыцям, што Толя цячэ неспакойным вясновым сокам па чаромшыне. Варка маніла бацькам. Казала:
— Бедны мой Толічак! Я ўсё адно памру на ягонай магіле, нібы сабака пры пахаваным гаспадары.
Тады зялёнае Гаўрылава шкло росна блішчэла крыўдаю, тугою і адчаем. І маці гаравала. Ейны голас раскісаў і сіпеў ірванымі і суцешнымі словамі. Бацькі тужылі і аніяк не маглі змеціць у хваравітым зіхценні вачэй іхняе дачкі водбліскі шчасця і самага вялікага на свеце кахання.