Маленькі сшытак Лявона Вашка
Выпуск другі
Вашко Лявон
ДУМНІЦТВА - літаратурна-крытычныя артыкулы - „Сон” і „абуджэнне” ў творчасці Янкі Купалы
Фенаменалагічны падыход да развіцця беларускае літаратуры і станаўлення беларускае гістарычнае свядомасці вымагае ад даследчыка наўмыснага, свядомага асабістапачуццёвага “ўдзелу” ў літаратуры; гэтае пагатоў неабходнае таму, што літаратура і станаўленне гістарычнае свядомасці, як кожная жывая зьява, – вынікальныя з неразгаду і дарэшты непадуладныя разумовае логіцы; апрача таго, літаратура і станаўленне гістарычнае свядомасці як творчы чын – зьявы псіхічныя, душапрамоўныя, і гэтае таксама сведчыць пра іхнюю пакрыёмую, неразгадную прыродадзею-пачуццё. Такім чынам, літаратуру і свядомасць недастаткова разглядаць як аб’ект інталектуальнага сузірання – ноўмен; яны адпачатназьяўныя, а не -прадметныя: яны з самага пачатку вылітаратурванне і высвядомасненне, па-за якімі і ў якіх схаваны няўрозумны тайнасвет; згадзімся, што літаратура як творчасць і свядомасць як спазнанне – зьявы спасцігальныя адно праз пачуццёвы досвед і, значыць, фенамянальныя.
Цуг яўных і пакрыёмых фяноменаў літаратуры, якія сістаматызуе і асансоўвае даследчык, вядома ж, можна “ўзаконіць” хоць і праз той жа традыцыйны сацыяльна-аканамічны разгляд рэчаіснасці; аднак кожнае літаратурнае “правіла”, трапна лёгшы ў пракрустаў ложак аб’яктывізаванае рэчаіснасці, выявіўшы хай сабе і самую што ні ёсць дакладную копію мастацкае зьявы, 1) застанецца адно спрадмечанай копіяй, якая з цягам часу яшчэ больш, чым спачатку, 2) страціць адпаведнасць з жыццёвай дзеяю і ператворыцца ў падман: 1) фатаздымак чалавека не адпавядае жыццю гэтага чалавека, 2) фатаздымак чалавека, зроблены ў маленстве, не адпавядае фатаздымку, зробленаму ў старасці, і між гэтымі пярэчлівымі адно адному выявапрадметамі застаецца няўбачанае, зноў жа, зьяважыццё, – здымак жа, які бліжэйшы па часе да жывога чалавека, зьяўляецца як бы “больш праўдзівым-раальнаадпаведным” у дачыненні да фатаздымку даўняга; ёсць і яшчэ праблема аб’яктыўнага спазнання фенамянальнага: фатаграфічная карціна залежыць ад таго, хто яе сфатаграфаваў і як яна сфатаграфавана. Тым не менш жыццю адпаведнае толькі самое жыццё, і таму фенаменалагічны разгляд літаратуры адпачатна не дамагаецца права на праўдзівасць і ўсёсказанасць – фенаменалогію цікавіць самое жыццё, а не ягоная праўдзівасць, фенаменалогія бо самая ёсць жыццё; вывучэнне і аналіз фяноменаў – гэта абавязковае асабіставычуванне сваех уласных пачуццяў, гэта сакральны саўдзел даследчыка ў літаратуры як жыцці.
Такім чынам, фенаменалагічная праблема навуковага спасціжэння Купалавае творчасці выходзіць за межы прадметнага свету і бяскрайна сягае ў свет зьяўны. Перад даследчыкам, якім бы ён аб’ектывістам ні быў, заўсёды акрэслівалася пярэчанне між літаратураю-прадметам і літаратураю-дзеяю, ці то між літаратураю-аб’ектам-ноўменам і літаратураю-пачуццём-фяноменам; жывы ўдзел у літаратуры наканоўвае даследчыку адпачатна пачуццёвае выяўленне свае ідэі – душахваляванне, якое і абумоўлівае далейшую ідэю; у гісторыі беларускае літаратуры шырокавядомыя выпадкі, калі патас проста абсурдаваў аб’яктыўную ідэю, прыдаючы ёй звышмёртвыя формы – прыгадайма вульгарныя канцэпцыі, у святле якіх разглядалася Купалава творчасць; Янка Купала то паўставаў пралятарскім паэтам, то яўным нацыяналістам, ягонае імя падымалі на свой сцяг і камуністы, і фашысты; гэткае вульгарнае апрадмечванне купалля тым не менш яскрава сведчыць пра фенамянальнае пярэчанне між неразгадным светам душы і аб’яктыўным уцелаісненнем духовага; аб’яктывізм, неўсвядомлена асноўваючыся на ўнутраныя духовыя жыватворныя сілы, свядома “фатаграфуючы” рэчаіснасць на нейкім гістарычным зломе, стала мадаляваў-апрадмечваў вобраз песняра, адказваючы на пытанне, хто такі Купала?; гэты вобраз-прадмет, як вядома, праз пэўны час абвяргаўся, бо час імкліва бег наперад і цягам яго рабіўся больш сучасны фатаздымак, які ў большай ступені “адпавядаў” зьяве на новым вітку ейнага развіцця, чымся фатаздымак ранейшы; тым не менш фенаменалогія на адвечнае пытанне, пастаўленае аб’ектывізмам, адказвае проста і разам з тым глыбока, “зьяўна”: Янка Купала – гэта ты сам не як прадмет, а як зьява. Гэткае даследванне купалля праз самога сябе пэўным чынам пераўтварае кантэкст літаратуры ў абсурд, але і адначасова падкрэслівае мёртвасць кантэксту, ягоную недасканаласць, і сведчыць за неўміручую сілу Духу; напрыклад, прэсупазіцыйнае даследчыкава пачуццё нараджэння новай нацыі будзе карэнным чынам уплываць на выснову, што Янка Купала – прарок свайго народу; Янка Купала – прарок толькі тады, калі я адчуваю яго прарокам.
У гэтай сувязі і разглядаецца намі Купалаў літаратурны фяномен – свет неразгадаў, якія раскрывае для свядомасці душа даследчыка. Сярод гэтых неразгадаў “сон” у творчасці паэта падаецца адным з самых відавочных чыннікаў гістарызацыі беларускае свядомасці і раскрыцця ды станаўлення Купалава генія. У дадзеным выпадку слова сон узятае ў дзвюкоссе, падкрэсліваючы тое, што ў артыкуле першачародна ўважаецца на сон як на фенамянальную зьяву, як на пачатак свядомаснага спасціжэння Беларусі і як на мастацкі чыннік рэчаіснасці, а ўжо другарадна як на літаратурныя тэму і вобраз; сон беларуса – гэта тая ўсхваляваная нота-фяномен, з якой нараджаецца ў беларускай паэзіі нацыянальная гісторыя; і Купалава паатычнае слова саліруе ў творчым шматгалоссі беларускіх творцаў.
Ужо сам псеўданім паэтаў сведчыць пра “неабыякавасць” Янкі Купалы да сну; купалле-свята ёсць бадзёранне напроці ночы, імклівая сакральная дзея насупраць сну; і купалле-творчасць ёсць няўпынная бессань сярэдначы, настойлівы сакральны супрацьсонны чын, упарты шлях “з цемры да святла”. У першых сваех вершах, яшчэ “дабеларускіх”, Янка Купала хвалюецца ноччу, смуткуе ў ейных адоймах:
Lubię ja dumać o wieczornym zmroku,Gdy świat przywdzieje nocne czarne stroje
I gwiazdka zajrzy w okieneczko moje. –
O, w takim zawsze koham się widoku!
(“O zmrocy”)
Гэткі “багдановічаўскі” матыў ночы-задумення ў іншым польскамоўным вершы Янкі Купалы змяняецца на матыў ночы-пакуты:
Sny ułudne, nierozbudne,Tęnsknot pelne sny
Omroczyły moją dusze,
Niby nocne ćmy.
Skrami lśniące gwiazdy, słońce
Jeno mroky śla,
Ziemia, ludzie – jedną pustką,
Jedną smutną mglą.
(“Sny ułudne, nierozbudne…”)
У розных купалаўскіх польскамоўных вершах раз-пораз сустракаюцца вобразы сну, ночы (“Z bolem wieczystym w swych mrzonkach zamknieci…”, “ Ze wspomnień”, “W noc majowa’’).
Ужо ў “дабеларускай” паэзіі Янку Купалу хвалююць пэўныя самаадсутнасць у часе, негістарычнасць, безмінуўшчына і нябудучнасць (акурат гэтым абумоўлены зварот маладой беларускай літаратуры да вобразу сну), калі ён гаворыць:
Przestańcie marzyć o sławnej przeszłościMarzeniem svoim już jej nie wskrzesicie…
(“Przestańcie marzyć o sławnej przeszłości…”)
Кажучы гэтак, Янка Купала кліча замест мараў пра мінулае здабываць будучыню руплівай працаю:
Sercem poddajcie się lósow swawoli,I pracą cichą uścielajcie dla się
Drogę do przyszłej promienistszej doli.
(“Przestańcie marzyć o sławnej przeszłości…”)
Ужо ў хуткім часе матывы сну зробяцца стрыжнявымі ў творчасці паэта; негістарызм і самаадсутнасць акрэсляцца ў творчасці больш выразна, яны аббеларусяцца, абнацыяналяцца, а заклік не марыць аб сваім мінулым выявіць адзін з парадаксальных фяноменаў новага гістарычнага беларуса: можна сказаць, што ўся беларуская свядоманацыянальная літаратура, заклікаючы да адраджэння, да здабыцця сваёй будучыні руплівай працай, насамрэч марыць аб сваёй гісторыі, мінуўшчыне, якой у яе няма.
Гэтая настальгія па няісным мінулым сустракаецца ў шмат якіх Купалавых вершах; ну, вось хоць бы і ў вершы “Над сваёй айчынай” паэт неўяснёнанастальгічна “ўспамінае”-марыць пра мінулыя часы:
Дзе той час, у якомТут кіпела жыццё?
Свой народ быў кругом
І любіў сваё ўсё!
Сваю песню ў лад свой
Не стыдаўся запець,
І сярмяжкі сівой
Не стыдаўся надзець!
Весяліўся народ,
Аж грымела сяло!
Ва ўсіх светлы паглёд,
Ва ўсіх шчасце цвіло.
Гэтая колісь аквітная беларуская мінуўшчына змянілася на спустошаную, занядбаную сучаснасць – сон; далей паэт прамаўляе:
Знікла ўсё, як імгла,Няма славы тваей!
Злая доля змагла
І мой край, і людзей!
Адны ў шар курганы –
Сведкі бітваў – стаяць;
Косці к ім груганы
Прылятаюць збіраць!
Прашмыгаюць вужы,
Конюх моліцца “піць”,
Воўк прабёг па мяжы,
Далей спіць усё, спіць!
(Тут і далей вызначэнні ў вершах зробленыя аўтарам артыкулу.)
Сон беларуса стала атаесамляецца Янкам Купалам з беларускім негістарызмам; сон як бы замяняе беларусу рэчаіснасць, якой у яго не было: ён зьяўляецца спалучнікам між рамантычнай ідэяю прамінулага залатога веку Беларусі і наступным аквітным жыццём – ён прадумоўлівае іх, творыць; разам з тым гэты вобраз сну творыць і беларускую сацыяльную сучаснасць: сонны беларус – гэта не толькі той, хто, заснуўшы, забыўся на сваю нацыянальную мінуўшчыну, але і той, хто абяздолены ў сацыяльным сэнсе. У самых ранніх вершах Янка Купала часта звяртаецца да сну як да выбаўлення з гнятлівае, бяздольнае рэчаіснасці, з горкаю іроніяю параўноўваючы сон са смерцю:
І памёр. Цяпер шчаслівы,Не баіцца ліха…
Эй, глядзіце: дзівы, дзівы!
Спіць спакойна, ціха…
………
Як смерць возьме, усё гіне:
Нядоля, няволя, –
Спакой толькі ў дамавіне,
Ў дамавіне доля!
(“Нябожчык”)
Іронію смерць як выбаўленне сустракаем у вершы “Мая апітафія”:
Тут ляжыць Янук Купала,Што песні складаў,
Плакаў шмат, смяяўся мала,
Часта галадаў.
………
Без зямлі ўвесь век цягаўся
Горш якой скаціны,
Вось нарэшце дачакаўся –
Далі тры аршыны.
Або ў вершы “З сіроцкай долі” смерць, спачын прыносіць выбаўленне ад пакутнага жыцця:
Блудзіла сіротка па полі,Блудзіла, шукаючы долі,
Якой яна зроду не мела.
І дарма бядачка хадзіла, –
Забрала сіротку магіла;
Так долі пабачыць не ўспела.
Нічога ўжо беднай не трэба:
Ні хаты, ні світкі, ні хлеба,
Ні людскага жалю, прывету.
Не крыўдзіць жыццё ў беспрытонні
Сіроткі гаротнай сягоння,
Ўдалі ад няпраўды, ад свету.
Спі ў вечнай, сіротка, хатулі,
Дзе тата твой спіць і матуля.
Але ў гэтым вершы паэт кажа і пра іншае выбаўленне, жыццёвае, не соннае, з нядолі:
Ой, каб ты ў дамоўцы не спала,Цябе я, мяне б ты пазнала,
Мы роўную песню б запелі.
………
…Малілі б, прасілі б, каб болей
Шукаці не трэ’ было долі,
Каб лепей сіроткам жылося.
Купалава горкая іронія сваім адваротным бокам сведчыць пра асаблівую паэтаву захваляванасць сном: іронія смерць як выбаўленне падкрэслівае журботны стан снабыцця, якое адбываецца з беларусам да ягонае фізічнае смерці – Янка Купала насамрэч паэт жыцця, дзеі, а смерць як выбаўленне ёсць гіпербалізацыя дзеля паказу жудаснага існавання:
І відзець страшна ў путах сілу,Людскі ўвесь з жалю енк і плач,
Аж хоць кладзіся у магілу
І свету гэтага нябач.
(“З песень а бітвах”)
Іронія смерць як выбаўленне трансфармуецца ў непрыхаваную, вусцішную трагедыю ў вершы “Чаго хмурыцца?..”:
Душы сільныяАбяссілелі,
Сэрцы добрыя
Азвярэліся;
Песні вольныя
Апанурылісь
І магільнымі
Звоняць жальбамі.
А за песнямі
Звон кайданавы,
Стогн закованых
Разлягаецца…
Эх, і страшна ж ты,
Зямля родная;
Эх, і страшна ж ты,
Жыццё людскае.
І ўжо не іронія, а бязмежны трагізм смерці-выбаўлення, ейная недарэчнасць насуперак аквітнаму жыццю чуецца ў вершы “Над магіламі”:
Спіце, загнаныя,Ад сонца скрытыя,
Спіце, бяздольныя,
Горам забітыя!
Як вам зямельку
На вочы кінулі,
З людское памяці
Марна загінулі.
Насамрэч Янка Купала – паэт жыцця сярод “мёртвае пустэльні”, будзіцель сярод беларускага соннага царства, і ягоная іронія, і ягоны трагізм чарговы раз сведчаць пра гэтае; у вершы “З песень а бітвах” ён маркочыць над неабуджаным беларускім народам, гаворачы:
Аб славе цуднай граюць сурмы,Аб шчасці люду усяго;
Завуць змагаць няволі штурмы,
Завуць… ой, многа да чаго!…
Але:
Дый дарма звоняць сурмы гулка,Народ абманены прыціх,–
Той спіць, той ходзе без прытулка,
А жаль і роспач у ва ўсіх.
Як бачна, сон проціпастаўлены закліку абуджацца і прыраўнаны, упісаны ў аднарад з беспрытульнасцю, жалем і роспаччу – сон выяўляе тое няўдолле, тое жыццё, якое горшае, паводле іранізму Янкі Купалы, за смерць. Зразумела, што покліч прачынацца, падымацца на ногі, ісці з цемры-ночы да святла-дня – супрацьпастаўленне жыцця смерці, аквітнага існавання пустамарнаванню і супрацьпастаўленне свядомага беларускага гістарызму тутэйшае спрадвечнае падгістарычнасці. Купалава паэзія-абуджэнне – найперш прадчуванне яснае будучыні, а тады ўжо сам заклік да выбаўлення з соннае аблады. Паказчым у гэтым выпадку зьяўляецца ягоны верш “Думкі”. Няпэўнае, але неадчэпнае прадчуванне ясных пераменаў змрочнага жыцця, “прачынанне” выразна адчуваецца ў наступных радках:
Сэрца б’ецца, к жыццю рвецца,К нейкім светлым снам;
Гэй ты, гора! скора ж, скора
Цябе ў брак я здам?
К долі, к волі, гэт, па полі,
Як леў, пабягу;
Спаці, ждаці ў курнай хаце
Ўжо больш не магу.
Паэт стварае карціну “свайго” абуджэння:
Ідуць людзі, ў крыві грудзі,Паходні ў руках,
Няма ночаў, жарам вочы
Ззяюць, ажна страх!
Са сну будзяць, душу цудзяць
Надзеяй старой,
Узнімаюць, зазываюць,
Гэй, на нейкі бой!
І як вынік гэтага абуджэння – намер:
Далей, вышай памкну, гэй жа:Ўжо праложан след;
Трудна, маці, ў курнай хаце, –
Паляту у свет!
Захваляванасць абуджэннем сустракаем у вершы “Рвуцца сілы…”:
Сняцца слёзы, сэрца ные,Пяюць ветры дзіка;
Рвуцца сілы маладыя
Да працы вялікай.
Але:
Без упыння рвуцца сілы,А вецер шумлівы,
Як пад’земны, як з магілы,
Вые ўсім на дзіва:
“Эх, дарэмна гэтак рвешся
З маладой душою!
Аб няпраўду разаб’ешся
З сваёй барацьбою.
І так зробішся, як кажны, –
Будзеш спаці ў ковах,
Будзеш дужы і адважны,
Дый толькі на словах.
Адметны іранізм Янкі Купалы выяўлены ў вершы “Люлі, люлі, мужычок!”, дзе паэт, проціпастаўляючы беларускі сон змрочнай краіне явы, разам з тым праводзіць паралелі між гэтымі сусветамі; гэты верш – іронія-адчай, -паняверка, зрэдку ўласцівыя творчасці Янкі Купалы; змрочная алягорыя нараджае бязрадасную карціну ночы з дапамогаю “класічнага” набору асацыятыўна-міталагічных фальклёрных сродкаў:
Шыпяць, свішчуць па лугахВужы, скарпіякі,
А па стайнях, па хлявах
Лазяць ваўкалакі.
Ведзьмы, совы, кажаны
Круцяцца, лятаюць,
На сваіх бацькоў сыны
Залом заламляюць.
………
Яшчэ вокал цемната
Над светам пануе, –
Яшчэ міласць, дабрата
Людзей не раўнуе…
І гэтая сціха іранічна параўнаная са сном беларуса і проціпастаўленая сну:
Шуміць шумненька барокПесняй жаласнянай;
Люлі, люлі, мужычок!
Спі – ўставаць зарана!
А у вершы “А ты, браце, спі…” Янка Купала, наадварот, проціпастаўляе жудасны, няпамятны сон яснай яве і з уласцівай яму горкай іроніяй дакарае беларуса, які аніяк не ачуняе ад свае дрымоты:
Вясна. Сонца узыходзе,Свеце на зямлі;
Дух збудзіўся у народзе, –
Усталі, пайшлі.
Ёсць і працы, ёсць і поту,–
Спаць няма калі!
Дружна валяць на работу, –
А ты, браце, спі!..
Спі, на слёзы і на гора
Рукою махай;
Хоць зрабіў бы ты з іх мора,
А кажы: няхай!
Няхай тыя уставаюць
Рана да зары,
Што свабодачку кахаюць! –
А ты, браце, спі!
Іронія адно ўзмацняецца няпэўнай, кволай, але светлай надзеяй:
Спі, а можа хто заблудзеУ твой бедны край
І цябе з душой разбудзе, –
Крыкне: “Уставай!”
Ты на гоман той народны
Паходню бяры
І другіх будзі з паходняй!..
А мо лепей… спі?..
Часцяком сон і абуджэнне беларуса Янка Купала малюе ў алегарычных формах; напрыклад, праз вобраз вясны:
Засвяціла цяпло бляскам радасці яснай,Разбудзіла ўвесь свет ад зімовага сну;
Эх, напрасна віхор енча ў плоце, напрасна:
Бачым светласць кругом, бачым сонца-вясну! (“Засвяціла цяпло…”) Засвяці ж ты, вясна,
Сваім бляскам для нас,
Калі сэрца, душа –
Спяць у чорненькі час!
Засвяці, калі мы
Абліёмся слязьмі,
Разбудзі нашы сны!
Душу, сэрца вазьмі!
(“Вясна”)
Драматычная паэма Янкі Купалы з сімвалічнай назваю “Сон на кургане” – гэта таксама паатычны пошук гісторыі: курган сімвалізуе гістарычную прамінуласць, ён ёсць таемная мінуўшчына-спадчына, якую беларус па нейкіх прычынах не можа ўсвядоміць і якую акурат з гэтае прычыны ён не можа асансаваць; абуджэнне Сама сімвалічна кажа на беларускую наўмысную спробу рэчаіснаваць свядомасна, асансавана; фенамянальнасць гэтага снавыбаўлення ў тым, што з аднога боку, абуда Сама – проціпастаўленне ўласным фантастычным і рамантычным відмам, народжаным падчас спання, а з іншага боку – гэта працяг прымроеных відмаў у яве; абуда падкрэслівае значнасць сноў, але не закрэслівае гэтую значнасць, і, такім чынам, Сам, ідучы да рэчаіснасці-явы і выракаючыся сну, усё ж працягвае і цвердзіць сваю снарэчаіснасць у яве; сімвалічны і прыход Сама ў явабыт: ягонае рамантычнае памкненне (народжанае адразу ж па ягоных сналятунках) ратаваць вясковы пажар сустракае супраціў паслясоннае рэчаіснасці – Сама абвінавачваюць у падпале вёскі; урэшце, пры канцы паэмы Сам робіцца будзіцелем і кліча народ, падымае, – не цяжка пабачыць падабенства ідэі твору “Сну на кургане” з самім купаллем-творчасцю-лёсам: драматычная паэма не толькі сімвалічна адлюстроўвае пошукі-гістарычанне маладое беларускае літаратуры, але і запавядае Купалаву духоўніцу, прарочыць яе і жывалёсіць Купалаву яву. Мы маем магчымасць зрабіць парадаксальныя параўнанні між Самавымі блуканкамі-пошукамі і Купалавым літаратурным і жыццёвым лёсамі: 1) творчасць Янкі Купалы мае дабеларускі пярыяд, – Купала, як і Сам, “спіць на кургане”, жыве ў нейкі летуценна-падсвядомы спосаб, 2) Янка Купала, як і Сам, абуджаецца і проціснуе, 3) Янка Купала, як і Сам, абудзіўшыся і апынуўшыся ў яве, сустракае варожасць і супраціў гэтае явы (яно найбольш праяўляецца цягам Купалавага цверджання явы, калі паэт абсалютызуе ейныя перамогу і ўрачыставанне, і яно дужавыразна бачыцца аб трыццатых гадох і ўсцяж да тае хвіліны, калі Янка Купала быў забіты ў Маскве), 4) Янка Купала, як і Сам, абудзіўшыся, робіцца будзіцелем іншых; да гэтага можна дадаць парадаксальнае ўрэчаісненне-ўкупаленне імя літаратурнага персанажу, нейкае фантастычнае-містычнае паяднанне-сугучча літаратурабыцця Купалавых твораў і жывалёсу песняра: Сам – гэта сам Янка Купала.
З вышэйгаворанага бачна, што прыход у беларускую літаратуру Янкі Купалы ёсць абуджэнне Янкі Купалы; існуе нейкая дабеларускасць-аблуда, якая гняце Янку Купалу, якая спазнаная ў сне і якой ён свядома выракаецца праз абуду, і існуе нейкая таямнічая беларускасць-ісціна, якая, зноў жа, праз сон не адчулася напоўніцу, якая вельмі хвалюе Янку Купалу невылечнымі рамантычнымі вобразамі і да якой трэба прыйсці праз тую ж абуду – сон уадначассі перажываецца паэтам двачасна: як марнасць, якой трэба пазбыцца, і як неспазнанасць, якую трэба вызнаць. Абуджэнне, такім чынам, уаднараззі адрынае сон-безмінуўшчыну і цвердзіць сон-таемнамінуўшчыну. Акрасляючы сарамяжлівае беларускае жыццё як сон, Янка Купала кліча да вызвалення з ягонага палону, але ў пазарадкоўі і ў пазаслоўі купалля адчуваецца магутная ўлада сну над паэтам; урэшце вырачэнне сну і заклік абуджацца народжаныя гэтаю ўладай. Таму адкрытае адмаўленне сну ёсць ягонае пакрыёмае цверджанне, і Купалавы заклікі абуджацца могуць сведчыць пра бязмежнае цараванне неабуднасці:
Пойдзем, сушачы вечных крыві і слёз разводдзе,К лепшай долі з вялікай надзеяй,
Пойдзем, пойдзем туды, адкуль сонца ўзыходзе,
Адкуль вецер прыветлівы вее.
Пойдзем, кінуўшы скаргі, а дружна і смела,
Вайну ворагам выдадзім дужым, –
Пойдзем, пойдзем усе на вялікае дзела,
Досыць гніць у сне марным, ланцужным.
( “Пойдзем…”)
Гэта палымяная нязгода са сном; а ў вершы “Там” чуюцца дакор і прыкрасць праз неабуду беларуса:
Там кроў ліецца, там за волюБарцы на вісельні ідуць,
А вы, вы мучаны найболей,
Спіцё, хоць вас даўно там ждуць.
………
Дык вось на смерць ісці іх змусіў
Найнешчасліўшы чалавек.
А вы, адродкі Белай Русі,
Спіцё, як быццам кат засек!
Дакор паэтаў падкрэсліваецца заклікам падымацца, прачынацца:
До спаць! Паўстаньце грамадоюІ йдзіце ім там памагаць,
Паўстаньце крэпасцю такою,
Каб вораг вас не мог зламаць.
.......
Зганіце сон, аслепны сон,
Збудзіце дух прыбіты свой,
І ўдарце ў згоды гучны звон,
І сабярыцесь грамадой!
Можна прыводзіць безліч прыкладаў гэткага буджэння, Янка Купала бо роўна настолькі буднік, наколькі ён соннік; і ўвадваротку. Тым не менш, жывучы ў “рэчышчы” “сну і абуджэння на кургане”, ён фенаменаявіць яшчэ адную асаблівасць беларускае гістарычнае свядомасці: калі напачатку ХХ стагоддзя Янка Купала цвердзіць сон, адмаўляючыся ад сну і ідучы да явы, дык далей ён “адмаўляе-цвердзіць” сон, сцвярджаючы яву, як бы скіроўваючыся да сну з ейных вышыняў (і пры гэтым явацверджанні адбываецца ейнае пакрыёмае абвяржэнне). Янку Купалу проста неабходная нацыянальная выднеўная, выяўная, ясная рэчаіснасць, якую б ён мог уведаць праўдна, паслясонна, у якой бы ён пачуваўся б не барацьбітом, а пераможцам; гэткая рэчаіснасць яму проста неабходная як вынік ягонага прароцтва, як вынік ягоных сну і абуджэння; таму шлях, што пачаўся ў снакурганных рамантычных відмах і працягнуўся ў барацьбе за яву, мае лагічна завяршыцца самой яваю. І Янка Купала, які яшчэ аб дваццатых гадох, паводле ягонага горкаіранічнага прызнання, “не збыў ўсіх бед” і якому яшчэ “сняцца сны аб Беларусі”, у трыццатых – вітае перамогу новай рэчаіснасці; на думку Янкі Купалы, яна выяўляе найпаўней тую нязбыўнасць, зведаную беларусам праз сон і ў сне, здабыць якую і заклікаў некалі абуджаны паэт. І Янка Купала вітае новую рэчаіснасць-гісторыю беларуса, проціпастаўляючы яе былым снакашмарам.
На пачатку трыццатых гадоў яшчэ адчувальны паатычны покліч “не спаць”, але ўжо адчувальная і задаволенасць з прычыны надыходу і ўрачыставання явы; “паплыло паводкаю, загуло, як вецер, слова беларускае па вялікім свеце”. У вершы “Маладым паэтам” ужо чутны ноты перамогі:
Кастрычнік светам здрыгануў,Стары свет корчыцца ў кананні,
Паўстаў, хто ў путах не заснуў,
І станавіцца да змагання.
З усходу вецер-буралом
Змятае гразь на сваім шляху,
Каб вырас новы, ясны дом
З адвагі, славы і размаху.
Сцягі нязгаслага святла,
Як мак, калышуцца, чырвоны…
Так равалюцыя дала
Закон свой веку векапомны…
Гэткі ж настрой чуецца ў вершы “Працай дружнай, каляктыўнай”:
Працай дружнай, каляктыўнай,Пераможна, безупынна
Свет будуе, свет нячутны
Пралятары ўсемагутны.
Вызваў з попелаў, з руінаў
На шлях творчы ўсю краіну,
І сон скінуўшы пракляты,
БССР святкуе свята.
Або ў вершы “Май”:
Ходзіць май па свеце,Сонцамі ірдзіцца,
Закаваных, спячых
Кліча ўстаць, збудзіцца.
…….
Ходзіць май па свеце,
З думкаю распетай:
Возьмуць ва ўсім свеце –
Возьмуць верх Саветы.
…….
Ходзіць май па свеце,
Мнагалюдны, буйны,
І складае песні
Сусветнай камуны.
У вершы “Дзе крыўда адвечная спела” Янка Купала проціпастаўляе ноч-мінуўшчыну і сонца-сучаснасць:
Дзе крыўда адвечная спела,Дзе сыпала гора курганы,
Рукой пралетарскаю смелай
Гнілы стары лад зруйнаваны.
Старыя паломаны праслы,
Алектрыка рвецца ў аконцы,
Мужычая ночка пагасла,
Заззяла калгаснае сонца.
У вершы “Аднаасобніку” ён заклікае мужыка не спаць, але гэта ўжо не той агняны заклік, што прагучаў з вуснаў паэта на пачатку ХХ стагоддзя, а памяркоўныя развагі, якія грунтуюцца на ўпэўненасці ў яснасці дня, на цвярозым усведамленні праўднасці рэчаіснасці проці тых колішніх няпэўных лятункаў-блуканняў:
Што ты спіш? для каго?Эх, аднаасобнік!
Адзіноцтву, бядзе
Дасужы падсобнік.
Дваццаць год, як за сном
Свету ты не бачыш.
Нібы курыца, ў цьме
Квокчыш ды кудахчыш.
На лад жыцця аднаасобніка Янка Купала глядзіць як на зашоранасць, як на аблуднае жыццё ў сне, якому проціпастаўляецца новая рэчаіснасць-гісторыя, праўдзівасць явы:
Во – калгас, вунь – калгас,Людзі там як людзі, –
Ў грамадзе, ў яснаце
Вольна дышуць грудзі.
Янка Купала па-ранейшаму заклікае скінуць сон, але заклік гэты – не прарока і не правадыра, які, прачнуўшыся, будзіць людзей і харызматычна вядзе за сабою, – новы заклік Купалаў больш падобны на ўгаворы на падставе разумных, “цвярозадзённых” довадаў; у сваім вершы Янка Купала параўноўвае хібнасць санлівага аднаасобніка з выгодамі новарэчаісных беларусаў-каляктыўшчыкаў:
Трахтар полем ідзе,Ложыць скібу ў скібы,
А ў цябе тупы плуг,
Ці ж не бачыш хіба?
…….
Во касцы грамадой
Косяць сенажаці,
Грамадой ураджай
Выйшлі жнеі жаці.
Гоман, песні плывуць
Гулка ад калгаса…
Ты маўчыш і глядзіш
На ўсё гэта ласа.
Яны ўперад ідуць
Шляхам бітым, ясным,
Ты пляцешся ў хвасце,
Збяднелы, няшчасны.
Во на выбары йдуць
З сталінскім партрэтам,
Ты ж украдкай брыдзеш,
Як не сорам гэта?!
Гэткі прыём паралельнага проціпастаўлення-параўнання прысутны ў шмат якіх вершах, напісаных Янкам Купалам аб трыццатых гадох; усё ранейшае цёмнасоннае падаецца як беларуская невыгода проці светладзённае гістарычнае сучаснасці; калі раней
Песні сонцам не яснеліЎ вясну, ў прадвесне,
Ночка цёмная шумела
Ў паднявольных песнях
(“Засвяціла ясна зорка…”),
дык цяпер:
Негаданай доляй, воляйУ яго (народу – заўвага да цытаты) аконца
Глядзець будзе век да веку
Сталінскае сонца.
(“Засвяціла ясна зорка…”);
калі раней:
А я думаў – сонца да нас не загляне…Гора хадзіла ад хаты да хаты,
Пела жалейка бяду на кургане,
Сонца сляпілі цары, цараняты
(“А я думаў…”),
дык цяпер:
Горад шчаслівы, шчаслівыя сёлы,Льюцца крыніцы з вясновых праталін,
Шчыра, ад сэрца, з усмешкай вясёлай
Волю і шчасце гадуе нам Сталін.
(“А я думаў…”);
калі раней:
Туман засцілаў людзям душы і вочы,З туманаў тырчэлі гарбатыя плечы.
І думаў – канца не дазнаць гэтай ночы,
І думаў – не зведаць шляхоў чалавечых
(“Табе, правадыр…”),
дык цяпер:
На небе – Шлях Млечны, на небе – вясёлкі,На гонях красуе пшаніца і жыта…
Бягуць, не спыняюцца думкі-саколкі
К табе, правадыр мой, у сонцы спавіты!
(“Табе, правадыр…”)
У вершы “Табе, правадыр…” Янка Купала снавыпаэчаную і ўрэчаісненую гісторыю ўзвышае над сном; яснасць і шчаснасць цяпершчыны ўрачыстуе над нядоляю мінуўшчыны:
Табе, правадыр, мае песні і думы,І шчырыя шчырага сэрца парывы!
Бо хто калі сніў, ды і хто калі думаў,
Што буду я вольны, што буду шчаслівы.
…….
Што ты, правадыр, нібы яснае сонца,
Мне вочы адкрыеш на землі і неба…
Свяціся ж ты, сонца, ў маё век аконца!
Вітаю цябе я і соллю, і хлебам!
У гэтым жа вершы Янка Купала ўвачавідкі прызнае ўрачыставанне явы, кажучы, што яна здзяйсняе запаветныя рамантычныя снамары людзей; ява выісточвае патаемнае, запаветнае – тое, што колісь здавалася недасяжным:
Бо хто калі сніў, ды і хто калі думаў,Што буду я вольны, што буду шчаслівы…
Што яваю станецца сон міліёнаў,
Цудоўныя казкі ў жыццё ператворыш
(ужываецца ў дачыненні да правадыра
– заўвага да цытаты),
Абсееш пасевам жывучым загоны
І сцежкі намеціш да сонца і зораў.
У вершы “Дзень Канстытуцыі (5 снежня)” Янка Купала, супастаўляючы марнасць мінулых сноў з яснаю цяпершчынаю:
Смяюцца з сонцам побач людзі,А сонца – госць штодзённы іх,
Бо што было, ўжо больш не будзе, –
Ні марных сноў, ні бед ліхіх…
Шчаслівыя вы, нашы людзі!..
– параўноўвае рамантычную шчаснасць запаветнае снаявы, ейную неістапраўднасць-казачнасць са шчаснасцю рэчаіснацяпершчыны:
Ідзе жыццё чароўнай казкай,Душу абвіў цудоўны чар,
На свет глядзяць з вясёлай ласкай
Дзяўчына, хлопец, мал і стар,
Бо стала явай, праўдай казка!
У вершы Янкі Купалы “Аб Сталіне-сейбіту” гучыць гэткі ж матыў яваздзейсненае казкі-рэчаіснасці:
Аб Сталіне-сейбіту песня мая,А песня ад казак, чароўных тых сноў,
Што сталіся яваю нашага дня,
Што збавілі долю ад пут, ланцугоў.
Пры гэтым ясная рэчаіснасць зьяўляецца буднікам аблудных сноў, якія яшчэ нядоляць люд па-за межамі шчаслівага “сталінскага” дня; Янка Купала як бы зноўку набывае сваю колішнюю ролю будніка, але ягонае буджэнне – ужо не покліч “з цемры да святла”, а ўрачыстае апяванне святла, урачыстае “прасвятленне” цемры, што існуе яшчэ недзе ў блізкім свеце:
Аб Сталіне-сейбіту песня мая,А песня ад шчасця, ад радасных дзён,
Якая на крылах ляціць салаўя
За межы-граніцы ды будзіць там сон.
У вершы “Кандыдатам народу” ўрачыставанне явы пераўзыходзіць нават снашчаснасць, казкачароўнасць; ясная цяпершчына ў сваёй чым вышэйшай праяве – нават шчаснейшая за шчаслівыя сон ды казку; гэткая ідаальная найвышэйшая праява нават пераўзыходзіць урачыстасць і самой светлай рэчаіснасці – “сонца, што нам свеціць, і зімой, і летам” ды “зоркі, што міргаюць ночкамі над светам”; Янка Купала кажа:
Не аб снах, у якіх сніццаДоля, шчасце людзям,
Не аб казках, дзе цудоўна
Цуд ідзе па цудзе, –
Мая песня сёння будзе
Радасцямі ройнай –
Аб любімых кандыдатах
У Савет Вярхоўны.
(Маюцца на ўвазе Варашылаў, Молатаў, Сталін – заўвага да цытаты).
Выключны аптымізм Янкі Купалы нараджае адмысловае паатычнае перажыванне вобразаў сну і явы; аптымізм цягам творчасці, ад першых свядомабеларускіх радкоў і да апошніх вершаў, праходзіць праз пэўныя развіццёвыя пераўтварэнні – ад фантастычна-рамантычнага да раальнабыццёвага; фенамянальнасць вычування Янкам Купалам сна- і явавобразаў можна прымерыць да ўсяго беларускага літаратуражыцця: мастацкая беларуская ідэя спачатку рамантычна шукае-творыць беларускую рэчаіснасць, а тады, знайшоўшы-стварыўшы, жыццёва яе сцвярджае; раальнасць робіцца як бы вынікам рамантычнага мастацкага памкнення да гістарычнай Беларусі, рэчыўным угістарычаннем ідаальнага тварэння, грунтам, на які можа абенаж аступіцца гістарычны беларус. Чарговы фяномен гістарызацыі свядомасці ў тым, што, выдухаўляючы беларускі свет і спрабуючы яго ўрэчаіснена пражыць у раальнасці, творчы беларус абавязкова налучае магутны супраціў гэтае рэчыўнае раальнасці і робіцца ахвяраю сваех жа ідэяпамкненняў: рэчаіснасць пэўным чынам, “акзамянуючы” беларускую ідэю, беларусазнішчальна выкараняе і мастацкі вольнасвет, і саміх мастакоў, і, знішчаючы іх, сведчыць пра іхнія жыццёвасць, магутнадуховасць. Вядома, праз неўтаймоўнае памкненне нашага духоўніка пражыць духабеларушчыну гістарычна і раальна адбываецца найвялікшая трагедыя, — і не толькі ў лёсе Янкі Купалы, але і ў лёсе сотняў беларускіх літаратараў, і адбываецца суцэльная драма ў лёсе Беларусі; але разам з тым, якая яшчэ праява быту, акрамя таго жорсткага рэчаіснаўроку, можа з большаю яскравасцю нам засведчыць, што Беларусь – гэта казка?