Смак жыцця
Вершы, апавяданні
Анішэўская Алена
opowiadania — апавяданні
Вясна
Ганна ўжо дасаджвала градку фасолі ў агародзе на загуменні, перакідаючыся гутаркай з суседам-удаўцом, які таксама штось яшчэ сеяў у сябе, як пачуўся нейкі галоп за плотам. Яны паднялі галовы і правялі вачыма каня, пагнаўшага ў напрамку выгана.
— Ой, чый гэта, Васілю? Здаецца, з хамутом! Ці не панасіў каго?
— Коней у вёсцы на пальцах палічыш, а ў нашым канцы то і няма чаго сказаць, аж сумна, што хутка не пабачыш гэтага прыгожага стварэння.
— Але ўсё ж цікава, чый гэта конь так пагнаўся з вупражжу?
— Гэта будзе Паўлушаў, другога каштана ў нашым канцы няма.
Тут і сам Паўлуша следаваў подбегам за сваім канём, сварачыся ні то на каня, ні то на жонку, якая дэўсала за ім.
— Хадзі, Васілю, паможаш лавіць. Вось чамусьці здурэў і ўцёк з двара з вупражжу!
— Нікуды не пабяжыць, — сказаў Васіль, — ано на выган, там і зловіш.
— Не ведаю, ці так лёгка дасца ўзяць, штось надта неспакойны сёння. Можа яшчэ каго паклікаць? — задыхаўся Паўлуша, і дакінуў жонцы: — Ты ўжо хаця не валачыся, калі не ўдзержала, пусціла! Скажы Андрэю, няхай накосіць травы ў кошык ды ідзе на выган.
— То ж праўда, — азвалася Ганна, — можа і без цябе спаймаюць, куды ж ты з гэтымі нагамі, не паспееш за імі.
— Гэта ж я віноўна, — Паўліха выцерла пот з твару, — прывезлі з лесу галлё, сталі выгружаць, а мне кажуць: „Дзяржы Каштана, бо штось неспакойны сёння”. А ён мяне звалачыў па ўсім садку ды прыгуменні, чамусьці ано вушамі стрыг, травы і не скубнуў, ды як не рване, як не выкіне задам, і... пайшоў у адчыненыя вароты! А мелі яшчэ раз у лес ехаць. Вось бачыш, одур у галаву прыйшоў — старому каню!
А Каштан акружыў канец сяла і знаёмай яму дарогай прагнаўся праз поле, пераскочыў невысокую, пахілую агароджу з жэрдак, аб якую парваў цягнуўшыеся за ім павады, і затрымаўся на выгане. Далёка пад лесам пасвілася некалькі спутаных коней. Ды не яны яго зманілі.
Павярнуў ён галаву ў той бок, дзе некалькі гадзін назад, цягнуўшы з лесу нагружаны воз, убачыў маладую вішнёвую кабылку, якая, заіржэўшы, радасна перабегла дарогу і затрымалася ў альшынніку.
Каштан не бачыў яе цяпер, але, уцягнуўшы ў храпы пахучае вяснянае паветра, заіржээў коратка, прывабліва і чулліва наставіў вушы. У адказ пачуў візглівае іржанне доўгагрывай красуні і з капыта рушыў на яе голас.
Яна выбегла з лесу і гналася яму насустрач. Дабеглі да сябе і спыніліся. Вішня неспакойна падрыгвала ўсім корпусам. Каштан крануў яе лёгка ілбом, а пасля палажыў галаву на яе клубе і так стаялі нерухома.
У адчуванні поўнага шчасця, як гэта заўсёды і ў людзей бывае, перашкаджае штось малаважнае, дакучлівае. У яго гэта быў хамут на шыі, які пачаў абсоўвацца да вушэй.
Падняўшы галаву ад клуба сваёй жаданай, хацеў Каштан адкінуць той хамут назад, і тут убачыў, што ад дарогі набліжаецца немалая грамада людзей, сярод якіх пазнаў гаспадара.
Развеяўся ўвесь чар гэтай хвіліны!
Вішня гвалтоўна павярнулася і панеслася ўздоўж выгана, а Каштана, які не паспеў за даўганогай, маладой кабылкай, загналі ў загарадку. Не далі яму волі хамут ды і ўся вупраж, з якой уцёк з двара. Сумна аглянуўся за ўцякаючай Вішняй.
— А рыжая зараза ўцякла! — крыкнуў Іван, гаспадар Вішні. — Ужо трэці дзень ганяецца кругом вёскі, а на свой двор не ідзе! А я думаў, што разам з тваім і яе злаўлю!
— Я за сваім не валачыўся б, каб не вупраж, няхай бы яго ваўкі валачылі, але вось згубіць што, а тады вазьмі купі!
У загарадку ўвайшоў Андрэй з кошыкам свежанакошанай травы, у якой жоўценькімі зоркамі ірдзелі кветкі малачаю. Андрэй спакойным голасам клікаў Каштана, які так і не глянуў у яго бок. Тут жа за ім бег старэйшы гаспадар з бізуном у руках і лаянкай.
— Яму я рэбры палічу! Стаіць без работы, то і дурнота ў голаў прыходзіць.
— Стой, бацька, не крычы на яго і не замахвайся бізуном, — рашуча сказаў Андрэй і адсунуў бацьку рукой.
— А то чаму, бачыш, конскі адвакат знайшоўся!
— Ён невіноўны!
— Як гэта невіноўны?!
— Гэта віноўна вясна, ці ты не разумееш?
Бацька здзіўлена глянуў на сына і хваля злосці хлынула на яго. Ён закрычаў:
— Бачыш, сам сёння не начаваў дома, думае, што і каню гэта трэба! Уступаецца за ім!
Павел яшчэ крычаў і неяк бяссільна трос рукамі, нібы певень пераломанымі крыламі, і, пагразіўшы пальцам сыну і каню (я за вас вазьмуся!), выйшаў з загарадзі і накіраваўся ў вёску.
Андрэй пачакаў, пакуль не разышліся мужчыны, узяў за павады, пакляпаў Каштана па шыі і ветліва падміргнуў.
Ішлі побач да свайго двара, чалавек і конь, ап’янелыя ад вяснянага паху прэлай зямлі, свежай зелені, кветак і чагосьці яшчэ ніколі да канца не выказанага, што аднолькава ўплывае на ўсё жывое. Вясна...
Сухое лета
Улетку саракавога года ва ўсходняй Беласточчыне дакучала доўгатрывалая суша. Пасля вясняных дажджоў, якія прайшлі ў канцы мая, амаль увесь чэрвень нават не капнула з неба. Гаспадары бедавалі, што благая трава, што жыта не расце ні ў салому, ні ў колас, а гаспадыні з жалем глядзелі на павялую гародніну і наракалі, што каровы з кожным днём даюць усё менш малака.
Жанчыны, вяртаючыся з поля з мяшкамі зелля, нібыта выпадкова збіраліся і раіліся. Старэйшыя суцяшалі: трэба пачакаць да Купалы — мо прамочыць. Але Купала, нібы жартуючы, пахмарыўся, пагрымеў і ўсё дзесьці разышлося над лесам.
У хаце Міхалёвай Аксені сабраліся неяк адвячоркам паважнейшыя гаспадыні і сталі прыпамінаць сухія гады ў мінулым.
— Калісь, бывала, закуплялі абедню ў царкве, — успомніла Олька.
— Гэтак ужо рабілі ў суседняй вёсцы, а дажджу ўсё няма, — заўважыла Зося, і пачала расказваць, што ў яе агародзе зямля, бы попел, а гарбузы паапускалі вушы, мусіць, ім ужо нічога не паможа, бурачэнне ляжыць покатам. Набраўшы духу, Зося цягнула б далей пра свой вялы агарод, але тут перабіла яе багатая гаспадыня:
— Што там гародніна! Трава не нарасла, жыта не наліваецца! Вось бяда! Сена не нарыхтуем! Як жа жывёлу перазімаваць будзе?!
— Паслухайце, дарагія, — загаварыла Аксеня, — мо вы гэтага і не ведаеце, але калісьці ў маёй вёсцы людзі дождж заклікалі...
Усе абярнуліся да Аксені і пачалі слухаць. А яна зрабіла маленькі перапынак, спляла рукі пад грудзьмі і працягвала:
— Даўней, калі здарылася сухое лета, старыя людзі ведалі супроць гэтага ўсялякія загаворы. У маёй вёсцы, калі я была яшчэ малою дзяўчынкай, памятаю, што ў адну ноч трэба было напрасці ды выткаць ручнік, а пасля абысці з ім усё поле да ўсходу сонца.
Аксеня змоўкла, а тады іншыя пачалі прыпамінаць штось з даўнейшых звычаяў. Аднак ніводная не памятала ніякай цырымоніі ад пачатку да канца. Згадзіліся тады на Аксеніну прапанову.
— Ну і што, Аксеня, памагло тады? — запытаў Сіман, узняўшы кусцістыя бровы.
— Няма чаго перасмейвацца, тут не звычайныя вячоркі, тут трэба павагі! — накінулася на яго заўсёды сур’ёзная Зося, немаладая ўжо ўдава з прадаўгаватым, сумным тварам.
Сіман апусціў бровы, засаромеўся. Але тут жа ўсміхнулася да яго невялічкая, вясёлая Надзя і клікнула:
— Сядзі ціха, ты бабскі кароль!
Сімана звалі „бабскім каралём” таму, што ён любіў прабываць сярод жанчын. Быў ён вясёлым песняром і казачнікам, а да таго яшчэ старым кавалерам, і ніяк не мог знайсці супольнай тэмы з мужчынамі. Сярод жанчын выклікаў ён заўсёды зацікаўленне, дзеля сваіх казак і небыліц. Спяваў на вячорках, калі яны пралі кужаль летам на лавачках перад хатамі або дзе ў садку, дзе збіралася моладзь. Таму і сённы ён прыйшоў сюды, хаця іншых мужчын не было.
Пагаварыўшы, жанчыны абмеркавалі, што збяруцца з пятніцы на суботу, каб паводле даўнейшага звычаю выткаць чароўны ручнік, які можа выклікаць так патрэбны дождж.
— Мо і я да чагось прыдамся? — спытаўся Сіман.
— Ой, прыдасіся, ды і не ты адзін. Трэба будзе прынесці сноўніцу, кросны, а пасля прайсці праз усе палеткі, гэта ж не ано жаночая справа!
Пачалі разыходзіцца, а Аксеня звярнулася з пытаннем: — Ці ўсе маеце кужаль? А мо ў каторай ужо няма, то ў мяне, у каморы, яшчэ павесмаў з дзесяць, сплеценых у касу, беленькага, вычасанага, бліскучага, бы ядвабнага, прыходзьце з калаўроткамі, будзе што прасці.
Паразыходзіліся гаспадыні, а кожная думала, што ў пятніцу сыдуцца і што трэба нарыхтаваць калаўротак і павесма ільну. Таксама важна было, каб прыгажэй адзягнуцца, так, як гэта было ў звычаі ў святыя вечары зімою.
Вестка аб тым, што жанчыны будуць ткаць ручнік, разышлася хутка па вёсцы. Асабліва чакалі гэтага вечара дзеці.
У пятніцу, перад вечарам — Міхаль, Аксенін муж, стаяў ля варот і глядзеў на вуліцу. Аксеня ўжо гарачылася, што яшчэ не ўсё прыгатоўлена, а вось глядзець, як бабы пачнуць ісці з калаўроткамі.
— Чаго гарачышся! То ж сама казала, што пачнецца прасці, як сонца зойдзе. А глянь, як яшчэ яно высока над лесам.
На гэту гутарку надышоў якраз Сіман.
— Ну, што, Міхаль, давай прынясем і наладзім сноўніцу ды кросны, няхай забаўляюцца жанчыны.
— Тут, браце, няма чаго смяяцца, бачыш, якая бяда, усё павысушвала, няхай што чыняць, яны лепей ведаюць.
Пакуль мужчыны вынеслі стол на кухню, паставілі лавы і табурэткі ды сталі наладжваць кросны, сноўніцу, то і жанчыны пачалі сходзіцца са сваімі калаўроткамі і з прывязанымі да прасніц павесмамі ільну. Тут збегліся і дзеці з усяго канца. Аксеня вынесла на двор лямпу, падрэзала кнот, наліла газы, працерла шкло кавалкам змятай газеты. Убачыўшы, што назыходзілася шмат жанчын і што адной завешанай лямпы не хопіць, каб усім было відна, яна паслала суседавага хлопца, каб прынёс сваю лямпу, што вісіць у кухні на сцяне. Знайшлася яшчэ адна здагадлівая суседка, ды прынесла сваю сценную лямпу, напоўненую газай.
Жанчыны расселіся, дзе было каторай зручней, — і тут жа забурчэлі калаўроткі. Аксеня, мо дзеля таго, што ўсё гэта адбываецца ў яе хаце, а магчыма таму, што яна была ініцыятарам гэтага абраду, прыняла на сябе ролю загадчыцы і кіравала ўсімі справамі. Звяртаючыся да жанчын, сказала:
— Прадзіце не надта тонка, каб аснова не рвалася, а ў каторай блажэйшы кужаль, няхай прадзе ва ўток. Напраўшы на паўшпулі, перавівайце на круцёлкі, няхай крышку перасохне пража.
— Я думала, што на клубкі будзем звіваць, — азвалася Олька, — то і юрка свайго прынесла, вельмі ж лёганька праз яго ідзе нітка.
— Навошта лішняя работа, снаваць будзем з круцёлак! Бачу, што і матавіла хтосьці непатрэбна прывалок, моткаў жа не будзем звіваць.
— Цётко, мы таксама хочам памагаць, — уключыліся дзяўчаткі.
— Пачакайце, будзеце сукаць цэўкі, закладаць у чаўнок, вось гэта будзе ваша работа.
— Бачыце, — заўважыла Таццяна, — малодшыя дзяўчаткі папрыбягалі, а старэйшых — паненак — няма!
— Можа яшчэ прыйдуць, — сказаў Сіман, — я бачыў, што нядаўна пранесліся вясёлаю гурбою па вуліцы.
— Ліхушу яны прыйдуць, — упэўніла маці дзвюх дарослых паненак, — дзесь на шпацыр пайшлі з хлопцамі. Такая настала мода, кожная свайго пад руку — і туды-сюды па шашы прахаджваюцца.
— Такая цяпер моладзь, яны не вераць ні ў што. Абыдземся без іх, — закончыла Аксеня.
Ужо некалькі маладзіц перавівала сваю пражу са шпуляў на круцёлкі. Зося з Аксеняй пачалі рыхтаваць сноўніцу.
— Які гэта будзе ручнік, — спытала Зося, — кароценькі, на адну сценку?
— Мусіць, такі будзе закароткі, кутасоў не будзе з чаго вязаць. Кабеткі, як думаеце, мо снаваць губіцу? Мая сноўніца невялікая, каб не быў ізноў закароткі?
— Аксенё, закладай палавіну губіцы, паспеем напрасці, вось ужо колькі на шпулях! Хутчэй асноўвайце, ды на кросны!..
Так і было, залажылі аснову на палавіну сноўніцы, а Зося з Аксеняй, перажагнаўшыся, пачалі снаваць. Калаўроткі бурчэлі далей навыперадкі.
Цёмна ўжо было ў вёсцы, толькі Аксеніна хата свяціла двума вокнамі на вуліцу і двума на падворак. Вокны ад двара былі шырока адчынены, а ў іх поўна дзіцячых галоў, зацікаўленых тым, што тут робяць.
Дзяўчаткі пачалі забаўляцца дзіцячай варажбою. Яны знайшлі дзесьці маленькую кузачку і ў некалькі галасоў пачалі пявуча прыгаварваць:
— Божа кароўка, пень ці калода, дождж ці пагода — як пагода, то сядзі, а як дождж — то ляці.
Але кузачка, відаць, была сонная і не варушылася на адкрытай далоні дзяўчынкі. Нехта з хлопцаў падбег і ўдарыў Кацю па руцэ, кузачка ўпала.
— Вось бачыш, будзе дождж! Паляцела!
Дзяўчаты накінуліся на яго з кулакамі.
— Вазьмі ж тут паваражы з гэтымі дурнямі! Я вам казала, што трэба іх прагнаць з двара, — хвалявалася Каця.
Аксеня з Зосяй канчалі ўжо снаваць ручнік. Пералічылі пасмы, знялі аснову са сноўніцы і Зося звярнулася да мужчын:
— Знімайце ды выносьце сноўніцу, падсуньце кросны бліжэй пад вісячую лямпу, каб відней было накідаць.
Странуўшы аснову, каб роўненька рассыпаліся ніткі, пачалі прыладжваць яе на кросны. Зося стала за навоем раўняць аснову, адна з маладзіц пакручвала валком — навівала, а Сіман прытрымоўваў канцы асновы.
Падыходзіла ўжо поўнач, калі на кросны павесілі ніты, берда і пачалі наладжваць тканне. Нехта з хлапцоў выстругаў маленькую ключку з выцягнутай з бярозавага веніка хлюбкі і падаў яе жанчыне, якая спасобілася накідаць у берда. Яна папрабавала, ці лёгка пераходзіць між трасцінкамі берда, і пахваліла юнака.
Хутка ўсё было гатова і ўжо бурчэў сукальнік, пакручваны насліненай далонню Мішы — трынаццацігадовага сына гаспадыні. Прывязалі панажы — і Аксеня села за кросны. Узяўшы чоўнік у рукі выцягнула нітку і з правай рукі ўлева перакінула яго праз зяву, наступіўшы босымі нагамі на панажы.
— Шкада, што не прыгатовілі каляровых нітак, выткалі б з беражком...
— Няхай будзе без беражка, каб толькі паспець да ўсходу сонца, — загарачылася Аксеня і спрытна прыбіла набільніцай першыя радкі ўтку. Ручнік пачаў расці на вачах. Ужо адкрунулі аснову, ужо тканнё апусцілася на ніжні валок, а за кросны сядалі чаргова ўсе гаспадыні.
Пачуліся галасы пеўняў. Аксеня ўстрывожылася: ці гэта першыя, ці другія?
— Навошта табе пеўні, ёсць жа гадзіннік, да світання яшчэ далёка, паспееце, — супакоіў яе Міхаль.
Калі ручнік быў ужо вытканы, а з канцоў асновы вывязаны кутасы, тады Аксеня стала на табурэт і сярод ікон, завешаных на покуце, выбрала ікону святога Міколы Цудатворца, якая мела ўдзельнічаць у далейшай цырымоніі.
На падворку сабралася некалькі мужчын, якіх не было відаць тут звечара, прыйшлі старэйшыя гаспадыні. Адна з жанчын узяла праз вытканы ручнік з Аксеніных рук ікону і вынесла на двор. Пачаўся фармавацца паход. Наперадзе жанчыны з іконаю, побач дзве маладзіцы падтрымоўвалі канцы ручніка, за імі старэйшыя гаспадыні, гаспадары, а на канцы, нібы птушыны статак, круціліся дзеці.
Спярша пайшлі ў жытні палетак, абыходзілі яго, спяваючы набожныя песні, а кожная жанчына старалася абавязкова абазначыць свой загон ніткамі з астаўшайся пражы.
Абыходзілі так участак за ўчасткам, а на ўсходзе ўжо паружавела неба.
Калі абышлі ўсе ўчасткі, абсеяныя жытам і ячменем, перасяклі дарогу, вядучую ў лес, выйшлі на бульбяны палетак. Тут трэба было спяшаць, бо ружовая лента на ўсходзе ўсё расшрыралася і вось-вось магло выкаціцца сонца. Амаль прабеглі ўчасткі ярыны і вярнуліся ў канец вёскі пад крыж. Тут Сіман узяў ручнік і, стаўшы на паясы памаляванага зялёным плоціка, якім быў агароджаны крыж, абвязаў як мог высока ручніком стары сасновы крыж, а жанчыны зацягнулі „Пад тваю міласць”. Сіман саскочыў з плота і падцягнуў ім сваім моцным, прыгожым голасам.
Аксеня ў сваёй ролі асталася да канца. Перажагналася і сказала:
— Ну, усё ўжо! Няхай святы Мікола ўступіцца за намі, няхай вымаліць дождж, — пацалавала ікону ды, нібы бацюшка, падала яе пацалаваць бліжэй стаяўшым і павярнула ў вёску.
— Добра, што паспелі, — загаманілі жанчыны, — зараз і сонца выйдзе, ужо птушкі расспяваліся на яго прывітанне.
Жанчыны хуценька пабеглі да сваіх двароў, бо ўжо ўздоўж вуліцы калыхаўся на доўгіх нагах пастух Лукаш і неўзабаве пачаў бразгаць кіем па плоце ды заспаным голасам пакрыкваць:
— Вы-га-няй!!!
Каровы пасвіліся цяпер на ранкі, пакуль авадні не выгналі іх з лесу. Нядоеныя красулі ды галяндэркі мычалі за варотамі, выходзілі памалу на вуліцу і збіраліся ў статак.
Маладзіцы, выгнаўшы кароў, спяшалі да хатаў, каб хаця крыху прыкласці галаву да падушкі, пакуль не пачнецца працавіты доўгі дзень.
Апошнім вяртаўся дадому Сіман. Няспешна, паглядваючы на двары, ішоў ён па вуліцы, падсвістваючы ўжо нейкую вясёлую мелодыю. Прыпыніўся ля свайго двара і глянуў на ўсход, дзе ўжо некалькімі цудоўнымі колерамі ірдзела неба. Ён хацеў з кімсьці падзяліцца адчуваннем гэтага вялікага хараства, якім аб’яўляецца ўсход сонца.
Калі зраўняўся з ім Лукаш, Сіман звярнуўся да яго з радасным тварам:
— Глянь, Лукаш, якая прыгажосць, нельга надзівіцца...
— Глядзі, глядзі, бо я гэта кожны дзень бачу, а ты, можа быць, і не бачыў яшчэ — спіш да палудня! — буркнуў Лукаш і паплёўся далей за сваім статкам.
Тут жа, нібы маргаючы, пачаў выкачвацца вялізны круг сонца. Глядзець на яго было нельга і Сіман заплюшчыў вочы ні то ад хвалявання, ні то ад яркага святла, якім праменіў усход. А шырокія, ружова-фіялетавыя і блакітныя паясы, з якіх выблукалася сонца, бляднелі і расплываліся па небе.
То там, то сям паскрыпвалі ўжо дзверы ў хатах ды ковараты ля калодзежаў — пачынаўся чарговы, спякотны дзень сухога лета.
Прыгода ў Бургасе
Падстаўляючы ступні пад казытлівы прыліў цёплай марской хвалі, сядзела яна на бургаскім пляжы і глядзела, як яе падрастаючы сын калышацца на хвалях Чорнага мора. Яшчэ толькі два дні і трэба вяртацца. Задумалася над сваім жыццём.
Многа ўсяго здарылася ў яе жыцці, і яна болей ужо нічога ад яго не чакала. Старэла непрыкметна, з нейкай пакорлівасцю, хаця сэрца час ад часу бунтавалася.
Сонца скочвалася ў мора, і загараючыя пачалі сходзіць з пляжа. Перад яе вачыма пераплывалі хвалямі маладыя, прыгожыя жанчыны, загарэлыя на шакаладны колер. Многа менш было мужчын, на якіх хацелася б азірнуцца.
— Усё ж нас, жанчын, больш, відна гэта нават тут, — падумала.
Хацела ўжо клікаць сына, калі хтосьці пахіліўся над ёю. Не падымаючы галавы, убачыла побач мужчынскія ступні. Глянула ўверх: стаяў, прыгнуўшыся, нейкі незнаёмец у шортах. Паказаў на яе ручны гадзіннік і спытаў па-балгарску:
— Колькі часу?
Адказала на рускай мове.
— О, вы не балгарка?
Ён прадставіўся:
— Жэлеў, Йордан, — дадаў пасля нейкага перапынку, і выразна чакаў яе адказу.
Яна, здзіўленая, усё маўчала. Ён чакаў, глядзеў ёй у вочы.
— Вы адна?
— Не, я з... сынам. Ён там, плавае, — і кіўнула галавой у напрамку мора.
— Вы прыехалі адпачываць, а магчыма і вывезці адсюль нейкія ўражанні.
— Вы памыліліся, я не прыехала шукаць ніякіх асаблівых уражанняў.
— Выбачайце, вы мяне не зразумелі. Але, сапраўды, я не ўзяў гадзінніка.
„Хітры!” — падумала Лідзія.
— Мама! — раздалося з мора. — Я зраблю яшчэ адзін круг!
— Адзін, толькі адзін і вяртайся на бераг!
Голас, якім яна пераклікалася з сынам стаўся ёй непрыемны, штучны. Сядзела яна ўсё ў той жа позе, з выцягнутымі перад сабой нагамі, падпіраючыся рукамі ззаду. Заўважыла, што ён агледзеў яе і яго зрок затрымаўся на нагах. „Няхай, — падумала, — гэта быў заўсёды немалы мой козыр. Ногі старэюць апошнімі. Добра, што ўжо амаль вечар, ён напэўна намнога маладзейшы за мяне”.
Йордан прысеў на пясок.
— У мяне сёння свабодны вечар, ці не хацелі б вы правесці яго са мною? Я вас запрашаю з сынам.
— Я сёння не магу, сёння ў нас заняты вечар. (Пачала інтэнсіўна думаць, што тут салгаць, калі пачне пытаць, чым яны заняты).
— Я вас запрашаю на балгарскае віно, — сказаў Йордан.
Лідзія глянула на яго быстра:
— А сын?
— У мяне ёсць цікавая калекцыя мадэляў самалётаў, напэўна зацікавіць яго.
Лідзія дакарала сябе за тое, што якраз сёння надзела ненайлепшы пляжны касцюм, што сукенка, якую ўзяла на пляж магла быць прыгажэйшая, што не падмалявалася. І хаця думкі яе цяпер былі далёкія ад сына, яна слабым голасам клікнула:
— Міраслаў, выходзь на бераг!
— Яшчэ адзін раз нырну! — крыкнуў той і схаваўся ў набягаючай хвалі.
— Паплывем да яго, — запрапанаваў Йордан.
— Не-не, — запярэчыла Лідзія. І не ўпершыню стала ёй прыкра, што не навучылася плаваць. Цяпер, аднак, адчувала гэта дакучліва. Так захацелася ёй кінуцца на хвалі і паплыць. Няхай бы ён плыў за ёю!
Яна ўсё патанала ў роздумах, а Йордан насядаў: а то дзе жыве, а ці працуе і ў якой установе, а чаму не прыехала з мужам?
Адказвала, нібы вучаніца, кароткімі сказамі і неяк няскладна. Абцерла далоні з пяску і пачала падымацца. Ён схапіўся, падаў ёй руку. Сталі насупраць сябе.
— Бачыце, — казаў Йордан, — я пабудаваў дом, ды ён у мяне яшчэ не мэбляваны, не ўпрыгожаны. Я хацеў бы, каб вы глянулі на мой сталовы пакой і параілі мне, якія там павесіць шторы — вішнёвыя ці залацістыя? Абавязкова хацеў бы велюравыя, ну, у канцы канцоў, плюшавыя. А гэта ў вас можна купіць. („Вось, у чым справа!” — падумала).
— А ці няма каму вам параіць без мяне?
— Няма!
Стаялі блізка сябе, маўчалі. Йордан здагадаўся, што яна не верыць яму.
— Бачыце, — азваўся, — я быў жанаты, ды ўжо шэсць гадоў удаўцом.
Ёй стала неяк няёмка, што кранула балючую для яго справу, і з пачуццём вінаватасці глянула яму цёпла ў вочы.
На бераг выскачыў Міраслаў, змераў іх зрокам і з нямым пытаннем глянуў на маці.
— Гэта наш новы знаёмы.
Міраслаў прывітаўся.
— Я вас прашу сёння да мяне ў госці, — сказаў Йордан. — Агледзелі б мой новы дом і даволі цікавую калекцыю мадэляў самалётаў. Але мама кажа, што ў вас заняты вечар...
— Не. Не заняты! Пойдзем, мама, праўда?
— Не, — перабіла Лідзія. — Ні ў якім выпадку. Сёння не можам.
— Тады заўтра, але не ўвечары, а пасля абеду, — запрапанаваў Йордан. — Будзьце абавязкова на гэтым месцы. Я прыйду да трэцяй. А калі б я не знайшоў вас, то вось мая візітная картачка.
З малога партфеля выняў ён прыгожа надрукаваную картачку і падаў яе Міраславу са словамі:
— Ты прывядзеш маму, Міраслаў, ты хутка знойдзеш гэты адрас.
Лідзіі гэта не спадабалася. Падумала: „Чаму ён цягне сына ў гэтую сваю гульню?”
— Так-так, — весела пацвердзіў Міраслаў. — У мяне дома ёсць план Бургаса.
Відаць было, што яму падабаўся новы знаёмы.
Лідзія сабрала ў кошык дробязі, накінула на сябе сукенку, працягнула руку Йордану і з нейкай какетлівай усмешкай сказала:
— Да заўтра.
Ён прытрымаў яе шчуплую руку ў сваіх цёплых, мяккіх далонях і хвіліну глядзеў ёй у вочы.
— Шкада, што аж да заўтра, — сказаў ціха.
Ноччу Лідзіі спалася дрэнна. Раніцай пачала раскідаць рэчы складзеныя ўжо да выезду.
— Чаму ты зноў усё распакоўваеш? Сама ж казала, што трэба раней спакавацца, — здзівіўся сын. — То ж заўтра ўжо едзем.
— Бо не так спакавала, — адказала маці і выцягнула элегантны касцюм і каляровую сукенку, якая ёй асабліва падыходзіла.
Міраслаў, працягваючыся на пасцелі, прыпомніў, што сёння пойдуць да „таго пана” і ён напэўна дастане ад яго ў падарунку мадэль самалёта, якога не будзе ні ў каго ў школе.
Перад абедам хадзілі па горадзе. Выдаткоўвалі апошнія левы — куплялі сувеніры. На абед у рэстаран з’явіліся раней за ўсіх. Пасля абеду не болей паўгадзіны правялі дома. Лідзія падмалявала губы і шчокі, узяла саламяны капялюш і пайшлі на пляж. Займаючы месца на пляжы, яна не ведала добра, ці гэта якраз тое самае, дзе былі ўчора, але неяк саромелася спытаць сына. Ён тут жа заняўся гульнёй у мяч з равеснікамі і, відаць, забыўся ўжо пра ўсё іншае.
Памачыўшыся крыху ў вадзе, Лідзія села на ручніку і пачала думаць: „Хачу сапраўды сустрэцца з гэтым балгарынам, ці не?” Сама не ведала. Ніколі не патрапіла ў такіх справах быць рашучай. Старалася прыпомніць ягоны твар. Не надта яго запамятала. Здавалася ёй, што ўсе балгары неяк падобныя. Але ўлавіла аксамітны водбліск яго вачэй, які хваляваў яе дагэтуль. „Нічога, — думала, — ён павінен запамятаць мяне добра, ён на мяне ўглядаўся дакладна”.
Ад другой гадзіны пачала нервавацца: „Прыйдзе ці не прыйдзе?” А калі не, то ці яна адважыцца скарыстаць яго запрашэнне? „Не, напэўна не хопіць мне адвагі пайсці па гэтаму адрасу. Як жа так — пайсці! Не, калісьці жанчыны не хадзілі да мужчын”. Яна была колішняй. То зноў думала: „Ён жа прасіў не толькі мяне, прасіў нас двое, значыць, нічога дрэннага ў гэтым быць не можа”.
У такім роздуме і хваляванні наблізілася і трэцяя гадзіна. Лідзія энергічна паднялася на ногі і, асцярожна азіраючыся навокал, прайшлася паўз бераг. Міраслаў гуляў з хлопцамі ў мяч, то зноў убягаў у мора і, набраўшы вады ў жмені, пырскаў на нейкіх дзяўчат, ажно яны з піскам выбягалі на бераг.
„Яму добра, — падумала. — Ён ужо і забыўся, што хацеў пабачыць калекцыю самалётаў”.
Яна рашыла, што трэба вяртацца дадому.
„Не прыйшоў, не меў калі, ці не хацеў?”
Увайшла ў ваду і паволі заглыблялася ў хвалі. Хутка выйшла на бераг. Уздзела вялікі саламяны капялюш і села на каляровы валахаты ручнік.
На пляжы было густа ад загараючых. Сонца пачало схіляцца на захад, апускаючы доўгія, касыя промні на гарбатыя хвалі мора. Супакойвалася. Нават здалося ёй, адчувала сябе задаволенай, што ён не прыйшоў. Раптам сярод гэтай агульнай млявасці пачулася нейкае ажыўленне. Закрычалі дзеці, некаторыя дарослыя пачалі падымацца. Прыбег і Міраслаў. Здалёк крычаў:
— Мама! Мама! Гэта нашыя!
— Якія нашыя? — спытала, не ведаючы, пра каго ён.
— Нашыя буслы! Глядзі!
Паднялася. Ахіліўшы вочы далонню, глядзела ў неба. Праўда, такое можна бачыць не больш, як раз у жыцці! Жыла ў краіне, дзе буслы будавалі гнёзды не толькі на сялянскіх будынках і дрэвах, але дзе-нідзе і на тэлефонных стаўбах. Давялося ўжо ёй не раз бачыць буславыя „канферэнцыі” перад адлётам у вырай. Але ніколі яшчэ не бачыла іх вось так, у поўным „маршы” і ў такой колькасці.
Перадам, за некалькімі праваднікамі „ішла” меншая чарада. Пасля невялікі перапынак, і — галоўная, ад якой даходзіў да вушэй шум крылля. На канцы, нібы ахова — зноў меншая. Ляцелі — дастойна, арганізаваным парадкам у напрамку турэцкай граніцы.
Людзі стаялі з адкінутымі назад галовамі і глядзелі.
— Мама, яны нашыя, праўда?
— Не адно нашыя. Магчыма, што і з іншых паўночных краін. Дзе ж у нас столькі набраць?
— Не, яны напэўна толькі нашыя. З чужымі не дружаць!
— Чаму ж не, вось і ты падружыў. У цябе сябры тут знайшліся.
Тады Міраслаў раптоўна прыпомніў, што трэба ісці да „таго пана”, які ўчора запрашаў.
— Мама, я ведаю, дзе гэта.
— Нікуды не пойдзем.
— Чаму?
— Той пан меўся прыйсці сюды. Не прыйшоў, відаць, не было часу, або... (хацела сказаць: „не хацеў”) не знайшоў нас.
— Мама, гэта ты ўсё сапсавала!
— Чаму я? Што ты гаворыш!
— Бо ты апранула зусім іншы касцюм. Ды яшчэ гэты капялюш, з пад якога цябе не відаць! Як жа ён мог цябе пазнаць?!
Лідзія глянула на свой зялёны касцюм, які сцісла прылягаў да яе фігуры, і падумала: „Мо і праўда! У гэтым зусім інакш выглядаю”. Але нічога ўжо не магла змяніць.
— Даволі гэтай размовы! — сказала рэзка. — Збірайся! Пойдзем пакавацца. Пара дадому! Табе ў школу, а мне на работу.
— Мама, але мы яшчэ прыедзем сюды?
— Ты ўжо вялікі — сам будзеш ездзіць.
Вярнуліся на кватэру, пачалі збірацца ў дарогу. Лідзія сказала сыну:
— Дай мне гэтую візітную картачку. Мо напішам Йордану.
І схавала яе ў свой партфель. Падумала: „Гэта будзе ўспамін аб тым, чаго не было і можа па маёй віне”.
Цыган і салаўі
З тае пары прайшло ўжо шмат гадоў. Але для мяне кожную вясну вяртаецца ўспамін майскага ліўня і салаўінага канцэрта, які давялося мне перажыць дзеля таго, што мая сяброўка Ніна закахалася ў цыгана.
Мы з ёю працавалі ў адной установе, наймалі супольны пакой. Хаця ўцягвала нас новае жыццё, і жылі мы інтэнсіўна — удзень працавалі, увечары вучыліся, аднак і роднае нас цягнула: часта ездзілі мы дадому, да бацькоў. Яна сыходзіла з цягніка ў Ляўках і заглыблялася дзесьці ў сваю Бельшчыну, а я ехала далей, у Белавежскую пушчу.
Аднойчы, у майскую нядзелю, мы дамовіліся вяртацца тым самым цягніком. Я ў Ляўках выглядала яе, каб паклікаць у свой вагон, але Ніны не было на пероне. Мне падумалася: „Напэўна бацька завёз яе, бы тую паню, шыкоўным возам, запрэжаным у маладога, быстрага каня аж у Бельск. Ну, хацела задаць шыку, — яна такое любіць”. У Бельску, аднак, Ніны таксама не было. „Значыць, спазнілася і будзе вяртацца апошнім”, — падумала я.
Ніна вярнулася ноччу, усхваляваная.
— Зноў закахалася, — кажу. — Нічога новага, пяройдзе да наступнай нядзелі!
— Ой, нэ пэруойдэ! — адказала яна на сваёй бельскай гаворцы.
— Кладзіся хутчэй спаць, пакуль гаспадыня не прачнулася, — параіла я сяброўцы.
Але Ніне хацелася расказаць, што з ёю здарылася.
Бацька правёў яе да паловы адрогі, а далей яна пайшла адна. Ужо недалёка Ляўкоў наткнулася на невялікі цыганскі табар. Спярша спалохалася, але перамагла страх і далей ішла азіраючыся навокал. Павярнула на ледзь прыкметную сцежку да чыгуначнага паўстанка, але тут, на самусенькай сцежцы, стаяў малады цыган з гармонікам, перакінутым цераз плячо.
— Ах, як ён іграў!
І Ніна доўга яшчэ ў захапленні расказвала пра свайго цыгана. Прызналася, што дамовілася з ім на наступную нядзелю.
Ніне адной не выпадала ехаць. Дома скажуць: „Толькі ад’ехала і зноў прыпёрлася!” Разам са мной будзе зручней.
— Ведаеш, — пераконвала яна мяне, — мае бацькі цябе любяць. Скажу, што гэта ты хацела прыехаць да нас.
Ледзь дачакаўшыся суботы, паімчаліся мы ў Бельск. Ужо ў дарозе нам не шанцавала. Паміж Страбляй і Бельскам сапсаваўся паравоз.
Ніна нервавалася. Я супакойвала яе:
— Назаўтра заедзем, а сёння яшчэ толькі субота. Ужо недалёка, — жартавала я.
Калі нас неяк зацягнулі ў Бельск, было ўжо даволі позна. Ноч была парная, хвалямі праходзіў дождж. Нарэшце селі мы ў цягнік і паехалі ў Ляўкі. „Куды ж яна мяне цягне ў такую непагадзь?” — пачала я крыху злаваць.
У Ляўках мы павылазілі на мокрую абочыну і рашылі ісці басанож, бо з нашага абутку нічога не засталося б — трава мокрая, сцежкі не відаць.
— Не вядзі мяне толькі каля тых сваіх цыганоў, — кажу. — А то яшчэ цыганскія сабакі за лыткі пакусаюць.
— Не, не павяду. Пойдзем напрасткі — будзе бліжэй, — супакоіла мяне Ніна.
Ідучы, мы стараліся не кранаць кустоў, на лісцях якіх затрымалася шмат дажджавой вады. Ледзь кранеш, і з іх пырскала фантанам. З-пад ног часта выскоквалі жабы, і мы ад страху ўскрыквалі. Цвыркалі цвыркуны, азываліся сумнымі галасамі птушкі. Раптам усё гэта заглушыў нейкі нарастаючы шум. Ветру не было, а дзесьці за намі шумела.
Мы хутка здагадаліся, што гэта даганяе нас дождж. Бездапаможна азіраліся, куды б схавацца. Але дарма! Майскі лівень пачаў бязлітасна нас паласкаць. Павязалі мы хусткі на галовы, паднялі каўняры, але нічога не памагала. Прытуліўшыся да сябе плячыма, стаялі мы і чакалі нейкага канца. На шчасце, хмара, з якой на нас лілося, хутка паімчалася далей, пакінуўшы нас прамоклых да ніткі.
Мы рушылі далей. Пад мокрай вопраткай грэліся, як пад кампрэсам. Нават пачалі жартаваць. Вочы прызвычаіліся да цемры, і мы ўжо даволі добра бачылі. А мо да світання было недалёка?
— Ужо да дому блізка, — сказала Ніна. — Вось ужо Лужок.
Раптам мы заўважылі нейкую постаць. Хтосьці ў белым блукаўся перад намі, нібы шукаючы дарогі. Агарнуў нас жах. Мы сталі як укапаныя. Постаць пачала адыходзіць кудысьці, і мы пачулі нібы хрыплае, прыцішанае іржанне каня, і кліч гаспадара:
— Кось, кось, кось...
Ніна ўзрадавалася:
— Гэта ж мой тата! Выйшаў каня наглянуць...
Страх адкаціўся ад нас, стала весела.
— Як жа нам з ім сустрэцца, каб не напалохаць яго? — шапнула Ніна.
І мы бадзёра пачалі ісці ўперад.
— Хто гэта? — пачулася збоку.
— Гэта мы, тату!
Дзядзька Іван наблізіўся да нас.
— Маці прачыстая! А што вы тут робіце ноччу?!
Ніна пачала расказваць бацьку, што сапсаваўся паравоз, што не было чым ехаць з Бельска ды яшчэ штосьці пляла, апраўдваючы наш прыезд. Але я ўжо не слухала нічога, бо навокал нас пачалі азывацца птушыныя галасы. Праз хвіліну Лужок, парослы крушынаю, чорным бэзам, чаромхай, лазняком і чым яшчэ толькі, загаварыў шматлікімі галасамі птушак. Імгла быццам паружавела, хаця ноч не ўступала.
— Дзядзьку Іване, — запытала я, — якія гэта птушкі: і свішчуць, і чырыкаюць, і шчоўкаюць? Здагадваюся, што тыя доўгія пералівістыя трэлі — гэта будуць салаўі. Але іншыя таксама цудоўныя галасы — кожны інакшы, а ўсе разам, нібы зладжаны аркестр?
— Можа і ёсць нейкія іншыя, але найбольш тут салавейкаў. А кожны салавейка крыху інакш спявае, бо кожны толькі сваёй жоначцы, каб яна яго чула і разумела. Вы ўсё ж не прыслухоўвайцеся да салаўёў. Бяжыце хутчэй дадому, каб не адхварэць гэтага прыезду. Ды не раю болей ездзіць ноччу. Добра, што солтыс паспеў навесці парадак, а то страху наеліся б удосталь.
— А што такое было? — спыталася Ніна.
— А вось што: былі тут пасяліліся цыганы. Вестка аб гэтым разышлася па наваколлі, і гаспадары баяліся коней выпускаць...
— І што сталася? — трывожна настойвала Ніна.
— Пакуль нічога, але людзі патрабавалі, каб цыганы адсюль выехалі. Солтыс пайшоў, пагаварыў з іхнім старшынёй і яны паехалі.
Ніна ўсхваляваным голасам пачала бараніць цыганоў.
— Ну і людзі! І цыганы ім перашкаджаюць! Можа гэта ўжо апошнія, якія вандруюць. Яны хутка будуь жыць у гарадах, працаваць на фабрыках, у спулдзельнях. Няхай бы тут пабылі!
— У горадзе жыць? — перапытаў яе бацька. — А дзе ж яны коней будуць трымаць?
— Ім коні стануць непатрэбныя!
— Эй, што ты пляцеш, дзяўчо! Ці хто калі бачыў цыгана без каня? І то яшчэ такога, што недзе працуе?
Гэтак гутарачы, дайшлі мы да хаты. Ніна да болю сціснула мне руку і цяжка ўздыхнула.
— Не будзіце адно мамы, — сказала бацьку, — мы давядзем сябе да парадку і ляжам.
Але маці пачула, устала, убачыла, што мы дашчэнту прамоклі, і, божкаючы, выцягнула прымус, прынесла банку з малаком, пачала нам яго парыць.
Астаўшыся ў кухні адны, мы моўчкі пілі гарачае малако. Я падышла да акна і адчыніла адну створку. Углядалася на маленькі садочак, на мокрыя, перацвіўшыя кусты бэзу. Маўчала. Думала пра Нініну няўдачу. Яна нібы адгадала мае думкі і запытала:
— Ці ты не злуеш, што я цябе без патрэбы выцягнула ў такую мокрую ноч? Ты гэтага ліўня ніколі не забудзеш...
— Не, не забуду, — адаказала я. — Ані гэтай мокрай ночы, ані таго салаўінага канцэрта.
І нібы ўзнагарода за няўдачу, раптам пачуўся зноў залівісты спеў салаўя.
— Слухай, гэта для нас.
— Не хачу слухаць, — уздыхнула Ніна. — У мяне іншае ў сэрцы. Не думала я, што ў нас людзі такія варавітыя. Нічога не разумеюць. Усё сапсавалі...
Смак жыцця
На перонах у Бельску тоўпіўся народ. Паветра было густое ад узнятага пылу, шматлікіх галасоў і таго асаблівага паху пераспелых фруктаў і падвялай ужо зелені, якая бывае толькі пад канец лета.
Амаль адначасова на станцыю падыходзяць тры цягнікі, што ідуць у розных напрамках. Стаялі ўжо два і вось між іх усунуўся трэці — з Беластока ў Чаромху. Натоўп закалыхаўся, людзі пачалі бегаць уздоўж вагонаў, шукаць месца. Перасядалі, пыталі, куды гэты, а куды той цягнік. Хто па-польску, хто па-беларуску...
Да гайнаўскага цягніка наблізілася грамада дзяўчат і юнакоў. Пачалі ўскакваць у вагон. Паадчынялі ўсе вокны, пераклікаліся з кімсьці на пероне. Шумелі, нібы рой пчол, тоўпіліся без выразнай патрэбы, вось так сабе, ад радасці, прычынай якой была іхняя маладосць і бестурботнасць.
Прапусціўшы перад сабою пару старэйшых ужо людзей з кошыкам груш, увайшла я ў вагон.
Пасажыры з грушамі селі тут жа ля дзвярэй, а я стаяла і разглядалася, дзе тут прысесці. Ля вакна сядзеў малады хлапец. Побач, склаўшы рукі на жываце, накрыўшыся шапкаю на вочы, хроп нейкі мужчына. Я села насупраць людзей з кошыкам. Ад іх праменілі нейкая радасць, добразычлівасць і святочны настрой. Пашанцавала ім у жыцці — гэта было выпісана на іх тварах. Жанчына агледзела мяне крадком і спыталася:
— Вы тутэйшая?
— Тутэйшая.
— Вяртаецеся ад сваякоў? — дапытвалася.
— Не, еду да сваіх, я сама жыву ўжо даўно ў горадзе.
Жанчына памаўчала, а пасля паківала галавой і сказала:
— Так-так, цяпер часта так бывае, што здалёк людзі едуць да сваіх, цягне да свайго. Чамусьці людзі распаўзліся па ўсёй краіне, дзе Варшава, дзе Гданьск, дзе Вроцлаў, а там столькі людзей нашых. А ўсе такія непаседы сталі, усе кудысьці едуць. Хто з патрэбы, а хто і без ніякай патрэбы.
— А вы з патрэбай, ці без патрэбы? — спытала я, жартуючы.
— З патрэбай, вяртаемся ад сваякоў, былі на Спаса, — азваўся мужчына, а жанчына падхапіла:
— Яны, нашы сваякі, прыедуць да нас на Прачысту.
Мужчына, падпіраючыся рукамі, загойдаўся неяк па-хлапцоўску і сказаў:
— А чаму ж не ездзіць? Людзям жывецца добра, у кожнага ёсць грошы, ды яшчэ і білеты танныя, вось хаця б нам — каляярскія.
— Вы, значыць, калеяж?
Ён засмяяўся весела і сказаў:
— Я ўжо на пенсіі. А калеяжам быў з малалецтва. За мною і мянушка такая — „калеяж”.
— Ты зноў пачынаеш сваю казку? — перабіла жонка. — Яна мне ўжо надакучыла!
— Соня, я ж не табе буду расказваць гэтую, як ты кажаш, казку, — усміхнуўся ён ветліва жонцы і паклаў ёй на калені вялізную, бы рыдлёўка, руку.
— А чаму ў вас такая мянушка?
— Ой, гэта яшчэ перад вайною было, — пачаў мой субяседнік. — Жылі цяжка, асабліва сялянская моладзь. Марыў я тады стаць чыгуначным рабочым. Думка гэтая не пакідала мяне ні ўдзень, ні ўначы. Аднойчы нас, сялянскіх хлопцаў, павялі грузіць вагоны. Працавалі мы шчыра і каб начальнік пахваліў, мо зноў трапіцца якая праца. Ого, гэта не абы-што! Заробак! У поўдзень паслалі мяне сябры па ваду. Падышоў я пад помпу. Бачу, стаіць там нейкая пасудзіна з вадою, а побач ляжыць каляярская шапка! Сэрца закалацілася і сам не ведаю, чаму я так зрабіў... Ну, што ж, малады, дурны, нявопытны, а тут яшчэ тыя думкі. Я азірнуўся, схапіў тую шапку і пабег пад вакзальны будынак, каб пераглянуцца ў шыбе. Люстэрка не меў, а надта ж хацелася ўбачыць сябе ў такой шапцы. Зусім не хацеў яе ўкрасці, барані Божа! Ледзь я паспеў тую шапку насунуць на вушы, а тут з пад помпы крычыць нехта: „Злодзей, чапкэ украд, стуй, давай чапкэ!” Ногі задрыжэлі ад страху, я хутчэй зняў тую шапку, стаю, бы ўкопаны, і трымаю яе перад сабою. Калеяж падышоў, рвануў мне з рук няшчасную шапку і, глянуўшы з пагардай, крыкнуў: „Гувняж, холера! Чапкі колеярскей се захцяло! Чэму взёл!” Я пачаў прасіць прабачэння: хацеў, маўляў, толькі памераць. Мармычучы нешта злосна, той увайшоў у кантору. Ад тае пары пачалі мяне называць „калеяж”. Я і не злаваў надта.
Вось так у жыцці бывае... Ніколі не ведаеш, куды паверне твая жыццёвая сцежка. Здзейсніліся мае хлапечыя мары. Ад сорак пятага я калеяж! Ну, але каб не тыя перамены ў нашай краіне, то мары мае скончыліся б на той прыгодзе з шапкаю.
А што ж гэта была за радасць, калі атрымаў першы мундзір!..
— Ой, смешны ж ты тады быў, Міхалку, — сказала жонка. — Ведаеце, і я таго не забуду. Прыйшоў да паненкі, гэта значыць да мяне, я аж войкнула, не скажу, выглядаў прыгожа. У хаце добра натоплена, горача, а ён не распранаецца. Кажу, распраніся. А ён: не, хадзі, пройдземся па вуліцы. Цешыўся, бы дзіця.
— Ну і прайшліся, — падміргнуў весела мужык, — дасюль ходзім.
Але вось і Арлянка! Моладзь ізноў загаманіла, загаварыла па-свойму і амаль усе сышлі на гэтым паўстанку. Калеяж кіўнуў галавой у іхнім напрамку і сказаў:
— Ім не скажаш, што калісьці сялянскія хлопцы марылі аб працы на чыгунцы, а тае працы не было. Не вераць! Пачнеш што-небудзь казаць — а ім толькі смех. Калі нарадзіўся ў нас сын у сорак шостым, то я кажу жонцы: — Эх, Соня, да мяне звяртаюцца „пане вагоновы”, а на яго будуць казаць „пане машыніст”! Гэта трэба быць самому чыгуначнікам, каб разумець, што значыць машыніст! Па-мойму, не менш важна, чым лётчык! Цягнуць за сабою дзесяткі вагонаў з людзьмі ды розным таварам, адказваць за гэта — вось справа, якой галавы трэба!
— Ну і што з сынам?
— Не выйшла па-мойму. Не паслухаў. Жыве ў горадзе, працуе бухгалтарам. Мо ўнук упадабае маю прафесію. Любіць хадзіць у маёй каляярскай шапцы, калі да нас прыязджае.
Замоўк. Цягнік на хвіліну затрымаўся на паўстанку. Жанчына глянула на кошык жоўценькіх груш і схамянулася:
— Мы вас і грушамі не пачаставалі, надта смачныя, вазьміце.
У Гайнаўцы развіталіся мы, бы старыя знаёмыя. Я глядзела ў акно вагона, як аддаляліся, забіраючы з сабою пагодлівы настрой лета. Дзесь пад Семяноўкай чакае іх родная хата, Жучок, аб якім успамінаў калеяж — „разумны сабака”, старыя ўжо яблыні, на полі крыху сяго-таго, як казалі, і многа яшчэ спакойных дзён разам.
Мне падумалася: яны ведаюць смак жыцця. Чорнае ад белага адрозніць лёгка. Мо маюць рэцэпт на шчасце? Цягнік мой адыходзіў у пушчу, з якой павеяла лёгкім халадком і прадчуваннем восені.
Шчадруха
Платы амаль па верхні пояс стаялі ў пушыстым снезе. Мяккія пярыны ляжалі на стрэхах хат. Сёлетняя зіма не скупілася: шчодра прымарожвала ды пасыпвала белым пухам.
Вечарэла. Непрыкметна, нібы крадучыся, надыходзіў зімовы вечар.
Заскрыпелі шырокія дзверы старой хаты, і на падворак не столькі выйшла, а хутчэй за ўсё выкацілася цётка Тэкля. Яна надта ж баялася прастуды, апраналася ў безліч кофтаў, душагрэек, сардакоў і прыкрывала ўсё гэта старым, моцна паношаным кажухам. Выглядала яна, як тоўсты куль саломы. Сёння ж паверх на ўсё накінула прыгожую ваўняную хустку. Вядома, незвычайны той вечар — паводле даўнішняга звычаю яго завуць шачадрухай.
Тэкля ад вайны стала ўдавою. Дзяцей у яе не было, а сядзець адной у хаце, асабліва ў такі вечар, яна не любіла. Дзверы замкнула доўгім драўляным ключом, якім ужо на памяць трапляла ў дзірку вушака. Адняла ад прызбы абмёрзлую мятлу і паклала на тое месца ключ, нагарнула на яго снегу, а мятлу схавала за хату. Падумала: „Сёння трэба зважаць на ўсялякія хлапцоўскія свавольствы!” Вось у мінулым годзе прывалаклі ў вароты ёй куль саломы, застрыкнулі мятлу, а зверху, нібы капелюшом, прыкрылі вядром, знятым з коварата. Яшчэ і непрыемнасць з гэтага выйшла: Рыгор прыйшоў на Новы год забіраць тую салому, бо быццам з яго клуні яе выцягнулі, а і ёй самой гэты куль прыдаўся б. Пачалі яны сварыцца, а людзі кажуць: „Пасварышся ў такі дзень — то ўвесь год будзеш грызціся з суседзямі”. І яна, каб не смяшыць людзей, уступіла.
Закруціла Тэкля вароты дротам, нагарнула снегу на сцежку і выйшла на вуліцу. Стала на сярэдзіне і разважала, куды тут падацца. У яе на прыкмеце было некалькі хатаў, дзе можна прыемна правесці вечар.
„Можа пайсці да Ёзікавых? Каця смачную каўбасу робіць, пачастуе. Ну, крыху задалёка. Можа да Буславых? Ой, не, скупаватыя. Да суседзяў праз вуліцу блізка. Але не пайду, бо ён любіць усё насміхацца — сапсуе вечар. Не заўсёды даю рады адгрызціся”.
Падняла Тэкля ўверх галаву і паглядзела, дзе дым з коміна выходзіць. Амаль з усіх каміноў дымілася. Гаспадыні рыхтавалі святочную вячэру. То ж гэта шчодры, багаты вечар! Усе стараюцца, каб сёння вячэра была раскошнай.
З коміна хаты, дзе жыла яе сяброўка Ніна, таксама ўдава, тонкай стужачкай струменіўся дымок. „Пайду да яе, — падумала Тэкля, — яна не скупая. Да таго, напэўна, збяруцца туды дзяўчаты варажыць — будзе весела”. На ганку яна абтопала ногі, адчыніла скрыпучыя дзверы ў сені і пачула звонкія дзявочыя галасы. Увайшла ў кухню. Там прыемна запахцела. „Вось і добра трапіла”, — падумалася Тэклі.
— Зачыняйце дзверы хутчэй! — закрычалі дзяўчаты. — Мы тут сёння будзем доўга варажыць, няхай цяпло не ўцякае.
— Варажыце, дзяўчаткі, варажыце сабе, — супакоіла іх Тэкля. — Мо і я што-небудзь падкажу. Ой, калісьці, бывала, мы варажылі...
Глянула яна на стол: там ляжалі роўненька нарэзаныя паперкі і некалькі алоўкаў.
— То і пісаць штосьці трэба? Што гэта за такая варажба? Мы калісьці гэтага не ведалі, бо і пісаць не ўсе ўмелі.
— А такая варажба, — азвалася прыгожая бялявенькая Каця. — На гэтых паперках напішам імёны хлопцаў. Кожная жменьку гэтых білетаў пакладзе сабе пад падушку нанач, а раніцай выцягне адзін і прачытае тое імя, як будзе называцца яе муж.
— А калі не выйдзе замуж? Можа не суджана ёй пара? — зацікавілася Тэкля.
— Тады выцягне пусты білет. Бачыце, усё абдумана ў гэтай варажбе.
— А яшчэ якую ведаеце варажбу?
— Я ім зараз падкажу варажбу, — сказала Ніна.
Падышла яна да пліты і доўгай драўлянай лыжкай дакладна вымешала куццю, адставіла гаршчок на край пліты, а на яго месца паставіла патэльню з нарэзанай саланінай.
— Бярыце па лыжцы куцці і па чарзе выходзьце на падворак. Ідзіце на тое месца, дзе мы парсючка смалілі. Трэба памаленьку есці куццю і слухаць, дзе, з якога боку сабака забрэша. У той бок, значыць, замуж пойдзеш. Гэта вельмі праўдзівая варажба. Мне калісьці заўсёды вельмі далёка сабакі брахалі, ды ўсё ў кірунку Белавежскай пушчы. Ну, сюды, бачыце, і прыйшла я. А маім сяброўкам брахалі блізка, і яны павыходзілі ў сваім сяле.
Дзяўчаты пачалі згаворвацца, якая пойдзе першая.
— Няхай уперад ідзе найстарэйшая, — параіла гаспадыня і, зачарпнуўшы лыжку кашы, падала сваёй старэйшай дачцэ. — Ідзі ды добра слухай.
Адна за другой выбягалі дзяўчаты за дзверы. Апошняй выйшла высокая, хударлявая Манюся, малодшая гаспадыніна дачка. Вярнулася хутчэй за ўсіх ды надта ўсхваляваная. Кінула лыжку на стол.
Маці і дзяўчаты ўстрывожыліся:
— Што такое сталася?
А Манюся са злосцю:
— Ці ж можна тут толкам паваражыць? Базылюковы сабакі заўсёды галодныя — брэшуць, аж вешаюцца на ланцугах!
Дзяўчаты пачалі спачуваць Манюсі, а Тэкля зарагатала на ўсю кухню.
— Чаго вы смеяцеся? — здзівілася Манюся.
— А чаму ж ты злуеш? То ж у Базылюка два кавалеры! Ці адзін з іх не можа быць тваім мужам?
— Я і слухаць пра тое не хачу! — абурылася Манюся. — Яны мне з маленства надакучылі. Такія жулікаватыя: то кветкі рвалі, то ў садок улазілі.
— Гэта было калісьці, — не сунімалася Тэкля. — А цяпер, бач, аднаго ў гмінную раду выбралі, а другі ў афіцэрскую школу збіраецца... — Крыху памаўчаўшы, яна быццам да сябе сказала: — А ўсё ж з гэтага можа штосьці выйсці... Хто ведае?
Гаспадыня акрасіла куццю, абклала яе скваркамі. Паліла багата салам аўсяны кісель.
Дзяўчатам сказала:
— Бежыце ўжо дахаты. Павячэрайце. То ж сёння ў кожнай хаце багатая вячэра, каб увесь год багата вялося. Пасля прыбягайце, я вас коржыкамі пачастую — дзеля вас і напякла.
— Дзяўчаты, пасля вячэры прыходзьце да мяне, — азвалася Каця. — Мая бабуля ведае многа даўнейшых звычаяў, яна нам і варажбу напэўна падкажа.
— Ой, праўда! Пойдзем да бабулі Марчыхі! — зашчабяталі дзяўчаты.
А Тэкля на тое:
— Ідзіце-ідзіце. Марчыха — ведзьма неблагая, многа дзе чаго ведае.
Дзяўчаты выходзілі, накідваючы на сябе вопратку і дамаўляючыся, хто што прынясе на пачастунак. Каця сказала, што яе бабуля наварыла многа кісялю з журавінаў — хопіць для ўсіх.
Ніна заслала стол ільняным, яшчэ да вайны вытканым абрусам, паставіла міскі з ежай і запрасіла Тэклю.
Дзяўчаты хутка павячэралі і пабеглі да Каці.
Удовы-сяброўкі доўга яшчэ сядзелі за сталом. Успаміналі сваю маладосць, бедавалі, як вясной абрабіць поле.
На ганку затопалі і загаманілі хлопцы, і зараз жа вялікай гурбою ўваліліся ў хату.
— Добры вечар, цёткі, а дзе дзяўчаты?
— А хто іх ведае? Пабеглі ўжо кудысьці, — адказала Ніна. — Ідзіце, шукайце. Ведаеце ж, дзе зборышча бывае.
Хлопцы выйшлі, а Ніна ўзяла венік і хацела змесці снег, што яны прынеслі за нагамі.
— Ой, не рабі гэтага! — раптоўна паўстрымала яе Тэкля. — У сённяшні вечар хату не мятуць, бо чужыя куры будуць у агародзе дзерці. Збяры снег рукамі.
— Вось, бачыш, а я пра гэта і не ведала, — задзівавалася Ніна і паставіла венік у кут.
Тэкля нібыта пачала збірацца дадому. У той жа час думала: „Куды тут яшчэ заглянуць?”
— Не ідзі яшчэ, — азвалася Ніна. — Давай і мы паварожым.
Тэкля шчэ спадзявалася выйсці замуж і з цікаўнасцю глянула на сяброўку. А тая ўзяла дзве цыбуліны, падала Тэклі і сказала:
— Аблупі і адрэж дванаццаць роўненькіх кружочкаў.
Сама ж узяла днушку і пачала ўкладваць кружочкі і пры кожным называць месяц: „Студзень, люты, сакавік...” і так аж па снежань.
— Заўтра, — сказала, — паглядзім, які кружочак заросіцца, той месяц будзе мокры.
Тэкля страціла ахвоту да гэтай варажбы. Яна ж думала, што будзе пра замуж!..
А дзяўчаты сабраліся ўжо ў Каці. Ад вайны яна засталася круглай сіратой і жыла з бабуляй і дзедам.
Бабуля Марчыха, разліваючы кісель у кубкі, сказала:
— Там, на печы, у рэшаце, нарыхтавала я пшаніцы. Няхай каторая з вас пойдзе з Кацяй у куратнік. Прынясіце курку. А вы ўсе па жменьцы насыпце ля парога пшаніцы. Толькі запамятайце кожная сваю жменьку.
Каця з Воляй прынеслі курку, паставілі яе ля парога ды самі хутчэй насыпалі па жменьцы зярнятаў.
Усе чакалі, чыю горбачку пачне дзяўбці курка. А тая спрасонку не ведала, што рабіць. Неяк смешна перакрыўляла галаву, пераступала з нагі на нагу і каштаваць зярнят нават не збіралася. Бабуля пачала яе заахвочваць:
— Цю-цю-цю... Ку-у-у-у-рачка, курачка, — і перабірала пальцамі, быццам сыпала зярняты.
Курка пакруцілася і дзеўбанула ў Каціну пшаніцу. Каця была наймалодшая і ўсе здзівіліся, але пільна ўглядаліся, чыю пшаніцу будзе дзяўбаць птушка.
— Запамятайце толькі, у якой чарговасці яна дзяўбе, бо так і і замуж будзеце выходзіць, — папярэдзіла бабуля.
Курка падыходзіла то да той горбачкі, то да іншай. Разагрэлася і пачала нават разграбаць пшаніцу. Дязўчаты заўважылі, што яна якаясьці ненармальная: дзяўбе не па парадку і перасталі сачыць за ёю.
Бабуля злавіла курку, накрыла яе фартухом і сказала:
— Бярыце з міскі, што на прыпеку стаіць, па адной галушцы, апранайцеся і выходзьце на панадворак. Галушкі пакладзіце па чарзе ля сабачай буды. Я ж пайду і прытрымаю сабаку, каб не выскачыў раней. Будзеце ўглядацца, у якой чарговасці ён будзе хапаць вашы галушкі. Важна, каб прыкмеціць, ці праглыне на месцы, ці дзе адвалачэ. Пайду я першая, бо ён у нас злосны і можа кінуцца на вас.
Паслухаўшы, ці няма дзе блізка хлопцаў і ці тыя не перашкодзяць ім у гэтай гульні, дзяўчаты выйшлі на панадворак. Бабуля лашчыла Бобіка, а яны паклалі свае галушкі перад будаю і адышлі пад плот.
Бабуля гладзіла сабаку ды прыгаварвала:
— Вось дастанеш штосьці... Усе свае — не брашы, — і сунула яму скарынку хлеба.
Бобік выскачыў з буды і здзівіўся: чаму тут такое зборышча ды сёння яго лашчыць гаспадыня. Бывала, гэтак рабіў гаспадар, асабліва, калі ён добра напалохаў суседавых курэй. Але ж сёння нічога такога не было! Ён ужо спаў у будзе, закапаўшыся ў сена, і тут раптам яго вывалаклі. Упёрся ва ўсе чатыры лапы і на ўсялякі выпадак пачаў злосна бурчэць на спалоханых дзяўчат.
— Эй, каб табе добра не было! — крыкнула бабуля. — Глянь, што пад носам.
І пачала паказваць сабаку пшанічныя галушкі.
Бобік схапіў некалькі сярэдніх, а пасля ўзяўся за крайнія і пачаў насіць іх у буду. Адну схапіў і павалок недзе далей.
— Ну і праўдзівая ж варажба! Не кожная дзяўчына выходзіць замуж на месцы. Бывае, павалакуць яе кудысьці, бы Бобік тую галушку, — разважала бабуля.
Яна нават забылася сачыць за Кацінай галушкаю. Так і не зведала, у якой чарговасці Бобік схапіў яе.
Пачуўся хлапечы гоман на вуліцы, і дзяўчаты ўбеглі ў хату. Бабуля ім параіла:
— Ідзіце ў пакой, пагрэйцеся. Адно ціхенька праходзьце праз спальню, каб не разбудзіць дзеда.
Дзяўчаты адна за адной прасоўваліся праз вузенькую спальню, у якой дзед Марка пасвістваў праз нос, лежачы нейк да паловы на ложку, з нагамі на табурэце. Ногі былі абуты ў валёнкі без галошаў і смешна тырчэлі ўверх. Жывот жа быў прыкрыты кажушком.
Каця ўсвядоміла сваіх сябровак, што гэтак дзед адпачывае пасля вячэры.
У пакойчыку яны сядзелі без святла. Размаўлялі аб нядаўняй варажбе. Смяяліся.
І тут дзед Марка пачаў шамолькацца, адсоўваць табурэт, мармытаць нешта. Каця хуценька запаліла святло.
Дзед прасунуў галаву паміж ільняныя заслонкі ў дзвярах пакойчыка, паморгаў крыху, варухнуў вуснамі, абвёў вачыма ўсю грамаду і спытаў:
— А дзе кавалеры?
— Сёння няма, дзедку, — адказала Каця. — У гэты вечар мы хацелі пабыць самі.
— Ага, ну то і даволі гэтага хіхатання. Расхадзеўш!
Дзяўчаты баяліся Кацінага дзеда. Надта ж крыклівы ён быў. Але не змаглі паўстрымацца ад смеху з гэтага „расхадзеўша”. Дзед, аднак, пагрозліва насупіў бровы і не сунімаўся:
— Такія тут дзеўкі! Людзі ноч разбяруць, а яны сядзяць і смешкамі забаўляюцца.
— Дзедку, то ж сёння святы вечар — шчадруха, — баранілася Каця. — Трэба ж пасядзець даўжэй.
— А была каўбаса на вячэру? — спытаўся дзед, ужо крыху паспакайнеўшы.
— Была-была, то ж вы цэлую адностальку з’елі. Забыліся, ці што? — упэўніла яго ўнучка.
— Ну, пайду на двор, — сказаў дзед і пачаў апранаць свой кажушок.
Дзяўчаты таксама пачалі збірацца дахаты. Ведалі яны, што калі дзед вернецца з абходу свайго падворка, то і так іх разгоніць.
Выйшлі гурбою ў вароты. А там не прайсці: у самых веснічках стаяў вялізны балван. Ён быў утырканы кійкамі, мяцёлкаю, на галаве меў цэбрык, нос — вялізная морква.
— Вось жулікі! Што вычварылі. Як мы павыходзім? — занепакоіліся дзяўчаты.
Падышоў дзед Марка.
— Во, праз гэтае ваша зборышча што нарабілі хлопцы! Ну, перапёлачкі, бераце калкі ды разбівайце.
Дзед крануў кіем балвана і заўважыў:
— Ухітрыліся — вадою палілі, каб умацаваўся. А на галаве цэбрык не мой. Здаецца, у Тэклі сцягнулі. Бач, не прыхавала...
Дзяўчаты, разбіўшы балвана, паразыходзіліся па хатах.
Каця, вярнуўшыся дадому, пачала рыхтавацца да сну. Дзядуля абыходзіў сядзібу і пільна глядзеў, ці яшчэ чаго не ўпаролі хлопцы.
— Бабулю, — азвалася Каця, — кладзіцеся і вы. Ужо позна.
— Лягу, Каценька, лягу, — падала голас бабуля. — Няхай адно дзед прывалачэцца.
Яна чакала, пакуль засне Каця, бо абавязкова хацела непрыкметна паставіць пад ложак міску з вадою ды з дзвюма драначкамі: нібыта рэчку з мосцікам. А вось прысніцца Каці, хто яе праз гэты мосцік праводзіць будзе. З усіх варожбаў гэтую, з мосцікам, яна прызнавала найпраўдзіўшай. Гэтак вываражыла бабулька сабе свайго Марка сорак пяць гадоў таму назад.