Ля чужых берагоў
Альманах твораў беларускіх эміграцыйных паэтаў і пісьменьнікаў
Мастацкая проза - Апавяданьні
Юрка Віцьбіч нарадзіўся 2 чырвеня 1905 году на Віцебшчыне. Друкавацца пачаў у 1929 годзе. Мае чатыры зборнікі. Належыў да літаратурнага Згуртаваньня “Узвышша”. Цяпер пражывае ў Задзіночаных Штатах Амэрыкі.
Мы дойдзем!
Калісьці, у мінулым пяшчотна агарнула нас прыгожае, непаўторнае каханьне. З таго часу на суворым жыцьцёвым шляху прыастыгла сэрца, але каханьне назаўсёды засталося з намі, як застаецца пад грубым і халодным лёдам бурлівы і неўтрапёны струмень. Здаецца, яе звалі Марыля, а магчыма — інакш. Ейнае імя ведаеце сяньня толькі вы адны.
Часам, у гадзіны падарожжа, вы радасна ўздрыгнецеся, заўважыўшы наперадзе знаёмыя постаць і хаду. Вы мімаволі прысьпяшаеце крок і, параўняўшыся, адразу пераконваецеся ў сваей памылцы. Не, гэта яе яна. Тая мела прывабны славянскі твар з тонкімі абрысамі вуснаў, зь сінімі задуменнымі вачыма, і валасы ейныя нагадавалі кужаль. Гэта не яна. А часам пачуецца вам зводдаль знаёмы сьмех. Вы ўсхвалявана сьпяшаецеся туды, адкуль ён даляцеў і, яшчэ не даходзячы, спыняецеся. Не, гэта таксама не яна. Сьмех тае нагадваў і гутарку лясное крыніцы, і сьпеў жаўрука над жытам, і водгульле далёкае жалейкі. Гэта не яна. Гэта не Марыля.
Чаму-ж зьдзіўляецца іншаземец, калі заўважыць, што мы зь юнацкім спрытам сьпяшаемся да нібы знаёмых рэкаў, а потым разгублена аглядаем іхнія берагі. Камусьці з нас спачатку прыгадаўся ціхі Сож пад сівым Крычавам, камусьці хуткаплынная Дзьвіна пад зацятым Вяліжам, камусьці-ж здалося, што гэта ахутаны паданьнямі бацька Нёман паволі агінае Новы Сьвержань. І толькі, трапіўшы на бераг, мы пераконваемся, што гэта нямецкі ідылічны Рэгэн плыве ў Дунай, адлюстроўваючы ў сабе крушні замкаў Обэррфальцу, што гэта амэрыканскі руды ад нафты Дэлявэр сьпяшаецца праз пракураную хвабрычным дымам Пэнсыльванію, што гэта аўстралійскі Мурэй скочваецца з узвышшаў Уэльсу да лагчынаў кэнгуровае Вікторыі. Ня ідуць па іх лайбы і плыты, ня схіліліся над імі нацыя бярозы і вербы і не амываюць яны сьвятое Барысавае каменьне. Не, гэта ня Сож, ня Дзьвіна і ня Нёман.
Чаму-ж зьдзіўляецца іншаземец, калі мы, угледзіўшы наперадзе прыгожыя ўзгоркі, хутка ўзьбіраемся на іх, а потым з сумам дзівімся вакол. Адным з нас здалося, што гэта Віцебская Града, другім, што Наваградзкі Горб, а трэйцім прыгадаліся маляўнічыя Панары пад Вільняй. Але зь іх мы бачым не гасьцінцы й курганы, не гарадзішчы й капліцы, а гмахі Нью Ёрку, капальні Льежу і докі Буэнос Айрэсу. Не, гэта ня Віцебская Града, не Наваградзкі Горб і не Панары.
Чаму-ж зьдзіўляецца іншаземец, калі мы, дзеці адвечных пушчаў, пабачыўшы лес, кідаемся да ягоных абдымкаў і без спагады спакідаем іх. Хтосьці з нас спачатку прыгадаў Белавежу, некаторыя — Налібокі, а нехта Вокаўскі Лес. Але-ж у запраўднасьці — гэта Еластонскі Нацыянальны Парк на мяжы Уайёмінгу і Мантаны, а можа амазонскія джунглі Бразыліі, калі не канадыйская тайга. Тут не вандруе зубр, ня кукуе зязюля і ня чырванеюць духмяныя суніцы. Не, гэта ня Белавежа, не Налібокі і ня Вокаўскі Лес.
Чаму-ж зьдзіўляецца іншаземец, калі, пачуўшы аддалены звон, мы пабожна падымаем руку, каб перахрысьціцца, і нечакана апускаецца яна. Нам здалося, што гэта зьвіняць званы Сьвятой Сафіі, а можа Жыровіцаў, а магчыма касьцёлаў Вільні і Божая Маці з Войстрае Брамы ўздымае над намі свой амафор. Але-ж гэта толькі мары. Незнаёмыя праведнікі глядзяць каменнымі вачыма на нашае бесхацімнае вандроўе.
І мы ідзём далей. Ідзём празь дзень, праз ноч. Ідзём і ўзімку і ўлетку. Ідзём і ў навальніцы і ў сьпёкі. Мы цягнем з сабой у сьціплых хатылёх няўтольны сум, што балейшы ад Гімаляяў і глыбейшы за Атлянтыку. І ніколі ня можа таго стацца, каб мы не дайшлі нарэшце да свае непаўторнае любові, да сінявокае Беларусі. Занадта вялікае нашае замілаваньне ёю і занадта глыбокая варажнеча да ейных ворагаў, каб гэтае ня зьдзейсьнілася. Але я бачу, як нечакана спазма сьціснула вам горла і задрыжэлі вашыя вусны. На нашых нагах кроў і крывёю сьцякаюць нашыя сэрцы. Дык дайце руку і пойдзем далей. Ву-унь бачыце там, далёка-далёка, дзе ясьнейшае неба, зноў сінеюць рэкі, чарнеюць лясы і ўздымаюцца ўзгоркі.
Мы дойдзем! Абавязкава дойдзем! Пашчасьліў нам Божа! Так станься!
Над возерам Шпірдынг
Яны сьпярша па калені ў вадзе капалі бясконцыя акопы ўсьцяж ракі Пісы, потым сякерамі і матыкамі прагрызьлі праз густыя Ёганізбурскія лясы глыбокія супроцьтанкавыя равы і, нарэшце, апутаўшы калючым дротам Мазурскія балоты, падыйшлі да возера Шпірдынг. Гэта былі Палякі і Французы, Украінцы і Бэльгійцы, Беларусы і Харваты, Расейцы і Чэхі. Яны працавалі ўжо два месяцы ад золку да золку і ў будзень і ў сьвяты. Іхнія сьпіны пакрыліся пісягамі ад бізуноў і кіёў. Каб не памерці з голаду, яны зьбіралі ў лясох грыбы і ягады, а на палёх, рызыкуючы адразу дастаць кулю, кралі бульбу. Пад Пісай іх было блізу дваццаць тысячаў, а да возера Шпірдынг давалакліся празь лясы і багны пятнаццаць тысячаў раззлаваных, абадраных, жывых мерцьвякоў.
Каб ты правалілася ў прадоньне, возера Шпірдынг! Кажуць, што Немцы склалі пра цябе шмат песьняў і вершаў, дзе захапляюцца тваёй прыгажосьцю. Але Зыгмунт Врона і Міхась Данілюк, капаючы на самым беразе бункер № 138, зусім ня цікавіліся вакольным краявідам. Праўда, у першы дзень, здымаючы рыдлёўкай дзёран, рослы і дужы Міхась заўважыў:
— Наша Нарач куды прыгажэйшая!
Тады нізенькі шыракаплечы Зыгмунт у сваю чаргу запытаўся:
— А хіба Нарач вашая?
Нічога не адказаў Міхась. Ён толькі так сьціснуў рыдлёўку, што яна хруснула ў ягоных руках. А ўверсе, над возерам Шпірдынг, плылі да выраю жураўліныя касякі. Гордыя вольныя птахі віталі зямлю і людзей сваім урачыстым, падобным да мядзяных вальторнаў, крыкам:
— Курлы! Курлы! Курлы!
Адразу за дзёрнам пачаўся цяжкі грунт, які складаўся з буйнага жвіру і сухое гліны. Давялося адкінуць у бок рыдлёўкі. Цяпер Зыгмунт дзяўбаў зямлю матыкай, а Міхась калупаў яе пешняй. Пот каціўся па лобе, заліваючы вочы, і змазваў, нібы воцатам, асьмяглыя вусны. Час ад часу яны на момант спыняліся, каб перавесьці ўздых. Вось тады, выпрастаўшы сьпіну і зірнуўшы на неба, Зыгмунт сказаў:
— Нашыя журавы лятуць.
— А хіба не? — нечакана згадзіўся Міхась і крыва ўсьміхнуўся: — Чуеш, як яны вас папольску вітаюць? — І ён дадаў пашыраную польскую лаянку, якая нагадвала крык птахаў. Пасьля гэтага ўвесь першы дзень яны працавалі моўчкі. Толькі там, далёка за возерам, бязупынку глуха варушыўся фронт. І чым глыбей улазілі яны ў зямлю, тым выразьней адчуваўся ягоны сьмяротны гул.
Пачынаючы капаць яму для бункеру, Зыгмунт і Міхась сьпярша абрысавалі рыдлёўкай патрэбнае вялічыні акружыну. Цяпер акружына сваімі простаспаднымі сьценкамі апушчалася ніжэй і ніжэй. Для тых, хто яе апушчаў, яна зьяўлялася зачараваным кругам, зь якога яны аніяк не маглі выскачыць. Навет, калі-б іх не падганялі лаянкай і кіямі, яны маглі-б выкапаць глыбокую яму ў жорсткім груньце за тры дні. А калі яны гэтага ня зробяць, дык на чацьверты дзень раніцою іх пагоняць на фронт, каб капаць там пад агнём гарматаў.
І Зыгмунт зь Міхасём, умываючыся потам, капалі бункер № 138. На другі дзень апоўдні зь зямлі выглядвалі толькі іхнія галовы. Час ад часу, на хвілінку спыняючыся, яны не адымалі вачэй ад возера, бо пакутвалі ад смагі. Толькі пяцьдзесят крокаў трэба было прайсьці, каб напіцца, але за гэтае расстрэльвалі на месцы. Немцы ахоўвалі жывых мерцьвякоў ад захворваньняў. Таму штодня кажны зь іх атрымліваў паўбутэльку кавы. Зыгмунт зь Міхасём капалі моўчкі. Толькі, калі над недалёкім горадам загаласілі сырэны і спалох падхапілі ўсе навакольныя гарадкі, паасобныя заводы і фабрыкі, цягнікі на чыгунках, парапланы на возеры і, здавалася, уся Нямеччына, Міхась, насупіўшы бровы, выціснуў праз зубы:
— Зноў завыла, с-с-сука!
А калі празь зямлю дайшлі да ямы далёкія выбухі шматкілёграмавых бомбаў, сказаў, скрывіўшы рот, Зыгмунт:
— Стогне, сабачая кроў!
На трэйці дзень Врона і Данілюк ня толькі схаваліся з галавой у яме, але, навет узьняўшы ўгару рукі, не дасягалі ейных краёў. Прышлося паставіць маленькую перасоўную лесьвіцу. Каб скончыць яму, заставалася ўсяго пяць цэнтымэтраў грунту і не ставала сілаў. І ўчора, і заўчора, і пазаўчора яны атрымалі толькі па дзьве талеркі вадкае крупені. Таму падгіналіся ногі, шумела ў вушах і пудовай здавалася матыка. Яны і бяз гэтага ўвесь час галадавалі, а цяпер яшчэ большае пагоршаньне зь ежай іх зусім падбіла. Ім навет пачало здавацца, што яны адчуваюць пах смажаніны і добра выпечанага хлеба. Нарэшце Міхась ня вытрываў. Паклаўшы матыку, ён сказаў:
— Я пайду і накапаю каля дарогі крыху бульбы. Потым мы яе тут на малым вогнішчы сьпячом.
Міхась палез па лесьвіцы ўгору і адразу-ж зваліўся ўніз. На ягоную галаву і плечы абваліўся моцны удар кіем. І хаця ён даўно прызвычаіўся да біцьця, усё-ж, як заўсёды, гэты ўдар сьпярша абпаліў душу, а затым ужо цела.
— Назад! Ляны народ! — крычэў зьверху вахман і схіліўся, каб яшчэ раз ударыць Міхася, але той, увабраўшы галаву ў плечы, прыціснуўся да самага дна ямы. Немец харкнуў уніз, адначасна кінуў кілёграмавую булку пазелянелага хлеба і з лаянкай пайшоў далей. Тады толькі Міхась, падняўшы галаву, пабачыў у руках Зыгмунта хлеб.
Той, хто ў сваім жыцьці апухаў ад голаду, ведае, чаго каштуе скарынка, знойдзеная на сьметніку. А тут яны маюць кілёграмавую булку, якую зараз падзеляць на двух. Вось ужо Зыгмунт вымае свой складанчык. Вось ужо рэжа хлеб, адвярнуўшыся ў бок. І вось ён кідае Міхасю... тонкі акраец.
Ашчэрыўшы зубы, Міхась рынуўся на Зыгмунта. Яны білі адзін аднаго кулакамі і клюмпамі, хапалі скрыўленымі пальцамі за горла, выскубалі з каранём валасы, драпаліся, кусаліся. Яны навет ня лаяліся, а толькі хрыпелі. Тая дзіравая вопратка, што ледзь толькі прыкрывала іх, цяпер зусім звалілася з плячэй. Два жывых касьцякі ізь сьпінамі, спаласаванымі нямецкімі бізунамі, качаліся па дне ямы. І ніхто яшчэ на версе не здагадаўся, што гэтая яма ператварылася ў ваўкоўню, дзе змагаюцца два, падобныя да ваўкоў, чалавекі.
Зыгмунт быў значна слабейшы ад Міхася, але заўзятасьць надала яму сілаў. Усё-ж барацьба была няроўнай. Нарэшце Міхась падціснуў яго пад сябе і, наваліўшыся ўсім целам, пачаў вырываць хлеб. І раптам ён войкнуў і адпоўз у бок. Зыгмунт, як мага, ударыў яго нажом у руку. Міхась рызьзём кашулі заціснуў вялікую і глыбокую рану, але ўсё адно з прабітага наскрозь мускулу цурком бегла кроў. Зьбіраючы апошнія сілы, ён вылез на верх і крыкнуў:
— Браткі, ратуйце!
Сьпярша Міхасю здалося, што ўсё возера Шпірдынг ахапіла полымя. Але-ж гэта ня Шпірдынг, а Нарач. Ву-унь, на самым узьбярэжжы, гарыць іхняя вёска Юравічы. А ву-унь гарыць і ягоная радзімая хата. Каля яе дзьвярэй, падпёртых аглаблёй, стаіць нямецкі жаўнер. А ў хаце затыхаецца ад дыму жанчына. Полымя ўжо агарнула ейную саматканую спадніцу, ужо дыміцца на ёй кітлік і праз стогны яна крычыць:
— Дзе ты, Міхаська?.. Дзе ты, сынок мой?.. Ці чуеш, як памірае твая матка?..
І адразу ўсё пагасла вокал, і возера Шпірдынг зьнікла ў цемры. Міхась ужо ня бачыў, як да бункеру № 138 беглі з усіх бакоў жывыя мерцьвякі. Зямля загрымела ад цяжкага грукату іхніх клюмпаў. Тут былі пінскія і віцебскія, гомельскія і віленскія, магілёўскія і слонімскія, менскія і беластоцкія. У іх нічога больш не засталося, акрамя змардаваных целаў і бязьмежнага суму па Беларусі. Адначасна зь імі беглі мазуры і кракавякі, варшавякі і куявякі. Вакол нярухомага Беларуса і Паляка, які прыціскаў да сябе акрываўлены хлеб, пачалася бойка. Немцы бізунамі і кіямі разагналі людзей, і яны зноў пачалі дзяўбсьці матыкамі і пешнямі грунт. Беларусы перавязалі Міхасю рану, і той апрытомнеў. Міхась ужо чуў, як групэнфюрэр, паказваючы бізуном на Зыгмунта, які стаяў ізь зьвязанымі назад рукамі, загадаў:
— Заўтра раніцой расстраляць!
Яшчэ ўвечары чорныя хмары зацягнулі нябесную блакіць. А ўночы на возера Шпірдынг абвалілася навальніца. Амаль бязупынку асьвятлялі зямлю маланкі, амаль бязупынку грымелі над ёй пяруны і шумела залева. Часам навальніца быццам сьціхала, потым пачынала віхурыць зь яшчэ большай сілай. У тыя моманты, калі маланка асьвятляла зямлю на панадворку таго дому, дзе жылі вахманы, можна было заўважыць двух людзей. Адзін зь іх стаяў, прывязаны вяроўкай да кола вайсковае двухколкі. Другі сядзеў пад двухколкай, трымаючы руку на павязцы. І яны ня толькі ня гутарылі паміж сабой, але навет і не глядзелі адзін на аднаго.
Спачатку Немцы самі вартавалі Зыгмунта, але, калі пачалася навальніца, яны рашылі, што самым надзейным вартаўніком будзе Міхась. Усё-ж вахман, які прывёў яго да двухколкі, сказаў:
— Калі гэты Паляк уцячэ, дык цябе заб’ём кіямі.
І Міхась вартаваў. Толькі адзін раз зірнуў на яго Зыгмунт і адкінуў усякую надзею аб ратаваньні.
Той, хто быў прысуджаны да сьмерці і выпадкова захаваўся, ведае, аб чым думаў Зыгмунт Врона. Ягоныя думкі нагадывалі тыя маланкі, што цяпер бяз усялякага ладу пераразалі начную цемру. Спачатку ён паспрабаваў маліцца, але самыя прачулыя малітвы не сагрэлі ягоную агрубелую душу. Тады ён захацеў вызваліцца ад вяровак — і толькі моцна, да крыві, параніў рукі.
Потым успомнілася яму Варшава, Маршалкоўская і яна — Зося. Дагэтуль ён чуе ейны цёплы сьмех і шэпат:
— Зыгмусь, даражэнькі!
Акрамя Зосі нікога ў Зыгмунта ня было. І зьнікла яна назаўсёды ў вадным з канцэнтрацыйных лягераў Нямеччыны. А раніцою зьнікне бязь сьледу і Зыгмунт Врона. Прыйшла адтуль, з Польшчы, навальніца, каб адправіць па ім хаўтуры. Замест грамніцы — запаліліся маланкі, замест званоў — грымяць пяруны.
У глыбокім раздум’і сядзеў схіліўшыся Міхась. Прынамсі так здавалася на першы погляд. А можа ён зусім ні аб чым ня думаў? А можа гэта толькі войстры боль схіліў яго крукам? Хто ведае. Але не зьвяртаў ніякай увагі на Зыгмунта, і той таксама не глядзеў у ягоны бок. Таму Зыгмунт мімаволі ўздрыгнуў, калі Міхась падыйшоў да яго. Бліснула маланка, і ў здаровай руцэ Міхася бліснуў нож. Зыгмунт адчуў, як у ягоных грудзёх спатыкнулася сэрца. Зараз — сьмерць. Яму захецелася папрасіць аб літасьці, але замест гэтага ён сказаў:
— Рэж, кат!
— А што яшчэ скажаш? — глуха запытаўся Міхась, і адным махам перарэзаў вяроўку.
— Уцякай! — загадаў ён пасьля гэтага Зыгмунту. А той, не даючы веры, зрабіў адзін крок і спыніўся, гледзячы на Міхася.
— Уцякай хутчэй! — паўтарыў Міхась.
— А як-жа ты, Міхась? — запытаў Зыгмунт і ў трэйці раз пачуў:
— Уцякай, Зыгмунт!
Тады Зыгмунт хутка выйшаў з панадворку і адразу-ж зьнікнуў у цемры.
Калі зялёная маланка асьвяціла ўсё вакол, можна было пабачыць на ўзгорку нізенькага Зыгмунта Врону, які крочыў на поўдзень. Адзін толькі момант гарэла маланка, але ён нечакана заўважыў на другім узгорку рослага Міхася Данілюка, які рушыў на ўсход. Калі бліснула другая агнявая маланка, дык ужо нідзе ня відаць было двух людзей і навет залева пасьпела замыць іхнія сьляды.
Вышэй галаву, Дубавец!
Увабраўшы галаву ў плечы, сплёўваючы згусткі салонае крыві, Дубавец сыйшоў з ганку хаты. Яго кагадзе дапытваў палкавы камісар. Яго білі і кулакамі і нагамі. Яму выкручвалі пальцы і павыбівалі зубы. Калі ён губляў прытомнасьць, яго аблівалі халоднай вадой і катавалі зноў. Таму спачатку Дубаўцу здалося нават прыемным, што празь некалькі хвілінаў ён ня будзе больш адчуваць аніякага болю. Зь ім ішоў камсамолец з камэнданцкага ўзводу з аўтаматам у руках. А шырокая ўскраінная гарадзкая вуліца, па якой яны йшлі, канчалася празь якіх трыста крокаў глыбокім ярам. Там зьнікне назаўсёды боль...
Толькі дзьве гадзіны таму праз гэтую самую вуліцу нечакана перакаціўся фронт. Ззаду, у самым горадзе яшчэ ішоў упарты бой Немцаў з Расейцамі. Ды нарэшце Дубаўца зусім ня цікавіць, хто зь іх каго там пераможа. Яго білі не за Немцаў. І пры ўспаміне аб тым, за што менавіта яго білі, Дубавец адчувае, як у ягоным целе пакрысе ўціхамірваецца боль і паволі выпростваецца сьпіна. А думкам вяртаецца іхняя ранейшая неўтрапенасьць і ўпартасьць.
Вышэй галаву, Дубавец! Цьвярдзей адбівай крок! Пакажы гэтым узброеным нявольнікам, як паміраюць старыя паўстанцы. Яшчэ юнаком ты ўдзельнічаў у славутым паўстаньні супраць бальшавіцкае ўлады. Таму ўсё жыцьцё ты блукаў па ўсей савецкай краіне, па ўсіх яе гарадох і вёсках, замятаючы свой ранейшы сьлед. Цябе не аднойчы арыштоўвалі, як і ты не аднойчы ўцякаў з пад арышту. І вось няма табе яшчэ сорах год, але ўжо згарбацілася твая сьпіна, забялеліся скроні і ты глядзіш на людзей спадылба, нібы ў кажны момант чакаючы нападу зь іхнага боку. Але затое не займшэліся твае душа й сэрца. Вышэй галаву, Дубавец!
У часе вайны Дубавец вярнуўся ў свой родны горад, дзе жыла яшчэ ягоная маці. Яго білі цяпер не за гэты зварот. Яго білі за тое, што на зьняважаных бальшавікамі брацкіх магілах, імі-ж расстраляных паўстанцаў, ён уласнаручна паставіў вялікі помнік. Вось і адсюль ён бачыць на высокім старадаўнім кургане вялізны чорны крыж, на якім ёсьць надпіс аб гэраічнай барацьбе і сьмерці паўстанцаў. А зусім паблізу — маленькая хата, дзе жыве ягоная маці. Дубаўцу хочацца зірнуць на яе ў вапошні раз, але ў вокнах нікога ня відаць. І добра — думае ён. Няхай ужо даведаецца пра ўсё, калі гэтае ўсё ўжо будзе скончана. Ёй скажуць, яна, схапіўшьгся за сэрца, закрычыць, потым пабяжыць у той яр шукаць нярухомага цела свайго неўгамаванага Янкі. А тымчасам — вышэй галаву, Дубавец!
Каля кажнае хаты варушыліся чырвонаармейцы. Але нават прызвычаеныя да ўсяго франтавікі, яны цяпер ізь зьдзіўленьнем глядзелі на двух людзей, што ішлі пасярэдзіне вуліцы. Адзін высокі, плячысты, цьвёрда крочыў з горда ўзьнятай галавой і здаваўся яшчэ больш мужным у параўнаньні зь няўзрочным хлапцом, што сьпяшаўся за ім з аўтаматам.
— Ваня! — гукнуў нехта зь іх хлапцу. — Иди получи махорку.
— Сейчас! — адказаў хлапец. — Вот только шлепну эту контру.
Калі да яру заставалася ня больш чым сто крокаў, Дубавец пабачыў пачырванелы ад крыві сьнег. Яму ўспомнілася, што ўвясну гэты знаёмы яму ад маленства яр таксама чырвоны, але ад кветак. І калі ўспомніў пра гэтае, дык гарачай свавольнай крывёю амылася ягонае сэрца і ён запяяў:
О, Беларусь, мая шыпшына,Зялёны ліст, чырвоны цьвет, —
У ветры дзікім не загінеш,
Чарнобылем не зарасьцеш.
Камсамолец быў настолькі зьдзіўлены ягоным сьпяваньнем, што нават спазьніўся ўдарыць яго прыкладам:
— Замолчи, сволочь!
Адначасна ад недалёкага лесу, на ўскраіне якога запалымнелася самотная хата, даляцеў жаночы крык. Здавалася лопнула ў цымбалах струна. Здавалася аплаквала Беларусь усіх сваіх гаротных сыноў і дачок.
Вышэй галаву, Дубавец! Ужо глядзела ў вочы сьмерць. Неяк ня выпадае загартаванаму ў жыцьці саракагадоваму дзядзьку памерці ад рукі жоўтадзюбага падшпарка. Але што зробіш? Хіба што калі да чырвані застанецца некалькі крокаў, Дубавец раптам моцна ўдарыць камсамольца нагой у жывот, выхапіць у яго аўтамат і кінецца ўцякаць да таго лесу, дзе крычала жанчына. Магчыма, што яго адразу заб’е куля з другога аўтамата, але ён таксама жыўцом у рукі ня дасца. Паспрабуем гэтак. Вышэй галаву, Дубавец!
...Ягоны намер быў папярэджаны на частку сэкунды. Дубавец ужо не пачуў стрэлу. Але перш чым гостры нявыказны боль назаўсёды пагасіў агоныя вочы, ён пабачыў над лесам вобраз Велічнае Жанчыны, якая з жалем працягвала да яго свае рукі. І перш чым гэты востры нявыказны боль назаўсёды пагасіў ягоную сьвядомасьць, ён пачуў ейныя словы:
— Сьпі, Дубавец! Сьпі, Янка! Ніколі не загіне і не зарасьце шыпшына!
ЗША, Саўт Рывэр, 1950