Дзеньнік прыватнага чалавека
Апавяданьнi, iмпрэсii, эсэ
Дубавец Сяргей
Вытлумачэньне Дастаеўскага
Фёдар Дастаеўскi з паходжаньня беларус. Але прыўлашчыць знакамiтасьць альбо прыўлашчыцца да яе -- яшчэ ня значыць адбыцца. Тым больш, што некалькi цытатаў пра беларускi народ i лiтоўскую дрыгву, а таксама кнiгi Лiтоўскае мэтрыкi з агульнымi продкамi -- ягонымi й нашымi ад 16-га стагодзьдзя -- нiяк не высьвятляюць, якiм чынам памяць роду й памяць генаў адбiлася ў ягоных творах.
Мы маглi б задаволiцца простай канстатацыяй беларускага паходжаньня чужога генiя толькi ў тым разе, калi б за апошнiя 150 гадоў самi адарвалiся ад гэтага "паходжаньня", пайшлi. Цяпер жа -- вось станоўчы бок нашага адмоўнага становiшча -- у нас ёсьць магчымасьць зразумець Дастаеўскага лепш, чым тады, калi б мы ўжо адказалi на сваё нацыянальнае пытаньне.
I першае тут агульнае -- мова. Мова, якой няма, але...
Пры ўсёй незвычайнасьцi стылю Дастаеўскi даволi лёгка перакладаецца на беларускую мову. Некалi я нават выпiсваў зь яго беларускiя, як мне здавалася, словы: кутья; лядащий; цугундер; я скитался за казармами, смотрел, отсчитывая их, на пали крепкого острожного тына... У яго амаль няма дзеепрыметнiкаў. Пiшу "амаль" не таму, што падлiчваў. Проста не заўважаў чытаючы.
Магчыма, стыль Дастаеўскага таму й здаецца незвычайным, што лёгка перакладаецца на беларускую мову?..
Мiж тым, беларускай мовы Дастаеўскi ня ведаў. Вось адно толькi сьведчаньне: образить -- словцо народное, дать образ, восстановить в человеке образ человеческий.
Другая агульнасьць. Як гэта ні дзiвiць, а генэтычнае паходжаньне Дастаеўскага выявiлася ў ягоных развагах пра нацыянальнае. Якраз тут, на маю думку, ён найлепш iдэнтыфiкуецца з сучасным беларусам. Дакладней, беларус iдэнтыфiкуецца зь iм. А дзiвiць таму, што сам Дастаеўскi дзясяткi разоў называў сябе рускiм, вялiкарускiм патрыётам, мацёрым славянафiлам. Ды цi ня гэткi й наш сучасны беларус? Той, пашпартны беларус, якi без ваганьняў называе сябе рускiм?
У справе Расеi й рускасьцi рацыянальны этык Дастаеўскi ператвараецца ў iрацыянальнага маралiзатара.
Но, однако, в чем выгода России? Выгода России именно, коли надо (Падкрэсьлена мною. -- С.Д.), пойти даже и на явную невыгоду, на явную жертву, лишь бы не нарушить справедливости. Не может Россия изменить великой идее, завещанной ей рядом веков и которой следовала она до сих пор неуклонно. (Зьвярнiце ўвагу на гэты "гiстарызм", мы яшчэ вернемся да яго). Эта идея есть, между прочим, и воссоединение славян; но воссоединение это -- не захват и не насилие, а ради всеслужения человечеству (лёгiка "жалезная"). Да и когда, часто ли Россия действовала в политике из прямой своей выгоды? Не служила ли она, напротив, в продолжение всей петербургской своей истории всего чаще чужим интересам с бескорыстием, которое могло бы удивить Европу, если бы та могла глядеть ясно, а не глядела бы, напротив, на нас всегда недоверчиво, подозрительно и ненавистно. Да бескорыстию в Европе и вообще никто и ни в чем не поверит, не только русскому бескорыстию, -- поверят скорее плутовству и глупости. Но нам нечего бояться их приговоров: в этом самоотверженном бескорыстии России -- вся ее сила, так сказать, вся ее личность и все будущее русского назначения. Жаль только, что сила эта иногда довольно-таки ошибочно направлялась.
Апошнi сказ у гэтай цытаце -- проблiск ratio, магчыма, выпадковы. Дастаеўскi, канкрэтны й лягiчны ў прыватнасьцях, пераходзячы да рэчаў агульных -- Расеi, Эўропы, чалавецтва, зусiм ня часта завяршае свае працяглыя эмацыйныя сэнтэнцыi гэткiм цьвярозым сумневам. Часьцей наадварот.
Повторяю: судите русский народ не по тем мерзостям, которые он так часто делает, а по тем великим и святым вещам, по которым он и в самой мерзости своей постоянно воздыхает... Нет, судите наш народ не по тому, чем он есть, а по тому, чем желал бы стать.
Нiбы самi emotio й ratio -- процiлеглыя два Дастаеўскiя: той, якi зьяўляецца аўтарам працытаваных радкоў, i той, якi аналiзуе судовыя працэсы й нiколi ня стане аспрэчваць iсьцiну пра тое, напрыклад, што няведаньне законаў не пазбаўляе ад адказнасьцi. Такiм чынам, Дастаеўскi мае дзьве акрэсьленыя й часта процiлеглыя праўды -- для Расеi й для асобна ўзятага канкрэтнага чалавека.
Напэўна, гэта й ёсьць той самы парадокс Дастаеўскага, якi ажыўляе, адухоўлiвае творчасьць пiсьменьнiка.
Славянафiльства Дастаеўскага нельга атаясамлiваць з славянафiльствам сучасных расейскiх патрыётаў. У двух гэтых славянафiльстваў розныя прычыны й тлумачэньне.
Рэч у тым, што калi Дастаеўскi-практык абапiраецца на канкрэтныя сытуацыi, на ўласны досьвед, а нават i на законы крымiналiстыкi, дык Дастаеўскi-iдэоляг -- на грамадзкi настрой, на iдэю, на iнтарэсы афiцыйнае ўлады.
Ввиду горячего патриотического настроения народа... ввиду пламенной и благоговейной веры народа в своего царя...
У сучасных расейскiх славянафiлаў няма ratio на iншую тэму, як у Дастаеўскага. Да таго ж яны не ўяўляюць сабой чыстага афiцыёзу, яны хутчэй апазыцыя.
Другая прычына iрацыянальнасьцi славянафiльства Дастаеўскага ў тым, што ён даволi прыблiзна й несамастойна (апасродкавана) ведае расейскую гiсторыю. Гэта той самы згаданы вышэй "гiстарызм". У нас одно изучение России сколько времени возьмет, потому что у нас лишь редчайший человек знает нашу Россию. Да навуковае канкрэтыкi Дастаеўскi-iдэоляг ставiцца крыху пагардлiва, як, вiдаць, i кожны афiцыёзны iдэоляг: Но что же такое эта "Славянская идея в высшем смысле ее"? Всем стало ясно, что это такое: это, прежде всего, то есть прежде всяких толкований исторических (Падкрэсьлена мною. -- С.Д.), политических и проч., -- есть жертва, потребность жертвы даже собою за братьев, и чувство добровольного долга сильнейшему из славянских племен заступиться за слабого... i г.д.
Ён абапiраецца на патас i велiч гiстарычнае iнтэрпрэтацыi, на аўтарытэт гiсторыкаў (хоць бы й Карамзiна), а не на гiстарычныя факты, хоць бы й вычытаныя ў тых самых гiсторыкаў. Словам, ягоны падыход тут чыста эмацыйны, процiлеглы таму, зноў жа, якiм ён дасьледуе, напрыклад, крымiнальныя сытуацыi, дзяржаўную сыстэму выхаваньня, паводзiны людзей, што вядомыя яму непасрэдна.
I больш за тое. Дастаеўскi iрацыянальны ў нацыянальнай праблематыцы ўвогуле (а яна, дарэчы, i ёсьць у яго толькi ўвогуле, нават калi ён канкрэтна гаворыць пра Расею й рускасьць). Iрацыяналiзм -- гэта ягонае слабое месца, зыб. I колькi нi мацуе ён гэтае месца жалезабэтонным патасам, яно застаецца хiсткiм, бяздоказным, пры ўсёй прэтэнзii аўтара на аксiяматычнасьць (Мы, русские... любим наши святыни, но потому лишь, что они в самом деле святы). Магчыма, што тут, у гэтай хiсткасьцi й адбiваецца генэтычная нестабiльнасьць вялiкарускага iдэоляга Дастаеўскага. А паколькi ўсё нацыянальнае прыцягвае яго нiбы магнэсам (гэты парадокс уласьцiвы й сучаснаму пашпартнаму беларусу, -- дзьве крайнасьцi сыходзяцца ў iм: нацыянальная iндыфэрэнцыя й патрэба нацыянальнае iдэнтыфiкацыi), яно -- хiсткае -- уносiць раскол у маналiт ягоных практычных экзыстэнцыяльных распрацовак. Гэта той самы парадокс Дастаеўскага, але ўбачаны зь iншага боку. У гэтым вось сутыкненьнi, на гэтым зломе Дастаеўскi й разьмяшчае сваiх герояў.
Схематычна ўсё гэта можа выглядаць так. Калi цалкам вылучыць зь ягоных твораў нацыянальную праблематыку, -- застануцца ўрыўкi лягiчных сытуацыяў Ж.-П.Сартра, пазбаўленыя ў нашым выпадку фэнамэнальнасьцi i, вядома ж, -- тайны Дастаеўскага, ягонай, скажам так, мiстычнасьцi (а насамрэч -- ужо згаданага тут парадоксу).
Калi гэтыя ўрыўкi, гэтую лёгiку спалучыць з рацыянальнай (вызначанай, адказанай, завершанай) нацыянальнай праблематыкай, -- атрымаецца, можа быць, маналiтны Л.Талстой.
Калi тыя вылучаныя эмацыйныя нацыянальныя фрагмэнты разглядаць асобна -- атрымаем мiстыфiкаваны патас "Дзёньнiка пiсьменьнiка".
I -- нарэшце -- калi спалучыць iрацыянальную этыку нацыянальнага з iрацыянальнай этыкай сытуацыяў, -- атрымаецца цi не сацыялiстычны рэалiзм заўтрашняга дня.
Гэтак у творчасьцi. Гэтак i ў творцу.
Ratio -- сам Дастаеўскi, яго асоба, ягоная сутнасьць як чалавека. Няпэўныя гены далi яму вострае (магчыма, што й падсьвядомае) зацiкаўленьне нацыянальнай праблематыкай. Усё гэта суб'ект Дастаеўскага. А Расея сталася аб'ектам згаданага зацiкаўленьня.
Але трэба рабiць высновы.
Эмоцыям Дастаеўскага ня варта давяраць безаглядна, тым больш нельга рабiць зь iх догму, пэўныя максымы (як гэта сталася, напрыклад, зь вядомай сьлязой дзiцяцi).
О, я не идеалист, -- пiша Дастаеўскi ў адным месцы, а праз паўсотнi старонак: Я неисправимый идеалист. I тут няма супярэчнасьцi. Ва ўсiм малым, канкрэтным i практычным Дастаеўскi, безумоўна, не iдэалiст. Ён тут амаль прагматык. Ва ўсiм жа вялiкiм, абстракным i беспрадметным ён, няма сумневу, iдэалiст. Амаль мiстык.
Варта давяраць ratio Дастаеўскага. У развагах пра нацыю, грамадзтва, дзяржаву яно сустракаецца нячаста i ўсё ж сустракаецца. Як, напрыклад, гэтая вось актуальная выснова:
... калi ў краiне валоданьне зямлёю сур'ёзнае, тады i ўсё ў гэтай краiне будзе сур'ёзнае, ва ўсiх адносiнах, i ў самым вялiкiм i ў малым. Дбаюць, напрыклад, у нас пра асьвету, пра народныя школы, а я вось веру толькi ў тое, што школы тады толькi прымуцца ў нас сур'ёзна й грунтоўна, калi землеўладаньне ды землекарыстаньне наша арганiзуецца ў нас сур'ёзна й грунтоўна, i што хутчэй не ад школы атрымаецца добрае земляробства, а наадварот, ад добрага толькi земляробства... атрымаецца добрая школа, але нiяк не раней. Паралельна з гэтым прыкладам i ўсё: i парадкi, i законы, i маральнасьць, i нават сам розум нацыяў, i ўсё, нарэшце, усялякае слушнае йснаваньне нацыянальнага арганiзму арганiзуецца толькi тады, калi ў краiне ўсталюецца трывалае землеўладаньне. Тое самае можна сказаць i пра характар землеўладаньня: будзе характар арыстакратычны, будзе дэмакратычны, але якi характар землеўладаньня, такi i ўвесь характар нацыi.
Цiкава, якi характар у сучасных беларусаў -- зь iхнымi спусьцелымi вёскамi, заняпалымі калгасамi, сьвiнакомплексамi, мэлiярацыяй, радыяцыяй?.. I калi б Дастаеўскi ўсьвядомiў сябе беларусам, цi ж мог бы ён гэтак жа ўзьнёсла сказаць: я беларус, як казаў ён: я рускi. Мусiць, ня змог бы. Таму б i не ўсьвядомiў...
Але скончу я яшчэ адным тлумачэньнем Дастаеўскага. Ён пiша як беларус (хай сабе проста як нярускi, хай сабе нават толькi на ўзроўнi згаданае генэтычнае нестабiльнасьцi) пра Расею й рускасьць -- увогуле. Айчына й патрыятызм iснуюць для яго ў адцягнена-адзiнкавым варыянце. Значыцца, ягоныя развагi пра айчыну й патрыятызм я магу разглядаць як развагi пра Беларусь i беларускi патрыятызм (у гэтым выпадку хутчэй -- нацыяналiзм). I калi гэта пазытыўныя развагi, пазбаўленыя дэструктыўнае мiстыкi, -- тады й мы ў нашых пошуках i блуканьнях можам разглядаць досьвед Дастаеўскага як свой. А гэты досьвед важнейшы, чым тое нават, што Фёдар Дастаеўскi з паходжаньня беларус.