Мяне няма
Роздумы на руінах чалавека
Акудовіч Валянцін
III. Без пэрсаналіяў
ПРА ІНДЫВІДУАЛЬНЫ ТАЛЕНТ І ТРАДЫЦЫЮ
1. Нахлебнікі традыцыі
Мне здаецца, што наша літарацкая (і калялітарацкая) публіка ў сваёй пераважнай бальшыні ўсё яшчэ ўяўляе традыцыю як нейкі мэханічна пасьлядоўны працэс па захаваньні і назапашваньні тыпалягічна аднолькавых элемэнтаў літаратурнай прадукцыі. (А тое, што не падпадае пад гэтую тыпалёгію, лічыцца ўжо не традыцыяй, а наватарствам, авангардам, форматворчасьцю — ці проста нейкай выпадковай недарэчнасьцю, хіба адно вартай жалю). Праўда, у шматлікіх развагах наконт традыцыі заўсёды згадваецца пра яе творчы развой, факталягічнае ўзбагачэньне, эвалюцыйны поступ, і тым самым падкрэсьліваецца задзіночанасьць традыцыі і сучаснасьці, іх дыялектычная лучнасьць, якая ў схеме выглядае прыкладна так: літаратурная традыцыя фармуе літаратара, а літаратар стварае адпаведныя творы, якія ў сваю чаргу далей фармуюць традыцыю... Але сутнасьць разуменьня традыцыі ад гэтага не мяняецца.
Зрэшты, падобна пра традыцыю разважалі ва ўсёй Эўропе, пакуль у 1918 годзе Эліот не надрукаваў сваё знакамітае эсэ “Традыцыя і індывідуальны талент”, некалькі бліскучых пасажаў зь якога змусілі да рэвізіі ўсяго комплексу праблемаў, зьвязаных з катэгорыяй традыцыі. Цяжка ўтрымлівацца, каб не працытаваць хаця б адзін зь іх: “Калі зьяўляецца новы твор мастацтва, ён уплывае адначасова на ўсе іншыя мастацкія творы, якія папярэднічалі яму. Існуючыя помнікі мастацтва ствараюць ідэальны парадак, узгадняюцца паміж сабою, але гэты парадак непазьбежна мяняецца са зьяўленьнем сярод іх новага (сапраўды новага) мастацкага твору. І цяпер ужо, каб аднавіць дасканалую пасьлядоўнасьць мастацкіх твораў, увесь папярэдні парадак абавязкова павінен зьмяняцца, хоць бы крышачку, і таму каштоўнасьці кожнага мастацкага твору ў адносінах да ўсіх астатніх твораў прыстасоўваюцца і ўтвараюць паміж сабою новую ўзгодненасьць. Той, хто пагодзіцца з гэтай ідэяй парадку як формаю існаваньня ангельскай і эўрапейскіх літаратураў, не палічыць абсурдным тое, што мінулае павінна мяняцца пад узьдзеяньнем сучаснага, як і сучаснае кіруецца ў сваім разьвіцьці мінулым”.
Пасябраваўшы са словамі Эліота “мінулае павінна мяняцца пад ўзьдзеяньнем сучаснага”, мы, прарабіўшы некалькі лягічных маніпуляцыяў, апынемся побач з высноваю, што толькі кардынальна адметнае здольнае зварушыць ды па-іншаму пераўладкаваць традыцыю, і тым самым у акце руху-пераруху даць ёй магчымасьць выявіць сябе актыўнай, дынамічнай, жывой...
Традыцыя ажывае, жыве ў пераменах, яна выяўляецца ў дынаміцы, а не ў статыцы. А перамены (дынаміка) у традыцыі адбываюцца не з таго, што мацуе яе статычнасьць, а з таго, што гэтую статычнасьць разбурае.
Літаратурная традыцыя — гэта бурэньне традыцыі, а не яе будаваньне. Адсюль і папярэдняя выснова: традыцыя трымаецца адно нетрадыцыйным. У традыцыйным традыцыя ў лепшым выпадку адпачывае, у горшым — памірае.
Эліот ня быў настолькі катэгарычным, аднак ёсьць у ягоным эсэ словы, якія хай сабе і ўскосна, але падтрымліваюць прадэкляраваны тут экстрэмізм: “... Калі адзіная форма насьледаваньня складаецца з таго, каб бязглузда і баязьліва ісьці па шляхах, пракладзеных бліжэйшым пакаленьнем, схіліўшы голаў перад яго дасягненьнямі, — такая “традыцыя” безумоўна бясплённая і эпігонская. Мы ўжо няраз былі сьведкамі такіх плыткіх плыняў у мастацтве, якія неўзабаве зьнікалі, як вада ў пяску, і наватарства заўсёды лепей за пустое паўтарэньне ўжо пройдзенага”.
Гэтая цытата ня толькі падмацоўвае папярэднія развагі, але і дапамагае перасунуцца да наступнага фрагмэнту размовы, пазначанага ня без публіцыстычнага напалу як “Нахлебнікі традыцыі”.
Традыцыю ствараюць, уладкоўваюць і пераўладкоўваюць адзінкі, а карыстаюцца зь яе сьціжмы і сьціжмы. Эліот у сваім эсэ аналізуе стасункі паміж традыцыяй і індывідуальным талентам, як тым, што адначасна ёсьць і творным і творцам традыцыі. А я б далей хацеў сказаць колькі слоў пра ўзаеміны традыцыі і індывідуальнага таленту, які адно спажывае з традыцыі, нічым яе ня жывячы.
Нахлебнік традыцыі, сьціпла тулячыся ў адным зь яе закуткоў ці нахабна ўладкаваўшыся ля яе цёплай печы, нічога, акрамя сваёй прысутнасьці, традыцыі не дадае, але за сталом сёрбае поўнай лыжкай. Гэтай немудрагелістай мэтафараю я хачу сказаць, што для нахлебніка традыцыя ёсьць адно дармавым прытулкам, дзе ён месьціць свой індывідуальны талент.
— Хіба гэтага мала? — запытаецца нехта. — І што яшчэ можна прынесьці ў літаратурную традыцыю, акрамя ўласнага таленту?
— Мала, — запярэчу. — Аднаго таленту мала. Патрэбна яшчэ і творчасьць. Каб у традыцыі ня толькі адымаць, сілкуючы трыбух свайго таленту кавалкамі яе цела, а наадварот — дадаваць, гадаваць гэтае цела, патрэбны ня проста талент, а творчы талент.
— Хіба талент бывае ня творчым? — зноў запытае нехта.
— Бывае. На жаль, амаль заўсёды адно так і бывае. Літаратараў, надзеленых здольнасьцю вершаваць свае эмоцыі і пераказваць зграбным і дасьціпным словам пабытовыя сюжэты — шмат. А вось людзёў, якія на подзе свайго індывідуальнага таленту твораць — ствараюць унікальныя вэрбальна-паэтычныя сыстэмы — адзінкі. Менавіта гэтыя, творчыя таленты, кожным сваім унікальным зьяўленьнем бураць статычны лад традыцыі, усчыняюць вэрхал і тым перарух, які адно і ёсьць жывым жыцьцём традыцыі і празь які яна, уласна, гадуецца ды вялічыцца.
Адным словам, гадуюць традыцыю адно творчыя таленты, а астатнія, як лайдакі бацькаву спадчыну, праядаюць, прагульваюць, раскідваюць — паразытуюць на традыцыі. Мала таго, яны яшчэ і абараняюць свой паразытоўны лад жыцьця гультаяватай рыторыкай пра насьледаваньне традыцыі, захаваньне спадчыны і г.д. і да т.п.
Падсумуем, абапіраючыся на тэкст Эліота: нітуецца з традыцыяй адно тая творчасьць, чыё зьяўленьне ў літаратуры мяняе як зьнешнія контуры, так і нутраное структурнае ўладкаваньне традыцыі.
І зробім уласную выснову: мерай угрунтаванасьці ў цела традыцыі ёсьць мера нетрадыцыйнасьці творчага таленту. Традыцыя ў традыцыйным гібее — і ажывае, жыве адно празь нетрадыцыйнае...
2. Пярэйсьце
Уласна, усё напісанае мной папярэдне адносна традыцыі і яе стасункаў зь індывідуальным талентам калі і не хлусьня, то ўжо напэўна падман.
Наколькі я разумею, падманлівымі лічацца словы, якія не адпавядаюць думкам таго, хто іх прамаўляе ці, іначай, калі ён сам ня верыць у тое, што кажа. Гэта якраз той самы выпадак. Я ня веру ва ўсё, што сказаў вышэй, — бадай, за выняткам таго, што казалася непасрэдна пра “нахлебнікаў традыцыі”.
Навошта тады я пісаў тыя словы, выказваў зьнявераныя думкі? Ніхто ў мяне пра традыцыю не пытаўся, ніхто ў карак ня тоўк — адказвай!
Сапраўды — ня тоўк, самому закарцела. Але адразу сказаць тое, што я папраўдзе думаю, у мяне не атрымлівалася зь некалькіх прычынаў. І найперш таму, што мой тэкст быў запачаткаваны на эсэ Эліота, напісаным у 1919 годзе, калі нават Эліоту не магло прыйсьці да галавы ставіць пад сумнеў наяўнасьць традыцыі. А мне да галавы прыйшло (нічога дзіўнага, між пачаткам і канцом стагодзьдзя прамінула як мінімум дзьве інтэлектуальныя эпохі), і калі б я адразу пра гэта сказаў, то ня мела б сэнсу згадваць эсэ Эліота, якое цалкам трымаецца на гэтым панятку. У той жа час прамінуць Эліота не выпадала, бо разуменьне традыцыі ў нашым літаратурным асяродку знаходзіцца, на маё бачаньне, яшчэ ў “даЭліотавым” стане, і мне зважалася як неабходнае пазначыць праз Эліота выйсьце з гэтага (не адпаведнага ня толькі канцу, але і пачатку стагодзьдзя) стану.
3. Аблуда традыцыі
Кожны раз, калі заходзіць размова пра літаратурную традыцыю, мне згадваецца сьнежны чалавек: усе пра яго чулі, але ніхто ня бачыў. Тое самае і зь літаратурнаю традыцыяй, асабліва калі яна аздоблена прыметнікам — беларуская.
За сваё, цяпер ужо і не такое кароткае жыцьцё, мне давялося прачытаць безьліч літаратурна-крытычных артыкулаў і пэўна не адну ладную валізку важкіх літаратуразнаўчых кніг, але ні ў адным з гэтых артыкулаў і ні ў адной з тых кнігаў, дзе слова “традыцыя” сустракаецца гэтаксама часта, як дрэва ў лесе, ніводнага разу не было ўцямна напісана, што ёсьць, так бы мовіць, “уласна” традыцыйным у традыцыі й, бадай, менавіта з гэтага аніяк не было магчымым зразумець, чым, урэшце, ёсьць традыцыя?
Здагадка, што традыцыя — гэта ня нешта рэальнае, а адзін з прывідаў (сымулякраў — у постмадэрновай лексыцы), якія ў безьлічы ўсё яшчэ блукаюць па Эўропе, у мяне ўзьнікла даўно, але толькі дзякуючы эсэ Эліота зьявілася магчымасьць яе выказаць.
Аднак перш чым пазначыць канцэптуальную адпрэчву, давайце засяродзімся на адным лякальным пытаньні, хаця таксама пастаўленым рубам: ці існуе ўвогуле беларуская літаратурная традыцыя, як тое, што трымае на сабе і рухае наперад літаратурны працэс, пэрсаніфікаваны ў творчых постацях? Што я гэтым хачу сказаць? Прыкладна наступнае: аб’ём і энэргія ўплыву беларускай літаратуры на фармаваньне кожнага беларускага літаратара невымерна саступае аб’ёму і энэргіі ўплываў неайчынных літаратураў (расейскай, нямецкай, францускай, а тым больш — усім іншым разам). А калі гэта так, дык атрымліваецца: тое, што мы называем уласнай літаратурнай традыцыяй, ёсьць падрахункаванай колькасьцю твораў, напісаных пад уплывам іншых літаратур (ці асобных твораў зь іншых літаратураў) у беларускай мове. І хаця прысутнасьць больш-менш устойлівых тэматычных кампанэнтаў і этычных імпэратываў дазваляе літаратуразнаўцам шчыраваць на ніве гэтак званай айчыннай літаратурнай традыцыі, квазінавуковасьцю акрэсьліваючы поле яе наяўнасьці, аднак насамрэч гэтая наяўнасьць фіксуецца хіба толькі тапаграфічнымі маркамі пэрсаналіяў, прысутных у нашай геаграфічнай прасторы, але ніяк не апрычонай адметнасьцю творнага, задзіночанага нейкай агульнай эстэтычнай, ці якой яшчэ, ідэалёгіяй, тым болей пэўнай сыстэмай ідэалёгіяў.
Вырашальную, і нават вызначальную ролю “замежных” уплываў на айчынную літаратуру лёгка патлумачыць яе прыпозьненым, параўнальна зь іншымі, фармаваньнем у якасьці самастойнага і самадастатковага чыньніку. Не адмаўляючы істотнасьці гэтага фактару, я ўсё ж такі схільны адхіліць яго. Бо, як на маю думку, кожная нацыянальная літаратурная традыцыя — гэта аблуда, міт, створаны ў эпоху сыстэматызацыі, калі ўсяму, што мела месца ў бытным, падшуквалася свая ўнівэрсалія. Апошняе цьверджаньне аднолькава пасуе як да беларускай, так да францускай, нямецкай, расейскай і якой заўгодна іншай, прынамсі эўрапейскай літаратуры.
На першы погляд гэтая тэза выдае на безадказную авантуру: у лепшым выпадку — на гарэзьлівае цьвяленьне парадоксам. Але хай той, хто так палічыць, назаве мне хоць адзін базавы (канструктыўна, эстэтычна, этычна, ідэалягічна і г.д.) элемэнт, які ня меўся б ва ўсіх больш-менш сфармаваных эўрапейскіх літаратурах. А калі ўсе эўрапейскія літаратуры разгортваюцца на агульнай, прынамсі аднолькавай ці падобнай канструктыўнай і эстэтычнай аснове, то на што мы тады абапіраем панятак нацыянальная літаратурная традыцыя? На геаграфічныя каардынаты? На тэматычную пераемнасьць? На перавагу тых ці іншых літаратурных формаў, жанраў, сюжэтаў? Але акцэнт тут (за выключэньнем хіба геаграфіі) заўсёды рухомы, у кожную літаратурную эпоху (ды што — эпоху, у кожнае дзесяцігодзьдзе) ён мяняецца і заўсёды, ва ўсялякай актуалізацыі нейкага складніку (формы, тэмы, жанру...) прыблізна адпаведны гэткай жа актуалізацыі таго самага найменш як у некалькіх іншых літаратурах, з чаго заакцэнтаванае ў пэўны пэрыяд ніяк ня можа заставацца вызначальным аргумэнтам адной асобнай літаратурнай традыцыі. Адсюль вынікае наступнае падсумаваньне: ніводная эўрапейская літаратура — у тым ліку і беларуская — ня мае нейкіх базавых унікатаў, што належалі б выключна ёй (нават мова тут не зьяўляецца вызначальным чыньнікам), і зыходзячы з гістарычнай пераемнасьці якіх мы маглі б казаць пра тое, што прызвычаіліся называць традыцыяй.
Відавочна, каб вывесьці тэзу аб нелігітымнасьці традыцыі з сытуацыі парадоксу і знайсьці ёй месца хаця б у сытуацыі палемікі, патрабуецца больш разгорнутая і больш трывалая аналітыка, але апошняе не ўваходзіць у непасрэдную задачу гэтага тэксту. Таму мы ячшэ раз зьвернемся да праклямацыі і паўторым: Нацыянальная літаратурная традыцыя — гэта ня факцыя, а фікцыя, аблуда, міт эпохі сыстэматызацыі. У пэўнай меры гэты міт трымаецца і мацуецца ў якасьці рэальнасьці тым, што раней я быў схільны пазначыць словам “кантэкст” (“Літаратура ў краіне Сакрэту”, ЛІМ, №1, 1993 г.). Але літаратурны кантэкст зусім ня тое, што літаратурная традыцыя. Літаратурны кантэкст — гэта мова соцыякультурнага дыскурсу ці, згодна Раляну Барту, “пісьмо”. Літаратуры адрозьніваюцца (розьняцца) ня ўласнымі традыцыямі, а ўласнымі кантэкстамі, дыскурсамі, “пісьмамі” (вэрбальнымі фэномэнамі соцыякультурных дыскурсаў).
Не традыцыя, а кантэкст (“пісьмо”) і ўплывае, і фармуе, і абмяжоўвае як асобнага літаратара, так і асобную літаратуру.
Панятак “традыцыя” ўзьнік у тую ж пару і тым жа шчыраваньнем, што і панятак “эвалюцыя”. Яны разам былі сфармаваныя на інтэлектуальнай фабрыцы Асьветніцтва, якое якраз і вынайшла мэханізм адбываньня руху як біялягічных, так соцыякультурных ды інтэлігібэльных фэномэнаў празь іх мэханічна-пасьлядоўную пераемнасьць і развой у выніку пярэйсьця колькасьці ў якасьць.
Адносна эвалюцыі непасрэдна, празьмерная мэханістычнасьць падобнага падыходу была выяўлена аналітыкай ужо на пачатку XX стагодзьдзя, але шмат у якіх сфэрах дзейнасьці чалавека эвалюцыянісцкая па сваёй сутнасьці ідэалёгія заставалася па-за крытыкай і адсюль — па-за пераасэнсаваньнем. Як у выпадку зь “літаратурнай традыцыяй...”.
Дарэчы, хаця ў эсэ Эліота панятак “традыцыя” базавы, але ўжо нават Эліот выкарыстоўвае яго хутчэй у значэньні кантэксту, эўрапейскага літаратурнага дыскурсу, запоўненага постацямі і творамі самых розных эпохаў і культураў. Уласна, Эліот пазначае словам “традыцыя” ўсё тое, што было адметнага раней, ніяк не зьвяртаючы ўвагі на “традыцыйнасьць” традыцыі ці, скажам так, не аналізуючы, што ёсьць у традыцыі традыцыйным (і ці ёсьць яно ўвогуле), якой такой традыцыйнасьцю задзіночаныя, да прыкладу, малюнкі на скалах у гроце Ля-Мадлен, “Боская камэдыя” Дантэ і паэзія Ляфорґа.
Традыцыя ў Эліота не рэгіяналізаваная ні геаграфічнымі, ні гістарычнымі, ні этнічнымі, ні эстэтычнымі парамэтрамі. Тым ня менш, ён улучыў у адну праблему традыцыю і індывідуальны талент, чым стварыў тэрміналягічна заблытаную (адносна сучаснага гледзішча) сытуацыю, зь якой можна выйсьці толькі пагадзіўшыся, што “літара” і “дух” у Эліота не таясамяцца, што яны разьведзеныя па розных стагодзьдзях, “літара” застаецца ў XIX, “дух” — у XX.
Між іншага, праблема стасункаў паміж “традыцыяй” (каб адасобіцца ад гэтага сымулякру, далей я буду адсланяць яго ад сябе двукосьсем) і індывідуальным талентам і ў ранейшай, традыцыйнай сыстэме каардынат (як у Эліота) схематызавалася не карэктна. Ніколі індывідуальны талент не арыентаваўся ні на сваю айчынную, ні на агульнаэўрапейскую літаратурную “традыцыю”. Заўсёды вызначальным у ягоных стасунках зь літаратурным кантэкстам быў пануючы там эстэтычны мэтад (клясыцызм, барока, рамантызм, сэнтымэнталізм, мадэрнізм, постмадэрнізм), зь якім індывідуальны талент альбо тоесьніўся, альбо ствараў апазыцыю, выяўляючы сябе ў гэтым выпадку ці то ў асобных прамінулых эстэтычных сыстэмах, ці то ў іх эклектыцы. У адрозьненьне ад “традыцыі” як лінейна-аднамернай (ці хай сабе нават дыялектычнай) пераемнасьці і пасьлядоўнасьці літаратуранга руху і развою, эстэтычны мэтад вычэрпваецца сваёй эпохай, а статункі паміж эстэтычнымі эпохамі хутчэй будуюцца на энэргіі адпрэчваньня, чым пераемнасьці, хаця адпрэчваньне гэта толькі мэханізм перамены сытуацыі. А сам новы эстэтычны мэтад паўстае з глябальных перарухаў унутры соцыякультурнага дыскурсу і выяўляецца ў непрагназуемых вэрбальных формах (тут карэнная розьніца з “традыцыяй”, у аснову якой пакладзены прынцып аб’ёмна-пасьлядоўнага нарошчваньня, а гэта значыць і дэтэрмінаванай запраграмаванасьці). Прынамсі, пакуль гісторыя літаратуразнаўства, здаецца, ня ведае фактаў, каб наступны эстэтычны мэтад быў хоць аднойчы футуралягічна абмаляваны. Новая эстэтычная сыстэма спачатку намацвае сама сябе ў стыхійна-спантанных “авангардных” практыках, і толькі пасьля замацаваньня нейкага больш-менш устойлівага агульнага абрысу пачынаецца фармуляваньне яе эстэтычных прынцыпаў, катэгорыяў, паняткаў. Так літаральна на нашых вачах адбылося з постмадэрнізмам (але дакладна так было і з рамантызмам, і з рэалізмам, і з мадэрнізмам).
Дык вось, індывідуальны талент фармуецца не літаратурнай “традыцыяй”, а той ці іншай эстэтычнай сыстэмай (некалькімі, сумай усіх), якая дэфармуецца рэгіянальным (нацыянальным) літаратурным кантэкстам адпаведна яго сучаснага стану. Мера здэфармаванасьці эстэтычнай сыстэмы пэўным кантэкстам стварае рэгіянальную (нацыянальную) адметнасьць “пісьма”, у якім творчы талент (выяўлены як стыль) адбываецца празь меру паэтычнай энэргіі індывідуальнай дзейнасьці.
І ні пры чым тут нейкая там “традыцыя”!
ЧАРГОВЫ БАБІЛЁН НА РУІНАХ ГЕАГРАФІІ
I.
Паўночная Эўропа, Паўднёвая Эўропа, Заходняя Эўропа,Усходняя Эўропа, Цэнтральная Эўропа, Сярэдне-Ўсходняя Эўропа, Кантынэнтальная Эўропа, Астраўная Эўропа, Балканы, Балтыя, Расея (да Ўрала таксама, здаецца, Эўропа)... Што там яшчэ? Колькi там яшчэ “эўропаў”? I цi не зашмат iх для кавалка зямлi, якi без астачы зьмесьцiцца ў адным сэгмэнце Сыбiру?...
Зрэшты, такая шматлiкасьць “эўропаў”, падобна, ніколi i нiкому асаблiва не замiнала. Не асаблiва турбавала i тое, што ў вызначэньнi межаў кожнай з гэтых “эўропаў” адвеку не было пэўнасьцi i прыналежнасьць да той цi iншай “эўропы” спачатку апазнавалася чым заўгодна, а ўжо потым геаграфiяй.
Такое абыякавае стаўленьне да геаграфiчных пазнакаў, бадай, найперш зьвязана з тым, што фармальная ўлучанасьць у тую цi iншую “эўропу” той цi iншай дзяржавы (нацыi, супольнасьцi) сама зь сябе не выяўляла нейкага iстотнага значэньня. Скажам, Заходняя Эўропа нiколi ня мела збройных, эканамiчных, iдэалягiчных i г.д. войнаў з Паўночнай Эўропай менавiта за Заходнюю Эўропу (тое — i ў адваротны бок: тое — i для iншых “эўропаў”). I хаця ў гiсторыi Эўропы неаднойчы здаралася, што палiтычнае (эканамiчнае, iдэалягiчнае...) супрацьстаяньне ў нейкай меры супадала з “супрацьстаяньнем” геаграфiчным, але такое становiшча складвалася “выпадкова” i ўжо анiяк не геаграфiя была таму прычынай.
Як нi круцi, а нi адна з “эўропаў” (бадай, за выняткам Заходняй, дый i тут ня бяз пэўнай умоўнасьцi ) нiколi не была забясьпечана чымсьцi анталягiчным, чымсьцi такiм, што б дазволiла ёй набыць трывалы статус суб’екта ў прасторава-часавых стасунках з быцьцём. У кожную новую эпоху геаграфiя кожнай з “эўропаў” (як вечна пасыўная для Эўропы iдэалёгiя i практыка) ахвяравалася на карысьць iдэалёгiяў i практыкаў актыўных. Падчас панаваньня канфэсыйных iдэалёгiяў Эўропа падзялялася па рэлiгiйных прыкметах i адзнаках, падчас панаваньня iдэалёгiяў цывiлiзацыйных — па сацыяльна-эканамiчных .. i г.д. i да т.п.
Мiж тым, iдэя той цi iншай “эўропы”, як пэўнай iдэалёгii, што прэтэндуе надаць нейкай прасторы статус суб’екта, быццам той Фэнiкс з попелу, раз-пораз паўстае зь нябыту i пачынае вярэдзiць галовы палiтыкаў i публiцыстаў то ў адным, то ў другiм закутку эўратопу. Зазвычай гэта адбываецца на зломе эпохаў, калi структуры адных актыўных iдэалёгiяў ужо спрацавалiся, а структуры другiх — яшчэ не ўвабралiся ў сiлу... Тады адчыняецца бабчын куфэрак, адтуль выцягваецца старасьвецкая мапа, зь яе страсаецца нафталiн i ў чарговы раз распачынаецца “эпоха вялiкiх геаграфiчных адкрыцьцяў”... Раптам паспалiтае людзтва ўсьведамляе, што яно месьцiцца ня проста ў Эўропе, а ў Эўропе апрычонай якiм-кольвечы прыметнiкам. (Нешта падобнае неяк адбылося з знакамiтым мальераўскiм героем, якi ўжо сталым чалавекам раптам зразумеў, што ён ня проста размаўляе, а размаўляе прозай.)
Няма чаго i каму даводзiць (гэта навiдавоку), што мы жывём якраз на “зломе эпохаў, калi структуры адных актыўных iдэалёгiяў ужо спрацавалiся, а структуры другiх — яшчэ не ўвабралiся ў сiлу”. I таму зусiм натуральна, што ў гэтым бясчасьсi нас пацягнула прыўзьняць вечка куфэрку, каб трохi паваражыць на старасьвецкай мапе... На гэты раз у якасьцi дарунку з будучынi мы наваражылi сабе Сярэдне-Ўсходнюю Эўропу (ужо аднаго гэтага грувасткага, каструбаватага словазлучэньня “сярэдне-ўсходняя” даволi, каб паставiцца з сумненьнем да таго, што iм пазначаецца)...
Здаецца, нават зацятыя апалягеты iдэi Сярэдне-Ўсходняй Эўропы не спрачаюцца адносна таго, што яна вымкнутая не сама зь сябе, не з сваёй уласнай патэнцыi да рэалiзаванасьцi ў адпаведным суб’екце, а з факту ўтварэньня нiчэйнай прасторы ў геапалiтычных зрухах памiж Заходняй Эўропай i Расеяй. Гэтая прастора, раптам пазбаўленая сфэраў уплыву двух магутных палiтычных цэнтраў, апынулася ў вольным — фiгуратыўна i iдэалягемна — стане. Каб пазбавiцца сваёй волi, гэтая невыразная, неакрэсьленая, прамежкавая прастора спрабуе цяпер праз тапаграфiчную манiпуляцыю аформiцца ня толькi геапалiтычна i гiстарычна, але i культуралягiчна.
Увогуле, не складае вялiкай цяжкасьцi зразумець i вытлумачыць падобнае жаданьне. Пэўна я не памылюся, калi скажу, што нiводная краiна Сярэдне-Ўсходняй Эўропы не жадае быць “сярэдне-ўсходняй”, а жадае быць “заходняй” цi проста Эўропай. I становiцца яна “сярэдне-ўсходняй” толькi зь немагчымасьцi быць сапраўднай Эўропай, зь нежаданьня сапраўднай Эўропы ўлучыць яе ў сваё мэтафiзычнае цела, прышчапiць да адной з галiнаў свайго фiзычна магутнага галаменя i затым паяднаць з сваiм футуралягiчным дыскурсам.
Калi чалавек ня можа мець нешта сапраўднае, яму даводзiцца задавальняцца сурагатам.
Iдэя Сярэдне-Ўсходняй Эўропы — гэта сурагат iдэi сапраўднай Эўропы.
Мэханiзм зьяўленьня гэтай iдэi да бессаромнасьцi трывiяльны. Яна паўстала з скрыжаваньня нелiнейнай апазыцыi дзьвюх прафанных тэзаў: “Мы не патрэбныя Захаду” — “Нас палохае Расея”.
Натуральна, будзе залiшне спрошчаным сьцьвярджаць, што iдэя Сярэдне-Ўсходняй Эўропы ўзьнiкла выключна з факту наяўнасьцi гэтай нелiнейнай апазыцыi. Безумоўна — не. У гэтай абстракцыi, акрамя геаграфiчных падставаў маецца сякi-такi гiстарычны грунт, сякое-такое супольнае культурнiцкае поле i сякiя-такiя, пакуль утоеныя ад iншых (а можа i самiх сябе), спадзяваньнi на ўласны, толькi для сябе прэзэнтатыўны гешэфт.
Нявымаўленае заўсёды абароненае кодэксам “прэзумпцыi невiнаватасьцi”. Але мне вельмi карцiць на хвiлiнку скочыць за гэты кодэкс i выказаць хоць адно, па-за славутай прэзумпцыяй, меркаваньне. Да прыкладу такое, у якiм Польшча (цi ня самы апантаны заўзятар гэтай абстракцыi), хай сабе i падсьвядома, але мроiць выкарыстаць iдэю Сярэдне-Ўсходняй Эўропы для сваiх усё яшчэ не рэалiзаваных мэсыянскiх памкненьняў, гэта значыць у “нiчэйнай прасторы” памiж Заходняй Эўропай i Расеяй стварыць на подзе самой сябе новы геапалiтычны i культуралягiчны цэнтар, дзе б ужо не Бэрлiн (Парыж) цi Масква, а Варшава ўласнаручна вяла рэй.
Ня станем далей множыць авантурныя скокi i фантазаваць пра падсьвядомыя мроi чэхаў, украiнцаў, летувiсаў... Таксама пакiнем абок гаворкi трызьненьнi беларусоў, бо беларусы, як зазвычай, патрабуюць асобнай размовы. Скажам толькi, насуперак таму скепсісу да iдэi Сярэдне-Ўсходняй Эўропы, якi перасьледуе гэты тэкст ад яго пачатку, што падчас геапалiтычнай паўзы падобная iдэя ў палiтычных, эканамiчных дый сацыякультурных практыках бадай можа даць нейкiя пазытыўныя вынiкi, i высiлкi на яе рэалiзацыю не застануцца зусiм марнымi, калi... Калi яе iнiцыятары i рэалiзатары будуць ясна ўсьведамляць, што гэта вымушаная iдэя, часовая iдэя, iдэя на перапынку ў руках актыўных iдэалёгiяў; што Сярэдне-Ўсходняя Эўропа — гэта тактыка, а не стратэгiя, “фiзыка”, а не мэтафiзыка, экзістэнцыя, а не анталёгiя.
II.
А цяпер пра тое, чаму Сярэдне-Ўсходняя Эўропа не “мэтафiзыка” i не “анталёгiя”. I чаму яна i ня можа iмi быць...
Тут наперад, пэўна, трэба было б паразважаць, з чаго гэта вiдавочна палiтычная (палiталягiчная) прыдумка патрапiла ў цэнтар культуралягiчных рэфлексiяў? Чаму ёю заангажавалiся фiлёзафы, культуролягi, тэарэтыкi? Як гэта яна зьінiцыявала самарухомы iнтэлектуальны дыскурс з уласнай праблематыкай, уласнымi мiтамi i ўласнымi героямi? Але, здаецца, нас гэтыя разважаньнi нiкуды iнш не прывядуць, як зноў жа да той самай палiтыкi, гэта значыць да таго, што “Мы Захаду не патрэбныя” i што “Нас палохае Расея” (паралельны варыянт для беларускiх i ўкраiнскiх iнтэлектуалаў: “Мы Расеi не патрэбныя”).
Незапатрабаваны знанымi iнтэлектуальнымi цэнтрамi “ўсходне-эўрапейскi” iнтэлектуалiзм змушаны быў шукаць сваю прыдатнасьць у той прасторы, дзе мясьцiўся, i ў тых формах, якiя маглi стацца хоць як актуальнымi для гэтых месьцішчаў. А што можа быць больш прыдатным i актуальным за выяўленьне гэтай прасторы ў значэньнi суб’екта гiсторыi праз намацваньне яе iдэалягемнага поля...
Бадай менавiта з гэтага, нягледзячы на сваё выразна палiтычнае (то бок прымусовае) паходжаньне iдэя Сярэдне-Ўсходняй Эўропы атрымала нечакана актыўную (для падобнай iдэi) падтрымку ў iнтэлектуалаў, што выявiлася ў нейкiм нават катаклiзьме тэкстаў, канфэрэнцыяў, выданьняў, iнстытуцыяў. На гэтую звабу непасрэдна цi ўскосна сталi працаваць ня толькi яе артадоксы, апалягеты ды сымпатыкi, але нават i скептыкi ды супрацiўнiкi. Разам з тым, як на маю думку, i першыя, i другiя, супольна будуючы новую Бабiлёнскую вежу на сярэдне-ўсходнеэўрапейскiх разлогах, неабачлiва абыйшлi ўвагай праблему “грунту”, якi мусiць утрымлiваць гэтую вежу.
Як мне здаецца, патрэбнай трываласьцi “грунту” пад такую важную пабудову тут якраз i няма. Што я маю на ўвазе? Як для “вежы”, то найперш i пераважна тое, што досыць умоўна назавём агульнай культурнай парадыгмай з выразна акрэсьленымi дамiнантамi i зафiксаванымi, легiтымiзаванымi i канстытуцыяванымi заканадаўчымi цэнтрамi.
Каб выразьней патлумачыць, з чаго складаецца гэтае “няма”, паспрабуем зьвярнуцца за прыкладам туды, дзе тое, чаго тут “няма” — “ёсьць”. А менавiта — да Заходняй Эўропы.
Культурная парадыгма — панятак настолькi зблытаны ў самiм сабе сваiмi судачыньнямi i сваiмi супярэчаньнямi, што яго немагчыма нават раскласьцi на чыстыя дамiнантныя складнiкi, таму мы пойдзем шляхам гранiчнага спрашчэньня i выдзелiм з цэлага адну-другую лiнейную дамiнанту, каб толькi прадэманстраваць, што там (у Заходняй Эўропе) “ёсьць” i чаго тут (у Сярэдне-Ўсходняй Эўропе) “няма”.
Выбiраючы, на чым спынiцца, мы мiжволi азiраем магчымы спэктар варыянтаў: уласна гiсторыя, тэалёгiя, фiлязофiя, лiтаратура, навука, тэхнiка, сацыяльныя iнстытуты... Усё можа быць узята за прыклад. Але адбярэм адно тое, што, пэўна, найблiжэй большасьцi чыньнiкаў праблемы “iнтэлектуалы i iдэя Сярэдне-Ўсходняй Эўропы”, а менавiта фiлязофiю i лiтаратуру.
Бадай нiкому ня трэба даводзiць, што Заходняя Эўропа (Эўропа) мае сваю адметную фiлязофiю, разгорнутую як у часе, так i ў прасторы, зафiксаваную як у постацях, так i ў iдэях, выяўленую як у сюжэтах, так i ў сэнсавых фiгурах. Калi мы кажам: эўрапейская фiлязофiя, то мы найперш зважаем на яе гiсторыю, пэрсаналiзаваную шэрагам выбiтных постацяў: Гераклiт, Сакрат, Плятон, Арыстотэль, Сьвяты Аўгустын, Тамаш Аквiнскi, Дэкарт, Ляйбнiц, Кант, Кiркеґар, Нiцшэ, Гусэрль, Гайдэґер, Вiтґенштайн, Фуко, Дэрыда. (Натуральна, склад пэрсаналiяў можа быць бязьмежна пашыраны.)
Тое самае i зь лiтаратурай: Гесыёд, Гамэр, Сафокл, Эсхiл, Эўрыпiд, Дантэ, Сэрвантэс, Шэкспiр, Гётэ, Байран, Стэндаль, Заля, Джойс, Томас Ман, Камю, Кафка... i г.д. i да т.п.
Адным словам, Заходняя Эўропа (Эўропа) мае сваю ўласную фiлязофiю i сваю ўласную лiтаратуру. А гэта значыць, што гiсторыя эўрапейскай лiтаратуры i фiлязофii адэкватныя, тоесныя праблематыцы гiсторыi бытаваньня Заходняй Эўропы (цi наадварот?) i адсюль — што Заходняя Эўропа, як суб’ект, анталягiчна, а ня толькi экзістэнцыйна, угрунтаваная ў быцьцё.
Цяпер давайце запытаемся ў сябе, цi мае сваю ўласную фiлязофiю, сваю ўласную лiтаратуру (навуку, музыку, тэалёгiю...) Сярэдне-Ўсходняя Эўропа? Удакладняю, пытаньне не iдзе пра тое, цi мае сваю ўласную лiтаратуру (архiтэктуру, жывапiс i г.д.) асобна Польшча, Чэхiя, Вэнгрыя, Беларусь i г.д. (тут адказ адназначна станоўчы), а менавiта Сярэдне-Ўсходняя Эўропа, як нешта культуралягiчна цэлае i анталягiчна самадастатковае?
Мне здаецца, гэта рытарычнае пытаньне. Але адсутнасьць на яго станоўчага адказу не выключае (як сьведчыць вопыт вусных дыскусiяў) спробу нейкiх кампiляцыйных апэрацыяў у спадзеве сфармаваць праз выняткi з нацыянальных культур нечага культуралягiчна-агульнага для ўсiх чыньнiкаў Сярэдне-Ўсходняй Эўропы. Натуральна, з гэтага нiчога вартага не атрымлiваецца. Цэлае ня ёсьць сумай частак. Немагчыма скласьцi гісторыю лiтаратуры Сярэдне-Ўсходняй Эўропы, мэханiчна ўлучыўшы ў яе па дзьве-тры пэрсаналii з кожнай нацыянальнай лiтаратуры, як i немагчыма стварыць гэтую гiсторыю, адабраўшы для прэзэнтатыўнага гурта найвыбiтнейшых прадстаўнiкоў гэтай прасторы без увагi на колькаснае прадстаўнiцтва той цi iншай лiтаратуры (фiлязофii, навукi, музыкi). Рэч у тым, што сапраўды найвыбiтнейшыя (Капэрнiк у навуцы, Мiцкевiч у лiтаратуры, Лукач у фiлязофii i да т.п.) увайшлi ў кантэкст заходнеэўрапейскай (агульнаэўрапейскай) культурнай парадыгмы i iх ужо адтуль ня вымкнуць хаця б таму, што яны сфармаваныя менавiта агульнаэўрапейскiм (i нiяк не сярэдне-ўсходнеэўрапейскiм) iнтэлiгiбэльным дыскурсам, — а фармаваць сваю культурна-гiстарычную парадыгму з творчасьцi другарадных пэрсанажаў наўрад цi мае сэнс. Гэта па-першае. А па-другое (трохi паўторымся), укладаць цэлае з частак у нашым выпадку ўвогуле не выпадае. Цэлае i павiнна фармавацца (стварацца i само тварыць) для цэлага, гэта значыць творчасьць лiтаратара (фiлёзафа, навукоўцы) ад самага пачатку прама цi ўскосна мусiць быць зарыентавана ня толькi на нацыянальную лiтаратуру (нацыянальнага чытача) i ня толькi на эўрапейскую i сусьветную лiтаратуру (гэта значыць на чытача ўвогуле), а перадусiм на Сярэдне-Ўсходнюю Эўропу, на сярэдне-ўсходняга чытача... Цi магчыма такое? Апанэнты мне адразу адкажуць: — магчыма! I спашлюцца на Часлава Мiлаша (нехта яшчэ дадасьць Кундэру, але Кундэра толькi гаворыць пра Сярэдне-Ўсходнюю Эўропу, а пiша для францускага абывацеля). Я прымаю Часлава Мiлаша як аргумэнт, але на адным (хай сабе i некалькiх асобных) аргумэнце татальную парадыгму культуры не ўтрымаць... Дарэчы, я нават не выключаю, што нехта апантаны паспрабуе з частак скласьцi цэлае, гэта значыць праробiць неверагоднавялiкую працу, адбярэ з нацыянальных культураў, розных iхных пластоў найвыдатнейшае i створыць макет культурнай тапалёгii i Сярэдне-Ўсходняй Эўропы. Створыць i прапануе яго заканстытуяваць усiм чыньнiкам гэтай прасторы ў якасьцi асноўнага культурнiцкага закону. Так некалi стварылi i запрапанавалi для агульнага ўжытку эспэранта. Як вядома, нiчога вартага з гэтага не атрымалася...
Мяркую, нiчога вартага не атрымаецца i зь iдэi Сярэдне-Ўсходняй Эўропы, i не атрымаецца менавiта з адсутнасьцi адметнага i агульнага культурнага (у самым шырокiм сэнсе гэтага слова) падмурку цi, нават, грунту. Чарговая Бабiлёнская вежа, як тое належыць усiм бабiлёнскiм вежам, разбурыцца недабудаванай. Зрэшты, яе i бурыць ня будзе патрэбы. На яе папросту ўсе забудуцца. Першымi ад яе адвернуцца iнтэлектуалы, якiя праз сваю палiтычную заангажаванасьць i спарадзiлi гэты фэномэн, затым “эканамiсты” i сацыяiнтэрнацыяналiсты, — бадай найдаўжэй яна будзе iснаваць у якасьцi палiтычнага фэномэну. А можа i зусiм наадварот. Можа першымi на яе забудуцца якраз палiтыкi. Дастаткова будзе краiнам Сярэдне-Ўсходняй Эўропы патрапiць у склад НАТА, як адразу тая апазыцыя (“Мы не патрэбныя Захаду” —”Расея нас палохае”), якая i ўтварыла iдэю Сярэдне-Ўсходняй Эўропы, рассыплецца ўшчэнт, а разам зь ёй зьнiкне (для палiтыкаў) хоць якi сэнс у тым iдэалягемным сурагаце, якi пазначаўся нязграбным задзiночаньнем геаграфiчных паняткаў.
III.
Уласна на гэтым аповед пра свае погляды на вызначаную тэму можна (ды i трэба) было б скончыць, каб не адна iстотная акалiчнасьць, пра якую нельга не згадаць... Гэтая акалiчнасьць называецца “канец геаграфii”...
Геаграфiю (як навуку з пэрспэктывай), здаецца, пахавалi ўжо недзе на пачатку ХХ стагодзьдзя. Другi раз, ужо ў сэмiятычным дыскурсе, яе пахавалi структуралiсты, а постструктуралiсты, падобна, нават забылiся, дзе яе магiлка. Мiж тым iнэрцыйныя тэндэнцыi мысьленьня раз-пораз скiроўваюць грамадзтва на геаграфiчныя па сваёй сутнасьцi праекты.
Можна скептычна ставiцца да нiчым нястрыманай экспансіi ўсiх верагоднамагчымых “канцоў” (ад канца геаграфii да канца чалавека), распачатую шпэнґлераўскiм “канцом культуры” i сьцьвярджаць, што пакуль сонца будзе ўзыходзiць на ўсходзе, а заходзiць на захадзе, датуль прастора бытаваньня чалавека застанецца прамаркiраванай знакамi геаграфii, але нельга не заўважаць, што гэтыя знакi, як “непэрспэктыўныя” вёскi i закiнутыя гасьцiнцы ўжо амаль нiчога нам ня кажуць у нашай спробе вызнаньня цывiлiзацыйных вэктараў руху гiсторыi быцьця.
Геаграфiя — гэта тое, што разьядноўвае прастору храбтамi, рэкамi i межамi, паралелямi i мэрыдыянамi, найменьнямi мацерыкоў i акiянаў, абрысамi краiнаў i супольнасьцяў. Эпоха вялiкiх геаграфiчных адкрыцьцяў — гэта эпоха тэктанiчнага разлому цэльнага (паранаiдальнага) сьветаўспрыйманьня i пераўладкаваньне яго на аснове ўяўленьня пра бытнае, як пра пэўную колькасьць сэгмэнтаў (шызафрэнiчнае сьветаўспрыйманьне). З гэтай пары чалавек перастаў жыць у сусьвеце, i пачаў жыць у Амэрыцы, Азii, Эўропе... Геаграфiя ня толькi падзялiла зямную кулю на асобныя сэгмэнты, яна разьяднала людзтва i адсланiла чалавека ад анталёгii быцьця геаграфiчнымi каардынатамi яго экзістэнцыйнай прысутнасьцi...
Сытуацыя кардынальна зьмянiлася адно цяпер, у эпоху камунiкацыяў. Цяпер прастора зноў перастварылася з таго, што разьядноўвае ў тое, што яднае. Сёньня прастора бытаваньня чалавека настолькi насычаная камунiкацыйнымi сродкамi, што сама сталася суцэльным сродкам камунiкацыi. Гэта значыць, што ў кожным сваiм мейсцы (на паўночнай скранi цi ў Парыжы, у Лепелi цi ў гватэмальскай вёсцы) прастора аднолькава шчыльна насычаная знакамi камунiкацыi — трэба толькi мець пры сабе начыньне па яе выяўленьню (радыёпрыймач, тэлевiзар, кампутар i да т.п.). Адсюль вынiкае, што цяпер не-геаграфiя забясьпечвае нас iнфармацыяй. I таму геаграфiчныя каардынаты страцiлi сваю сутваўтворную функцыю, а геаграфiчныя прыкметы ператварылiся ў этнаграфiчныя пазнакi-забаўкi. Вось чаму кожны праект, зарыентаваны на гэтыя геа-(а па-сутнасьцi ўжо этна-) графiчныя пазнакi, чакае лёс апошняга беларускага Адраджэньня, мэтадалягiчна сфармаванага паводле падобнага прынцыпу.
Разумею, што тут натуральным будзе пярэчаньне: чаму менавiта iнфармацыю я вызначыў асноўным чыньнiкам сучасных цывiлiзацыйных працэсаў i адпаведна гэтай сваёй сваволi зганiў даўно ўканстытуяваныя каштоўнасьцi, на якiх людзтва здавён палягае ў сваiм адбываньнi быцьця.
На гэтае пярэчаньне заўважым, што ў выказанай прапазыцыi павiнен ня я, а Норбэрт Вiнэр, дакладней ягоная філязофiя “грамадзтва камунiкацыi”. Зь Вiнэрам можна пагаджацца, а можна не пагаджацца, можна зьвяртаць увагу на ягоныя змыслы, а можна не зьвяртаць, але нельга не заўважаць, што сёньня ў рэальнасьцi дамiнуе iнфармацыйная падзея. Менавiта — інфармацыйная...
Падзея, якая не патрапiла ў сродкi iнфармацыi ( а празь iх у архiў iнфармацыi) — самаанiгiлюецца. Яна ёсьць адно як няма. Калi беларускiх незалежнiкаў лашчаць мiлiцэйскiя дубiнкi каля будынку БТ цi на праспэкце Скарыны, то iх, прыўлашчаных, ня столькi хвалююць уласныя пiсягi i кроў з разадранай скуры, колькi пытаньне: цi пакажа гэта расейская тэлевiзія, цi згадаюць пра гэта эўрапейскiя газэты i да т.п. Бо калi не пакажуць, не раскажуць, то i пiсягi i кроў былi дарэмнымi, гэта значыць iх быццам i не было...
Зрэшты, я адхiлiўся, цi, хутчэй завабiўся камунiкацыйным джынам, якi вымкнуў з паўправаднiковай капсулы i цяпер ад яго нiдзе няма ратунку. Ён дамiнуе, ён пануе, усюды яго столькi, што звычайнаму чалавеку даволi ад ягонай наяўнасьцi нейкай незаўважнай нязначнасьцi, каб быць iнфармацыйна поўным на ўсё жыцьцё — а ён не спыняецца, пампуе ў цябе i пампуе...
Але нягледзячы на татальнае панаваньне камунiкацыi, я не хачу сказаць, што менавiта гэты дамiнуючы сёньня факт павiнен пакласьцiся ў под нашых рэфлексыйных праектаў, якiя пэрманэнтна iнiцыююцца нашым жаданьнем намацаць сваё мейсца, свой сэнс i сваё значэньне ў кантэксьце быцьця наступнага тысячагодзьдзя. “Грамадзтва камунiкацыi” я згадаў адно дзеля таго, каб праз гэтую iдэю дадатна паставiць пад сумнеў iдэю Сярэдне-Ўсходняй Эўропы, якая, на маю думку, мэтадалягiчна вяртае нас да формаў i спосабаў геаграфiчнага мысьленьня XVI-XIX стагодзьдзяў.
Мне здаецца, далей культуралягiчнае праектаваньне лёсаў Беларусi мусiць пачынацца з абмеркаваньня праблемы нацыянальнай iдэi ў трагiчных для яе варунках камунiкацыйна адкрытага грамадзтва...
Бадай, сапраўды, пачынаць трэба адсюль — цi недзе адсюль, — нават калi пэрспэктывы шляху з гэтага мейсца губляюцца ў безданi...
ПІРАМІДА ХЕОПСУ ЗА МУРАМ МІРСКАГА ЗАМКУ
Мілажальнасьць культуры — гэта казка для дарослых. Культуры больш агрэсыўныя, чым іх носьбіты — народы (гэта аднолькава пасуе і для беларускай культуры). Калі ў войнах паміж народамі хоць зрэдчас здараюцца перапынкі, то ў войнах культураў перапынкаў не бывае. І таму ў войнах культураў — культураў загінула болей, чым загінула народу ў збройных войнах народаў.
Не заўсёды і зусім неабавязкова чужая культура прыносіцца на штыках і штыкамі ўсталёўваецца. Да прыкладу расейская культура з уласнае волі да панаваньня зьнішчыла іншых культураў нашмат больш, чым усе войскі Расейскай імпэрыі зьнішчылі іншых войскаў. ( У Расеі сталася амаль ідэаматычным выказваньне: на прасторах нашай краіны жыве больш за сто народаў і народнасьцяў. Ня будзем зьвяртаць увагі на тое, што дакладную колькасьць народаў і народнасьцяў ніхто і ніколі ў Расеі нават не зьбіраўся лічыць. Зьвернем толькі ўвагу на тое, што для гэтых “больш за сто народаў і народнасьцяў” дамінуючай, а пераважна і адзінай культурай зьяўляецца расейская).
Дык вось, калі запытацца чаму сёньня большасьць беларусаў не ідэнтыфікуе сябе зь беларускаю культураю, то адказ будзе наступным: таму што ўжо безьліч гадоў ні на хвіліну не спыняецца вайна расейскай культуры зь беларускай, у выніку якой апошняя апынулася амаль усьцяж пераможнаю. І, бадай, найтрагічным у гэтай паразе была параза беларускай мовы.
Мова — той азонавы слой, які дазваляе больш-менш устойліва функцыянаваць, разьвівацца і нарошчваць свой патэнцыял усім астатнім чыньнікам культуры нават у неспрыяльных для яе палітычных, эканамічных і сацыяльных умовах. Вядома, у гэтым азонавым слаі кожнай культуры сёньня шмат дзірак, але ў нас ён зьнішчаны амаль зуісм, ад яго засталіся адно лахманы, якія ўжо не засланяюць цела нацыянальнае культуры як ад сьцюдзёных вятроў культуры расейскай, так і ад касьмічнага холаду мэтакультуры камунікатыўна адкрытага грамадзтва.
Уласна, толькі цяпер, згадаўшы пра “касьмічны холад мэтакультуры”, мы падыходзім да той праблемы, дзеля якой і ствараўся гэты тэкст. Сфармулюем праблему наступным чынам: камунікатыўна адкрытае грамадзтва існуе як рэальная пагроза незавершаным у сваім фармаваньні нацыянальным культурам. Падкрэсьлім: не асобныя фрагмэнты, функцыянаваньня грамадзтва камунікацыяў, а яно само, цалкам, як падзея сучаснай цывілізацыі. Гэта і ёсьць найактуальная і найдраматычная праблема культуры.
Відавочна, што сёньня за найвыразны сымболь і атрыбут камунікатыўна адкрытага грамадзтва выступае інтэрнэт. Але інтэрнэт — гэта пакуль толькі адна з найноўшых формаў зьмяншэньня дыстанцыі паміж чалавекам і падзеяй быцьця ва ўсіх верагоднамагчымых прасторах (улучна зь віртуальнай). Распачыналася гэта з паравозу і чыгункі, а працягвалі сьціскаць прастору — тэлеграф, аўтамабіль, тэлефон, самалёт, радыё, тэлевізар, кампутар і шмат што яшчэ.
Праз усё гэта разам узятае прастора перастала разьядноўваць суб“екта з аб“ектамі падзеяў быцьця, яна зрабілася тым, што яднае іх, яна сама ператварылася ў суцэльны сродак камунікацыі, настолькі татальны, што нават таталітарныя і дыктатарскія сыстэмы ўжо ня могуць засьцерагчыся ад гэтай татальнасьці шчыльна закрытымі межамі.
Адным словам, жадае таго грамадзтва ці не, але яно робіцца празрыстым для інфармацыйнага і увогуле камунікатыўнага нашэсьця з усіх чатырох бакоў сьвету. Што з гэтага мае непасрэдна культура і як гэтая рашучая транфармацыя зносінаў паміж суб“ектам і аб“ектам падзеі ўплывае на працэсы культурнай ідэнтыфікацыі? Папярэдзім адказ на гэтае пытаньне яшчэ адным, на першы погляд, бадай, нават недарэчным запытам: чаму ў клясычныя эпохі ангелец карыстаўся пераважна знакамі і атрыбутамі ангельскай культуры, паляк — польскай, француз — францускай і г.д. Натуральна, найперш таму, што яны свае, родныя, звыклыя, што менавіта яны выразьнілі з чалавека ўвогуле — ангельца, француза, паляка і г.д. Але не ў меншай меры яшчэ і таму, што гэтыя знакі і атрыбуты культуры былі бліжэй да яго, побач, што за імі ня трэба было некуды хадзіць, недзе іх адшукваць.
Камунікатыўна адкрытае грамадзтва кардынальна мяняе сытуацыю. Знакі і атрыбуты іншых культураў апынаюцца ля чалавека гэтаксама блізка, як знакі і атрыбуты — уласнай. (На экране тэлевізара Мірскі замак, Эйфэлева вежа і піраміда Хеопсу знаходзяцца на адной адлегласьці ад гледача.) А гэта азначае, што зьнікае, ці становіцца амаль незаўважнай розьніца паміж роднай і чужой культурамі. Бо што яшчэ, як не дыстанцыя, рабіла блізкую культуру роднай, а аддаленую — чужой? І калі з маленства, зь першых цацак і тэлеперадачаў, з першых убораў і кампутарных гульняў, і потым праз усё жыцьцё на адной адлегласьці да чалавека будуць прысутнічаць знакі і атрыбуты розных культураў, дзе родная будзе толькі адной з мноства, то зь якой культураю (не фармальна, а па сутнасьці) будзе ідэнтыфікаваць сябе такі чалавек і якая культура зможа зыдэнтыфікаваць сябе з гэтым цалкам постмадэрновым чалавекам?
Раней, у эпоху татальнай вайны культураў, схема прылучэньня чалавека да той ці іншай культуры была гранічна простай. Культура-пераможца самаўладна далучала носьбітаў пераможанай да свайго ідэалягемнага поля, і празь нейкі час апошнія пачыналі ідэнтыфікаваць сябе менавіта зь ёй. Аднак у прынцыпе гэта нічога не зьмяняла, адна культура станавілася на месца другой — і толькі. І нават калі перамога была няпоўнай (ці няпоўнай была параза), заўсёды адна зь дзьвюх ці некалькі культураў заставалася дамінуючай і была рэальнай, а не фармальнай падставай для культурнай ідэнтыфікацыі.
Кардынальна адрозная сытуацыя пачынае складвацца цяпер, калі анулюецца дыстанцыя паміж роднай і іншымі культурамі. На жаль, многія ўсё яшчэ працягваюць праецыраваць традыцыйную схему зь лінейнай сытуацыі вайны культураў на нелінейную сытуацыю камунікатыўна адкрытага грамадзтва, і адпаведна той, ужо выпрацаванай і зусім неэфэктыўнай у новых варунках схеме, спрабуюць абараняць свае культуры. Да прыкладу, у 1994 годзе міністр культуры Францыі абвясьціў, што з-за інтэрнэту Францыя апынулася перад пагрозаю новай формы каляніялізму. З таго ж шэрагу і бясконцыя скаргі на амэрыканізацыю культуры, якія няспынна гучаць ня толькі ў Эўропе, але і ва ўсім сьвеце, на францускую інтэлектуальную экспансію, урэшце, на сьветапоглядную інтэрвэнцыю Ўсходу.
Мы ўсё яшчэ пераважна мысьлім катэгорыямі эпохі вайны культураў. І не жадаем заўважаць, што ў прасторы камунікатыўна адкрытага грамадзтва гэтая вайна заканчваецца татальнай паразаю самой вайны. Але з гэтай нагоды я не сьпяшаўся б пляскаць у ладкі, бо вайна культураў была тым мэханізмам, які забясьпечваў функцыяваньне асобных культураў. А без гэтага мэханізму рана ці позна ўсе культуры будуць пераможаныя нечым, што мы ўмоўна называем мэтакультураю: тым, што будзе мець усе прыкметы культуры, але ня будзе ідэнтыфікавацца ні зь якою культурай канкрэтна, ні, у традыцыйным разуменьні, з культурай увогуле.
Асноўная характарыстыка традыцыйнага культурнага знаку палягае на яго трывалай зафіксаванасьці ў кантэксьце нацыянальнай ці сусьветнай культуры. У адрозьненьне ад традыцыйных знакаў культуры, знакі мэтакультуры пазбаўленыя трывалай фіксацыі і нечым апрычонага кантэксту (хаця кожны зь іх мае свой “адрас” і свой “атэстат”), бо ў сытуацыі камунікатыўна адкрытага грамадзтва ўсе культурныя прасторы, праз разгалінаваныя і эфэктыўныя камунікатыўныя сродкі, зыходзяцца ў адзін кантынуум. І разам з культурнымі прасторамі ў гэтую яміну кантынууму скочваюцца ўсе знакі ўсіх культураў, ды яшчэ з такой хуткасьцю, што іх цяжка адрасна разрозьніць, зрэшты і няма ў гэтым сэнсу, бо пакуль будзеш кадыфікаваць адзін зь іх, яго заслоняць дзясяткі іншых.
Хуткасьць культурных экспансіяў, калейдаскапічная множнасьць і рознавэктарнасьць іх тэндэнцыяў анігілююць агрэсыўную сутнасьць самой культурнай экспансіі. Да таго ж электронныя сродкі інфармацыі, якія робяцца дамінуючымі ў транспартацыі знакаў культуры, падчас працэсу транспартацыі кастрыруюць культурны знак (такая іх тэхналягічная прырода), гэта значыць вымыкаюць зь яго ідэнтыфікат (такая іх сацыяльная задача), бо толькі пазбавіўшы ідэнтыфікату, можна прыстасаваць культурны знак да патрэбаў масавага спажыўца. Таму мне падаюцца няўзважанымі турботы тых, хто непакоіцца, што ўладальнікі асноўных камунікатыўных сродкаў (і ў прыватнасьці — інтэрнэту), будуць праз сваю ўладу экспансаваць знакі таго ці іншага культурнага коду і такім чынам сфармулююць культурную імпэрыю, якая праглыне ўсе іншыя культуры. Зрэшты, калі б падобнае і здарылася, то з гледзішча нашых традыцыйных каштоўнасьцяў, гэта было б яшчэ не найвялікшай бядою, бо тады мы мелі б хоць адну — вартую нашых традыцыйных уяўленьняў — культуру. Сапраўдная бяда (для тых, хто лічыць культуру за каштоўнасьць) у тым, што празь нейкі час (і гэта зусім верагодна) мы ня будзем мець ніякай культуры — ніякай у яе традыцыйным разуменьні, а будзем мець культуру без культуры, культуру, якую будзе немагчыма ідэнтыфікаваць нават адносна самой сябе.
Зрэшты, калі наканавана такому здарыцца, то тут, як кажуць, і казаць няма пра што. Культура перастане быць культураю, і ідэнтыфткаваць сябе чалавек (і супольнасьць) будзе не з нацыянальнаю культурай ці культурай пэўнага рэгіёну, а зь нечым зусім іншым. Аднак, магчыма, гэтыя мае футурулягічныя трызьненьні ёсьць толькі штучнай унівэрсалізацыяй патэнцыйна лякальнай падзеі, пэрвэнтыўным перапалохам ад зруху ў прасторы, якая раптам бязьмежна расхінулася ва ўсе бакі ад нечаканага выбуху камунікацыяў. Паспрабуем пагадзіцца, што гэта насамрэч так, і сытуацыя камунікатыўна адкрытага грамадзтва кардынальна ня зьменіць адвечнай сутнасьці чалавека, які і надалей будзе шукаць і знаходзіць свае асновапалеглыя праекцыі ў нацыянальным культурным кодзе. Але якраз у гэтым выпадку мы і маем драматычную праблему, дзеля актуалізацыі якой прапануецца гэты тэкст. Бо нават калі мы бязьмежна перабольшваем тую радыкальную навізну культурнай сытуацыі, якую нясе з сабою камунікатыўна адкрытае гармадзтва, то ўсё роўна ня зможам зусім адмаўляць, што многія тут згаданыя працэсы (натуральна, невымерна больш іх засталося за кантэкстам гаворкі) маюць месца ўжо цяпер і, відавочна, будуць інтэнсыўна разгортвацца ў недалёкай будучыні. А гэта азначае, што да звыклай вайны культураў дадаецца яшчэ адзін актыўны і пагрозьлівы для кожнай культуры дзейнік — татальная камунікацыя. Яна небясьпечная для ўсіх культураў, але гэтая небясьпека не для ўсіх аднолькавая. Для тых культураў (напрыклад, італьянскай, нямецкай), якія даўно і цалкам сфармаваліся, трывала ўгрунтаваліся ў сацыяльныя інстытуты, індывідуальную мэнтальнасьць, штодзённы побыт — гэта толькі магчымая небясьпека, пакуль больш гіпатэтычная, чым рэальная. А вось для тых культураў (найперш маю на ўвазе беларускую), працэс фармаваньня якіх яшчэ не завершаны, у якіх ледзьве хапае сілаў трымаць апошнія межы абароны ў вайне з больш магутнымі культурамі, гэты нечаканы вораг за сьпіною робіцца ўжо сёньня рэальнай і звышнебясьпечнай пагрозай.
На вялікі жаль, у нас на гэтую небясьпеку амаль не зьвяртаюць увагі, мы па-ранейшаму скіраваныя на вайну культураў (з аднаго баку, на вайну з расейскай культурай, з другога — на вайну з культурай Захаду). Між тым, на маю думку, сытуацыя камунікатыўна адкрытага грамадзтва неўпрыкмет робіцца ці не найбольш драматычнай праблеамай, якая ставіць пад пытаньне саму магчымасьць культурнай ідэнтыфікацыі. А значыць, і саму магчымасьць беларускай культуры ўвогуле.
АХІЛ І ЧАРАПАХА
Перш чым выказаць тое, што тут будзе выказана, мне неабходна патлумачыць, чаму для асьвятленьня праблемы, пазначанай Юліяй Крыстэвай як “бунт-культура”, “культура як бунт”, быў абраны менавіта гэткі ракурс.
Як на маё разуменьне, то прапанаваная Крыстэвай формула “культура бунту” — гэта ня што іншае, як рэцыдыў паэтычнага мысьленьня, выяўлены ў форме паэтычнага тропу, які мае прыгожую грэцкую назву аксюмаран. У сваім “Паэтычным слоўніку” Вячаслаў Рагойша тлумачыць аксюмаран як “дасьціпна-бязглуздае спалучэньне супрацьлежных разуменьняў, якія лягічна выключаюць адно другое”.
У спалучэньні “культура бунту” (далей я буду карыстацца яго больш шырокім аналягам — “культура супраціву”) шмат стылю і таму тут даволі мейсца для паэтычных настрояў, але зусім няма мейсца мысьленьню, бо ў сытуацыі аксюмарану (гэта значыць, выключэньня аднэй часткі цэлага другой часткай цэлага) мысьленьне паглынаецца само сабой ужо на стадыі першапачатковага разгортваньня.
Фэномэн бунту-супраціву ня толькі супрацьлежны фэномэну культуры, ён ёй варожы, а калі быць больш дакладным — чужы, гэта значыць староньні, зь іншага сьвету, зь іншай праекцыі быцьця. А варожым культуры ён стаецца тады, калі трапляе ў яе сьвет, бо ня можа выяўляць сябе інакш, адно як разбураючы культуру. Чаму?
А таму, што бунт, супраціў — гэта спрэс дынаміка.
А культура наадварот — спрэс статыка.
Культура — гэта чарапаха, а бунт — гэта Ахіл. (Тут, натуральна, адсылка да знакамітай апорыі Зянона.)
Кажная, нават самая дробная праява культуры, гэта нейкая сума зафіксаванай статыкі, гэта той адсарбэнт, што застаецца ў стане трывалай фіксацыі ад безьлічы дынамічных рухаў-перарухаў.
У прынцыпе, кажны рух-перарух можна залічыць у лякальны бунт, лякальны супраціў і з гэтага лінейнага пасылу вывесьці сьцьвярджэньне, што культура фармуецца бунтам, супрацівам. Але гэта ня так.
Бунт, супраціў — гэта ня тое, што фармуе нейкую суму статыкі, якая выяўляецца ў фэномэне культуры, а тое, што, патрапіўшы ў поле культуры, імкнецца парушыць гэтую статыку празь індывідуальны ці калектыўны экспрэсыўны акт.
Культура — гэта трывала зафіксаваныя формы быцьця соцыюму, якія найбольш выразна выяўляюцца ў мове, побыце, культавых абрадах, вытворчых тэхналёгіях… Але якую б форму культуры мы не вылучалі, у аснове кажнай зь іх ляжыць трывала зафіксаваная сума статыкі. Вось чаму дынамічныя з сваёй прыроды бунт і іншыя праявы супраціву па азначэньні зьяўляюцца падзеямі чужымі і супрацьлежнымі культуры, калі заўгодна — падзеямі антыкультуры.
Мне здаецца, што формула “культура бунту” (“культура супраціву”) з”явілася ў сілу ня намі створанага непаразуменьня, якое тоесьніць культуру і мастацтва.
Але ж гэтае непаразуменьне тоесьніць культуру і мастацтва!
Бо мастацтва, мастацкі творчы акт пераважна грунтуецца на індывідуальным ці калектыўным экспрэсыўным бунце; без унутранага супраціву хоць чаму мастацкі твор наўрад ці ў прынцыпе магчымы, як і мастацкая творчасьць увогуле. Вось чаму нішто так і не разбурае культуру, як мастацтва. Нават сацыяльныя катаклізмы. Зрэшты, а ці не мастацтва заўсёды ініцыявала сацыяльныя катаклізмы. І ці не зьяўляюцца сацыяльныя катаклізмы матэрыяльнай рэалізацыяй агрэсыўных па сваёй сутнасьці (дынаміка — гэта заўсёды агрэсія) ідэяў мастацтва?..
(У дужках заўважу, што катэгорыя “супраціву” ў маёй інтэрпрэтацыі ўключае ў сябе ўсе формы супраціву: ад радыкальных сацыяльна-палітычных, такіх як рэвалюцыя, бунт, да мэтафізычных, такіх як нэгатыўная тэалёгія ці філязофія.)
Пачну я, бадай, з вызначэньня таго мейсца, дзе супраціў (у дужках заўважу, што катэгорыя “супраціву” ў маёй інтэрпрэтацыі ўключае ў сябе ўсе формы супраціву: ад радыкальных сацыяльна-палітычных, такіх як рэвалюцыя, бунт, да мэтафізычных, такіх як нэгатыўная тэалёгія ці філязофія) зьяўляецца ў якасьці ўжо заўважанага намі фэномэну. Як на маё разуменьне, то па часе мейсца зьяўленьня супраціву заўсёды знаходзіцца ў будучым. Супраціў ня можа аб’явіцца раней таго, чаму ён будзе пакліканы супраціўляцца. Супраціў — гэта нэгатыўная рэакцыя на тое, што ўжо ёсьць, таму, што ёсьць. Пэўна, адсюль, са свайго паходжаньня з будучыні, палітычныя адэпты супраціву называюць сваіх апанэнтаў рэакцыянэрамі, гэта значыць тымі, хто замінае будучаму рэалізоўвацца ў сучасным, хаця па сутнасьці рэакцыянэрамі трэба было б называць “эвалюцыянэраў”, адэптаў супраціву, паколькі менавіта яны прэзэнтуюць сабой нэгатыўную рэакцыю пострэальнасьці на наяўнасьць рэальнасьці.
Няма сумненьня, што тое, што ёсьць, само стварае, калі заўгодна — правакуе падзею супраціву самому сябе. Навошта? Адна з вэрсій: каб праз супраціў выявіць наяўнасьць і форму самога сябе ў сытуацыі прасоўваньня сябе ў будучае. Калі гэта так, то, у самым шырокім сэнсе, супраціў ня што іншае, як форма сустрэчы сучаснага з будучым.
Але гэта толькі адна вэрсія, да таго ж залішне адцягненая нават для нашай досыць адцягненай гаворкі.
Пакуль зразумела, здаецца, адно: супраціў па часе паходзіць з пострэальнасьці. Адсюль вынікае, што адносна рэальнасьці, супраціў, хоць і пакліканы рэальнасьцяй, ёсьць велічынёй ірэальнай, ён уяўляе сабой нешта падобнае да рэха рэальнасьці, сваеасаблівы скажоны водгук на ўжо прамоўлены гук.
Як гук ніколі ня ведае, якім і скуль ён вернецца рэхам, так і рэальнасьць ня ведае, у якіх формах супраціву адгукнецца на яе покліч пострэальнасьць.
Таму і ў гэтым сэнсе, у гэтым сэнсе непрадбачнасьці супраціў заўсёды ёсьць велічынёй ірэальнай.
Бадай, ірэальнасьць супраціву, што да рэальнасьці, зьвязана найперш з тым, што калі рэальнасць мае толькі адзін варыянт самой сябе, то пострэальнасьць, будучае віртуальна неабмежаванае, зрэшты, як і кажны ірэальны дыскурс.
Карацей, вэктарна супраціў у часе знаходзіцца наперадзе той падзеі, дзеля якой ён быў вымкнуты супраціўляцца. Зусім адваротнае мейсца займае супраціў у прасторы.
Вэктарна ў прасторы супраціў заўсёды займае мейсца ззаду таго, чаму ён быў вымкнуты супраціўляцца.Зьявіўшыся ў часе з будучыні, з пострэальнасьці і патрапіўшы ў рэальнасьць як прастору рэальнасьці ён становіцца не наперадзе-насупраць свайго супраціўніка, а яму за сьпіну. Чаму так атрымліваецца?
Рэч у тым, што супраціў заўсёды спазьняецца на сваё пакліканьне. Нейкая падзея выгукнула яго з будучыні і ён адгукнуўся на яе покліч, сьпяшаецца туды, а яе ўжо там няма, бо нішто ніколі не стаіць на мейсцы.
Каб патлумачыць гэта і сёе-тое іншае больш выразна, яшчэ раз згадаем апорыю Зянона “Ахіл і чарапаха”. Ахіл зьяўляецца з часу ў прастору пазьней за чарапаху, яна там ужо ёсьць і таму рухаецца наперадзе яго. Ахіл зьявіўся, каб дагнаць чарапаху, ён яе супраціў. Але Ахіл ніколі не дагоніць чарапаху, таму што з будучыні ён патрапляе не ў сучаснае рухомай чарапахі, а ў яе прамінулае, як часава, так і прасторава. І як бы Ахіл не вымагаўся, як бы не набліжаўся да чарапахі, ён ніколі не пераадолее нейкі апошні зазор між сабой і ёю, ён заўсёды будзе заставацца часавым і прасторавым прамінулым чарапахі. Уласна, Ахіл ня столькі даганяе чарапаху, колькі бяжыць навыперадкі сам з сабою, і будзе так бегчы, пакуль канчаткова не зьнясіліцца.
Гэтаксама і супраціў. Узьнікнуўшы, ён ніколі не пераадольвае зазор між сабой і тым, чаму ён вымкнуты супраціўляцца. Зьявіўшыся ў прасторы рэальнасьці, ён заўсёды супраціўляецца не таму, што яго выклікала, а нечаму іншаму, зрэшты, чаму заўгодна, толькі не таму, што абумовіла ягонае зьяўленьне. І найчасьцей гэтае іншае ён знаходзіць у самім сабе, у сваіх унутраных супярэчнасьцях. Пэўна адсюль, з гэтага, зь немагчымасьці супраціўленьня супраціву свайму супраціўніку і зьявілася вядомае палітычнае выслоўе, што “рэвалюцыя паглынае свае дзеці”, у якім азначэньне “свае дзеці” — гэта толькі мэлядраматычная гіпэрбала самой рэвалюцыі.
Рэвалюцыя (як і ўсялякая іншая форма супраціву) — гэта бег Ахіла навыперадкі з самім сабой. Бег да ўласнай зьнямогі.
Пакуль я не закранаў пытаньне, якое мусіла б стаяць наперадзе, калі б я пэўна ведаў на яго адказ, а менавіта: з чаго, чаму ўтвараецца фэномэн супраціву?
Усё цэлае, завершанае, поўнае ня мае патрэбы ў кантактах з будучым і таму яно ня можа ініцыяваць зьяўленьне супраціву. Відавочна, што супраціў паклікаецца з пострэальнасьці не паўнатой, а непаўнатой рэальнасьці.
Цяпершчына правакуе зьяўленьне супраціву з будучыні сваімі незапоўненымі мейсцамі, альбо мейсцамі дэфармаванымі, скажонымі, якія яна сама ня можа ні запоўніць, ні выправіць. Але ж зразумела, што непаўната выклікае ў будучыні не супраціў сабе, а неабходную ёй меру паўнаты. Чаму ж гэта пакліканая з пострэальнасьці мера паўнаты, патрапіўшы ў рэальнасьць, не займае сваё, раней нічым не запоўненае мейсца, а спрабуе стаць у супраціў таму, што яе паклікала?
Паўтаруся, у мяне няма пэўнага адказу на гэтае запытаньне, бо ў мяне іх некалькі, ад немудрагелістага сацыялягічнага, у якім фэномэн ператварэньня пакліканай з будучыні меры паўнаты ў супраціў тлумачыцца тым, што супраціў узьнікае ня там, дзе была паўната, а там, дзе паўната была скажоная, дэфармаваная. Гэта значыць, што супраціў — гэта дзея ператварэньня дэфармаванай, скажонай паўнаты ў паўнату якасную, ідэальную.
Вонкава падаецца, што гэта дастаткова лягічная вэрсія, але, падобна, тут лёгіка выступае адно ў ролі прэзэнтатара аптымістычнай школьнай дыдактыкі.
Згадаю яшчэ адну вэрсію, якая ўжо трохі бліжэйшая да зададзеных парамэтраў гаворкі. Запатрабаваная сучаснасьцю неабходная мера паўнаты трапляе з будучыні не ў сучаснасьць, якая яе запатрабавала, а, посьледам за сучаснасьцю, у прамінулае, дзе тая сучаснасьць ужо апынулася, гэта значыць, патрапляе не на сваё мейсца, не туды, куды яна была пакліканая.
Дык вось, з гэтай вэрсіі вынікае, што супраціў — гэта паўната, якая не патрапіла на сваё мейсца, якая ня мае сабе мейсца, і каб здабыць яго, спрабуе выштурхнуць тую паўнату, што тут ужо была да яе. Адным словам, Ахіл спрабуе апярэдзіць чарапаху, каб займець яе мейсца, бо свайго, акрамя як сам у сабе, ня мае.
Гэтая досыць пакручастая вэрсія пакідае столькі прасторы для новых пытаньняў, колькі іх можна сфармуляваць, але ўласна для мяне яна ўсё ж такі сёе-тое і тлумачыць, прынамсі адну зь якасных характарыстык супраціву — ягоную агрэсыўнасьць. (Натуральна, панятак “агрэсія” тут фігуруе ня ў якасьці этычнай катэгорыі.)
Агрэсія — гэтая якасьць, якая ўзьнікае і фармуецца з адсутнасьці свайго мейсца, сваёй якасьці, сваёй формы. Агрэсія — гэтая інтэрвэнцыя пошуку мейсца сваёй прысутнасьці.
Усе формы супраціву, а іх, зразумела, безьліч у самых розных праекцыях быцьця, абумоўлены мерай энэргіі агрэсіі, гэта значыць мерай аддаленасьці ад свайго мейсца прысутнасьці.
Без асаблівай тут патрэбы, хіба толькі ў зьвязку з агрэсіяй, як аднэй з асноўных якасных характарыстык супраціву, я згадаю адну з найцікаўшых формаў супраціву, адносна нядаўна сфармуляваную ў постмадэрнавым дыскурсе, а менавіта — дэканструкцыю.
Верагодна, дэканструкцыя — гэта самая неагрэсыўная форма супраціву. І вось чаму. Супраціў як агрэсія ўзьнікае з таго, што пакліканая непаўнатой сучаснасьці мера паўнаты патрапляе ў прамінулае, дзе шукае сабе мейсца, але ня проста шукае, а шукае мейсца тоеснага мейсцу свайго паходжаньня, гэта значыць — будучыні. І таму звычайны супраціў рэканструюе ў мінулым рэальнае як будучае, — адпаведна вобразу будучага.
Інакш дэканструкцыя. Дэканструкцыя — гэта канструяваньне рэальнасьці ня праз будучае, а празь мінулае. Адсюль вынікае, што ў гэтай формы супраціву ня так войстра стаіць праблема стасункаў зь мінулым, дзе, уласна, прасторава і рэалізуецца супраціў як фэномэн неадпаведнасьці нейкай часткі паўнаты быцьця свайму мейсцу.
І апошняе, пра што хацелася б сказаць колькі словаў. Мяне вельмі цікавіць тое мейсца, дзе Ахіл амаль нагнаў чарапаху, дзе яны рухаюцца, лічы, упоравень, але і дзе Ахіл ужо канчаткова зразумеў, што як бы ён ні ўпінаўся, ён ніколі не пераадолее чарапаху. Інакш кажучы, мяне вельмі цікавіць тое мейсца, дзе энэргія агрэсіі супраціву зьнясільваецца ў найбліжэйшым зазоры ад таго, чаму ён супраціўляецца і дзе супраціў з сваім супраціўнікам апынаюцца ў стане нейкай раўнавагі. Гэтае мейсца і гэты стан не бяз пэўнай меры выкліку нашай наскрозь запалітызаванай сытуацыі я паспрабую пазначыць словам з палітычнай тэрміналёгіі, а менавіта словам канфармізм.
Канфармізм — гэта зьнясілены супраціў, гэта супраціў, які ўсьвядоміў немагчымасьць сваёй перамогі.
У сытуацыі канфармізму супраціў нікуды не зьнікае, ён толькі пераходзіць у лятэнтны, утоены стан. Гэта ў адной праекцыі. А ў другой, праз сваю максымальную блізіню да супраціўніка ў стане зьняможанасьці агрэсіі і маўклівага дэкляраваньня зьмірэньня зь лёсам пераможанага, супраціў як бы атрымлівае магчымасьць легалізацыі сябе як супраціву ў якасьці несупраціву…
І, магчыма, сытуацыя канфармізму — гэта тое адзінае мейсца, дзе супраціў і тое, чаму ён супраціўляецца, напоўніцу выяўляюць сваю сапраўдную сутнасьць.
Ахіл прайграў чарапасе яшчэ да таго, як кінуўся навыперадкі.
Але каб зразумець гэта, яму трэба было яе дагнаць. Амаль дагнаць…