Гліна. Камень. Жалеза.
Разанаў Алесь
Жалеза
1З усiх канцоў свету
Сабралiся пасланцы,
I кожны
Прынёс з сабой словы
Пра мiр i вайну,
Пра жыццё i смерць
I пра з’яву,
Што ўсё злучае сабою,—
Пра чалавека…
А нехта
Стаяў, адвярнуўшыся тварам
У кут,
I называўся ж а л е з а.
2
Спазнала сабою
Самое сябе
I ў сваiм спазнаннi
Ўтрывалiлася i зацвярдзела.
Ранiць
Твая справядлiвасць,
I страшыць
Твая дасканаласць:
Моц,
Што адпала ад Бога,
I дадалася
Да чалавека.
3
Мо ў спрэчцы,
Мо ў роспачы,
Мо ў здзiўленнi
Знянацку
Ускаласiлiся галасы
I гэтаксама знянацку
Ацiхлi.
Калi я выбег на пляц,
Нiкога
Нiдзе не было,
А ў чырвоным небе
Высiўся волат-каваль
I ўбiваў
У дол велiзарныя,
Нiбы гмахi,
Вогненныя цвiкi.
4
Нехта сказаў:
Дыямент —
I ўмомант
Усе расплюшчылi вочы
I адтулiлi вушы.
Нехта другi сказаў:
Золата —
I адразу
Усе ўзварушылiся-загаманiлi.
I аб’явiў нехта трэцi:
Жалеза —
I ўраз
Усе замерлi ў чаканнi.
5
Прынесла з сабою
Дзiвосныя падарункi,
Якiя палохалi —
Нiбы пасткi,
I вабiлi —
Як здабыткi.
Хто браў iх —
Уводзiла тых у Круг,
Хто не браў —
Пакiдала Знадворку.
6
Адпала iмя маё
Ад мяне
I адпаў ад мяне
Мой воблiк…
Аднак
Сваёй неспазнанай iстотай
Я ўстояў
I намаганне,
Якое мяне трымала,
Ўтрымаў.
А ценi
Хадзiлi наўкола мяне
I казалi:
«Вось ён —
Яшчэ чалавек,
I вось ён —
Ужо жалеза».
7
Здружваеш дружбаю
Незвычайнай,
Якая сягае за межы
Досведу i развагi,
Людзей,
Раз’яднаных зацятаю бiтвай
На м ы i я н ы.
Так самi
Не могуць яны раз’яднацца,
Так самi
Не могуць яны здружыцца.
8
Жалеза
Парадкавала жалеза:
Счышчала плямы,
Сточвала вышчарбiны,
Зганяла iржу…
Неўзабаве
Яно заззяе сваёю
Адважнаю вастрынёй —
I жыццё
З абжытага
Выштурхнецца знянацку
У свой невядомы
Працяг.
9
Увечар
Паўстала перада мной
Неадольнай сцяной,
А ўранку
Паклалася ў рукi
Ключамi.
Удзень замахнулася
На мяне
Мечам i дзiдаю,
А ўначы
Апранула ў латы.
Пакуль
Раўнаважыць жалеза адну
Здольнасць другою,
Мёртвы не мёртвы —
Аднак
Пабуду ў гасцях у смерцi,
Жывы не жывы —
Аднак
Пагутару з Богам.
10
Адразу ў абодва канцы:
У звёны
Звязалася i ў ланцуг
Замкнула паўторы.
Трымаеш самое сябе:
Цi страшнай
Напругай напятае,
Цi паслабленнем
Адпушчанае,—
I трымаеш
У паслушэнстве
Вагу i рух.
11
Хацеў ацалiць
Збалелых,
Уваскрасiць памерлых —
I да жалеза
Звярнуўся па раду:
Цi тое,
Што яно чуе,
Магчыма?
Цi тое,
Што я кажу,
Змагу?
Адказала:
— Зможаш —
Аднак не цяпер
I не тут,
I не тым, кiм ты ёсць,
I не гэтак,
Як ты хацеў бы.
12
Нiбыта
Ваюеш само з сабою —
Усюды
Законы ўсталёўваеш,
А ўсталяваўшы,
Рушыш.
Каб гук
Быў чыстым,
Праўдзiваю — справа,
Выпадак — празарлiвым,
Мусяць
Складацца нанава словы,
Дзейснiцца нанава ўчынкi,
А людзi
Нанава сустракацца
Адно з адным.
13
Змест адасобiўся
Ад прадмета,
Мера — ад з’явы.
Не можам
Самi вярнуцца дамоў
I клiчам
Жалеза на дапамогу.
Вяртае жалеза
Прадметам той самы змест,
Але ён
Змяняе самi прадметы,
З’явам
Дае тую самую меру,
Але яна
Зыначвае самi
З’явы.
14
Ведаеш словы,
Утоеныя ад размовы.
Каму давяраеш iх,
Той
Робiцца здатны
Загойваць раны,
Зрошчваць косцi
Ды загаворваць кроў —
Адрабляць,
Што ты перад гэтым
Само зрабiла,
Што ты перад гэтым
Учынiла само.
15
Быццам пiлуюцца дровы
I пырскае пiлавiнне —
Поўнiцца час
Нечым сыпкiм,
Няўстойлiвым,
Цьмяным,
Няпэўным,
Што ўсюды
Праточваецца i не цямiць,
Нашто яно тут…
Ды жалеза
Зноўку i зноў няўтомна
Кажа
Пра абавязак.
16
Паўсталi супротнасцi
I наноў
Звязалiся разам:
У чалавеку.
Хацеў я падацца туды,
Дзе вузлы
Самi развязваюцца —
Да Бога,
Ды нехта
Узяў мяне за руку…
Азiрнуўся:
Жалеза.
17
Час напластоўваецца
На час,
Парушэнне
Кладзецца на парушэнне.
Не паспявае
Мiнулае стаць мiнулым,
I ў сарцавiне
Збiраецца боль…
Чакаем
Жалезных навiн,
Жадаем
Жалезнай праўды.
18
Жалеза таўчэ гаршкi:
Каб не таўкло —
Абвязваю iх жалезам;
Жалеза коле каменне:
Каб не калола —
Абцягваю iх жалезам.
Жалеза замахваецца на мяне —
Я ўцякаю,
Яно даганяе мяне —
Але ўжо я сяджу
У самiм жалезе:
Хоць вязень,
Але — гаспадар,
Хоць гаспадар,
Але — вязень.
19
Калi я аддаў жалезу
Усю сваю моц,
Адышлi
Рэчы i людзi
Наводдаль.
Калi я ўзяў у жалеза
Назад сваю моц,
Адусюль
Памкнулiся да мяне
I рэчы, i людзi,
Але чамусьцi
Зноўку наблiзiцца
Не змаглi.
20
Сiла,
Якая паклалася ў дол
I ўваскрэсла з долу:
Чытаеш падзеi
I вызначаеш
На крузе i процiкрузе
Вялiкага Руху
Час, калi Бог
Супадзе з чалавекам,
I месца, дзе з Богам
Сумесцiцца чалавек.
21
Быццам намёк,
Цi падказка,
Цi выпадак,
Безупынна
Нагадваеш чалавеку
Пра нешта, чаго ён сам
Нi ўбачыць,
Нi вымавiць,
Нi зразумець не можа,
Ды гэтаксама
Не можа, аднак, дарэшты
Забыць.
22
Рух
Сутыкаецца з рухам,
Жалеза з жалезам:
Чуваць
То музыка звону,
То грукат грому,
То крык…
Неадольна
Усё становiцца ўсiм.
А жалеза
Усiх кожны раз няўмольна
Вяртае — нiбы ашчаджае
Iх для не гэтага вынiку —
Iм самiм.
23
Форма высноўвае,
Што — знадворку,
А што — ўнутры.
Каб узнiкнуць
Кiмсьцi спачатку,
Сябе давяраем таму,
Што не мае формы.
А рэшткi
Ранейшых прысягаў
I дасягненняў,
Быццам жалеза зламанае,
Раняць
I адкiдаюцца на мяжу.
24
Хто большы?
Хто лепшы?
Хто ўладнейшы?
Кожны ў жалеза
Употайкi ўклаў свой воблiк —
I ўсе наўкола
Паўсталi нямою сцяною,
I ўпотайкi смерць
Паўстала
З прагалаў.
25
Палiчаныя:
Памiж
Сiвымi прароцтвамi
I засцярогай,
Што зазiрае ў вокны…
Цi ўжо
Лiчбы дамовiлiся канчаткова,
Калi з ж ы н а ц ь чалавека,
Цi яшчэ ўсё
Ўзгадняюцца i чакаюць
Згоды ад чалавека?
Але жалеза
Тут.
26
Прадаў золата,
Прадаў срэбра,
Купiў жалеза.
Купiўшы жалеза,
Пайшоў з iм на тых,
Каму прадалося
Срэбра i золата,
I прымусiў
Вярнуцца назад свой скарб.
Але ў неба
Птушкаю вымкнуў крык,
А ў зямлю
Кроў пацякла
Раўчукамi.
27
Запальвалiся i згасалi
Уначы лiхтары,
Грымлiва
Расшчэплiвалася i зноў
Сашчэплiвалася жалеза,
I паўставала
З начной глыбiнi
I была цямнейшай за ноч
Нейчая постаць,
Якая не мела
Цела.
28
Наўпроцi адно аднаго:
Але роўнасць —
Выклiк.
Перш чым аб’явiцца вынiк,
Належыць
Узяць i аддаць
I ўтрымаць раўнавагу
Мiж тым, што даецца,
I тым, што бярэцца…
Двое братоў
Выпраўляюцца ў поле,
А з iмi —
Жалеза.
29
Прачнуўся,
Калi было поцемна,
I не мог
Даўмецца спрасонку,
Якая гэта пара.
Невыразна
Знаўкол вымалёўвалiся прадметы,
I ў сне
Трызнiлi людзi.
Адно не спала
Жалеза.
«Табе яшчэ нельга
Бачыць такое.
Ты мусiш
Яшчэ раз заснуць
I яшчэ раз прачнуцца…» —
Засцерагло i ўклала
Мяне ў мой ранейшы
Сон.
30
У цёмным i ў светлым:
Кожны
Мае сабе свой твар,
Ды без твару людзi.
Што каму хто
Зычыць уголас —
Прыходзiць само,
А тое,
Што зычыцца ўпотай,
Нясе жалеза.
31
Цэлае:
Але ў частках,
Цела:
Але ў асобах,
А сярод iх
Нехта — жалеза.
Шукаюць яго,
А знойдуць —
Хаваюць,
Але калi схаваюць —
Тады ён сам
Знаходзiць сябе
I выходзiць
Бязлiтасна i няўхiльна
Наперад усiх.
32
У кучу з усiх бакоў
Зносiлi i скiдалi
Жалеза.
Але калi вырастала
Упоравень з намi куча,
Адумвалiся
I зноўку
Яе разбiралi на часткi
I на кавалкi.
33
Гром грукатаў усю ноч
I ўсцяж
Маланкi распорвалi неба:
Вось-вось —
Здавалася —
Нешта ўзнiкне,
Што нас зразумее дарэшты
I нам самiм дасць
Гэтае разуменне.
Уранку
З’явiўся на пляцы
Жалезны воўк:
Ён выў — i шугала
Полымя з пашчы.
I мы пачалi шукаць
Яму тлумачэнне.
34
Кожны знаходзiць
Сваё жалеза
I з iм
З цёмных радовiшчаў зместу
Выходзiць на шчыт паверхнi,
Спярэшчанай знакамi,
I ў заваёвы
Выпытвае, хто жалеза
Засвоiў найлепей
I зразумеў найглыбей.
35
Чакаем —
I доўгiм чаканнем сваiм
Займаем
I рэчку, i берагi.
Ды аднойчы
Засвецiцца зырка хвiлiна
I вымкне
З н i к у д ы
Жалезны човен
I зноў у н i к у д ы
Памкне.
36
Выявы ўзышлi —
I ў сабе схавалi,
Што мусiлi паказаць.
Кулакамi
Тру вочы.
Дзе тут анёл,
Дзе арол,
Дзе свiння,
Дзе сабака,
А дзе вужака,
А дзе чалавек?
«У людзях,—
Жалеза кажа.—
I ў людзях
Усе яны неўзабаве
Увойдуць у новы
Рай».
37
Гульня:
Спадкадаўцы i спадкаемцы.
У рукi
Нехта адважна возьме
Кавалак развогненага жалеза
I перадасць другому.
Той — трэцяму,
Той — наступнаму,
Аж пакуль
Яго не пярэйме апошнi.
А, пераняўшы,
Апошнi
Узважыць яго на далонi
I скажа разважлiва:
«Тое,
Што абпякала маiх папярэднiкаў,
Мяне грэе»,—
I ўжо больш нiкому
Не перадасць жалеза.
I гэтак
Скончыць гульню.
38
То зацьмiмся,
То свiтаем,
I лiчым свой час
То з пачатку ў канец,
То з канца ў пачатак.
«Вунь я малы,
Ну а вунь вялiкi»,—
Шточасу
Удакладняем сябе.
А жалеза
Шточасу аспрэчвае нас,
Што не ў гэтым змена,
Што змена наогул
З людзьмi
Не iдзе.
39
Ляжалi нявораныя
Палi,
Стаялi парушаныя
Сядзiбы.
I то замiраў,
То спяшаўся надзвычай
Час.
А натоўпы
Дарогамi i бездарожжам
Iшлi адусюль
Да м е ж а ў:
Там людзi
Ваююць жалезам,
Жалеза ваюе
Людзьмi.
40
Чакалi:
Што будзе?
Гадалi:
Хто прыйдзе?
I пiльна ўзiралiся
У цьмяную глыб
Люстэрка.
Тое, што ўбачылi,
Не было
Нi з’яваю, нi асобай,
Але я н о
Выступiла з люстэрка
I на аскепкi
Разбiла люстэрка.
41
Я не хацеў з iм
Хаўрусаваць,
Я не хацеў з iм
Варагаваць,
Я не хацеў аб iм
Думаць.
Але ўсё роўна
Ў мяне высвятляюць
Кожнаю справаздачай,
Распытваюць
Кожным жыццёпiсам,
Дзе тады быў я,
Калi жалеза
Рушыла ў свой пераможны паход
На ўсход,
Што я тады рабiў,
Калi насаджала
Жалеза ў дзяржаве свой лад,
Што думаў,
Калi жалеза
Высноўвала неабходнасць
Вялiкай перабудовы.
42
Зашамацела трава,
Заварушыўся хмызняк,
Захiсталiся лозы…
— Iдзi паглядзi,
Жалеза,
Хто там i што…
Пайшло,
А вярнулася — дык сказала:
— Нiдзе нiкога няма.
Вазьму з сабою лiхтар
I пайду
Сам пагляджу, цi праўду
Жалеза кажа:
Была
Здратавана трава,
Былi пасечаны лозы
I быў пацяты хмызняк,
I ляжалi
На голай зямлi нерухома
Упокат чыесьцi
Целы.
43
Пачатак нявечыцца
Ў спраўджаным.
I хоць змест
Мецiць: тут — шчырасць,
Тут — цэласнасць,
Спеў
Ужо не жыве
Ў iхнiх гнёздах.
Цi знойдзецца хто,
Каго б
Не зыначыў вынiк
I не раздвоiла адлюстраванне?
Па-свойму
Людзi маўчаць,
I маўчыць
Жалеза па-свойму.
44
Н е ш т а павабiла:
Ўладна —
Нiбы яно
Ведала загадзя
Маю мэту.
Але калi
Я захацеў вярнуцца
Туды, дзе ўжо быў,—
Убачыў:
Высiцца ў наваколлi
Жалезны плот
I займае
Маё неад’емнае месца
Н е ш т а.
45
Побач,
Але не намi,
Дзейснiцца свет:
Небяспека
З захаду i з усходу.
Мы ўжо не можам
Дайсцi да канца:
Затаптаны
Вiдушчыя сцежкi,
I месцы, дзе Бог
Дзялiўся сабою з людзьмi,
Не на месцы.
Мы кажам навобмацак,
А жалеза
Злучае са сказам
Сказ.
46
Паставiлi каля брамы
На варце жалеза,
А самi
Замкнулiся, каб мiж сабою
Высветлiць,
Што было,
Разважыць,
Што будзе.
Але нiбыта
Хтось меўся прыйсцi
I марудзiў,
Раз-пораз
Пыталiся цiха адно ў другога:
«Мо падало
Якi знак жалеза?
Мо пераслала жалеза
Якую вестку?»
47
Глядзеў у зямлю,
А з зямлi
Усёю iстотай сваёй на мяне
Пазiрала жалеза.
Iржа яго ела,
Але яно
Не мела нi моцы, нi здольнасцi
Паварушыцца.
I я нахiлiўся
I ў рукi
Узяў яго —
I ажыло
Адразу жалеза,
I ажылi
З жалезам падзеi.
48
Магчымасць прыводзiла
Да перашкоды:
У ёй
Сляпое з’ядноўвалася
З вiдушчым,
Суцэльнае — са шматразовым…
Але калi
Перашкода адольвалася,
З таго боку
Усё выглядала наадварот:
Сляпое аказвалася
Вiдушчым,
Суцэльнае — шматразовым,
I там,
Дзе яснела i выдавала
Сваю няўступную цвёрдасць
Жалеза,
Падаў
У цёмную глыб
Прагал.
49
Быццам жывая iстота,
За мною
Паўзе пустэча.
Каб не паўзла —
Жалезам
Скароджу яе,
Лупцую,
Рэжу,
Дратую,
Сяку…
А пустэча
Ўсё роўна паўзе
I ўсё роўна шэпча:
— Калi мы абое
Дойдзем да краю часу,
Не стане цябе,
А з мяне паўстануць
Жалезныя людзi,
Ўзбуяе
Жалезная збажына.
50
Бег чалавек па рацэ:
Адною
Нагою — у боце,
Другою — босы,
I аб ваду,
Як аб сушу, абапiраўся
Жалезным кiем.
Следам за iм
Беглi двое:
Адзiн — у ботах
I босы — другi,
I абодва
Крычалi дружна:
«Кiнь кiя, а то патонеш!..
Кiнь кiя, а то патонеш!..»
I першы,
Урэшце, паслухаўся iх
I адкiнуў
Свой кiй ад сябе —
I адразу
Усе патанулi:
I той, хто бег першы,
I тыя, што беглi следам,
I кiй.
51
Ловячы водгук,
Чуйна
Прыходзiм i адыходзiм,
I кажам словы,
Якiя таксама —
Водгук.
Але калi
Займае паверхня ўвагу
I хiбы
Урошчваюцца ў перашкоды —
У лядах
Селяцца прывiды
I насяляе
Жалеза лес.
52
Дагэтуль — шматлюдны,
Адгэтуль — бязлюдны,
Дагэтуль — у позiрках,
Словах,
Рухах,
Адгэтуль — сам…
А жалеза
Ходзiць па полi
I кроiць межы:
Цi хопiць
Таго, што настала,
На тое, што настае?
53
Калi я ў здабытак
Узяў багацце —
Вышынi
Павысiлiся
I панiжэлi нiзiны;
Калi ўзяў славу —
Зацвiў
Камень i заспявала
Дрэва;
Але калi
Узяў у здабытак пакуту —
Ў жалезе
Паадмыкалiся сховы
I вочы
Расплюшчылiся
У сноў.
54
У моцы,
У велiчы,
У прыгажосцi
Сыходзяцца мiж сабою
Дружыны i ваяры,
А разыходзяцца…
Здзiвавана
Пытаецца ў нежывых
I ў жывых Запамежжа:
Навошта iм трэба несцi
Усюды з сабой жалеза
I ўсюды
Усталёўваць лад
Бяды?
55
Камечыцца мяккае,
I абрысы
Злiваюцца ў пляму
I расплываюцца ў пляму.
На крок,
Цi на два,
Цi на дзесяць:
З супастаўлення
Выводзiцца постаць,
Але — на адлегласць жалеза.
Тады
Само вымаўляецца слова,
I позiрк
Тады бачыць сам.
56
Нас вызнаюць акалiчнасцi:
Кожны
Мае да iх свой доступ,
I калi нават
Хто адступаецца —
Усё роўна
Ён тут…
У вымогах
Дайсцi да канца
I ў спробах
Пачаць спачатку
Мы асягаем сябе.
А жалеза
Упарта i аднастайна
Капае ямы
Ды насыпае капцы.
57
Настала —
I чалавек
Падаўся адначасова
У славу i ў ганьбу,
У моц i ў немач,
У неўмiручасць i ў смерць…
Такiя
Розныя постацi,
Але тое самае раздарожжа,
Такiя розныя долi,
Але той самы
Дол.
58
У змове з нязведаным:
Адымае
Жалеза, што маю.
Мушу
Заняць свой пасад,
Займець
Сваё княства.
Але цяпер
Пярэдадзень,
I чалавек —
Жалеза i скура.
59
Круг накладаўся
На круг.
— Навошта
Тое, што ёсць,
Ёсць гэтакiм, як яно ёсць?..—
Пытаўся
У Некага той,
Хто пытаўся.
Глiна
Паказвала шлях ад краю
Да краю,
Камень
Маўчаў пра спрадвечнае.
А жалеза
Сябе аддзялiла ад месца
I павяло
Свет да апошняй
Мэты.
60
Адступiцца блiзкае
I паўстане
Наводдалi постаццю
Прадчуваня.
Зноў мы ў пачатку,
I зноў
Свет не дасягнуты,
Ды жалеза
Уклалася ў здзейсненае
I цяпер
Ужо без ужытку.
61
Само дапаможацца:
Дзiда
Шпурляецца i ляцiць —
Быццам вiсiць на месцы.
Малое з вялiкiм,
Крывое з простым,
Нямоглае з дужым,
Нягеглае са знакамiтым
Раўняе трыванне.
Даходзiць
Жалеза да сарцавiны,
Час — да канца.
62
Пытаецца чалавек
У жалеза:
Дзе чалавек?
А жалеза
Пытаецца: дзе жалеза? —
У чалавека.
То карацеюць
Мiж iмi адлегласцi,
То даўжэюць,
I то знаходзяць
Яны адно аднаго,
То трацяць:
Жалеза —
На скрыжаваннi,
На роскрыжы —
Чалавек.
2000