Еўрапейскія гісторыі
Апавяданні
Вашко Лявон
Рай на зямлі
Некалькі разоў у сваім жыцці Антось Новік спрабаваў завязаць гальштук на шыі, ды нічога добрага з гэтага не атрымалася. Адно пена з рота пайшла, у вачах сцямнела ды прыгадаліся сустрэчы з паліцыянтам Байдам.
Так ніхто і ніколі ў гарадку і не ўбачыў гэтага высокага зграбнага чалавека пры гальштуку. А ўсё праз Шурыка Новіка — Антосевага бацьку, які колісь спавіў свайго сыночка вяроўкаю, а потым сунуў галавою ў пятлю, прымайстраваўшы тую ў садзе за хатаю на суку старой яблыні. Дужа калаціла тады Шурыка:
–– Ну дык што, камсамольскае ты дзярмо, кэпэзэбоўца абасраны! Задушу, сволач, пакуль малы! Усё роўна чалавека з цябе ўжо не будзе!
Антосю ўсё адно — ці ў камсамол, ці ў баптысты. Малеча яшчэ. Восем гадоў. Мала што цяміў. Паміраць страшна было: ванітавала, галава кружылася, плакаў ён ды енчыў. Добра, што сусед — Базыль Каўтун — прыбег, адбіў. Каб не ён, дык Антось за хвіліну пайшоў бы на той свет. Выцягнуў сусед малога з пятлі, а Шурык стаіць каля яблыні, пралівае слёзы ды гудзе сваю песню:
–– Не будзе з яго чалавека! Старэйшы па астрогах пайшоў, і малодшы з маленства злодзеем зрабіўся. За што мне такое пакаранне?!
Антось верашчыць:
— Мяне падвучылі! Не буду я болей аніколі гэтак рабіць!
Зразумела, сам бы ён да гэткага не даўмеўся. Падвучылі. Камсамольцы Аляксей Батрак ды Ёсіп Фрыдман. Сустрэлі неяк на вулцы яго.
–– Справа ў нас да цябе, таварыш,— ціха сказаў Ёсіп Фрыдман. — Давай адыдземся трохі. Штуку цікавую пакажу.
Яны скіравалі ў бок Нёмна і хутка выйшлі на стромкі бераг. Аляксей Батрак паўзіраўся наўкола: людзей нідзе не было.
— Вось. Глядзі,— Ёсіп Фрыдман дастаў з унутранай кішэні палітона рэўнаган і працягнуў яго Антосю. — Выдатная штука. 3 дапамогаю яго ты можаш адпомсціць за свайго брата, які ў астрозе сядзіць.
Антось узяў рэўнаган і з цікавасцю пачаў яго разглядаць.
— Падабаецца? — запытаўся Аляксей Батрак.
— Так,— адказаў Антось.
— Твой брат гэтак казаў: калі хочаш агораць каго-кольвек, бярыся за зброю. У нас ёсць мэта. Мы будуем рай на зямлі, і ты павінен нам дапамагчы. То будзе рай без папоў, без класы, без злодзеяў, рай, дзе кожны чалавек роўны сярод роўных. Ты разумееш, пра што я кажу?
— Трохі разумею, — няўпэўнена адказаў Антось.
— Вось і добра, — прамовіў Ёсіп Фрыдман, выцягнуў з кішэні кулёк з цукеркамі, даў іх Антосю. — Зараз трэба, каб ты дапамог нам з адною справаю. Адпомсці за брата.
— Як адпомсціць?
— Мы вырашылі: трэба падстрэліць нашага папа. Каб народу галаву не зяліў.
— Майго брата за лістоўкі з адозвамі пасадзілі, а не праз яго.
— Нічога ты не цяміш. Твой брат супраць папоў. Не было б іх, не пасадзілі б твайго брата. Вось і трэба папу кулю пусціць. Ты маленькі, табе нічога не будзе. А гэта галоўнае: мы і за брата адпомсцім, і сябе захавайма для будаўніцтва раю на зямлі.
Антось доўга не згаджаўся, але ўрэшце хлопцы ўгаварылі яго. Ён скіраваў дахаты, з'еў, каб ніхто не бачыў, дзве цукеркі, а астатнія загарнуў у анучу і схаваў пад ложкам. Наступнага дня ранкам, як дамаўляліся, ён прыйшоў на стромкі бераг Нёмна. Ёсіп Фрыдман чакаў яго. Ён перадаў невялікі скрутак паперы.
— Ён тут зараджаны, таму нясі асцярожна.
Антось скіраваў да царквы. Разам з хваляваннем у душы ў хлопчыка існавала невядомае дагэтуль пачуццё — пачуццё еднасці з велічнай справай, з небяспечным і цяжкім будаўніцтвам раю на зямлі.
Бацюшку ён убачыў здалёк. Той стаяў побач з царквою, дзе колькі чалавек прыбірала лісце каля муроў. Антось падышоў да святара ды прамовіў:
— Айцец святы, у мяне ёсць да вас пільная патрэба сказаць нешта. Калі ласка, то не доўга.
— Ну, як пільна трэба, дык гавары, — ён паклаў руку на плячук хлопчыку, і яны адышліся далей ад мужчынаў і кабетаў, што граблявалі восеньскае лісце. — Я слухаю цябе.
Антось хутка выхапіў рэўнаган са скрутка.
–– Падыхай, папоўскае падла,— крыкнуў ён, прыткнуў да грудзей айца рэўнаган і сваім васьмігадовым пальчыкам націснуў на цынгель.
Святар паваліўся. Два блакітныя вокі спыніліся ў шэрых вейках. Са спалоханым тварам ён ляжаў на спіне і пазіраў мёртвымі вачыма ў нябесы. Антосю зрабілася страшна. Рэўнаган выпаў з рук. Хлопчык убачыў, як да яго бягуць дарослыя. Яны наблізіліся, і нехта стукнуў яго па галаве. Антось паляцеў на зямлю.
— Не біцеся!— закрычаў ён. — То камсамольцы мяне падвучылі!
Але яны не паслухаліся ніякіх просьбаў. І хутка хлопчык страціў прытомнасць. Яго падабраў каля царкоўнае агароджы Шурык Новік і панёс дахаты, каб павесіць.
Гэткую невясёлую гісторыю Антось Новік згадваў часцяком. Яму рабілася млосна, гэтаксама млосна, калі гальштук спрабаваў завязаць. Тады ён хаваўся ад людзей у істопцы, што стаяла на падворку непадалёк хаты.
Аднойчы Антосіха, ягоная жонка — мажная баба з рудымі валасамі і пунцовымі шчокамі — асачыла, чым ён займаецца ў істопцы. Яна нячутна падышла да прачыненых дзвярэй і ўбачыла, як Антось стаіць на каленах перад невялікім крыжам ды чытае малітву. Антосіха аніяк не мусіла пачуць, пра што ён гаворыць: муж маліўся нягучна і хутка. Дый калі б жанчына пачула ўсе словы, яна наўрад ці што-небудзь зразумела, бо Антось звяртаўся да Спадара Уратавальніка не розумам. У звычайныя словы ён укладаў асаблівы, зразумелы толькі яму самому сэнс, а ў вачах у тым часе не знікалі жудасныя карціны — акрываўленае цела святога служкі і ўвесь у слязах бацькаў твар, твар чалавека, які адкрыў для сябе жахлівае: ягоны сын — блюзнер і забойца.
І толькі некалькі слоў злавіла Антосіха сваім небальшэнькім, з залатой завушніцаю вушкам. Гэтыя словы ўзрушвалі Антося, мабыць, больш за ўсе астатнія, бо паўтарыў ён іх некалькі разоў. Жанчына яўна пачула, як у сутонні істопкі спешна прагучала:
Рай на зямлі, рай на зямлі…