За волю

Раман

Акула Кастусь


Разьдзелы 1-11

БЕЛАРУСКАМУ НАРОДНАМУ ФРОНТУ, у працы і змаганьні за адраджэньне, вольнасьць і незалежнасьць Беларусі, ПАМАЖЫ, БОЖА!

1.

Час такі, — ліха на яго! — пропадам ты прападзі.

Пасьля найбольшага праліваньня крыві ў гісторыі сьвету, прыйшло жахліва небясьпечнае напружаньне.

Пасьля надта гарачае вайны — халодная.

Пасьля Гірашымы й Нагасакі — пагрозьлівыя цені будучых Чарнобыляў.

Час сьціраньня сьлядоў старых і рост новых Курапатаў: — пашырэньне й паглыбленьне Гулагу.

Паралюш і прыбліжэньне хаўтураў застойна-забойчага каманднага рэжыму.

Глум слова Божага і слугаў Ягоных. Ліквідацыя сьвятыняў Божых, разгульле бязглуздага атэізму, народжанага марксістоўскімі нікчэмнікамі. Час грандыёзнай і ўсёабдымнай хлусьні. Ліквідацыя справядлівасьці й міласэрнасьці.

Час авоськаў і вечнай галечы падбітых і запрыгоненых народаў, час неабмежаванай улады й роскашы пануючай камуністычнай партакратыі.

Наплявацельныя адносіны да ўсяго сьвятога й традыцыйнага. Вынішчэньне паняволеных народаў.

Час, калі падтрымліваны мілітарнай магутнасьцю рак марксізму-сацыялізму-камунізму, разьядае-руйнуе апошнія цьвярдыні хрысьціянства і дэмакратычных вольнясьцяў.

Гвалт і зьдзекі там, дзе мае жыць міласэрнасьць і любоў.

Час такі, пропадам прападзі!

Пацеюць гномы хлусьлівай ідэі, — “Эдысоны сьвятла новага сьвету”, апантанцы “касмічнага маштабу рэвалюцыі”.

І няма ні супакою, ні перадышкі.

Зьверху, быццам насланьнё: забавязаць, загадаць, запраектаваць, заплянаваць, падапхнуць, дагнаць і перагнаць, выканаць і перавыканаць, стануць на вахце здабычаў вялікай кастрычніцкай!

І гэтта-ж — абрыдлы і настырлівы акампанямэнт: “Эх, да и ухнем!”

Прыкусіўшы языкі, закасаўшы рукавы, ужо цяпер, раньнім летам пачынаюць плянаваць-барабаніць пра сьвяткаваньне саракавых угодкаў “вялікага кастрычніка”.

Не павязло-ж у гэтай краіне, цьфу на яе! Насамперш здраднік Кузэнка ў Аттаве раскрыў і выдаў ворагам найбольшае гняздо выдатных савецкіх патрыётаў (шпіёнаў). Пасьля-ж нашумела й доўгі час назаляла вушы, калі барабаніла ў радыё і газэтах сваім кусьлівым прасьледаваньнем усіх прагрэсыўных сілаў “каралеўская камісія” ды іншыя спарахнелыя буржуазныя ворганы. Павывалакалі наверх усякае затхлае фашыстоўскае гнільлё ды рознае антыпрагрэсыўнае барахло.

Каб-жа адно гэта. Вунь там, удома, абгаліўшы ды зганьбіўшы наймудрэйшага ды найбуйнейшага карыфэя навукаў і бацьку ўсіх народаў, узабраўся на самы шчыт палітычны нейкі бравурна-барабанны Мікіта. Помсьлівы памаўза вылез із кукурузы. Яна, кукуруза, згодна шматгамоннага Мікіты, прывядзе сацыялізм і ўсю дружную сямейку народаў сацыялістычнае садружнасьці да запаветнае брамы камунізму. Няхай жыве кукуруза!

Мікітава вынаходлівасьць ня спынілася, як вядома, на кукурузе, але хутка перакінулася й на сусьветную арэну. Колькі-ж гэта рогату і ўцехі даў людзям новы маскоўскі гарлапан, калі ў Ню-Ёку на форуме Аб’еднаных Нацыяў чаравікам па стале прарочыў сьмерць капіталізму й перамогу савецкаму кукурузнаму ладу! Дзіва няма, што па цэлым “неабдымным саюзе” голасна буяніў пра Мікіту сьпявак Высоцкі на словы Аляксандра Гідоні:

“Потом Никитушка росточком был с аршин.
Он много всяких разных дел насовершил.
При ём пахали целину,
При ём пихали на луну,
При ём достигли мы сияющих вершин.

Но в октябре яво маненечко — таво:
Тады узнали мы всю правду пра яво.
Что он Насера наградил,
Что он с три хера накрутил,
Что это в заднице свербило у яво”.

Сьверб загнязьдзіўся ня толькі ў Мікіты, але і ў шматлікіх галовах розных камуністычных пазадкаў у Канадзе. Гэтта кукурузай і чаравікам па стале нічога не асягнеш. І няма калі зьдзіўляцца, рот разяўляць, што ўчарашнія хаўрусьнікі ў вайне нейкім чынам ператасаваліся ў ворагаў. Сьверб недаверу да свайго заўсёды магутнага й непамыльнага цэнтру наклюнуўся. Некаторыя сумленныя дзівакі быццам на прыманку капіталістычнае прапаганды пайшлі. Як тут непамыльную і яшчэ генэральную партыйную лінію утрымаць? Нагода: сьвяткаваньнем угодкаў “вялікага кастрычніка” выкаваць новую дысцыпліну, умацаваць салідарнасьць камуністычнага руху ўва ўсім сьвеце.

Гэтак загадалі. Так мае быць!

Арганізаваць ударнае сьвята “вялікага кастрычніка” — мала языкамі мянташыць. Рэкляма ў друку й радыё пажырае вялікія грошы. Даводзіцца, як і мінулымі гадамі, ляпіць плякаты й афішкі ў гарадох на вулічныя слупы й газэтныя скрыні, платы й сьметнікавыя кантэйнары. Гарадзкія законы гэта забараняюць, але тут на помач ідзе цемра й спрыт. Ня зловіць цябе паліцыя, у якой рукі й час наркаманамі й зладзеямі занятыя. Кіраўніцтва гэткай рэклямнай “кастрычніцкай апэрацыі” намазоліць добра шматлікія мазгі, каб усім сваім вялікім і малым спэцам гэтай аграмаднай сваёй распоўзлай тэрыторыяй краіны даць адпаведныя інструкцыі на тэму: дзе, калі, што і як...

Перадусім неабходна парупіцца, каб галоўная веха партыі ў краіне, “Канадыйская трыбуна”, павысіла і ўзмацніла адпаведныя баявыя сыгналы. Мала таго. Яна павінна пашырыць барабаншчыну пра грандыёзныя перамогі на эканамічным фроньце ў краіне, якая, як вядома, нанесла галоўны ўдар гітлераўскаму фашызму й мілітарызму. Абавязкова павінны быць і натхняючыя матар’ялы пра няспынны імклівы рух ідэяў Маркса й Леніна у цэлым сьвеце. Забясьпечыць матар’яламі і левую буржуазную прэсу ды радыё.

А гэтта, як на тое ліха, быццам мышы спад мятлы, павылазілі на сьвятло дзённае недабітыя ўдома і непалоўленыя “ворганамі” ў Заходняй Эўропе — хоць бальшыня зь іх апынулася пасьля вайны ў Гулагу, — “беларускія буржуазныя нацыяналісты”. Гэтыя “фашыстоўскія цемрашалы” пачалі арганізавацца, знайшлі сярод Канадыйцаў новых хаўрусьнікаў. Баявое заданьне, загад зьверху: неадкладна заняцца імі!

2.

Дзяўчына сядзела на крэсьле ля камінку. Сьвежанькі, дзіцячага выразу й зусім правільных клясычных рысаў твар. Ані шмінкі, ні пудры. Даўгія, хвалістыя, цемнаватыя блёнд валосы. Вялікія, блакітныя й разумныя вочы. Сьціпласьць і поўная канцэнтрацыя. Быццам мастаком вылітая фігура ў тугой белай блюзцы, шэрага колеру андарак у складкі. Вочы ўпіліся ў чалавека, што ў мяккім крэсьле расьсеўся з другога боку камінка.

Сонечнае сьвятло хлынула ў пакой праз вэнэцыйскія заслоны. Ля сьцяны пакою полка з кнігамі дэманстравала сябе вялікім зборам твораў Леніна, партрэт якога вісеў побач на сьцяне. Каля Леніна і творы Горкага, Маякоўскага ды й іншых бальшавіцкіх зброяносцаў. У куце, на стале — руды самавар і пара кубкаў, а на камінку, побач парцалянавых балерынаў, пачарнелы мядзяны конь трымаў кампанію электрычнаму гадзіньніку. Пісьмовы стол зь бізнэсавым старым Рэмінгтонам і купай кнігаў ды папераў займаў абшырнае месца ля сьцяны. Савецкія газэты, мясцовы “Рабочий”, часапіс “Тайм” і радфардзкаялевалібэральная “квактуха” “Стар” зь нейкай прычыны добрым ладам пастроіліся на нізкім кафэйным століку.

Нягеглы з выгляду мужчына належаў да тых, пра якіх агульна гавораць, што “нічым ня вырозьніваўся ў натоўпе”. Лысаваты, сівы. Прадаўгаваты, з вострым падбародкам твар. Блізка асаджаныя каля простага чырванаватага носу шэрыя вочы, малыя вушы й зморшчаны лоб. Гавайская спартовая кашуля й пакорчаныя штаны, чорныя чаравікі. Рудыя вочкі пільна сачылі дзяўчыну.

— Але-ж і прыгожая вы, міс Мак.

Нізкі голас, на твары лёгкая ўсьмешка. І ўва ўсім гэтым, у голасе і ўсьмешцы нейкая казёншчына, штучнасьць. Сказанае здалося пустым і бясколерным, быццам нехта дэкляраваў устаноўленую вышэйшай уладай цану. Рыгор Капшун напіхаў сваю люльку багатай араматам галяндзкай табакай ды аглядаў дзяўчыну скваплівым зрокам цыгана, што ацэньваў чужога каня. Вера Мак адчувалася ніякавата пад пільным зрокам гаспадара гэтага пакою. Яшчэ ня ведала якія тайніцы гнязьдзіліся пад тэй лысінай.

— Але ваша прыгажосьць ня ёсьць прычынай нашай сустрэчы. Магу спытацца, як вам спадабаўся наш Радфорд?

— Ведаеце, таварыш Капшун...

— Лепш пакінем збоку гэтае “таварыш”. Жывём у буржуазным грамадзтве і асьцярожнасьць нас абавязвае. Проста называйце мяне Грыша.

— Ці не занадта фамілярна? Я мяркую...

— Няважна. Рабіце як кажу, — тонам поўнае фінальнасьці сказаў Капшун.

Размаўлялі парасейску. Капшунова мова плыла вольна, без намаганьняў, а ў Веры Мак пракідвалася ваганьне.

— Окэй, Грыша.

— Вось так лепш. Дык пра што мы гэта?

Капшун прыкурваў табаку ў люльцы даўгой запалкай, ізь нейкім задаваленьнем, як быццам гэтая дзейнасьць была найважнейшай для яго на сьвеце і таму поўнасьцю паглынала ягоную ўвагу.

— Ага, пра тваю красату, — гаварыў далей, пусьціўшы клуб пахучага табачнага дыму. — Не магу ня выказаць надзеі, што гэта твая прыгажосьць, калі ўжыць буржуазны тэрмін, ня будзе замінаць у тваёй рабоце, а наадварот...

— Якой гэта рабоце? — перапыніла яго Вера Мак.

— Пра гэта даведаешся ў адпаведны час. Цяпер-жа я толькі хацеў з табой пазнаёміцца, міс Мак. Казалі мне, што там у Балтаве ты займалася карыснай для нашага дзела работай.

— Старалася, як умела.

— За тую адданасьць цябе належна ацанілі, нават паездкай у Савецкі Саюз узнагародзілі. Прашу мяне зразумець, міс Мак: я ня пустазвон і не трапло. Аддаю належнае тым, што на гэта зарабілі. А цяпер прашу сказаць: ці маеш сваякоў у Канадзе?

— Не, ня маю. Ад часу, як замардавалі бацьку...

— Ведаю, ведаю. Вялікае няшчасьце, — перарваў дзяўчыну Грыша. — Але ведаеш нашу рускую прыказку: дзе дровы сякуць, там трэскі лятуць. Спадарыня Мак, ты павінна быць гордая за свайго бацьку. Ён назаўсёды станецца гэроем у анналах змаганьня рабочых-рэвалюцыянераў за лепшую будучыню.

Капшун памаўчаў, сачыў клубы табачнага дыму.

— Значыцца, ня маеш сваякоў. Можаш усіх нас, наш цесны кружок, лічыць сваякамі. На выпадак патрэбы, кліч каго з нас. Ці ты ведаеш беларускую мову, міс Мак?

Дзяўчына задумалася.

— Можа тое, што ад маткі й бацькі. А ў нас у клубе вучылі расейскую.

— Я маю на ўвазе вось што: ці маеш даволі асноваў і дастатковы запас словаў, каб вясьці інтэлігэнтную гутарку пабеларуску?

— Мяркую, што не.

— Гэты недахоп мы абавязкова зьліквідуем. Ты павінна валодаць гэтай мовай так, каб чулася як удома між людзей, якія пабеларуску гавораць.

— Магу спытацца якая ў тым патрэба?

— Як я раней сказаў, гэта ўсё будзе выясьнена табе пазьней. Цяпер я павінен ведаць вось што: ці ты згодзішся навучыцца гэтай мовы? Якая была ў цябе пасьпяховасьць у школе, міс Мак?

— Найлепшыя ацэнкі.

— Добра. Ці маеш яшчэ ахвоту да навукі?

— Ахвоту? Мяркую, што так. Калі патрэбна, дык навучуся, чаму не. А ці вялікая розьніца між расейскай і беларускай мовай?

— Даволі значная. Вядома, што ёсьць дзьве вэрсіі, так сказаць, беларускай мовы. Першая, гэта тая, што ўжываецца ў школах і адміністрацыі ў Савецкай Беларусі. Ёсьць на гэнай мове даволі вялікая літаратура. Дык тая вэрсія бліжэй расейскае. Беларускія буржуазныя нацыяналісты ўзводзяць паклёп на тую мову й называюць яе маскоўскім жаргонам. Другая-ж вэрсія, каторай карыстаюцца бебурнацы, стаіць далей ад расейскай. Ты, бязумоўна, будзеш вучыцца першую.

Капшун устаў, падыйшоў да пісьмовага стала, узяў кнігу зь зялёнай вокладкай і даў яе Веры.

— Тут вось, пачытай крыху з пачатку.

Дзяўчына пачала паволі чытаць. Ейнае вымаўленьне патрабавала шмат паправак. Пазіраючы на двор праз вэнэцыянскія заслоны, Капшун уважна слухаў.

— Гэтага даволі, — спыніў ён дзяўчыну. — Бачу, што нейкі пачатак ёсьць. Пачнеш вучыцца адразу пасьля таго, як тут на месцы ўстроішся. Згода?

— Так, окэй. Ці магу цяпер штосьці вас спытаць?

— Калі ласка.

— Адносна працы. Я-ж мушу на сябе зарабіць.

— Гэта ўсё наладзім. Ці ты мяркуеш, што можаш працаваць у якой краме?

— Магу спрабаваць.

— Добра. Заўтра пойдзеш у Трыфты Тоні й там атрымаеш працу. Адна з нашых дзевак, зь якой сяньня пазнаёмішся, табе паможа. Яна там працуе.

— А хто такі той Трыфты Тоні?

— Гэта вялікая ўнівэрсальная крама, уласнасьць Жыда Зэлмана, нашага імігранта. Ён робіць аграмадны бізнэс.

— Добра. А колькі ён плаціць?

— Нешта каля трыццаці пяці на тыдзень для новых, здаецца. Будзеш старацца, заробіш болей.

Дзяўчына маўчала. У бюро капальні ў Балтаве зарабляла больш пяцідзесяці ў тыдзень.

— І гэта, здаецца ўсё, калі няма якіх пытаньняў, — сказаў Капшун.

— Адносна майго пакою. Дзе буду жыць?

— Коля завязе цябе да дзяўчыны, пра якую я ўспамінаў. Зваць яе Ніна Ляскін. Яна нашага паходжаньня, бацькі недзе з Адэсы, ужо ня жывуць. Я пэўны, што вы добра наладзіце супольнае жыцьцё. Заўтра паведамі мяне, як там пойдзе.

— Окэй, Грыша.

Дзяўчына ўстала і ўзяла сваю сумачку.

— Яшчэ адно, пакуль пойдзеце, міс Мак. Раю вам усё тое, пра што мы гаварылі, трымаць пры сабе, — перасьцярог Капшун, адчыняючы дзьверы.

— А як зь Нінай Ляскін?

— Яна — адна з нашых. Што ёй скажаш, мяркуй сама.

— Добра, Грыша.

— Цяпер пачакай тут, а я паклічу Колю.

Неўзабаве ён зьявіўся з-за дзьвярэй із тым самым шустрым, пад вожыка падстрыжаным маладым хлопцам, які сустрэў яе раніцай на чыгуначнай станцыі. Капшун падаў руку.

— Жадаю табе посьпехаў, спадарыня Мак.

На ягоным твары паказалася нешта наводля ўсьмешкі.

— Дзякуй, Грыша. Буду ў кантакце.

Коля ўзяў ейную валізку. Рэшту багажу пакінула на станцыі і мае яго забраць пасьля. Яны спусьціліся па сходах і пайшлі да аўтабуснага прыпынку. Пад захмараным ліпеньскім небам вуліца чмыхала й гула вялізнай хваляй аўтамабіляў у “раш аўр” — сьпешную гадзіну. Гэтак тут назвалі час, калі мільёны людзей рана й вечарам сьпяшаць на працу ці з працы дамоў. Гвалтоўныя рыўкі ветру тузалі маладое лісьцё кляновых прысадаў, замяталі парэпаны цэмант вуліцы і забаўляліся рознакаляровымі сукенкамі жанчынаў.

— Як далёка да Ніны Ляскін?

— Якіх мінут пятнаццаць аўтабусам. Яна жыве каля цэнтру гораду.

3.

Некалі, падаючы заяву для атрыманьня візы на падарожжа ў Савецкі Саюз у групе “рабочых канадыйскіх дэлегатаў”, ад Веры Мак запатрабавалі, каб далучыла кароткую аўтабіяграфію. Пасьля цэлае гадзіны, Вера напісала наступнае:

Імя й прозьвішча: Вера Мак.

Дата й месца нараджэньня: 27 сакавіка, 1930 г., Балтава, Антарыё.

Сацыяльнае паходжаньне і ўзгадаваньне: Бацькі — Беларусы, рабочыя. Бацька, што працаваў у капальні мэталаў, прыехаў з маткай у Канаду пару гадоў перад маім нараджэньнем з Заходняй Беларусі. Як мне было сем гадоў, бацьку майго Мікалая паліцыя канадыйская забіла падчас дэманстрацыі беспрацоўных і галодных. Маці мая Юльляна, што была сьветкай таго забойства, мела ўдар сэрца. Яна памерла год пазьней. Як маладая сірата, ад васьмі гадоў узросту я гадавалася ў розных сем’ях.

Адукацыя: Сярэдняя.

Прафэсія: Працавала сакратаркай у Рын Тын і Дэлта мінэральных кампманіях.

Грамадзкая дзейнасьць: На працягу даўгога часу належала й цяпер належу да рабочага клюбу Максіма Горкага ў Балтаве. Брала ўдзел у адукацыйнай, спартовай і грамадзкай працы. Апякавалася дзяцьмі.

Калі-б Веры давялося пісаць абшырней пра сваё дзяцінства, матар’ялу хапіла-бы. Ды як-жа можна адлюстраваць тую бездань, у якой апынулася “ў галодных трыццатых” сірата пад апекай чужых? І што магло замяніць матчыну любоў і апеку? Бесьперапынная галеча пакінула сьлед, а спадчына бацькоў дала пякучую горыч. Вага мінулага спарадзіла недавер і падазронасьць да “пануючай клясы”, а побач з гэтым — спачуваньне тым, што ў галечы, імкненьне памагчы ім. Глум, які цярпела з боку некаторых апякуноў, спрычыніўся да пэўнае ізаляцыі. Мусіла, як магла, адмежавацца ад таго, хто рабіў ёй якую крыўду. Назіральная кемлівасьць і выпрабаваньні ў доўгіх гадох між чужых нарадзілі асьцярожнасьць, прадуманыя адносіны да людзей, спагаду да цярпеўшых і крыўджаных.

У гэныя часы галеча эканамічнае дэпрэсіі між новых імігрантаў, што прыехалі з акупаванай Польшчай Заходняй Беларусі, дапаўнялася крывадушнай, у Маскве майстраванай клясава-ненавіснай ядавітай бальшавіцкай прапагандай. І мясцовымі гнёздамі, ці рупарамі такога забойчага яду і хвальшывай інфармацыі “з краіны рабочых і сялянаў” зьявіліся мясцовыя так званыя рабочыя клюбы. У гэтым сэньсе клюб Максіма Горкага ў Балтаве мог служыць копіяй іншых, раськінутых па аграмаднай краіне. Ужо куды пазьней, калі некаторыя, раней адурманеныя “новыя Канадыйцы”, пачалі разумець, што “чырвоныя прарокі” пашыралі хвальшывыя пропаведзі крывадушнага тырана з камуністычнага цэнтру, шматлікія ачмурэлыя марксістоўскімі догмамі “прагрэсісты” ўпарта гарлапанілі на барыкадах сваіх “клясавых пазыцыяў”. А для малапісьменных, што “ня лезьлі ў палітыку”, усе вялікія й малыя палітыканы, свае і чужыя, тварылі не абы якую зьбянтэжанасьць.

Вера чытала ня толькі ўсё казённае, што падсоўвалі клюбу пашыральнікі камуністычнага “прагрэсу”. Побач “Как закалялась сталь” ляжаў Дыкэнс і Уітман, Пушкін і Маякоўскі. Некаторы час ці не найбольш была аблюбавала паднятага да стратасфэрнае вышыні бальшавіцкімі маскалямі “буревестника революции”. Здавалася ёй, што шматлікія ягоныя гэроі чуліся-б як дома ў асяродзьдзі людзей з капальняў, дзе пачалося ейнае жыцьцёвае падарожжа. У музыцы-ж Вера захаплялася Бэтховэнам і Чайкоўскім, Стравінскім і Гэршвінам. З асалодай таксама сьпявала беларускія песьні, што ззамоладу запомніла калі ліліся з вуснаў маткі.

Любіла думаць і разважаць а ніхто язык яе ніколі траплом не назваў. Ейную прыгажосьць на вуліцы гораду часта трымалі на воку розныя вульгарныя нахабнікі, што прапанавалі часамі такое, ад чаго твар заліваўся румянцам. Ці гэтая відавочная фізычная спакуса была прыродным дарам ці пакараньнем? Над гэтым давялося разважаць пасьля аднаго выпадку, які прыгадвала з жахам і каторы меў значны ўплыў на яе маладыя гады й пазьнейшыя адносіны да мужчынскага полу.

Нарэшце прыйшоў той доўгачаканы й радасны дзень. Перад групай канадыйскіх “суайчыньнікаў” сваёй перамогай і фанабэрыста надзьмутай магутнасьцю афішавалася амаль непашкоджаная Масква і ўжо намагаўся загойваць раны трохгадовае блякады Ленінград. Наведалі “ўдарны завод” і “перадавы калгас”, пакланіліся муміі на Краснай плошчы. Хадзілі слухі, што побач муміі Леніна палажылі і ягонага “насьледніка” Сталіна, але неўзабаве Хрушчоў загадаў яго выкінуць з гэтага пачэснага месца пад крамлёўскую сьцяну.

Бесьперапыннай прапагандовай траскатнёй маскоўскіх палітрукоў пра гэройскі гігант, які, амаль сам перамог Гітлера, сеяліся зярняты пашаны і ўдзячнасьці “гэраічнаму савецкаму” і асабліва “вялікаму рускаму” народу, які так жахліва многа перацярпеў і на “ратных палёх” такія ахвяры ў даніну перамогі прынёс, а цяпер вунь ня толькі зь вялікай адданасьцю і энтузіязмам узяўся аднаўляць краіну пасьля ваеннага разбурэньня, але ўжо выцягнуў і шчодрую руку помачы іншым народам усходняе і цэнтральнае Эўропы, што апынуліся пад ягоным жыцьцядайным апякунчым крылом. І ў маладой галаве дачкі “гэроя канадыйскіх рабочых” тая паказуха не магла ня выклікаць надзвычайнага ўражаньня, бадай захапленьня.

Адылі ў тым незабыўным падарожжы нарадзіліся й пытаньні. Кажнага з удзельнікаў заакіянскае групы трымалі быццам на прывязі, ані на крок нікуды не адыйдзіся без дазволу гаспадароў. Пампезная гасьціннасьць урадавых прадстаўнікоў і палітрукоў, гладкая афіцыёза — з аднаго боку. Холад і няветлівасьць звычайных “савецкіх людзей”, зь якімі чамусьці партыйныя гаспадары ня раілі ўваходзіць у ніякія зносіны, — зь іншага.

Як-бы цікава было заглянуць у хату звычайных рабочых ды паслухаць іхныя захапленьні жыцьцём і посьпехамі найбольш прагрэсыўнай дзяржавы ў сьвеце, авангардам пралетарыяту, маяком вызвольнага змаганьня супраць капіталізму для ўсіх сяньня эксплёатаваных людзей і народаў! І чаму вось пра такія звычайныя сустрэчы із простымі людзьмі, а не партыйнымі ці дзяржаўнымі бюракратамі ніхто не падумаў і іх не наладзіў? Як-жа можна было вытлумачыць той дыстанс, створаны між імі, “суайчыньнікамі”, ды мясцовымі, шчасьлівымі савецкімі грамадзянамі?

І ўсё-ж, відаць была веліч дзяржавы й народу. Ясная мэта. Тут-жа й выразны дынамізм, каб яе асягнуць. Усё вялізнае й шырокамаштабнае на ўсіх франтох. А плёны працы масаў — як на далані. Дык адкуль бяруцца сумлевы?

Вось вазьмеце хаця-б гэтага, каторага Мікіта стараецца загнаць, як кажуць, у казіны ражок. Гэта-ж згодна з запаветамі Леніна ён тварыў, будаваў і ўдасканаліў просты, выдатны і ўсім зразумелы лад. З добрае волі ўсіх “трудящихся”, наверсе сеў сам — геніяльны й надта-ж дбайны пра ўсіх і ўсё “вождзь”, каторы, як на тое вялікае шчасьце, таксама быў мудрым настаўнікам і карыфэем навукаў. Ён-жа і “айцец усіх народаў”. Яму сьпявалі гімны, прысьвячалі манумантальныя творы ўва ўсіх жанрах літаратуры ды ўсіх відах мастацтва. Ён-жа, — як нядаўна пераканаўся цэлы антыфашыстоўскі сьвет, — генэралісімус, выдатны стратэг і палкаводзец. І гэта пад ягоным мудрым “рукаводзтвам” і гэройскім натхненьнем дабраліся пераможныя савецкія байцы аж да бэрлінскага райхстагу. Во вам! Пакажыце нам дзесь на сьвеце чалавека роўнага гэтаму! І кажнаму шчасьліваму грамадзяніну гэтае выдатнае краіны вядома, што гэты тытан духа й мудрасьці ўвасабляў максымальнае дабро, якое стварыў новы лад. Цяпер ужо квітнее яно, тое дабро, а будзе яшчэ куды большае, калі прыйдзе поўны камунізм.

Адно грыз, ледзь пачынаў варушыцца чарвячок сумлеву адносна таго ладу і “айца ўсіх народаў” пасьля таго, як бравурны і вульгарны Мікіта вылез із кукурузы ды быццам “разьвянчаў” самага наймудрэйшага генэралісімуса. Дзе і ў якой дрыгве чэрці гэтага Мікіту выгадавалі? А можа тут просты паклёп “імпэрыялістычных акулаў” на нашага генія? Ці можа сам Мікіта — пустазвон ці просты абэлтух? А калі так, дык як яго туды, аж на самы верх пусьцілі? А можа сталася, што той, найбольш геніяльны, ды гэтаму паклёпніку некалі на нагу наступіў? Бывае...

Пасьля падарожжа ў мэкку “рабочых і сялян” Вера, удзячная, як і ўсе іншыя ўдзельнікі, за дармавое падарожжа, яшчэ з большым імпэтам узялася за працу ў клюбе. Аднойчы сакратар мясцовай камуністычнай ячэйкі пад крылом клюбу, спэц агітацыйных трафарэтаў камуністычнай прапаганды, пасьля даўгой і нуднай гутаркі, запрапанаваў ёй пераехаць у Радфорд. Гаварыў ён, што рук і ў Балтаве да працы не хапае... Але ў краіне ёсьць пляцоўкі больш важнага імпэратыву чымся Балтава. Вось яно. Дык наш “працоўны рух” патрабаваў цяпер помачы адданых, працавітых і пільных таварышаў на найбольш адказных пазыцыях. Ці магла-б яна, Верачака, памагчы?

Як тут адмовіш? Ды ідэя, каб перабрацца ў Радфорд, што дынамічна рос і стаўся магнітам усёй пасьляваеннай іміграцыі з розных кутоў сьвету ў Канаду, была наклюнулася ў Веры раней. Замінаў недахоп кантактаў, што маглі-б памагчы там якія-небудзь патрэбныя дзьверы адчыніць. Цяпер-жа, пасьля сакратаровай прапановы, Вера зацікавілася дзе й каму яна спатрэбіцца ў тым вялізным горадзе. Адказ: патрабуюць зьверху, праца будзе забясьпечаная. Усё адпаведна ўладзяць. Людзі ў тым Радфордзе знойдуць ёй працу, увядуць у мясцовае “прагрэсыўнае” грамадзтва. Адным словам пакуй, дзеўка, свае “шмоткі” і “ў камандыроўку”, паводле загаду зьверху. Во як! Ці туды з энтузіязмам бегчы? Яно-ж так і лепш, бо прыйдзе да спадобы тым зь ведамага верху.

4.

Ніна Ляскін наймала трохпакаёвую кватэру на трэцім паверсе чатырохпавярховага дому на бочнай вуліцы недалёка Квін, — галоўнай вуліцы гораду, што перасякала яго простай лініяй з усходу на захад. Адсюль было вельмі зручна добрым гарадзкім транспартам дабірацца да камэрцыйнага цэнтру.

У адчыненых дзьвярох перад Верай стаяла дзеўка дзесьці ў веку сярэдзіны трыццатых гадоў. Цёмныя валосы, закручаныя ў плястычныя качалкі, якія тубыльцы называюць “кэрлерамі”. Твар круглаваты, нос просты, немаляваныя вузкія вусны й цёмна-рудыя вочы. Лагодная сяброўская ўсьмешка. Сярэдняга росту, з малымі грудзьмі. Белая мужчынская кашуля абвісала над тугімі ясна-сінімі абношанымі джынсамі. У гэным месцы й часе дзеўка выглядала зусім мадэрнай. На голых ступнях сядзелі новыя індыянскія скураныя “макасыны”, папулярныя мясцовыя шлёпкі.

— Гляньце хто тут! Вітаю, Вера, вітаю, прашу заходзьце.

— Дзякую. Грыша Вам ужо паведаміў пра мяне?

— Так. Але гляньце, што за красотка! — усклікнула дзеўка, аглядаючы Веру. На ейным твары зьявілася запраўднае зьдзіўленьне. — Скажы мне, дзе ты здабыла ўсе гэтыя свае прычындалы?

Вера меркавала як рэагаваць на гэта.

— Ого, што за прывітаньне! Можна да вас, ці не?

— Заходзьце. Будзем знаёміцца: я — Ніна Ляскін, а ты, як мне казалі, Вера Мак.

— Але. Вельмі прыемна.

Вера зайшла ў скромна ўмэбляваны пакой. У куце на тэлевізары спартовы камэнтатар гучным голасам распавядаў пра ўчарашнюю гульню ў вялізным мясцовым гакэйным палацы.

— Сядай. сядай, — запрашала Ніна. — Можа хочаш што выпіць з дарогі? Пастаў свае рэчы, пасьля упарадкуем. Што прынесьці?

— Калі маеш, джынджэр эйл.

Неўзабаве Ніна вярнулася з кухні, паставіла на кафэйны столік пляшку віскі, джынджэр эйл, дзьве шклянкі і міску зь лёдам.

— Ты можа галодная? — спытала Веру.

— Ды не, я ела ў цягніку.

— Напэўна скупіньдзя Грыша цябе не накарміў?

— А Грыша скупіньдзя? — зьдзівілася Вера.

— Ну, як табе сказаць? Я не заўважыла, каб ён калі-небудзь раскашэліўся, каб пагрэць нас, дзяўчат, як некаторыя...

Вера разважала, ці гаспадыня гэтага памешканьня дэманстравала сваю дэклярацыйнасьць ці шкадавала, магчыма, што Капшун ня бегаў за ёй.

— Пытаўся ён мяне, ці магу ўзяць пад сваё апякунчае крыло адну нашу асобу, што прыедзе сюды з паўночнае дзічы, — прадаўжала Ніна, напаўняючы шклянкі напіткамі і лёдам. — Прабач мне, ці ты казала, што сам джынджэр эйл, ці і віскі?

— Калі ты ўжо наліла, то вып’ю, — усьміхнулася Вера.

— Дык я тады пытаюся Грышу: а якога-ж кавалера ты мне прышлеш? Ён расказаў мне пра цябе, што патрабуеш памешканьня й працы, добрага нагляду... Дык давай, вып’ем за нашае здароўе і знаёмства.

Стукнуліся шклянкамі.

— За здароўе!

Выпілі па палове налітага. Ніна села побач.

— Грыша гаварыў пра нагляд за мною? — спыталася Вера.

— Ды не, зусім ня тое. Проста прасіў табе памагчы. Ай-я-яй, але-ж зь цябе й цаца! — бясцырымонна разглядаючы прыгожую дзяўчыну, захаплялася Ніна. — Колькі табе гадоў?

— Адгадай.

— Дам табе... ну... дваццатку.

— Ці я запраўды выглядаю так молада? — спыталася Вера.

— Выглядаеш вельмі маладой і прыгожай, — сказала Ніна зь вялікім націскам на два апошнія словы.

— Дзякую. Прабач за пытаньне.

— Пытайся.

— Капшун сказаў мне, што маеш для мяне недзе работу... у нейкім Трыфты...

— У Трыфты Тоні. Так называецца фірма, дзе я працую загадчыцай дэпартаманту. Сама я не гаварыла са старым Жыдам, але надзейная асоба шапнула мне, што патрабуюць дзьве асобы на помач, дык я і сказала Грышу, калі была пра цябе гутарка...

— А што-ж яны плацяць?

— Сорак на тыдзень на пачатак. Ведаю, што гэта мала, але калі будзеш старацца...

— Ну няхай сабе... Хіба-ж на кватэру заплаціць хопіць? — усьміхаючыся Вера пазірала Ніне пільна ў вочы.

— За кватэру нямнога, дзясятка хопіць, — адказала Ніна.

І Вера ня ведала, ці Ніна жартуе, ці што. Не выпадала цяпер таргавацца, бо Ніна Ляскін — ейныя першыя адкрытыя дзьверы ў Радфордзе.

— Ня буду цяпер распытвацца пра варункі працы, бо які-ж маю выбар, — гаварыла далей Вера, пільна разглядаючы гэны клубок шпулек на галаве гаспадыні.

— Спадзяюся, што скора ўложышся. Спачатку, вядома, пакуль разгледзішся, будуць розныя пытаньні... Мне казалі, што ты вельмі актыўная і працавітая дзяўчына.

Вера не магла ведаць колькі й чаго яшчэ расказалі Ніне пра яе. Пажывецца, пабачыцца. Ніна Ляскін выглядала вельмі сяброўскай, бадзёрай, практычнай, верацяном актыўнасьці. На вячэру падсмажыла сьвініну — так званыя порк чопы. Елі з варанай бульбай, зялёным гарошкам з банкі. І паўтарылі тосты за сяброўства й супрацоўніцтва.

Падчас перадаваньня вячэрніх навінаў Вера зь цікавасьцю слухала паведамленьні пра рух на галоўных дарогах, якія тут называюць экспрэсвэйс. Найшырэйшая зь іх, дзе можна ехаць максымальнай скорасьцю 80 кілямэтраў на гадзіну, як вялікі вуж цягнецца праз горад з усходу на захад. Яна на дванаццаць палосаў, ці, як мясцовыя называюць, лініяў. У многіх месцах яна то крыху разгаліняецца, то злучаецца. Агульна гаворачы, гэтая адна дарога, — яе можна было-б назваць супэраўтастрадай — абыймае шэсьць дарог у адным і шэсьць у супрацьлеглым кірунку. Іншыя, падобныя, хоць і меншыя аўтастрады, лучылі горад з усходу, і захаду, беглі і ўскосна з паўдня на поўнач. Горад рос з дынамікай малаведамай у якім іншым месцы гэтага кантынэнту. Вялікія грошы ўкладаліся ў разрост сеткі супэрмадэрных дарогаў і падзямельнага мэтро.

У гэны вечар трымала добрая пагода. Вялікіх выпадкаў на экспрэсвэях ня было, усё-ж наглядчык руху, што апісваў яго падчас перадаваньня тэлевізыйных навінаў, прыгадаў, што за сёлетні год у горадзе па дарогах аўтамабільны рух забіў дваццаць сем чалавек. Многа гэта ці мала? Вера ня ведала. Горад расьце, напружвае свае мускулы. Мясцамі тое ды гэна трашчыць, ірвецца, крышыцца, разьбіваецца, лопае. Хутка растучы гігант мае свае зрывы, правалы. Спрычыняюцца да гэтага мясцовыя палітыканы. Пры дзьвярох — маса эмігрантаў з Эўропы, а там далей ужо чуваць вэрхал Азіятаў, Афрыканцаў і шматліках астравоў Карыбіі.

Назаўтра раніцай пайшлі ў Трыфты Тоні. Пасьля гадзіны, што спатрэбілася на фармальнасьці, Вера Мак атрымала месца прадаўшчыцы.

5.

У спакойных часох і нармальных абставінах Алесь Якімовіч ніякім чынам не апынуўся-бы там, дзе цяпер знаходзіўся. Але-ж апошняя пара дзесяцігодзьдзяў прынесла вялізныя катастрофы. Алесь апынуўся ў Новым Сьвеце, у гэтай аграмадзіне і ў бальшыні незаселенай краіне, амаль у самым цэнтры, — як ён любіў жартаваць, — гармідары вольнага рынку. У гэны дзень раніцай Алесь выгадна сядзеў у так званым экзэкутыўным крэсьле бюра свайго боса (шэфа) Давіда Зэлмана. Выгаднае, абабітае скурай крэсла, на шпяні, можна было седзячы павярнуць у які хочаш бок. Алесь спрабаваў, як кажуць, паамэрыканску палажыць дзьве нагі на пісьмовы стол. Некалі пасьля вайны бачыў ён як гэтак рабіў ці адзін амэрыканскі жаўнер у нейкай піўнушцы вызваленай Эўропы. Праўда, такі Амэрыканец абавязкова дыміў здаравеннай цыгарай, або чвякаў гумай-жвачкай з фірмы Рыглея. У Зэлманавым бюро ў Алеся ня было цыгары, ён рэдка калі курыў, а Рыглеявых жвачак ня любіў. Алесь паставіў на належнае ім месца свае ногі ды паглыбіўся ў разважаньні пра сваю сытуацыю. Ён адно пачаў падарожжа ўверх па экзэкутыўнай, ці, — калі хочаце, — начальніцкай драбіне. Але-ж, калі згадаць адкуль ён прыйшоў, дык абавязкова за помач у тым падарожжы Богу трэба падзякаваць. Яшчэ як трэба!

Ззаду — суцэльны кашмар. Неяк, як гавораць, палюдзку жылі хлебаробамі. Зямлю любілі. Яна шчодра адплачвала за добрую працу, за цьвёрды мазыль. Навалач пачалася ад часу як трэснула пад нямецкімі ўдарамі “рэч паспалітая”, а “братнюю руку” падаў маскаль... На сьпіну працавітага чалавека ўзьлез абібок-гультай-паразіт. У іхнай вёсцы паўстаў калгас. Бацька стануў на дыбкі. Неяк уночы яго забралі. Быў працавіты, у Бога веруючы, сумленны, беларускі селянін. Быў!.. ня ведаў-бы ў той час Алесь як пісаць эпітафію на магіле таго, каторы быў... Няведама дзе была ягоная магіла, і ці не ляжалі ягоныя астанкі ў масавай...

Алесева ўвага затрымалася на пільнасьці цяперашніх неадкладных спраў. Ягоныя вочы прабеглі па прыгожа абшаляваных сьценах пакою ды затрымаліся на бронзавай, залатым блескам зьзяючай ручцы дзьвярэй. З-за дзьвярэй даляталі прыглушаныя гукі гандлёвага вэрхалу. Алесява праца — вышукоўваць на шырокім рынку найбольш выгадныя і ходныя тавары. Алесь Якімовіч — купляньнік кампаніі Трыфты Тоні. На гэтай пазыцыі трэба было мець добрыя сувязі зь людзьмі, ведаць гандлёвую тэрыторыю ня толькі сваёй краіны, але й суседа-сланя з паўдня, ведаць якасьці й цэны масы тавараў, значыцца быць неабыякім пранырам. У рукі спажыўцоў кажны дзень Трыфты Тоні намагаўся даць выгадныя й даступныя па цэнах прадукты. Праца нялёгкая. Частыя падарожжы, агляд і ацэнка тавараў, закупы разьлічаныя на вялікі ход. Пакуль што Алесю спадарожнічалі посьпехі, сам бос Давід Зэлман прызнаваў ягоныя ўдалыя махінацыі, сувязі і гешэфты.

Ды пры гэтым босавым экзэкутыўным стале, — Алесь ужо раней пераканаўся, — доўга крэсла на шпяні не пагрэеш. Якімовіч мог амаль дакладна прадбачыць, што вось гэтта неўзабаве здарыцца. За дзьвярмі, абабітымі чырвоным каліфарнійскім дрэвам, пачуюцца борздыя крокі, некалькі слоў між босам і сакратаркай, тады пакруціцца ў дзьвярох вышліфаваная да блеску золата ручка і перад ім зьявіцца сярэдняга росту хударлявая, лысагаловая постаць энэргічнага й заўсёды непаседлівага ўласьніка кампаніі Трыфты Тоні.

— Галё, мой бой, як маешся! — мэталічны голас пры стрыманай усьмешцы прывітае Алеся. Паздароўкаюцца рукамі. — Павязло?

Тут і ня будзе часу адказаць на тое “як маешся?”, бо бос ужо хоча ведаць, ці павязло. “На якім гэта верацяне яму баба-спавітуха пуп абразала?” — думаў ці раз пра Зэлмана Алесь.

— Крыху, — пачне сваю справаздачу наўмысна сьціпла Алесь. Можа здарыцца, што задаволены бос і ўласьнік крамы пасяброўску з адабрэньнем дакранецца лёгкай рукой да Алесявага пляча, пасуліць свае заўвагі адносна гандлёвага гешэфту, магчыма нават, што спытае свайго купляньніка пра іншыя асабістыя ўражаньні. Пасьля Алесь, голасна падсьвістваючы сабе, пойдзе дамоў, каб адпачыць перад новым падарожжам у нейкую іншую гандлёвую джунглю.

Гэна ўсё, уяўленае Якімовічам, здарыцца зараз. Цяпер-жа Давід недзе заняты. Як пчолка ў летняй квецені пералятае з аднае кветкі на іншую, гэтак і бос, па дарозе ў сваю кантору, намагаецца зьбіраць плёны папярэдняга дасьветчаньня, бачыць розныя дробязі, трымаць усіх і ўсё на сваім воку. Тымчасам Алесь мае час падарожнічаць у згадках і меркаваньнях. Думкі ягоныя пабеглі да дзяўчыны, якую спасьцярог у куце жаночае вопраткі. Яна памагала старшай жанчыне выбраць нешта патрэбнае. Дзяўчына, відаць, адно пачала тут працу. Алесь ведаў бальшыню працаўнікоў, асабліва жанчын і дзевак. Як-ніяк, Алесь-дзяцюк наглядаў сабе нейкую ўяўленую прыгажуню на будучыню. Не, ён не сумляваўся, памяць меў добрую. Тры дні назад, калі выяжджаў на чарговы рэйд, гэтай лялькі тут на было. А ўчора бос быў недзе заняты, абяцалі што сяньня раніцай абавязкова знойдзе для яго час. Алесь меў крыху часу папахадзіць па краме, заглянуць у некаторыя куткі, пагутарыць зь людзьмі, зачарпнуць апошніх мясцовых навінаў. І вось тады трапіла яму на вока новая дзяўчына.

Трэба было зрабіць разьведку. Хто-ж яна такая і адкуль узялася? Прывабна-прыгожая. Хараство сьціпласьці: поўныя вусны без памады, валосы — роскаш. Грудзі... Стан... Там сярод радоў жаночага тавару цяжка было бліжэй прыгледзецца. Вочы... У іх, магчыма, разгадка, калі блізка ў іх заглянуць. Трэба праверыць, пазнаёміцца безадкладна.

Гэты кут крамы, дзе працавала тая гожая, якую ўбачыў Алесь учора, дзяўчына, трэба было трымаць на воку. Розныя найнавейшыя цудоўныя матар’ялы, прызначаныя для ласканьня жаночага цела, прыцягвалі, быццам магніт, розных так званых “пэрвэртаў”, такіх скажоных абэлтусаў мужчын, што мелі дзіўныя погляды на плоць і самі насілі жаночую бялізну. І Алесь, пасьля гутаркі з босам, пайшоў зноў, як казаў сам сабе, у разьведку. Прыглядаўся разьвешаным на стаяках сукенкам, пасьля спыніўся каля рознакаляровых ліфчыкаў, наўмысна сканцэнтраваўся на іх.

Дзяўчына падыйшла да Алеся.

— Магу служыць вам, спадару? — спыталася ў яго.

— Гм, здаецца мне...

Алесь захапіўся дзяціннай нявіннасьцю на гэтым немаляваным рознымі пудрамі ці памадамі твары, ён прыглядаўся пары блакітных прамяністых вачэй, якім ці льга было знайсьці параўнаньне. Дзяўчына із свайго боку добра трымала позірк. На твары — ласкавая ўсьмешка, а ў вачох — пытальнік. Ужо пасьля ў будучыні Алесь намагаўся прыгадаць ці ў гэну першую сустрэчу, вочы ў вочы, запалілася іскра, якая пасьля разгарэлася неабдымным полымем.

— Ёсьць у мяне вялікая праблема, якую я павінен неадкладна вырашыць, — гаварыў Якімовіч. — Можа-б вы памаглі?

Ён ледзь-ледзь усьміхнуўся.

— Калі гэта нейкім чынам адносіцца да маёй працы, — адказала дзяўчына ўпэўненым і лагодным голасам.

— Якраз вашыя веды могуць быць мне памочнымі. Я маю знаёмую і хачу купіць ёй, як вось, — ён паказаў рукамі на грудзі, — называюцца гэтыя жаночыя, што на грудзі йдуць?

— Ліфчыкі?

— Ага, яны...

— Дык у чым тая вялікая праблема?

Гэтта надыйшоў момант. Алесь цяпер надзвычайна ўважна аглядаў дзяўчыну, што стаяла ля яго амаль упрытык.

— Такая, ведаеце, паўстала ў мяне нязручнасьць. Ня ведаю ейнага разьмеру дый не выпадала пытацца. Спадзяюся, што вы можаце зразумець у якой шчапятлівай сытуцыі я апынуўся...

— Разумею, — распрамяніўся дзявочы твар шчырай усьмешкай. — Значыцца так, якога яна росту?

— Ооо, я-бы сказаў... — Алесь аглядаў дзяўчыну ад чубка валасоў, затрымаўся на яе поўных грудзях, што напэўна выгадна чуюцца ў ліфчыку “крос май гарт” пад белай блюзкай. — Я-бы сказаў, прыблізна вашага...

— У такім выпадку вам патрэбны ліфчык майго разьмеру.

Прафэсійны голас прадаўшчыцы. Алесю здалося, што лёгкі румянец каўзануў па ейным твары.

— Вы пэўныя? — спыталася ў яго дзяўчына, што прыглядалася ліфчыкам дзясятага разьмеру.

— Ну ведаеце, — завагаўся Алесь, — мусіць я гэтага самага, ня зусім. Можа мне лепш спытацца ў яе сяброўкі... Тады я зноў да вас загляну.

— Калі ласка. Я заўсёды да вашых паслугаў.

На ейным твары зьявілася ўсьмешка, якая, здалося, гаварыла: каго-ж ты, дзівак, зводзіш? Пасьля Алесь прыгадваў і ацэньваў тое першае пра дзяўчыну ўражаньне. Бяз сумлеву, яна належала да тых, якіх усе хлопцы трымалі-б у абдымках так, як добрыя бацькі сваіх перадшкольных гадоў дачушак. Дзяцінны й сьвежы выгляд. Дадай да гэтага бадзёрасьць. Мясцовыя спартовыя “балельнікі” такіх вось ахвотна рознымі спартовымі прыгажунямі (місамі) выбіраюць.

Алесь трымаўся старое мудрасьці, што недахопу прыгажосьці штучнымі сродкамі не ліквідуеш. Адно можна добра замаскавацца для падману чужога вока. І між касмэтыкай размаляваных масак, што нахабна дэманстравалі сваю штучную красу, проста захапляешся й славіш Богам створаную дасканаласьць, якая не на павадку разрэклямаваных гіганцкімі касмэтычнымі фірмамі тавараў. Алесю здавалася, што гэтая дзяўчына зьявілася нямаведама адкуль, каб быццам падкрэсьліць кантраст між штучным і прыродным. Трыфты Тоні быў перапоўнены і маскамі-тварамі, і штучнымі грудзьмі, і...

— Хочаш паглядзець як запраўды яна выглядае? Зацягні ў ванну, адмый усе тыя памады-шмінкі ды розныя мудрыя пудры! — жартавалі дзяцюкі.

Давід Зэлман быў гэнай раніцай усхваляваны. Толькі што скончыў доўгую гутарку з рыл-эстэйт агентам (рыл-эстэйт займаецца тут гандлем дамоў і зямлі), які таргаваўся з суседзямі. Трыфты Тоні патрабаваў новае тэрыторыі і будынкаў для экспаньсіі. Звыш дванаццаці суседніх дамоў ляжала на дарозе. Прасілі больш паўмільёна даляраў, — паводле Зэлмана, астранамічную суму, — і ані-ні ня спускалі. Пранюхалі ды й ведалі, што Зэлману няма выхаду, паскача, палаецца, а грошы знойдзе.

Купіўшы суседнія будынкі, Зэлман плянаваў іх разбурыць ды на прасторы вялікага кавалка зямлі пабудаваць шасьці ці васьміпавярховы будынак для свайго гандлёвага росту. Давід ня мог пагадзіцца з тым, што ўласьнікі прасілі амаль удвая вышэйшую цану чымся была ў гэтым раёне гораду. І які выхад? Усе казыры трымалі ў сваіх руках суседзі. Сама горш, што яны могуць запаволіць экспаньсію Трыфты Тоні. Зэлман круціўся як чарвяк на рыбным кручку.

— Што за людзі! Яны скуру зь мяне хочуць садраць! Так, скуру садраць хочуць! — хваляваўся, тупаючы па канторы Зэлман. — Ты толькі падумай: за дваццаць футаў шырыні фронту яны просяць па трыццаць тысяч даляраў. Гэта-ж немагчыма, мой бой! Я ведаю, што гэткая маёмасьць на сяньняшнім рынку не каштуе й паловы гэтага. Поўнае абдзёрства з боку гэтых ненажэрна прагавітых, вось яно што!

— Ці агент наш добра іх паціснуў?

— Няўжо-ж! Веру яму. Але што ты зробіш з гэтымі ўпартымі асламі?!

— Боль росту...

Крыху памаўчалі.

— Сяньня пра тваё падарожжа гаварыць ня будзем. Неўзабаве мушу некага пабачыць, — казаў Давід Алесю. — Заўтра раніцай прыходзь на гадзіну дзявятую на сустрэчу экзэкутывы. Мяркую, што цябе пакуль што варта затрымаць каля дому, каб ты мне памог, пакуль я заняты з гэтымі пацукамі.

Пацукамі Зэлман называў суседзяў, што зь яго “скуру хочуць садраць”. Алесь Якімовіч думаў пра тое, што ўласьнік крамы сказаў. Як заўсёды ў Зэлмана, усё пыхкала наперад экспрэсам, а часта важнае зьлятала зь ягонага языка незаўважна, мімаходам. Такое разявяка можа лёгка празяваць. Алесь зразумеў адразу.

— Вы што, павышэньне мне даеце? — спытаўся ў боса.

— Але, віншую! — падаў Давід Алесю руку.

— Дзякую, бос, дзякую! — усьцешыўся Алесь.

— Будзеш мець многа нагодаў, каб выказаць мне сваю ўдзячнасьць, — тлумачыў Зэлман. — Мусіш узяць у рукі пэўныя пазыцыі, некаторыя матар’ялы ня йдуць так, як павінны... Вось яно тымчасам. Згода?

— Пастараюся як найлепш, — абяцяў Алесь.

— Ня маю сумлеву, што будзеш намагацца. Цяпер можаш ісьці дамоў і адпачыць. Заўтра пабачымся.

Пакідаючы краму, Алесь прыгадаў, што добра было-бы даведацца ў сакратаркі пра тую новую дзяўчыну. Ды няхай яна пачакае. Трэба насамперш паразважаць, супакоіцца, памеркаваць пра тую новую пазыцыю, якую заўтра мае заняць.

6.

Алесь жыў у паўночным прадмесьці. У тым дзесяціпаверхавым будынку жылі пераважна людзі зь сярэдняе вышыні заработкамі. Арэнда тут высокая. Алесяў апартамэнт меў добра ўмэбляваную сьвятліцу, спальню, кухню й ванну з прыбіральняй. Дзьверы са сьвятліцы выходзілі на балькон чацьвёртага паверху. Адсюль раскрывалася велічная панарама гораду, што цяпер рос як на дражджох.

Летні дзень, з дробнымі хмаркамі ў вышыні, лёгкім ветрыкам і тэмпэратурай каля сямідзесяці Фарэнгайта спанукаў Алеся на балькон. У кухні нарыхтаваў сабе сёе-тое, каб “замарыць чарвяка”: віскі, ваду, лёд, аліўкі, копчаныя устрыцы, пару кавалкаў жытняга хлеба й кіслы агурок. На бальконе паставіў паднос з гэтым дабром на пераносным століку побач крэсла-гойдаўкі. Любіў гэтае крэсла. Як хораша з кніжкай у руцэ адпачываць ці думаць, гойдаючыся ў ім, калі намагаешся апынуцца ў іншым сьвеце чымся той, што бяз стомы наступае на цябе з усіх бакоў.

З гэтага балькону можна было назіраць хуткі рух на тэй супэрэкспрэсвэй — вялізнай дарозе, што перасякала горад. Вочы вандруюць далей на поўдзень да вялікага прастору цяпер шэра-сіняга возера. Там групы ветразьных лодак, магчыма ў нейкіх спартовых гонках. Налева крыху — цэнтар гораду, горб найвышэйшых будынкаў расьце ўверх і ўшыр. Зь вялізнага лётнішча на захадзе чуваць гул.

Якімовіч ня думаў пра тое, што бачыў з выгаднага крэсла-гойдаўкі. Выпіў паўшклянкі віскі зь лёдам, закусіў устрыцай з агурком і хлебам. Сяньняшнія падзеі змусілі яго зірнуць у мінулае — адкуль і як пачаў тут, у гэтым горадзе, — ды падумаць і пра будучыню.

Гады ці ня тры назад пачаў працаваць у Трыфты Тоні. Прыгадваецца душны ліпеньскі дзень. Падбіты, змучаны, смага ў горле, душнае-парнае, — характэрнае ў раёне вялікіх вазёраў Амэрыкі, — надвор’е. Зьнямога. Карціць прылегчы дзесьці ў цяньку пад дрэвам у парку. Спакуса! Лепш прэч, вон яе! Там бамы. Гэта мясцовыя гультаі-абібокі, што мала чым, апроч пошукаў бутэлькі віна й якога гат-дога, цікавіліся. А гэтта побач іх зладзеі, прастытуткі, наркаманы. Не, Алесю туды нельга. Ён верыць, што нейкую працу сабе абавязкова знойдзе. Ходзіць гэтак па горадзе ўжо ня першы дзень, у шматлікія дзьверы стукае. Бегае па многіх адрасох, што з абвестак у газэтах. Дарэмна. Ломаная англійская мова, ніякай канкрэтнай прафэсіі. Што ты хочаш у вялікім чужым горадзе?! Гэта ўсё пасьля таго, як адгакаў год кантракту ў пушчы на поўначы. Цяпер-жа — падбітыя ногі, зьнямога духовая і фізычная. Трэба шукаць сваіх. Недзе-ж яны тут ёсьць. Але тымчасам... што гэта вось тут на рагу? Гляньце, людцы мілыя! Дзівосы нейкія. Падыйдзем, прыгледзімся.

Разінуўшы ад зьдзіўленьня рот, стаяў перад рэклямай, падобнай якой і ў гэтым горадзе ня знойдзеш. Наверсе будынку, што на рагу вуліцаў, на цэлую даўжыню, можа мэтраў дваццаць, франтавой сьцяны вялізнымі літарамі напісана:

THRIFTY TONY IS NO BALONEY HE WORKS HARD TO SAVE YOU MONEY! Пабеларуску гэта гучэла так: Трыфты Тоні ня ёсьць абібокам. Ён цяжка працуе, каб заашчадзіць табе грошы!

А ніжэй на мэтры два ад таго верхняга Трыфты Тоні скардзіўся:

SMALL PROFIT THAT WE MAKE KEEPS US MANY NIGHTS AWAKE!

Гэта трэба разумець так: Наш малы даход морыць нас начамі бяссоньніцай.

Апроч гэтых двух галоўных напісаў, па сьценах былі распаўзьліся розныя варыянты гандлёвай этыкі Трыфты Тоні. Агульным назоўнікам, ці, — калі вам падабаецца, — крыкам гэтай прапаганды, быў-бы лёзунг: сьпяшыце да нас, усе людзі добрыя, паадзіночна і разам! Між аграмадных напісаў тырчэлі каляровыя галовы клоўнаў, што быццам рагаталі зь бізнэсавай этыкі Трыфты Тоні. Алесь перайшоў вуліцу, каб прыгледзіцца гэтаму дзівосу зь іншага боку.

Людзі таўкліся ля выставачных вокнаў быццам пчолы ля лёткі вульля ў сонечны вясеньні дзень. Нізы сьценаў абляпіліся здымкамі вялікіх чэргаў у дзьвярох крамы. Побач іх — лісьлівы твар самога ўласьніка крамы падахвочваў гэты шчасьлівы спажывецкі народ. Ура! Хадзіце. паўзіце, налятайце, спажывайце! Няспынным гужам сьпяшыце ў дзьверы крамы!

Надта павялічаныя газэтныя артыкулы, таксама ў гумарыстычным тоне распавядалі пра выдатнага чалавека гэнага самага Трыфты Тоні, каторы адно для твайго дабра на гэты сьвет зьявіўся. Уся гэтая рэклямная кампазыцыя, у вясёлым тоне карнавальная маска вечарам зіхацела й пералівалася-рухалася сьвётламі электрыкі.

Алесь меркаваў ці варта і яму заглянуць у сярэдзіну. З тае пушчы ўжо на спадзе былі ягоныя сьціплыя фінансы, але-ж можна адно паглядзець, не абавязкова купляць. Увайшоўшы ў краму тут-жа сустрэў стоража. Вопратка ягоная, быццам паліцэйская, цёмна-сіняга колеру, з рознымі бліскучкамі, як у нейкага адмірала. І фігура самога дзядзькі гэтага надта-ж аўтарытэтная. Заданьне ягонае, відаць, памагаць ці даваць інфармацыі тым надта добрым кліентам, якіх шчасьлівы лёс сюды прынёс. Пэўне-ж, — і гэта, магчыма, галоўны абавязак вартаўніка, — за зладзеямі трэба сачыць.

Алесь акунуўся ў нейкае сьцюдзянейшае паветра. Ага. Тут, пэўне, у гэтай вялікай краме, быў ахаладжальнік паветра. Магчыма, запраўды, гэты Трыфты Тоні пра кліентаў дбаў! Падбадзёраны, асьвежаны Алесь пастанавіў заняцца разьведкай.

Горы тавараў. Гушча народу. Алесевы вочы разьбягаліся, калі задаволены, што зайшоўся сюды, разглядаўся і меркаваў, што рабіць далей. Прыгадалася яму захапленьне аднаго сябры, калі прыехалі ў Канаду. Той, зачараваны багацьцем усялякага дабра ў крамах, узьнёслым голасам захапляўся:

— Але-ж і Канада! Усяго ўсяго поўна! Абы толькі грошы!

Алесь папытаўся ў таго важнага дзядзькі вартавога ў адміральскім мундзіры дзе Трыфты Тоні мае кантору.

— Шукаю працы, — сказаў ён яснавалосай жанчыне за сталом пры тэлефоне. — Ці маеце што-небудзь?

— Я няпэўная. Магчыма. Сядайце, калі ласка, —ветліва адказала жанчына. — Мушу боса знайсьці.

Неўзабаве ў дзьвярох зьявіўся чалавек сярэдняга росту, хударлявы, смуглы твар, із залысінамі. “Гэта-ж ён, — імгненна спасьцярог Алесь, — той самы, што на рэклямных здымках, сам Трыфты Тоні”.

— Вось чалавек да вас, Дэйвід, — сказала сакратарка.

— Шукаю працы, — устаў з крэсла Алесь.

— Працы? Якой хочаш працы? Ты даўно ў Канадзе?

Уласьнік Трыфты Тоні спасьцярог Алесеў акцэнт, а сам гаварыў шпарка, напэўна сьпяшыўся. Алесь наважыўся ісьці на пралом.

— Я хачу працы. Можа ня ведаю чаго, але навучуся... Я ў Канадзе ўжо больш як год. На поўначы ў пушчы кантракт адрабляў...

— Зь якой краіны ты прыехаў? — спытаўся ў яго Зэлман.

— Зь Беларусі.

— Дык ты Беларус?

Уласьнік Трыфты Тоні пераключыўся на беларускую мову, а твар ягоны зазьзяў прыязнай усьмешкай. — Знаеш Пінск?

— Так, знаю Пінск, горад на Палесьсі.

— Я адтуль. Хадзі ў маё бюро, малады чалавек.

Калі Давід Зэлман пасяброўску ўзяў Алеся за руку й накіраваў яго ў сваё бюро, змучаны доўгімі пошукамі працы дзяцюк нарэшце спанатрыў, што здабыў сабе ўжо нейкае месца ў гэтым горадзе. Узяўшыся за працу пры вешалках з гальштукамі назаўтра раніцай, Алесь пастанавіў, што ад гэтага часу ён павінен сканцэнтраваць сваю ўвагу на двух прадметах: вырашыць, дзе была крыніца дынамізму, што няспынна паганяла Давіда Зэлмана ды пазнаць-вывучыць спружыны ягонага бізнэсу.

Сам Зэлман быў няспынна ў руху і такім чынам дадатна ўплываў на іншых. Ён адразу спасьцярог Алесеву пільнасьць пры працы і ці раз ня скупіўся на словы парады.

— Алесь, глянь, — казаў ён, — я прыехаў сюды перад вайной. Нічога ня меў апроч яснай галавы і ахвоты да працы. Былі цяжкасьці, рызыка. Бяз гэтага нічога ня бывае. І помні: гэта ёсьць вялікая краіна із многімі пэрспэктывамі для тых, што ўмеюць працаваць і рызыкаваць. Я зрабіў сваё і бачыш, што ўжо нешта маю. Але гэта толькі пачаткі, найбольшае ўсё наперадзе. Працуй, хлопча, працуй, вучыся, мей розум. Гэты бізнэс будзе расьці і мы будзем расьці разам зь ім. Я бачу, што стараешся. Гэта добра. Помні, што ў гэтым гешэфце няма месца для разявякаў. Ясна?

Алесю падабалася тое ўсёабдымнае “мы”. Адчуваў сябе ўжо жывой часткаю няспынна растучай машыны. Два гады хадзіў на вячэрнія гандлёвыя курсы, здабыў асноўныя і зусім неабходныя бізнэсавыя веды. Цяпер іх можна пашырыць у практыцы і адтуль ужо накіравацца ў матар’яльна больш бясьпечную будучыню.

Нейкі час Алесь працаваў на складзе. Адсюль выгадна можна было прасачыць рух тавараў, што прыходзілі ў краму. Закуп тавараў даручылі Якімовічу пазьней. Спачатку Зэлман накіраваў яго на жартаўліва названыя ім скаўцкія падарожжы. Алесь наведваў шматлікія крамы, параўноўваў цэны розных тавараў. Пабі канкурэнтаў! — галоўны дэвіз Трыфты Тоні. Адпаведная сэлекцыя тавараў, хуткі іх рух і мінімальны адміністрацыйны кошт — вось тыя тры кіты росту Трыфты Тоні. А карнавальная маска на рагу двух вуліцаў блізка цэнтру гораду прынаджвала шмат кліентаў.

7.

Назаўтра раніцай у канторы зьявіліся неабходныя сябры ўправы. Джоў Кэмп, худы, сярэдняга веку бляндын, акуратна апрануты ў стандартны чорны “бізнэс касьцюм” трымаў функцыю гандлёвага аналіста й рэклямнага загадчыка. Жанаты із занудай, што трымала яго на кароткім павадку. Мала калі бываў на якім-небудзь сяброўскім гуляньні працаўнікоў кампаніі за выняткам каляднага абеду ці якога-небудзь авансу. Сядзеў цяпер Кэмп у выгадным крэсьле й на каленях трымаў сытую сумку. У выпадку патрэбы, ён гэтта-ж выцягне патрэбнае із тае пукатае сумкі і адразу манатонна павядзе прысутных праз розныя найпазьнейшыя бізнэсавыя цячэньні й пералівы, падтасоўваючы гэта ў агульныя лікі, рэасумуючы прадказаньнямі на будучыню. Апроч інфармацыі, якую Давід Зэлман чэрпаў із сваіх крыніцаў, Джоў Кэмп пашыраў ягоны гарызонт добрым аналізам бізнэсавага рынку. Канкурэнты расьлі. Вечны гон. Трымайся дынамікі руху. Звольніш крок — прападзеш.

Нік Лок, векам у канцы дваццаткі, вызначаўся ня толькі сваёй буйнай цемнаватай чупрынай. Агрэсыўнасьць загнязьдзілася і ў ягоных рухах, і ў заядласьці ў працы, і ў недахопе меры шмат у чым іншым. Любіў працу, дзяўчат і спорт. Ягонае гобі (улёблены занятак) — гэтак званыя практычныяжарты. Выдумляў рознаеды й сам выконваў. Алесь спадабаўся яму і абое адразу пасябравалі. Нік Лок пачаў працу ў Трыфты Тоні із самага нізу й лез уверх цяжкім шляхам, дапаўняў камэрцыйныя веды ў гандлёвай школе вечарамі.

Анды Кул, стрыманы ў паводзінах і ніштаваты з выгляду, у трыццатых гадох, здабыў некалі салідную бізнэсавую адукацыю. Стары дзяцюк, любіў усё клясычнае, жыў на дарагой кватэры. Анды любіў сяброўскія сустрэчы й гуляньне зь людзьмі свайго асяродзьдзя ці інтэлектуальнага ўзроўню. Шмат чытаў. Сумленны пры працы. І Нік і Анды мелі нагляд за двума дэпартамантамі, а “олд бой” (“старым хлопцам” называлі Давіда Зэлмана) быў наагул задаволены імі.

— Здароў, Ал! — ускочыў з крэсла Нік, калі Якімовіч зьявіўся ў дзьвярох. — Што гэта я чую, быццам ты далучаешся да нашай адборнай галоўнай каманды?

— Пры чым тут я? — усьміхнуўся Алесь. — Спытайся ў свайго галоўнакамандуючага.

— Віншую. Цешуся, што бачу цябе на нашай курасадні, — сьціснуў Нік Алесеву руку.

— Дзякую, Нік.

— Віншуем, віншуем. Ужо пара! — падаў сваю руку Анды.

— Жадаю посьпеху вам, містар Якімовіч, на вашай новай пазыцыі, — падняўся з крэсла й трос Алесеву руку Джоў Кэмп.

— Гэта трэба было-б належна адзначыць. Як ты думаеш, вялікі піянер і пасьпяховец? — зьвярнуўся да Алеся Нік.

— Я — да вашай дыспазыцыі. Выбірайце час і месца, — адказаў Алесь.

— Што ты скажаш пра пятніцу вечарам у цябе? — прапанаваў Нік.

— Час адпаведны. Месца? У мяне будзе цеснавата. Ці ў тваім палацы нельга? Кошт пакрываю, — адказаў Алесь.

— Надзвычайна. Паклікаю цябе на гаспадара, — згадзіўся Нік. — А каго-ж мы запросім?

— Ды вось пачнем з прысутных, запросім містара Кэмпа. Прыйдзеце?

— Дзякую за запросіны, аднак не магу ані згадзіцца, ані адмовіцца пакуль...

— ...пакуль не параюся із сваёй дарагой місіс, — уставіў Нік.

— Скажаце мне заўтра, містар Кэмп. Окэй? — запрапанаваў Алесь.

— Окэй, містар Якімовіч, так і зраблю.

Анды Кул сказаў, што вечар пятніцы ў яго раней заняты.

— А як-жа мы безь дзяўчат? Якое бязь іх гуляньне? —7. гаварыў далей Нік.

— А цябе яшчэ ніводная не забрытала? — спытаўся Анды.

— Пакуль што не. Пара, пара, ведаю, — усьміхнуўся Нік.

— Мы ня сумляваемся, што ўлічваючы тваю практыку, патрэбную цацаньку знойдзеш, — пакляпаў Алесь Ніка па плячы.

— А як ты? — спытаўся ў Алеся Нік.

— Вы, хлопцы, на мяне не глядзіце. Маю адну на прыцэле, але яшчэ разьведкі нават не зрабіў.

— Яна з нашай шчасьлівай сямейкі Трыфты Тоні?

— Магчыма вы яе знаеце. Я ўчора коратка гаварыў зь ёй. Прыгожая й цікавая. Гавару пра новую сэйлс клерк (прадаўшчыцу) у жаночым адзьдзеле.

— Яна запраўдная ляля з выгляду. І зусім не малюе сябе, як іншыя, — казаў Нік.

— А ты ўжо і да яе дабраўся?

— Як там дабраўся... Пакуль што ніхто з нашых тут да яе ня прымазаўся. Я адно першую разьведку зрабіў. І адгадай, Ал, гэта табе павінна спадабацца.

— Кажы, Дон Жуан!

— Яна зьявілася аднекуль з поўначы і таксама, як і ты, беларускага паходжаньня.

— Надзвычайна! — усклікнуў Алесь, а ў вачох ягоных успыхнуў адмысловы прамень. — Цяпер я ўжо павінен сквапліва тую тэрыторыю абнюхаць. А ты, Нік, рукі прэч!

— Абяцаю, тата, быць добрым хлопчыкам! — Нік падняў сваю правую руку і зрабіў міну падлетка, што правініўся.

— Ня будзеш мець часу для дзяўчат, Ал, — папярэдзіў Анды.

— Стары напэўна нагрузіць цябе.

— Ці хто з вас пранюхаў у якім куце недахоп дынамікі?

— Чую, што дэпартамант жаночай вопраткі патрабуе жыватворчае сілы, ды яшчэ, апроч яго...

— Жартуеш?

— Станлея перакінулі на іншую пазыцыю, дык, пэўне-ж ты займеш ягонае месца, — падсумаваў Анды.

Старэйшы гадамі, разьведзены Станлей, зь нейкіх Зэлманавых меркаваньняў каціўся ўніз. Яму не хапала, відаць, энэргіі, што патрабавалася ў ягоным сэктары.

У дзьвярох зьявіўся Зэлман. На твары — сьціплая ўсьмешка. Магчыма таму, што ўчора вечарам добра павыкручваўся ў танцавальным клюбе Артур Мэры. Пасьля кароткага ўступу і заавансаваньня Алеся Якімовіча, слухалі марудна-нудны голас Джоў Кэмпа пра тое як цьвітуць ці развальваюцца рынкі. Паводле Кэмпа, канкурэнты вызначыліся новымі пісягамі на стабільнай у гэны час гандлёвай ніве. Патрабаваліся новыя бізнэсавыя меры й трыкі, павялічаныя рэклямныя выдаткі.

8.

Цэлы дзень Алесь намагаўся бліжэй прыгледзіцца сваёй новай тэрыторыі, пазнаць людзей, выявіць карэньне Станлевай няўдачы ды заплянаваць некаторыя зьмены. Ужо на схілку працоўнага дня ён паклікаў, для гутаркі, Веру Мак. Зьявілася яна ў невялікай канторы ў куце другога паверху. Стол із шуплядкамі, побач тры крэслы, на стале тэлефон і стос рэклямнага матар’ялу — вось галоўнае, што цяпер Алесь назваў сваім камандным пастом. У куце, на вешалках вісела некалькі штук жаночае вопраткі.

— Калі ласка, заходзь і сядай, — сказаў Алесь дзяўчыне, калі тая адчыніла дзьверы.

Некалькі хвілін трывала маўчаньне. Алесь паволі і ўважна прыкурваў цыгару, увесь час аглядаючы дзяўчыну. У ейных вачох, апроч зацікаўленьня, прытаілася й яшчэ нешта. Давялося Алесю раней глядзець у шмат якія вочы — прыказачнаелюстэрка душы, — намагацца разгадаць душу ўласьніка. Гэтта перад ім нешта зусім, здавалася, загадкавае. Варта, відаць, пачынаць ад казённых ці ўрадавых пытаньняў.

— Мне сказалі, што ты тут новая...

— Так, я пачала працаваць чатыры дні назад.

— Называешся Вера Мак?

— Так.

— Дык вось што, міс Мак, у нас ёсьць нешта агульнае, — усьміхнуўся Алесь.

— Што такое?

— Мы маем новыя работы.

— А, гэта... Віншую вас, містар Якімовіч, — усьміхнулася дзяўчына. Алесю падабалася ейная стрыманая ўсьмешка. На шчоках зьявіліся дзьве ледзь заўважныя ямачкі, а на твары і ў вачох — абяцаньне добрых адносінаў.

— Дзякую. Ці я маю вас таксама віншаваць, міс Мак?

— Прашу не жартаваць. Гэта нясьмелы першы крок.

— А дзе працавала раней?

— У бальшыні ў канторах капальняў на поўначы. Я пра гэта ў маёй заяве напісала.

— Добра. Але я яшчэ ня меў часу туды заглянуць. Цяпер-жа, калі маеш да мяне якія пытаньні, калі ласка.

— Я хачу распачаць працу із добрай арыентацыяй, — казала дзяўчына. — Цікавіць мяне, як Трыфты Тоні апэруе... Тут, як бачу, заўсёды поўна людзей, дзьверы ламаюць у той час, як некаторыя іншыя крамы падобнага профілю амаль пустыя. Я хацела-б...

— Ведаеце, — сказаў Алесь, зацягнуўшыся дымам цыгары, — гэта ня ёсьць ніякім сакрэтам. Умеем прапанавацьлюдзям патрэбныя ім тавары ў даступных ім цэнах. Важнымі ёсьць і шмат апэрацыйных дэталяў, асабліва рэклямы. Калі будзеце ўважна й аддана працаваць у нашай хутка растучай кампаніі, дык па нітачцы да галоўнага клубочка дабярэцеся.

— Дзякую вельмі, — сказала дзяўчына.

Алесь ня спускаў вачэй зь ейнага твару. Бачыў там пэўнасьць і сьціпласьць, якраз тое, што выклікае да чалавека давер.

— Жадаю, каб вы правільна мяне зразумелі, — гаварыў Алесь. — Выглядае, што маеце добрую адукацыю і калі будзеце старацца працаваць, посьпехі вас не абмінуць. Цяпер пра гэты самы бізнэс... Апэрацыя на прынцыпе прынады, так сказаць. Выдаём нямала грошай на рэкляму. Кажны дзень маем некалькі тавараў, якія называем “дар дня” або “адчыненыя дзьверы”. Яны ідуць у рух за зусім нікчэмныя цэны. Ствараюць адразу-ж раніцай вялікую чаргу. Такім чынам прынаджваем людзей і напаўняем краму.

На кажным паверсе і ў кажным дэпартамэньце ёсьць гэта званыя “імпулс айтэмс” — патрэбныя кажнаму тавары, па якія хаця-нехаця выцягнецца кажная рука, асабліва калі цана нізкая. Аднак-жа, каб дайсьці да тых “імпулсаў”, якія таксама разрэклямаваныя і знаходзяцца ў стратэгічных месцах, падарозе сустрэнеш тавары, што ідуць больш марудна. Каротка гаворачы, усё можна падсумаваць так: прынаджвай людзей да дзьвярэй, як найхутчэй напоўні імі краму; зноў-жа іншымі прынаднымі і неабходнымі таварамі ці зьніжанымі цэнамі розных распродажаў зьмякчы іхнае супраціўленьне, завайстры іхны апэтыт, ашаламі колерам і вялікім выбарам. Такім чынам касы твае засьпяваюць звонам манетаў.

Нашае заданьне ўнутры, вядома, памагаць купляньнікам. Усе гешэфты фінальныя. Няма вымены ці звароту грошай. Таму якраз наш кошт абслугі і адміністрацыі належыць да найніжэйшых у бізнэсе. Вялікі і хуткі тавараабарот ліквідуе павышаньне цэнаў і прыносіць нам патрэбны працэнт даходу. Будзеш старацца працаваць, дык тваё пільнае вока заўважыць шмат чаго цікавага, хутка спанатрыш што трэба.

— Я-ж, як вам ведама, дагэтуль сэйлс клеркам (прадаўшчыцай) не працавала ніколі, — сказала Вера.

— Табе тут падабаецца? — спытаўся ў яе Алесь.

— Вялікая зьмена ў параўнаньні з тым месцам, дзе я была.

— Раю табе трымацца напагатове. Наш Трыфты Тоні, гэта значыць Давід Зэлман мае зыркае вока. Ён сам надзвычайна энэргічны чалавек і любіць жвавых, бадзёрых людзей.

Дзяўчына слухала надта ўважна. Алесю чамусьці не хапала ахвоты гаварыць зь ёю пра бізнэс. Ён ужо ўяўляў яе ў сваіх абдымках, заслуханую ў розную салодкую трасянку, што выклікае на гэтым прывабным абліччы гарэзьлівую ўсьмешку. Алесь добра яшчэ не пазнаў яе, але ўжо падазраваў, што суадносіны між імі некалі пяройдуць афіцыйную бізнэсавую штодзённую мяжу.

— Я папрашу Мэры, наглядчыцу на тваім паверсе, каб вытлумачыла табе ўсю рэшту. Цяпер скажы мне, калі ласка, міс Мак, дзе такія прыгожыя дзяўчаты, як ты, гадуюцца, гэта значыць адкуль ты ўзялася?

Дзяўчо пачырванела і першы раз у ейных вялікіх круглых прамяністых вачох Алесь заўважыў быццам іскру перасьцярогі: уважай, воўк на гарызоньце!

— Я паходжу з гораду капальняў на поўначы... Чулі вы калі пра Балтаву?

— Здаецца, што не. Але будзем знаёмымі, — усьміхнуўся Алесь. — Хтосьці мне сказаў, што твае бацькі ёсьць ці былі маймі суродзічамі.

— Я пра гэта памятаю. Мае бацькі зь Беларусі, але я мала ведаю пра іхную краіну.

Алесю ў гэны час мільганула ў галаве думка, каб тут-жа пераключыцца на беларускую мову. Вырашыў гэта зрабіць пры іншай нагодзе.

— Гэта надзвычайна цікава, — гаварыў ён. — Можна сказаць, што мы радня, бо паходзім з аднаго карэньня. Што-ж такога ты ведаеш пра Беларусь?

— Я сёе-тое чытала пра яе, бачыла савецкія фільмы й люблю надта сяброўскіх і мілых людзей, каторыя адтуль.

— Уключна са мной, спадзяюся?

— Пачынаючы ад учарашняга.

— Ага, ну так...

— Дарэчы, ці знайшлі вы адпаведны ліфчык для вашай радні?

— Яшчэ шукаю. Магу спадзявацца на вашу помач?

— Я да вашых паслуг.

— Дзе тваё пальто? Ідзі вазьмі.

— А навошта?

— Запрашаю цябе голад замарыць.

— Добра.

— Любіш сіняе? — спытаўся Алесь у Веры, калі яна вярнулася зь сінім пальтом.

— Так, люблю. Куды ідзём?

— Перш ідзём да майго аўта. Пасьля едзем.

— Дык навошта ехаць, калі вось тут пераз вуліцу ёсьць рэстараны. І танна...

— Нонсэнс, заедзем некуды ў лепшае.

Узяў яе за руку і ўжо ўнізу адчыніў ёй дзьверы, пасадзіў у Олдсмабіл, дарагое аўта, якое летась атрымаў як падарак за пільную працу ад Трыфты Тоні.

— Не супраціўляйся, будзь добрай дзяўчынай, а я буду добрым хлопцам. Згода?

— Згода, чаму-ж не.

Дзяўчына ўсьміхнулася. Алесь уважна пазіраў на яе. Што за загадка? Прыгожая. Яна ў любой грамадзе дзяўчат трапіць кажнаму на вока. Магчыма, магла мець ужо тузін бойфрэндаў. Пра гэта трэба будзе разьведаць. Паволі, асьцярожна, — мяркаваў Алесь, уліваючыся сваім лёгка пырхаючым Олдсмабілем у шырокі вулічны паток машынаў. Захмаранае неба на захадзе перасякалі залатыя разгалінаваныя маланкі.

У адносінах да дзяўчат Алесь меў, можна сказаць, набітую руку. Хутка распазнаваў тых, што палявалі на лёгкае жыцьцё, намагаўся трымацца воддаль ад іх. Але вось гэтта побач яго зусім нейкі асаблівы, можна сказаць, экспанат. Прыгажосьць, сьціпласьць. У вачох пробліск спрыту й розуму. Пачыналася — Алесь адчуваў гэта — падарожжа па нейкай замінаванай тэрыторыі.

9.

Антон Шпак тупаў па сваім малым пакоі, як учадзелы. Вярнуўшыся з начной працы, дрэнна спаў. Цяпер ніяк ня мог сканцэнтравацца на тым прадмеце, які намагаўся апрацаваць. Абрыўкі думак кружыліся ў галаве ці ў паднябесьсі, ці на сёмай плянэце. Часам падказвалі яны зусім здаровы сэнс, але калі Шпак намагаўся зарганізаваць іх у лягічную пасьлядоўнасьць, разьбягаліся, прападалі. А пісьменьнік ведаў, што тут не падапрэшся абы якімі эрзацамі. Патрэбнае нешта саліднае, арыгінальнае. Калі трымацца праекту-пляну, адлюстраваць няпростую загадку ў яе суцэльнай абыйме, дык трэба трымаць зыркае вока на дробязах, захоўваючы сваю творчую манеру паказу галоўных гэрояў сюжэту. Як на тое ліха, Шпак ад нейкага часу апынуўся на душэўным спадзе.

Ён падыйшоў да пісьмовага стала, на якім ляжала шмат паперы й новая пераносная машынапіска Сміт Карона зь беларускім шрыфтам, выцягнуў цыгарэту з пачкі фірмы Ротман, узяў брытву з полкі, разрэзаў цыгарэту на два кавалкі, улажыў адзін у муштук, пстрыкнуў запальнічкай, зацягнуўся дымам і зноў пачаў тупаць па пакоі.

Сярэдняга росту, худы, павольны ў руху, выглядам твару Шпак выклікаў да сябе спачуваньне. Мізэрны, змучаны. Жартаўнік, пабачыўшы яго, мог-бы ўсклікнуць: а братка ты мой, калі-ж гэта цябе з бальшавіцкага канцлягеру сьмерці на волю пусьцілі, чаму-ж цябе не накармілі? Твар з упалымі шчокамі, маршчыны на лбе, рассыпаныя рэдкія сівыя валосы, нейкія хваравітыя аганькі ў ясна-блакітных вачох пад буйнымі бровамі. Вочы цяпер жыва бегалі, рукі сьціскаліся ў кулакі ў кішэнях шэрага пінжака. Хваляваньне. Шпак часта спыняў сваё тупаньне па пакоі, углядаўся ў нейкі адзін пункт, быццам-бы вось на гэтай нейкай кропцы ён павінен спыніць хаос тых думак, спарадкаваць іх, здысцыплінаваць, каб пасьля адпаведнымі радкамі пры помачы машынапіскі Сміт Карона загнаць іх у кірыліцу на паперы.

Пяцьдзесятка ззаду. І тэма, якую апрацоўваў, складала вялізную частку ягонага жыцьця. З таго матар’ялу, які Шпак меў у запасе, нехта напісаў-бы цікавую прыгодніцкую аповесьць. Дарога вяла з Захадняй Беларусі, спад аднае акупацыі ў другую, праз пакуты, голад і холад у Сібіры, дзе страціў жонку й маладога сына, пасьля — Іран, Ірак, Палестына, Афрыка, Італія — служба на франтох вайны ў чужой арміі. Шлях няведама куды, змаганьне не за свой народ... Далей... дзе кропку паставіць? І што дала-б бацькаўшчыне й раськіданым цяпер па цэлым вольным сьвеце суродзічам цікавая прыгодніцкая аповесьць? Больш таго: ці зачарпнулі-б з такой літаратуры нейкае натхненьне да змаганьня з ворагам, з Маскоўшчынай тыя, што цяпер яшчэ паняволеныя, што змагаюцца так ці накш з чужым сьмерцяносным каляніяльным рэжымам?

Шпак ведаў, які цэнны й вялікі твор можна змайстраваць на ягоным цікавым матар’яле. Так. Ня толькі можна... Ён павінен напружыць усе свае сілы, каб узабрацца на тыя вышыні творчай дасканаласьці, якіх яшчэ ня зьведаў... Мова йдзе пра іншы твор, чымся Аляхновічаў “У кіпцюрох ГПУ”, што некалі сэнсацыйна Эўропай ускалыхнуў.

У ліку дагэтулішніх здабыткаў Шпак меў напісаныя й выданыя добрыя працы. Вядома, той найважнейшы й найбольш дасканалы твор заўсёды яшчэ плянуецца, ён-жа ў будучыні. Шпакавы матар’ялы акупант цэнзураваў перад вайною. Некаторым дарогу ў кніжны ці газэтны сьвет загараджвалі. І ўсё-ж, хоць і біла яго бязьлітасна варожая цэнзура, творчы працэс на роднай зямлі быў куды лягчэйшым. Чалавек — быццам птушка ў сваім гнязьдзе. Дыхалася разам з народам. Дзяліліся разам беды й ліхалецьці. Быццам грудное дзіця пры матцы, цягнуў маральнае падмацаваньне з духовае, няхай і затуканае культуры запрыгоненага сялянскага народу. У гэным усенародным цярпеньні была ягоная магутная апора, там гартаваўся дух, рос зарад практыкі, што некалі вунь як спатрэбіцца на ўхабістым шляху будучыні. Колькі акупант не намагаўся, а народных волатаў, людзей вялікага розуму, прадбачаньня, патрыятызму й фізычнага гарту, ня мог на калені паставіць. Гэтакія былі. Шпак верыў, што яны й цяпер ёсьць. Працуюць і змагаюцца. І некалі перамогуць. Накш быць ня можа! — Шпак непахісна ў тое верыў. Ягонае крэдо, сьвятое сьвятых: перамога прыйдзе! Маскоўская “імпэрыя зла” — гаргара няволі, якую стварылі нікчэмнікі й паразіты, разваліцца так, як да гэтага часу на працягу тысячагодзьдзяў развальваліся ўсе іншыя, магутныя імпэрыі.

У Радфордзе пасялілася ўжо немалая, як тут называлі, калёнія Шпаковых суродзічаў. Яны пасьля вайны прыехалі. Птушкі з ворагам “раськіданых гнёздаў”. Адны зь іх — “дыпісы” (паводле клясыфікацыі заходніх хаўрусьнікаў — “перамешчаныя асобы”), значыцца тыя, каторых Немцы ў часе вайны змабілізавалі й вывезьлі ў фашыстоўскую Гітлераву Нямеччыну на розныя нявольніцкія працы. Менш было такіх, каторыя пры адступленьні Немцаў пайшлі на захад, каб выкарыстаць нагоду й уратавацца ад абодвух тыранаў, якіх добра вызначыла мудрая сялянская характарыстыка: “абое рабое”, або “два роўныя гады, іх на адным суку трэба павесіць”. Гэтыя апошнія плянавалі на вялікую адлегласьць: трапіць у вольны сьвет. На ўсіх такіх дыпісаў палявалі пасьля вайны па цэлай прасторы Заходняй Эўропы бальшавіцкія рэпатрыяцыйныя камісіі пад кіраўніцтвам спэцаў, што ўжо вымардавалі мільёны нявінных у Гулагу. Гэтым бальшавіцкім спэцам памагалі Брытанцы і Амэрыканцы, апошнія, відаць, натхнёныя прэзыдэнтам Рузвэлтам, што ўжо добра занемагаў і сваім зьдзіцянелым розумам упадабаў быў “дзядзю” Джова Сталіна ды памог яму палову Эўропы аддаць.

Іншая група — быўшыя вайскоўцы з польскіх адзьдзелаў Брытанскае арміі, каторыя прайшлі Гулаг, або абхітрылі “абое рабое” ды яшчэ ў мундзірах хаўрусьніцкае арміі памагалі дабіваць гітлераўскую Нямеччыну. Шматлікія зь іх прыехалі сюды ўжо ў 1946-м годзе, атрымалі ад канадыйскага ўраду двухгадовага тэрміну кантракты працы на фэрмах. Яны пачалі свае першыя крокі ў вольным сьвеце ад гнаявых вілаў з заплатай 45 даляраў на месяц, харчамі й памешканьнем. Уявеце сабе, прыкладна, як мог быўшы танкіст рэагаваць на такое пытаньне канадыйскага фармэра: “А ты коньмі кіраваць умееш?”

Гэтыя новыя Шпакавы суродзічы пачулі, што ў Канадзе ёсьць нейкая колькасьць старой беларускай эміграцыі. Пачалі шукаць тых “калюмбасаў”. І якое-ж вялізнае было іхнае рашчараваньне, калі ў розных “рабочых клубах Горкага” ці іншых мясцох сустракалі іх і фашысьцілі ім бальшавіцкія гарлапаны. Так. Жаўнераў з арміі, якая змагалася з гітлераўскімі фашыстамі, гэта той самай калішняй Сталінавай блізкай і важнай “саюзьніцай Вялікай Германіяй”, гэтыя адурманеныя суродзічы называлі фашыстамі! За кароткі час Шпакавы суродзічы спанатрылі, што ніякага нацыянальнага жыцьця раней прыехаўшыя сюды “землякі з Гродзеншчыны, Віленшчыны ці Віцебшчыны або Берасьцейшчыны” тут ня мелі й не стварылі. Ладная колькасьць, — каталікі— сталіся “палякамі”. А ў цямноце й нацыянальнай нясьведамасьці бальшыні з агулу даўно загнязьдзіўся рак чырвона-маскоўскае пошасьці. Дзеці іхныя ў бальшыні ня ведалі мовы сваіх бацькоў. Канфузу нацыянальнасьці і духовай ляяльнасьці гэтых “калюмбусаў” ды іхных нашчадкаў спадарожнічаў яшчэ факт, што вялізны й непераможны “саюзьнік” захадніх дэмакратычных дзяржаваў у вайне — гэтта агульнаведамая і храбрая “Раша”-Расея — падчас вайны здабыла ў вачох іхных аўрэол нейкай звышсілы й поўнай вышэйшай справядлівасьці. Адтуль, ад такога зьбянтэжанага уяўленьня як руку падаць у рэчышча вялікага й магутнага славянскага сьвету і прадказанага шматлікімі “прарокамі” місіянізму вялікай “Рашы”-Расеі. Дзякуючы камуністычным агітатарам, нацыянальная нясьведамасьць і малапісьменнасьць нашых суродзічаў, якіх новапрыбылыя называлі спачатку “калюмбусамі”, ішла на помач камуністычнай партыі Канады і махляром з маскоўскага цэнтру.

Шпакавы суродзічы, намагаючыся насамперш апанаваць няведамую мову новай краіны, здабыць патрэбныя прафэсіі, уладзіцца на працы, павінны былі ад асноваў будаваць грамадзкія арганізацыі, Божыя сьвятыні, фінансавыя й навуковыя інстытуцыі — ствараць цэлы камплект патрэбных установаў сваёй нацыянальнай беларускай сям’і ў Канадзе. Беларусь наагул тут была мала знаная. Нават самая назва яе. Ня толькі адурманеныя некалі чужынцамі суродзічы, але найбольш чужыя, уключна зь дзяржаўнымі й грамадзкімі ўстановамі Канады, блыталі гэную “Уайт Рашу” ці “Беларашу” з “Рашай”. Апроч таго Канадыйцы, што добра ўмелі жлукціць піва й сачыць гакэй, зьвязвалі тую чырвоную Рашу з гэнай белай. Вось у такіх абставінах Беларусы, — гэтыя зь белай Русі нейкія “дыпісы”, — пачыналі ў новай краіне будаваць свае нацыянальныя ўстановы, прэсу, сьвятыні і ўсё іншае.

Шпак уважна прыглядаўся сваім суродзічам. Бальшыня зь іх — сыны беларускіх ніваў з Захадняй Беларусі. Пераважна маладыя, несямейныя. Мала дзяўчат. Людзі, што ўмелі касой і плугам плёны на роднай зямлі множыць. Гэтта некаторыя працавалі на фэрмах, але бальшыня пасялялася ў гарадох, знаходзіла працы на розных прадпрыемствах. Першая мэта іх — купля свайго дому. На жаль, людзі з асьветай складалі сьціплы працэнт іхнага ліку. Праўда, некаторыя тут ужо беглі ў школы, пасьля здабывалі вышэйшую адукацыю ў розных галінах. Сумленны, працавіты народ. Ззаду — кашмар вайны, вялізная жыцьцёвая практыка. У сэрцах — гарачая любоў да забранай чужніком роднай зямлі, пакутнікаў у страшэнным прыгоне. Адгэтуль і нахіл да палітычнай акцыі. Праціўнікам зьяўляўся адвечны вораг паняволенай бацькаўшчыны, той Купалаў “чужак-дзікун” і гэныя “раскаваныя рабы”, што “бацькаўшчыну рэжуць на кускі”. Тыран цяпер прыкрываўся гуманізмам, вёў кампанію за мір на ўсім сьвеце, хаця вунь кагадзе ў Карэі распаліў быў вялікую захопніцкую вайну. Атрымаў належны адпор, цяпер ліжа раны.

Шпакавы суродзічы ўзмоцнілі агульны антымаскоўскі фронт, што ўключаў сілы эмігрантаў з бальшыні паняволеных Масквою народаў. Актыўнасьць праяўлялася ў масавых дэманстрацыях супраць чырвона-фашыстоўскай Масквы з розных нагодаў. Здарылася, для прыкладу, што калі ў Радфорд мясцовыя камуністы і іхныя спадарожнікі запрасілі няслаўнага “чырвонага дзяка” Гаўлета Джансана з Кантэрбэры ў Англіі на так званы кангрэс міру, дэманстранты з паняволеных Масквой народаў выйшлі дзясяткамі тысячаў на вуліцы гораду й спараліжавалі ягоны цэнтар. Не дарма мясцовая газэта “Тэлеграм” назаўтра крычала вялікім сэнсацыйным загалоўкам на цэлую шырыню першай бачыны: “Вайна на мірным кангрэсе”. Дзякуючы вось такім супольным акцыям, “новыя Канадыйцы” адразу зьвярнулі на сябе ўвагу мясцовых бясхрыбетных, з чэмбэрленаўскімі нахіламі, палітыкаў, што ў далейшым мела ўплыў на адносіны канадыйскіх урадаў да новых канадыйскіх грамадзянаў з Усходняй Эўропы дый да чырвона-фашыстоўскае мафіі з маскоўскага Крэмля. Шпакавы суродзічы бралі пастаянны і актыўны ўдзел у супрацьмаскоўскіх акцыях і дзіва няма таму, што пісьменьнік чэрпаў свае творчыя сілы з маральнага гарту сваіх суродзічаў.

Знаёмства з культурай і палітыкай дзяржаўна двухмоўнай Канады прынясло беларускаму пісьменьніку вялікае рашчараваньне. Зь ягонай сацыяльнай пазыцыі, — з самага нізу, — немагчыма было ўстанавіць кантактаў з канадыйскім навуковым, літаратурным ці палітычным верхам. Шпак сачыў і аналізаваў тое, што плыло ці валачылася са сродкаў масавае інфармацыі — друку, радыё і яшчэ ў пялёнках чорна-белага тэлебачаньня. Кажны дзень паказваў новыя гарызонты працоўнага й гандлёвага рынку. Рэкляма й розныя дзялкі-энтрэпрэнёры жырэлі на спорце. Каб гэта яны прынамсі палову часу, што на спорт, аддавалі на культуру. Шмат праўды было ў тым, як сказаў адзін з суродзічаў пра Канаду: тэхніка вялікая, а культуры няма... У вышэйшых навуковых інстытуцыях ды галінах масавае інфармацыі зьвілі гнёзды й распладзіліся левакі й марксісты з кагорты тых, што ў трыццатых гадох сьпяшылі ў Маскву пакланіцца кіраўніком “перадавое сацыялістычнае краіны”, а пасьля самі, як учадзелыя, пашыралі хлусьню пра тую Маскоўшчыну й новы варварскі, чырвоны фашыстоўскі рэжым, які ўжо тады штучным голадам і Гулагам мардаваў мільёны нявінных людзей. Перад выбарамі ў розныя ўрады, — гарадзкія, правінцыяльныя і фэдэральныя, — чалавеку аж вушы абляпаюць розныя “першаклясна дэмакратычныя” кандыдаты, пачынаючы ад трох галоўных партыяў, а канчаючы тымі, у самым хвосьціку, камуністамі, што пры помачы рознага “пралетарыяту” й “прагрэсістаў” не маглі нікога й нікуды выбраць. Свае-ж, канадыйскія сацыялісты, як правіла, трымалі трэцяе, значыцца апошняе месца.

Пісьменьнік Шпак і ягоныя суродзічы лічылі сябе голасам паняволенага народу. Трэба было працаваць, каб пра той запрыгонены народ пачулі найважнейшыя палітыкі і ўплывовыя людзі перадавых і наймагутнейшых захадніх дэмакратыяў. Іншыя народы, прыкладна Палякі, мелі на Захадзе даўно вытаптаныя дыпляматычныя і культурныя сьцежкі. А што Беларусы? Дарма, як апантаны, бегаў Луцкевіч некалі па Парыжы, каб рэпрэзэнтаваць Беларускую Народную Рэспубліку на мірнай Вэрсальскай канфэрэнцыі. Польскія “моцарствовыя” дыназаўры змабілізавалі былі свае сілы, пусьцілі ў ход гнюсныя інтрыгі, каб голасу нованароджанай незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі ніхто не пачуў.

Рознае зь гісторыі свайго народу прыгадваў Антон Шпак, параўноўваў зь цяперашнім. Бязумоўна, усім думаючым беларускім патрыётам было ясна, што праз такіх пакутнікаў і гэрояў, як Каліноўскі, Багушэвіч, Гарун, Купала і шмат іншых адраджалася, крывавілася, падала і ўставала да жыцьця новая і ўжо тысячагадовая краіна, тая самая, што дала сьвету Скарыну й Буднага, Афрасіньню Полацкую і Сапегу, Касьцюшку і Міцкевіча, Дамейку і цэлы легіён іншых, якіх акупанты-рабаўласьнікі баламуцілі й выкарысталі для чужых беларускаму паняволенаму народу інтарэсаў. Цяпер была крытычная сытуацыя. Трэба абавязкава, каб захадні сьвет, які адзін можа здужаць Маскву, ведаў пра вялікую катастрофу, што набліжаецца пад маскай гуманізму, прагрэсу, міру. Адтуль ідзе няволя, прыгон, бязбожніцтва, жахлівая галеча і сьмерць.

Былі-ж спадзяваньні, што бальшыня Канадыйцаў выслухае і зразумее выгнаных з роднае зямлі і ўсімі пакрыўджаных. Якая наіўнасьць! Да гэных уверсе, што кіравалі гэтай гаргарай ад Атлянтычнага да Ціхага акіяну, ня было шанцаў ніяк далезьці. А гэтыя зьнізу, што цікавіліся гакеем, наагул спортам, комікамі й глумілі піва Молсан і Лабат, не маглі, каб і хацелі, такіх, як Шпак разумець. Дый навошта гэтыя “праклятыя дыпісы” Канадыйцам, каторыя далі ім лёгкі хлеб, сваёй нейкай дурной палітыкай галовы дураць? Гэтта-ж збоку, зь юдавай усьмешкай, мясцовы чырвоны махляр, у сацыяльных справах адмысловы марксістоўскі “экспэрт”, барабаніў пра мірную сталінскую ці хрушчоўскую палітыку. Іншыя-ж, што на маскоўскім ішлі павадку, фашысьцілі такім, як Шпак, на ўсе застаўкі, абвінавачвалі іх у супрацоўніцтве зь гітлераўскімі злачынцамі, пагражалі судамі й расплатай за “грахі перад савецкай радзімай”.

Шпак намагаўся мабілізаваць усе свае сілы, каб праўду пра паняволены народ, пра мільённыя ахвяры, зганьбаваныя сьвятыні, пра пошасьць русыфікацыі, зьнішчэньне цэлай вялікай культуры вялікага народу, пра поўную антынародную нікчэмнасьць акупыцыйнага маскоўскага рэжыму, каб пра ўсё гэта сьвет пачуў. Звані звон на трывогу! Няхай чуюць у Мангатане й Вашынгтоне, над Тамізай і ў Аттаве, над Амазонкай і ў Рыме, у Парыжы й Буэнос-Айрэс, у Канбэры й Менску, у Маскве й Варшаве. Звані, ня спыняйся, папанатуж усе свае сілы. Наракаеш, што ты, на самым нізе сацыяльнай драбіны ў Канадзе шмат церпіш. Згадай тых, якіх цяпер мораць голадам, холадам, непасільнай працай у Гулагу!

Ідзі, расказвай. Няхай чуюць! Нехта, магчыма, наставіць на тваё галашэньне ці крык роспачы сваё вуха. Бачыш, спагада ёсьць. Праўда, і яна з наіўнай сьпіною. Гэта, хутчэй, спачуваньне да галоднага, зьбітага з ног і бяздомнага сабакі, чымся акалеўшага ў галечы і змардаванага тысячамі жыцьцёвых дарог і бездарожжаў чалавека, што бачыў пекла і выйшаў зь яго, што перасьцерагаў перад сучаснымі і новымі фізычнымі і духовымі чарнобылямі. Даводзілася выступаць на дэманстрацыях, папярэджваць, пісаць у газэты. Так, але-ж... Здаралася, што некаторыя раты ад зьдзіўленьня разяўлялі, пра жвачку Рыглея на момант забываліся. Поціск рукі, спачуваньне...

У пасьляваенным гармідары сродкаў масавае інфармацыі ўсюды і амаль заўсёды аж на перадавых стаяла тэма вымардаваных гітлераўскімі нацыстамі шасьці мільёнаў Жыдоў. Народ пацярпеў, жахлівыя страты меў, што й казаць! Новаствораны Ізраэль зьзяў у цэнтры ўвагі. Як на гэтую сцэну трапіць нейкай там задрыпанай, тут зусім няведамай Беларусі? На роднай зруйнаванай зямлі людзі, якіх ваенны агонь абмінуў, цяпер адно вылазілі зь зямлянак. У Курапатах ля Менску ды ў іншых мясцох ранейшага грандыёзнага маштабу злачыну варвары-забойцы загадалі раскопваць масавыя магілы нявінных ахвяраў ды перахаваць іх у “бясьпечныя месцы”.

Канадыйскі, амэрыканскі і іншыя бізнэсавыя вярхі цікавіў прагрэс пляну Маршала, што намагаўся паставіць на ногі разбураную Заходнюю Эўропу. У крамах зьявіліся чорна-белыя тэлевізары. Ура! Цяпер Джоў і Джэк, глумячы Лабат і Молсан, могуць за сваю гакэйную дружыну з хатняе канапы гарлапаніць. А там — грошы, грошы, грошы! Перадавыя палітыкі трымалі зыркае вока на тым, колькі Саветам можна пшаніцы прадаць, які іншы бізнэс з Крамлём зрабіць. Гэта-ж самая Канада, пачынаючы ад Гадсан Бэй кампаніі, на якім прынцыпе, як дзяржава, аснавалася й расла? Што добрае для бізнэсу, тое добрае і для краіны. Во вам — просты рацэпт, магчыма ад таго мудрага Шкота Сміта. Дык і цяпер, калі гэта добра для бізнэсу, дык чаму із тым “дзядзькам Джовам Сталінам” не гандляваць? Ясна? Навошта каму было галаву нейкім там выдуманым Гулагам марочыць!

Захаднія палітыкі, навукоўцы, выдатныя банкіры і бізнэсмэны, дзеячы культуры, — калі нават і не абыякавыя да злачынстваў бальшавіцкага антынароднага таталітарызму — жадалі цяпер сядзець у сагрэтых наседжаных гнёздах. Пралівалі вунь кроў, перамаглі, жахлівая вайна мінула. І чаго тут нейкія дыпісы, якім мы ласку зрабілі, у свой дом упусьціўшы, чаго гэтыя выкідышы з Эўропы тут збоку нейкую бязглузьдзіцу гародзяць, што быццам наш хаўрусьнік Сталін горшы за ягонага-ж калішняга хаўрусьніка Гітлера? Цьфу на вас, такія вы ды гэткія! Паводле іх, гэных-жа дыпісаў, тут, у Канадзе камуніст сядзеў амаль пад кажным ложкам. Што ты скажаш такім дзіваком! І некаторыя пагражаюць, што й сюды маскалі дабяруцца, калі вы, пэцкалі канадыйскія, у іх розуму не навучыцеся. Пропадам ты прападзі! Не, тут, у Канадзе, гэтага ня можа здарыцца!

Шпакава сытуацыя была куды цяжэйшая яшчэ й таму, што якраз ад яго, як духовага правадыра новапаўсталай грамады ў горадзе, чалавека з прэстыжам літаратурным, Беларусы чакалі і гарту, і розуму, і вытрываласьці. Пісьменьнік працаваў у гатэлі. Гадзіны працы дрэнныя, заплата мізэрная. Ды што зробіш? У ягоных гадох ня станеш пры нейкім мэталарэзным станку, а каб дзе што лягчэйшае, тут патрэбныя здольнасьці і нейкую бізнэсавую адукацыю.

Шпак часта занемагаў. Цялесныя нямогласьці вытокамі сягалі ў перапоўненую цярпеньнямі мінуўшчыну. Поўнага рамонту чакалі зубы. Дакучала даўгая зморанасьць. Калі-б не ягоны добры сябра Алесь Якімовіч, хто ведае... Магчыма, што давялося-б ужо ліпець у чарзе ў “Скат Мішан” за міскай супу. Калі Якімовіч наведваў Шпака, пакідаў нейкую помач. Ніколі не даваў грошай Шпаку ў рукі. Даляровыя банкноты траплялі неяк то пад машынапіску на стале, ці на полку туалетную, або ў іншае месца, дзе Шпакава рука абавязкава на іх трапіць. Ці адзін раз пісьменьнік пратэставаў. Ягоная годнасьць не пазваляла прызнацца да жабрацтва ў “краіне вялізных магчымасьцяў”. Ды няважна колькі разоў пісьменьнік налягаў на Алеся, каб той нідзе ў яго й ніколі ніякіх грошай не пакідаў, дзяцюк бажыўся, што ён ніколі такога нічога не рабіў і, дальбог, нічога пра гэта ня ведае.

Нейкім чынам у Шпакавай кватэры зьяўляліся і іншыя падаркі пры адпаведных нагодах. Нават сама тая машынапіска Сміт Карона прыбыла на кватэру якраз перадугодкамі пісьменьнікавых нарадзінаў, картка падпісаная “Вашым зычлівым сябрам”. Калі-ж Шпак пратэставаў, Алесь бажыўся на ўсіх сьвятых, што ён на такую “экстраваганцыю” не адважыўся. Захаваліся і твары, і годнасьць, і ніхто нікога не ўквяліў. А жыцьцё, яно ішло, бо, як тыя мудрацы казалі, так было напісана...

10.

Шпак пачуў шум на доле, нейчыя скрыпучыя крокі на сходах і пасьля асьцярожны стук у дзьверы.

— Калі ласка.

У дзьвярох зьявіўся Алесь. Было гэта позным вечарам, пару гадзінаў перад тым, як пісьменьнік меў ісьці на працу. Ён спасьцярог распраменены Алесеў твар. Задаваленьне, радасьць? Нешта-ж здарылася. Быў гэта твар чалавека, які цяпер шчодра чэрпаў матар’яльнае дабро з жыцьця і ня меў прычынаў, каб скрываць свае пачуцьці. Алесь прывітаўся.

— Прашу, сядай. Што новага прыносіш?

— Перш за ўсё, як вашае здароўе? — спытаўся ў Шпака Алесь.

— Скрыпіць, як тая надломаная галіна, сам ведаеш... Дык чым пахвалішся?

— Вы не паверыце, — пачаў не без хваляваньня Алесь, выцягваючы зь кішэні пазалочаную цыгарэтніцу й прапануючы пісьменьніку закурыць. — Учора атрымаў павышэньне. Прызнацца, спадзяваўся, але не так скора...

— Віншую. Жадаю спору ў працы і няхай Бог памагае.

— Дзякую, спадар Шпак, дзякую.

— А што за новая пазыцыя?

— Далучылі мяне да экзэкутывы і ўзвалілі на плечы цэлы вялізны дэпартамэнт. Даволі цяжкі воз, але як упрагуся дык пацягну.

— Няма прычынаў, каб не пацягнуў, — сказаў Антон Шпак і сеў.

— З гэтай нагоды раблю сьвята ў пятніцу вечарам. Таму я забегся. Хацелася-б мець гонар...

— Гонар быў-бы мой, — уставіў Шпак, — але я запраўды ня ведаю. Мушу працаваць і піць мне ня трэба. Апроч таго, твае сябры, якіх ты напэўна ўжо запрасіў, мала супольнага са мною маюць.

— Нонсэнс. Забудзьцеся пра розьніцы, прыхадзіце й гуляйце. Ніхто нікога піць ня змушае. Будзеце ў мяне найважнейшым госьцем. Прашу вас.

Іншым разам пісьменьнік ужо згадзіўся-б. Нешта сталася. Голас ягоны меў цяпер тую характэрную гэтаму чалавеку цьвёрдасьць, якую Алесь заўважыў ужо пару разоў у мінулым.

— У чым справа, скажыце? Нешта вам дакучае, нейкая качка вас убрыкнула, — усьміхнуўся Алесь.

На бацькаўшчыне яны не сустракаліся. Алесь чуў пра Шпака і вайной чытаў ягоныя творы. У Канадзе пазнаёміліся. Спачатку Шпак трымаў пэўную адлегласьць ад гэтага, як ён меркаваў, кар’ерыста. Паступова Алесеў просты й прыяцельскі падыход, добрыя адносіны, шчырасьць і запраўдная дабрыня ягонага сэрца, ды не на апошнім месцы “помач добрага сябры” размылі ўсе запруды Шпакавай асьцярожнасьці. Пісьменьнік цяпер Алесю поўнасьцю давяраў.

— Сяньня, прабач браток, не хацелася-б пра гэта гаварыць. Шпак устаў, наліў з крану шклянку вады, выпіў і зноў сеў.

— Я ўгадаў. Нешта вам дакучае. Чаму-ж са мной не падзяліцца? Можа я памог-бы...

— Не, Алесь, ніхто не паможа мне, калі сам гэтага не палагоджу. Прашу зразумець: я вельмі цябе цаню, паважаю, ты шмат мне дапамог.

— Пра якую гэта вы помач гаворыце?

— Дай мне слова сказаць. Ведаю, што ты мне памагаў і навошта нам у жмуркі гуляць. Але цяпер, вер мне, ты ня зможаш памагчы, каб нават усе свае сілы палажыў на гэта.

— Нешта запраўды вельмі важнае і балючае, — сказаў Алесь.

— Балючае.

Настала даўгое маўчаньне. Алесь чакаў.

— Магчыма я некалі згадваў табе пра чалавека, які працаваў са мной у гатэлі, — павольна гаварыў пісьменьнік. — Перад вайной у Эстоніі ён меў высокі чын, прынамся мне так казаў. Быў шэфам дэпартамэнту ў міністэрстве адукацыі, мае навуковы тытул. Запраўды адукаваны і культурны чалавек.

— Здаецца, што вы мне раней расказвалі пра яго, — перарваў Шпака Алесь. — Чаму вы кажаце працаваў? Ці ўжо не працуе?

— Але-ж ты скачаш наперад... Паслухай, не гані. Ён працаваў са мною тры гады. Добры, сумленны, разумны, працавіты чалавек. Прыемна й карысна такога побач мець. Мне часам здавалася, што ён сваяк мой, разумееш? На пару гадоў старэйшы за мяне, страціў сям’ю падчас вайны, уцёк перад бальшавікамі. Здароўе ягонае пайшло на скон. Апроч фізычных нямогласьцяў цярпеў і маральныя. Уяві сабе як цяжка інтэлектуалу вытрымаць цяжкасьці быту, усьведамляючы, што не на тое вучыўся, каб чысьціць адходкі грашовых арыстакратаў...

— Так, так ведаю. Дык што сталася?

— Учора яго з працы выкінулі.

— Выкінулі? Чаму?

— Заснуў на працы. Я ведаў, што яму немач дакучае. Начная зьмена для яго была занадта цяжкая. Але-ж адмовілі яму на дзённую. Дык ён вось аслабеў і заснуў. Бос злавіў яго і тут-жа, нягоднік, выгнаў з працы!

— Нічога дзіўнага. У вас няма прафсаюзу, каб заступіўся?

— Няма ніякага прафсаюзу й ніхто яму не паможа. Стары амаль расплакаўся. Я памкнуўся, каб заступіцца за яго. Толькі адкрыў рот, а ты ведаеш, што мне бос на гэта?

— Няцяжка адгадаць.

— Ты. кажа, уважай! Бачыш, вунь цэлы натоўп беспрацоўных стукаецца ў дзьверы. Я зразумеў.

Наступіла цяжкое й нязручнае маўчаньне. Алесь ведаў як уквялілі старога пісьменьніка, паводле сваёй сацыяльнай пазыцыі ў гэтай краіне “вялізных магчымасьцяў” — чысьцільніка адходкаў ці прыбіральняў. Тут-жа яшчэ з шырака ўжываным ярлыком — “пракляты дыпіс”. Укалолі ў сэрца, ці, як накш кажуць, задзелі за жывое і самога Алеся. Удар па чалавечай годнасьці. Новы сьвет, ура! Свабода! Вольны рынак! Адчынілі дзьверы, каб прыхінуць, даць прытулак гаротнікам, што ўцяклі ад жахлівага Гулагу. Людзі спадзяваліся, што змогуць даць у скарбніцу гэтай гасьціннай краіны свае жыцьцёвыя практычныя і навуковыя здабыткі, перасьцерагчы гэты наіўны сьвет перад надыходзячай небясьпекай... Прынялі. Шчотку й мятлу ў рукі, плястыковыя рукавіцы, дызынфэктар і парашок ды мыла — бяжыце падлогі ды адходкі мыць і чысьціць! І за гэта ім азадкі маеш цалаваць, бо вунь грамада беспрацоўных дзьверы ломіць.

— Я разважаў пра гэта, — прадаўжаў, ходзячы па пакоі Шпак, — разглядаў усякія за і супраць, стараўся зірнуць на сытуацыю зь іхнага боку. І не знайшоў апраўданьня, ці, калі хочаш, рацыянальнасьці. Чалавека паставілі тварам да сьцяны і зьвязалі яму ззаду рукі. Нічога ня мае вагі апроч тваіх мускулаў і фізычнае трываласьці. І гэтта збоку ківаецца пагражальны прывід. Разумееш? Чалавек аж дрыжыць ад самае думкі, што-б ён рабіў, калі-б апынуўся ў сытуацыі таго злашчаснага Эстонца...

— Ды гэта толькі невялікая частка цэласьці. На жаль, чалавек створаны ня толькі з касьцей ды цела, а перадусім мускулаў. А тут, як выглядае, няма месца для іншых, прынамсі ў тым асяродзьдзі, дзе я апынуўся. Што за джунгля! Цяпер можа разумееш крыху лепш тых людзей, пераважна выгнаньнікаў, — навуковых, творчых, камэрцыйных ці кроўных арыстакратаў — каторых бальшавіцкая контррэвалюцыя выплюнула на рынак парыскіх ці бэрлінскіх кэльнэраў, таксістаў, падчышчальнікаў адходных ды іншых так званых працаў, пра якія пазьней іранізавалі бальшавіцкія забойцы й будаўнікі канцлягераў сьмерці... А цяпер і многія з нас, старшыя векам, у падобнай сытуацыі, адно мы — дзеці з раськіданых гнёздаў, ніякая там кроўная арыстакрацыя, а бедныя дзеці вялікага запрыгоненага народу, якія вучыліся, каб розумам сваім і ведамі прыдбаць яму лепшы быт. І тут во — на табе! Трапілі куды, мой ты Божа! І калі згадаеш тыя вялікія спадзяваньні, якімі жылі, ступаючы на гэтую зямлю. Калі падумаеш, што можна было-б зрабіць, чым памагчы паняволеным народам, усім ім — ня толькі беларускаму, — але нават і расейскаму, бо і ён-жа таксама гэтымі махлярамі-мафіяй паняволены...

Алесь пазіраў на змораны пісьменьнікаў твар. Ведаў, што чалавек мае выгаварыцца-выспавядацца хоць перад адной спагадлівай душой. Можа тады, як людзі кажуць, удвая палягчэе. У даным выпадку Алесь уяўляў сябе нейкай губкай, што ўсосвае накопленую ў Шпакавым арганізьме горыч. Ці варта было цяпер што Шпаку гаварыць, ды, — барані Божа! — супярэчыць? Ягонае, Алесева, заданьне цяпер — тут прысутнічаць, слухаць, спагадаць. Гаеньне, калі цела ня гноіць гангрэна, патрабуе часу. А Шпак прадаўжаў.

— Я тут, — от няхай Бог будзе мне сьветкай, — ня кіруюся адно сваім эго. Я ёсьць малазначнай істотай, што некалі будзе зьмеценая з твару зямлі й ніхто ня будзе трывожыцца ці я яшчэ жыву ці ўжо адыйшоў. Гэтта йдзе пра большае: ніхто не памагае нашаму паняволенаму народу. Гэтыя людзі, каторыя тутака турбуюцца, што абжыраюцца ды маюць замнога ў трыбухах, занадта растаўсьцелі, а зь іншага боку — ніяк ня могуць зьліквідаваць беспрацоўя ды памагчы зьбяднелым і пакрыўджаным, — гэтыя людзі ніяк ня могуць падняцца вышэй узроўню сваіх правінцыяльных і парафіяльных інтарэсаў. Як-жа яны могуць запабегчы катастрофе, якая — цяпер ужо ясна, як Божы дзень відаць, — прыбліжаецца?

— Мяркую, што вы, спадар Шпак, памыляецеся, — сказаў Алесь. — Пэўне-ж, у гэтых людзей ёсьць недахопы. У каго іх няма! Каб разбудзіць і мабілізаваць на помач некаму ігнарамусаў, патрэбны час. Я шчыра веру, што працэс гэты ўжо пачаўся. Вось тут на днях, у мінулы тыдзень, у сваёй прамове да этнічнага прэсавага клюбу, лідар лібэральнае партыі падкрэсьліў важнасьць таго, каб Канадыйцы ведалі пра камуністычную пагрозу, ды сьцьвердзіў...

— Сьцьвердзіў?! — злосна сыкнуў Шпак. — Гэта-ж паслухай: падкрэсьліў і сьцьвердзіў! Дык яны адно толькі й робяць, што падкрэсьліваюць і сьцьвярджаюць!

У тым голасе зьняможанага Шпака было столькі запалу й чыстай, непрыхаванай злосьці, што ажно Алесь зьдзівіўся.

— Але што з гэтага? — прадаўжаў пісьменьнік. — Ці яны хаця маюць элемэнтарнае ўяўленьне пра род вайны, якая цяпер ідзе? Фу! Яны мяркуюць, што ніякай фактычна цяпер вайны няма. Бальшыня зь іх заблудзілася ў меркаваньнях, што будучая вайна выбухне ракетамі і атамнымі бомбамі. Мы ведаем лепш, але хто нас хоча слухаць? Меркаваньні, адкрэсьліваньні, сьвярджэньні... Так... Чаму-ж ім не прыхадзіць на нашыя зборы ды сьцьвярджаць ці падкрэсьліваць на наш лад, каб нам спадабацца ды нашыя галасы ў падтрымку пры выбарах падпрэгчы? Але-ж мы бачым і іхны іншы бок. Каб пшаніцу сваю прадаць дык яны гатовыя маскоўскія азадкі лізаць. Ці-ж мы ня бачым, як іхныя палітыкі бягуць, вочы на лоб, каб паціснуць тыранам руку?! Так, так, брат... А там ідзе мірнае суіснаваньне, палепшаньне зносінаў, меншае напружаньне і іншыя абстрактныя трасцы. А маскалі ўсё новыя народы ў свае петлі ловяць. Во табе, на! І ці-ж ты думаеш, што бальшавіцкая хэўра і гэтых нашых палітыкаў па галоўцы пагладзіць? Навошта? Сам галоўны архітэкт гэтага найбольшага ў гісторыі чалавецтва крыміналу, некалі сказаў: яны прададуць нам вяроўкі, на каторых мы іх павесім. Цьфу!

Шпак зноў закурыў. Хваляваньне выяўлялася ў ягоных нэрвовых рухах, колкіх вачох. Тое, што казаў, вылівалася згадамі набалелага сэрца.

— Калі вы мне прабачыце, — гаварыў Алесь, — дык скажу, што мне здаецца вы крыху перасольваеце, ці, як у нас казалі, дугу ў іншы бок перагінаеце. Замнога хвалюецеся...

— Хвалююся? Дугу перагінаю? Што ты вярзеш! Усхваляваны я ёсьць і не бяз прычыны. Але дугі я не перагінаю.

— Усё-ж я ня бачу прычыны для трывогі, — спакойна заключыў Якімовіч.

— Слухай, Алесь. — Шпак, падыйшоўшы блізка, глядзеў яму ўважна ў вочы, — праблема ў цябе тая, што ты даўно ўжо далучыўся да пагоні за далярамі, ці, як тут кажуць, у пацуковы гонкі ўключыўся. Гэта, вядома, ня надта шкоднае, калі яно не замінае многаму іншаму, важнейшаму ў жыцьці.

— Што-ж вы параілі-бы мне рабіць?

— Гэтае тваё пытаньне вельмі актуальнае. Усё-ж я не хацеў-бы на гэтую тэму зусім шчыра выказвацца бяручы на ўвагу ўсё тое добрае, што ты для мяне зрабіў.

— Гаварыце, калі ласка. Я вас з прыемнасьцю выслухаю і, спадзяюся, з вашых заўваг скарыстаю.

— Тое, што можаш пачуць, магчыма, ня будзе для цябе прыемным.

— Нічога. Гаварыце, я вытрымаю.

Дзесьці блізка выла пажарная сірэна. Шпак спыніўся, глядзеў у вакно празь якое відаць была вялікая рухавая нэонная рэкляма Кока-Кола дый маса меншых рэклямных і яркіх гарадзкіх вулічных сьвётлаў. Пару хвілінаў Шпак маўчаў. Алесь падазраваў, што пісьменьнік мяркуе ці варта з глыбіні выцягваць нешта ня зусім прыемнае. Ды пісьменьнік нешта вырашыў. Паважным позіркам, адвярнуўшыся ад вакна, глядзеў на Алеся. І ў гэным позірку заўважыў Алесь знаёмую яму іскру. Так, гэта такая самая аўтарытэтная іскра, якую даводзілася Алесю назіраць у вачох адказных і ўпэўненых людзей тады, калі яны выказвалі нейкія дыдактычныя мудрасьці. Гэта — чырвонае сьвятло. Яму нельга пярэчыць. Ідзі на яго, рызыкуй на сваю шкоду.

— Клопат і слабасьць твая, Алесь, у тым, што як і многія іншыя, ты ўжо зьмякчэў у вялікіх матар’яльных выгадах. Гэткія матар’яльныя выгады, як усім ведама, часта прадукуюць палітычных і ідэйных інвалідаў. Магчыма ты сам не спасьцярог як ты зьмяніўся, што цябе ўжо цяжка пазнаць. Гэта ўжо не ранейшы Алесь Якімовіч... Не. Я не гавару пра тваё сэрца і пра твае погляды. Ідзе тут пра хвальшывыя адносіны, якія часамі цяжка зразумець... Выглядае, быццам твае мазгі абрасьлі жырам, што ты наўмысна ў жыцьці адкідаеш усё больш важнае адно таму, каб не адстаць ад іншых у тэй гонцы за далярамі, у гэнай пацуковай гонцы, як тут кажуць...

— Я гэтага не заслужыў! Быццам я не памагаў! — ускочыў Алесь з дакорам у голасе. Пісьменьнік запраўды яго ўкалоў.

— Ты памагаў, ты зрабіў больш для нашай справы чымся многія іншыя, разам узятыя, — усё такім-жа ўпэўненым дыдактычным голасам прадаўжаў Шпак. — Але чаму цябе зь імі раўняць? Табе больш дадзена і ад цябе больш патрабуецца.

Што Алесь мог на гэта адказаць? Ведаў, што пісьменьніка трэба выслухаць. Ён жыў у сваім, аднаму яму даступным ды надзвычайна цікавым і пакутлівым сьвеце і вось цяпер прыйшла пара, нядрэнная нагода, каб перад гэтым “капіталістам” разладаваць сваю душу. І бяда таму, хто мог стацца аб’ектам ягонага дакору ці ганьбаваньня.

— Я казаў раней, што твой уклад у нашую справу й грамаду больш чым выдатны. Ды гэтага мала. Тваіх грошай замала, Алесь мой дарагі. Ты мусіш самога сябе пасьвяціць і ахвяраваць справе нашага вызвольнага змаганьня. Асабліва-ж апошнімі часамі ты неяк бокам, бокам... Сьвет, у якім цяпер жывеш, пэўна, цікавы, бурлівы ці імклівы, перапоўнены крыкамі захапленьня рознага маштабу гэданістаў... Ты адаптаваўся, прытарнаваўся да гэтага новага асяродзьдзя, што, здаецца, ануляваў сябе, ранейшага, зрабіўся быццам тараканом у саладусе.

— Выглядае, што ты разважаеш із сваім духовым эго і напэўна сьпяшыш запэўніць гэну істоту, што ўсё ў парадку, што ты — свайго роду цаца й што ад цябе ніхто й нічога не павінен патрабаваць. Ты напэўна ўжо пераканаў сябе, што выбраў адзіна правільны шлях і здабыў нутраны мір. Чаму-ж-бы не? Сацыяльны клімат надзіва спрыяльны, а ты-ж ёсьць адным з грамады, што намагаецца задаволіць розны матар’яльны голад, ці, накш кажучы, прагавітасьць. Адным словам, ты адзін з тых, што валочацца ўтоптанай сьцежкай, зырка назіраючы, каб падхапіць ці прыстасавацца да новых кірункаў, тутака модна ведамых social trends. Ведаеш пра што гавару...

— Але памятай, Алесь, што ты не належыш да гэтай грамады й ніколі не ўрасьцеш у яе. Няважна, колькі і як заўзята будзеш намагацца, ты ня зьліквідуеш гэтай другой істоты — духовага я ўнутры сябе. Яна будзе зьяўляцца ў тысячах відаў ці зьяваў і ўсё ў карэньні мінулага. Ты ніяк ня зможаш сябе адрэзаць ад тваёй ранейшай бацькаўшчыны й людзей. Калі я ведаю душу Беларуса, — а ты вер мне, што ведаю яе добра, — ты ня знойдзеш сховішча ці прыпынку за шчытам дастатку й выгады. Ты маеш душу, ты занадта многа перацярпеў. Духовыя дакоры ня спыняцца. Перастань сам сябе ашукваць і маскавацца.

— Ведаючы цябе, здагадваюся, што ты ці раз пра гэта думаў асабліва ў гэтым бізнэсавым гармідары. Ты ня знойдзеш палёгкі ад свае духовае істоты, што ўнутры цябе, яна ня йдзе на ніякія кампрамісы. Часамі можаш мець некаторыя ілюзіі...

Прыгнечаны Алесь маўчаў. Ясна, што Шпак трапіў у ягоную Ахілесаву пяту.

— Што-ж я мог-бы ў адказ на гэта сказаць? — схамянуўся Якімовіч. — Вы ўяўляеце мяне нейкага роду рэнэгатам, можа блудным сынам, што зь нейкай прычыны пакінуў жыцьцядайныя грудзі маткі.

— Выбач мне, Алесь. Я не хацеў цябе пакрыўдзіць. Гэта, выглядае, мая асабістая дэпрэсія мяне спанукнула да гэтага...

Наступіла нязручнае маўчаньне. Алесева сьветлае пачуцьцё і ўзьнёслая ўпэўненасьць, што валодала ім яшчэ ад учарашняга, дзесьці зьнікла. Гэты стары змагар, што многа перацярпеў і перанёс шмат ліха, адкрыў незагоеную рану.

— Прашу цябе, прабач, — зноў гаварыў Шпак. — Ведаеш, як я цябе цаню... Але гэта... гэтых некалькі слоў, што я сказаў, яны неяк вось тут, — разуеш, спадзяюся, — з набалелага сэрца... Можаш назваць мяне старым дурнем. Нагаманіў, а цяпер перапрашаю.

Алесь уважліва глядзеў на пісьменьніка. Як моцна ён мусіць цярпець і перажываць ды як тонка ўсё адчуваць! Які выбух, калі давялося скінуць маску і выказацца із самай глыбіні! У гэтым жыцьцём скарабачаным і фізычна аслабленым целе бурліў і пераліваўся неўтаймаваны вулькан. Цяпер Алесь слухаў лагодную пісьменьнікаву гутарку. Цяжка яна йшла, абрывалася. Неўзабаве ён пайшоў. Прыгадаў, што прыйшоў быў з намерам пагаварыць са Шпаком яшчэ пра нешта іншае, але здарылася накш. Можа калі іншым часам.

11.

Горкае дзяцінства і вайна шмат чаго навучылі. Цяперашняга Алеся можна было-б назваць мэтадычным чалавекам. Няважна якія былі пляны ці задумы-праекты, дзяцюк меў пэўную, зь якой абжыўся, мэтоду. Калі йшло пра нешта другараднае ды былі добрыя задаткі на посьпех, грунтоўнае камбінаваньне адпадала. Калі-ж на прыцэл трэба было ўзяць і здабыць запраўды нешта важнае, а від на посьпех сумлеўны, Алесь пачынаў плянаваць кажную драбніцу. На першым этапе ставіў разьведку. Старая і мудрая прыказка: сем разоў адмер і раз адрэж. Пасьля добрае разьведкі, зьнюхаўшы-пранюхаўшы, можна было сур’ёзна брацца. Мэтад пэўны і зь няпамятных часоў выдатнымі людзьмі практыкаваны. Алесь любіў выклік, калі меў нейкія шансы на посьпех. У адносінах да дзевак большага плянаваньня не патрабавалася, хаця разьведка была цалкам неабходная.

Калі Вера Мак зьявілася яму на вока, Алесь узяўся за разьведку. Перш за ўсё фізычны выгляд дзяўчыны. Цаца, ляля! Яна прыцягвала да сябе ўвагу й вочы перадусім юрлівых дзяцюкоў. Бурліла маладая кроў. Карысным для Алеся дадаткам было й тое, што дзяўчына быццам апынулася пад ягонай уладай у краме, значыцца ў нечым ад яго залежнай. Праўда, надужываньне такой, сказаць-бы, залежнасьці ня месьцілася ў дзяцюковай галаве. Калі гэтая асоба ня была нейкім эрзацам, а запраўды нечым вартасным, пры заляцаньні да яе трэба было абавязкава даць ёй поўную волю, ніякім чынам не надужываць свайго прыярытэту ці бізнэсавага становішча.

Першапачатныя назіраньні далі Алесю аснову думаць, што дзяўчына не належала да натоўпу. Калі-б дзяцюк грунтоўна ведаў ейнае паходжаньне, і тую “пяшчоту” якой была ахінула Веру савецкая агентура, быў-бы стварыў да яе іншы падыход. Здарылася так, што нехта іншы заплянаваў шахматную гульню і прадумаў падарожжы розных фігураў на далёкую мэту. Алесь бачыў адно адзін бок мэдалю і той у цьмяным сьвятле. Дзяўчына выглядала сьціплай, зраўнаважанай, някідкай да хлапцоў і, здаецца, незаангажаванай ніякім каханьнем. У гэны час модна плылі і адплывалі розныя моды, пераважна ў вопратцы і ў рознай маральнасьці ці амаральнасьці амэрыканскай, а ў шырэйшым маштабе захадняй моладзі, з вытокамі дзесьці ад рок’н’ролу Элвіса Прэслі і лівэрпульскіх Бітлсаў. Гэная шумлівая і крыклівая моладзь, у каторай пачуцьцё, падапхнутае наркаманіяй, публічна паказвала свой агідны твар, якраз захаплялася рознымі адыёзнымі рацыянальнаму чалавеку “модамі”. А гэтая дзяўчына, быццам-бы для кантрасту, як на паказ, не належала да агульнага хору, жыла, як выглядала, сваім розумам.

Перад сваім прыездам на гэты кантынэнт Алесь трымаўся поглядаў пра традыцыйную жыцьцёвую ролю жанчыны, якая абжылася даўно ў беларускім сялянскім асяродзьдзі. Жанчына радзіла дзяцей, даглядала іх, любіла мужа, цяжка працавала і ля хаты, і на гонях. Яна сачыла, каб дзеткі навучыліся маліцца, наведваць Божыя сьвятыні, былі паслухмянымі, пакорнымі, значыцца матка была рухавіком хрысьціянскае маралі сям’і. Ці не найважнейшым яшчэ была і народная культура й мудрасьць: песьні, казкі й цэнныя старыя народныя традыцыі. І сялянскія дзяцюкі, наглядаючы сабе сябровак жыцьця, трымаліся замацаваных народнай культурай і маральнасьцю стандартаў. Часта, вядома, у запрыгоненай краіне не апошнюю ролю ў заляцаньнях і сужэнствах адыйгрываў пасаг і зямельная ўласнасьць.

Гэтта, за акіянам, адкрыўся іншы сьвет. Жанчыну зрабілі камэрцыйнай прынадай. Мала дзе што рэклямавалася бяз прыгожай дзяўчыны. Напоўголыя спакусьніцы ўсьміхаліся з бачынаў розных часапісаў, вылузвалася распуста ў эратычных фільмах, расьцьвіла і заваёўвала новыя пазыцыі, у імя “вольнасьці мовы й выказваньня”, парнаграфія. Банальнасьць нажывы і прагнасьць матар’ялізму сагнала жанчыну з высокага п’едэсталу маральнае цноты, на якую паставіў яе Стварыцель, да брыдкой і шчодра запэцканай рознымі хварбамі і памадамі цэлюлёіднай карыкатуры.

Даўно ў Алесевым уяўленьні абжыўся прататып сяброўкі жыцьця: сьвежая і арыгінальная, неразбэшчаная мадэрнай цывілізацыяй, тая, якой мог-бы душу й сэрца адкрыць, што паходзіла-б зусім зь іншага сьвету, а не таго, што падпёрты й рэклямаваны камэрцыйным сьветам жыў кажны дзень на тэлебачаньні. Такая асоба была-б добра адукаванай і начытанай найлепшай літаратурай сваёй і сусьветнай, мела-бы прыказачную галаву на плячох і незалежную думку, ня трымалася-бы навязанае гандлярамі рознае прыхамаці й “бягучых модаў” (current fashion trends), яна ўзбуджала-бы павагу й пашану да сябе сваім выглядам і характарам. Кандыдаткай на такую ідэальную жанчыну ў Алесевых думках паўстала Вера Мак. Яна вынырнула дзесьці з поўначы ў гэтым горадзе-гіганьце як цячэньне сьвежасьці ў забруджаным паветры, як кветка красы між прадажных камэрцыйных мадэлек.