Лабух
Раманчык
Някляеў Уладзімір
22 Назаўтра, як фікус забралі...
Перабор
Назаўтра, як фікус забралі, пазваніла Стэфа: „Ты нашто пісталет яму даў, душа твая ў блядзях!..” — і Зіначка над Стэфай завішчала ў трубку тым голасам, які ўжо нямы: „Ён забіўся! Забіўся!! Застрэліўся!!! І ляльку застрэліў!.. Ляльку! Ляльку! Ляльку!.."
Стэфа вылаялася крабічавай лаянкай — як некалі ў маладосці, калі была спадарожніцай жыцця...
Алік прыйшоў да іх сярод ночы, выцягнуў Зіначку на вуліцу, з ёй гаварыў, пасля паехаў, зноў з’явіўся ўраніцы, яны на работу абедзьве збіраліся, папрасіўся ў іх застацца, Стэфа і Зіначка вярнуліся разам, Стэфа за Зіначкай у бальніцу заскочыла, як прадчувала нешта — а ён мёртвы ў пакойчыку Зіначкі ў абдымку з прастрэленай лялькай. Страляўся ў сэрца, ляльку прастрэліў таксама ў грудзі злева.
Тры дні таму, з турмы дахаты дабраўшыся, дзе Алік чакаў мяне, каб ключы аддаць, я спытаў адразу, дзе ён пісталет схаваў, а ён упёрся на тым, што пасля пакажа, бо, пакуль у мяне з Лі-Лі такое, нельга мне з пісталетам, ён за мяне асцерагаецца. Я сам па ўсёй хаце шукаў — не знайшоў, і Алік сказаў, што не ў хаце.
І я пайшоў і стаў пад душ...
Экспертыза паказала, што пісталет той самы, з якога Ігара Львовіча забілі. Следчы Патапейка, дапрасіўшы Стэфу і Зіначку, выклікаў мяне і спытаў, пачак запалак на краі стала падкідваючы, стараючыся, каб той вертыкальна стаў:
— Што рабіць будзем, Раман Канстанцінавіч?..
Мне ўсё адно было, што ён будзе рабіць, і тады Іван Ягоравіч сам выявіў спагадлівасць — можа, і не за грошы...
— Мы ж прасілі вас знайсці і здаць. А цяпер хто заступіцца?.. Наадварот. І паглядзіце, пакажу вам па дружбе старой, якія дзяўчынка перапалоханыя паказанні дала...
Зіначка паказвала, што ў ноч перад самазабойствам Аліка яна сказала яму пра нашу блізкасць на мансардзе. Унізе пратакола допыту:"З маіх слоў запісана правільна”.
Я не стаў аспрэчваць: няхай так, калі так Зіначка хоча. І таксама падпісаў пратакол... Падумаў толькі, як яно выглядае ўсё... бездапаможна-прыніжана, нібы на аперацыйным стале, калі з вышынь, дзе лятае, амаль няўлоўнае, спускаецца ў міліцэйскія пратаколы.
— Мы праверылі яе, хоць гэта, між намі, незаконна, — забраў пратакол Патапейка. — Яна паўналетняя і не паказвае, што вы яе змусілі, але заключэнне геніколага... вось яно, дзіўнае, плява без надрываў, дык як тады?.. Збэсцілі? Анальна-аральна?.. А калі не было нічога, дык хто ж вінаваты, што вы фантазёр такі?..
Слухаць яго немагчыма было...Толькі ў морду, у храпу... І я не стрываў — каб хоць неяк, хоць каму-небудзь з іх, хоць некаму.
— Цяпер ты ў мяне сядзеш, — сплюнуў у сметніцу Патапейка...
Гэта было на другі дзень, як Аліка не стала, ураніцы, а бліжэй да абеда мяне знайшоў брат-міліцыянт і перадаў ад Пятра Зіноўевіча, сябра Івана Ягоравіча, прапанову сустрэцца...
— Я не сказала ні слова, але вы забойца, Раман! — кінула ў твар Лідзія Паўлаўна, вярнуўшыся пасля мяне з допыту ў Патапейкі, які і ёй па старой дружбе пратаколы паказаў. — Якога хлопчыка не стала! Які хлопчык быў!.. — Раз’ятраная, Лідзія Паўлаўна ўспрацівілася нават, каб я з морга судмедэкспертызы цела забіраў, але каму яшчэ? Быў бацька, які недзе па свеце бадзяўся, ну дык дзе яго знойдзеш?.. Я нават вёскі, дзе Алік жыў, не ведаў.
Стэфа сказала, што Зіначка ведае. Нядаўна ездзіла з Алікам, ён упрасіў, каб вёску паглядзела...
Мы з Росцікам, калі багатымі былі, мікрааўтобас для студыі купілі: на хуткія заробкі з лабухамі адскокваць. Зіначка найдалей ад мяне — у самы канец, на апошняе сядзенне села. Не хацела ехаць, Стэфа прыкрыкнула: „Едзь! Тут смерць, а не твае фантазіі! Як без бацькі хаваць, калі бацька ёсць?.."
Да Наваградка, вёска Аліка за Наваградкам была, Зіначка маўчала. Далей трэба было дарогу паказваць — яна перасела. А сядзець побач і маўчаць — не проста.
— Я расказала яму так, як вы мне расказалі, як магло б у нас быць... Каб адчапіўся, мне з вамі не замінаў, па начах не бегаў — ён жа дзіця... А ён зразумеў так, нібы сапраўды было... Ён з-за нічога застрэліўся.
Мне ўпершыню падумалася, што Зіначка амаль такая ж па ўзросце, як і Лі-Лі...
— Тут направа, — паказала яна, — і вунь той дом... Там чужыя людзі жывуць, злуюцца, бо грошы аддалі, а паперы на дом няспраўныя. Шукаюць бацьку Аліка, дык, можа быць, знайшлі...
Зіначка ўсё наперад, на дарогу прагаворвала, а калі спыніліся, да мяне павярнулася:
— А чаму ён у ляльку стрэліў?..
Я заглушыў матор.
— Сама ты як думаеш?
— Не ведаю... Следчы сказаў, што хвароба ёсць такая, псіхічная...
Калі паперы на дом і былі няспраўныя, дык сам дом на высокім, з валуноў, падмурку, з вокнамі ў рост чалавека, з востранахіленым, дзе-нідзе залатаным, але чарапічным дахам — яшчэ які спраўны.
На дзвярах вісеў замок.
— І што яшчэ табе следчы казаў?
— Каб вам не казала нічога... Няма гаспадароў, тады былі...
Метраў за сорак ад дома, падобная на яго падмуркам і вокнамі, стаяла ў атачэнні высозных дубоў двухпавярховая будыніна, з дзвюма калонамі на ўваходзе, паміж якіх сядзеў на прыступках мужык з мыліцамі. Ён крыкнуў сіпла, як прастуджаны:
— У Менск яны падаліся! Сына Альгердава хаваць! З міліцыі сёння зранку сказалі, што сын Альгердаў застрэліўся! Самога яго няма, яны і падаліся...
Мы падышлі, я сеў да мужыка на прыступкі, падаў руку... Ён, падаючы сваю, выцер далонь аб крысо пінжака — такога, якім нічога ўжо нельга было выцерці:
— Казімір.
Рука ягоная, натрэніраваная мыліцамі, сціснула маю, як клешня.
— Якога сына? Аліка?..
— Альгерд ён, а не Алік. Як і бацька. Алік, каб прасцей, а па крыві — Альгерд.
Ён так і сказаў: па крыві. Але болей мяне здзівіла, што Алік — Альгерд. Бо па гучанні, на слых — гэта не розныя імёны, а розныя людзі.
Зіначка таксама здзівілася:"Паехалі?.. Яны ж чужыя...” — і Казімір сказаў: „У смерці чужых няма”. Потым спытаў:
— А вы хто?..
— Мы якраз па бацьку ягонага... Ён не аб’яўляўся?
— Наўрад ці аб’явіцца. Справядлівасць у Гародню здабываць паехаў. Прадаў дом, сабраў усе грошы — і па справядлівасць. Па нашым часе... Жывым дзе-небудзь і закапалі, грошы вырваўшы. — Казімір уздыхнуў. — Скончыўся род.
Можна было ехаць, але мне хацелася пагаварыць з ім, мне хацелася з кім-небудзь па-чалавечы пагаварыць.
— Па якую справядлівасць? Ён жа піў...
— Ды мазгі не адпіваў!.. Альгердавічы мазгі ніколі не адпівалі. Яго ў Наваградку судзілі ні за што, нібы на заводзе газавым пліты газавыя краў. Прысудзілі ўмоўна, можна сказаць — адпусцілі. Дык ідзі, калі адпусцілі, а ён не: а імя?.. Гонар?.. З раённага ў абласны суд на перагляд справы падаў — ды яшчэ патрабуючы, каб сапраўдных злодзеяў судзілі, якія краіну раскрадаюць... Як ты думаеш, каго?
Я выгляд зрабіў: скуль мне ведаць? — і Казімір кіўнуў:
— Во-во... І ўсе так... А ён хату прадаў, каб гонар адкупіць, гонар дорага каштуе.
Пра гонар бацькі Аліка Казімір з гонарам сказаў. Як пра свой...
У машыне гарэлка была, яна валюта ў дарозе, я на ўсялякі выпадак прыхапіў — схадзіў і прынёс пляшку.
Казімір пакруціў галавой: „Народ спойваеш...” — але пляшку адкаркаваў і дастаў з кішэні пінжака пластмасавую шклянку: „За памін апошняга нашчадка Альгердавічаў... Здавён завядзёнка ў іх такая: ледзь што, да трох не лічы — ці біцца, ці страляцца. Шляхта..."
Я круціў у галаве свае размовы з Крабічам і смутна ўспамінаў, што Альгердавічы — ці не з князёў...
— Во гэта маёнтак іх. Пасля тут то клуб, то бальніца, то сельсавет, цяпер нічога. Стаіць пусты, грызуць мышы з пацукамі. А той дом, што прададзены, быў для эканома. Саветы прыйшлі і, канечне, пад корань. Яны не пабеглі ад саветаў — Бог іх ведае, чаму... Адзін з іх толькі і ўцалеў, немаўля не расстралялі. А ссылаць яго не было з кім. Гэта дзед іхні, памёр. У дзетдоме, у школе, ва ўсім савецкім жыў, а памёр Альгердавічам, га?..
Казімір сам гэтаму здзівіўся.
— Кроў... Я дзіцёнкам быў, а іх помню. Яны адны і былі тут — людзі. Астатнія ўсе — быдла. І я з таго ж статку...
Тое, як ён самазневажаецца, непрыемна было чуць... Тым больш па словах пра гонар. Хоць ён абыякава, без злосці казаў...
Маёнтак на ўзвышшы стаяў, дом для эканома трохі ніжэй — і далей вёска: са зграбнымі хатамі, упарадкаванымі сядзібамі... Гаспадарлівая, як і ўсе заходнебеларускія, вёска, толькі з гаркаватым, як дым над неўзаранымі пагоркавымі палямі, пахам запусцення.
— Ну чаму ж быдла?..
— Быдла — яно па адной прычыне быдла, — пасунуўся да мяне і пранізліва ў вочы паглядзеў Казімір. — Таму што яно быдла. Таму і ходзім пад пастухом, якога Альгердавічы і да ялавай каровы не падпусцілі б... І быдлеем, быдлеем...
Я злавіў сябе на тым, што ці не ведаю, ці забыўся, якая яна — ялавая карова?.. Ці на нешта хворая, ці з выгляду нейкая ялавая?..
Казімір падняўся на мыліцы, стаў да калоны і палез у порткі. Доўга стаяў, нічога ў яго не выходзіла...
— Халера на яе: і трываць не магу, і не.... Ты, дзяўчо, не саромейся, не гэтага трэба саромецца. Так во ўсе мы зараз: і трываць не можам, і... фу...
Зіначка адвярнулася.
— Злы які... Чаму ўсе такія злыя?..
Казімір пачуў.
— З чаго добрым быць?.. Добра, няхай тады саветы прыйшлі, бальшавікі ды яшчэ расейцы — чаго ім нас шкадаваць? А зараз хто прыйшоў?.. Якія ні ёсць, хай злодзеі, але свае. Што ж яны сваіх не шкадуюць, прадыхнуць не даюць?.. Самімі сабой не даюць пачуцца?..
Зашпіліўшы порткі, ён сеў, глынуў... Я спытаў:
— Чаму?
— Бо басата. Басаце над басатой толькі ўладу дай... І Бога няма.
— Бог ёсць, — хуценька сказала Зіначка і перахрысцілася, чаго раней за ёй я не заўважаў.
— Але не наш і не ў нас. Наш нас пакінуў...
— Бог адзін.
— Ці мы яго пакінулі... — не зважаў на набожнасць Зіначкіну Казімір. — Я во па крыві беларус, а каб прасцей — паляк. Бо з беларусам не разбярэшся, а ці да царквы, ці да касцёлу трэба хадзіць... Ха! — пляснуў ён па каленях. — Усё жыццё толькі і малюся, каб з мыліцаў злезці, а хрэна! Два месяцы таму ў Кракаве быў, там зводная сястра ў мяне... Папеж іхні з Ватыкану якраз прыехаў. Мільён народу слухаць яго сабраўся, больш за мільён! Ён гаворыць ледзь чутна, а мільён народу пацеркі за ім слоўца і слоўца паўтарае! Адным дыхам!.. Больш за мільён!.. Вось што значыць, калі Бог ёсць.
Ён глынуў яшчэ і раптам спытаў, кіўнуўшы на Зіначку: „Хлапчук з-за яе застрэліўся?..” — і Зіначка, схаваўшы ў рукі твар, закрычала, я не чакаў: „Не з-за мяне! З-за дурасці! З-за нічога!.."
Казімір закаркаваў бутэльку: „Шкада... Тут у нас і пра бацьку ягонага кажуць, што дурань. Што дом — гэта дом, а гонар — нічога. Хай бы, маўляў, пліты краў, мы б у яго куплялі..."
Супакоілася Зіначка, калі выехалі з вёскі.
— Лезуць усе... Следчы сказаў, што вас пасадзяць?..
— Могуць.
— На колькі.
— На колькі захочуць...
Зіначка спытала ўперад, на дарогу:
— Можна я вас буду чакаць?..
На выездзе з Наваградка — бацька Лі-Лі, я ўспомніў, з Наваградка, адсюль у Мінск паехаў на кітайскага філософа вучыцца — тоўпіліся ўзбоч дарогі людзі, галасавалі. Я прытармазіў, адчыніў дверцу: хто ўлез — той улез. Можа, хто-небудзь з філосафаў...
Я пазіраў на іх у люстэрка. Дванаццаць чалавек. Сямёра жанок і пяцёра мужыкоў. Старэйшыя, маладзейшыя... Не сказаць, што прыгожыя, прыгожых твараў наогул мала, гэта сусветны дэфіцыт, але і не страшныя. Звычайныя... Сустракаюцца са мной позіркамі — і адразу адварочваюцца, робячы выгляд, нібы нешта іх надта ўжо зацікавіла на дарозе. Чаму мы, сустракаючыся позіркамі, імгненна адзін ад аднаго адварочваемся?
Не давяраем адзін аднаму, хаваемся... Але ж яны мне даверыліся. Селі ў машыну. Зразумела, што ім ехаць трэба, але і даверыліся... Бо раптам я вунь з таго маста — мне жонка здрадзіла.
Алік змог бы з маста? Ці з бомбай, як Фелікс прысніўся... Каб не аднаму, а разам з усімі?
Алік ляльку прастрэліў.
Хоць што я — які Алік? Альгерд. Шляхта, блакітная кроў, калі нават не з князёў...
"Следчы казаў, што хваробы ёсць такая, псіхічная..."
Мне ўжо так не захварэць.
І ў машыне, падобна, не хворыя. Псіхічна здаровы народ.
Так, народ — хто ж яшчэ?.. І не хрэн позіркі адводзіць — ведаю я, пра што вы думаеце. І ўсю дарогу думаць будзеце, пакуль не вылезіце: колькі заплаціць? Столькі — замала, гэтулькі — зашмат. І калі я вазьму грошы, колькі дасцё, не сказаўшы нічога, тут жа падумаеце: эх, замнога... Можна было б і меней, ці за так праскочыць, ён прыпылены нейкі. А ўзбоч дарогі галасуючы, гатовыя былі нашмат болей, куды больш заплаціць, абы падабраў, падвёз...
Дык хто і што вам вінен? Прэзідэнт?.. Вы галасавалі — ён падабраў. І плаціце.
І не даверыліся вы мне, ні пры чым тут давер. Проста тупая ўпэўненасць, што я такі ж, як вы. Не дурань, каб з маста кідацца.
Трохі скінуўшы хуткасць, я прыабярнуўся ў салон:
— Плаціць не трэба.
Зусім іншыя твары, зусім іншыя... І жэсты інакшыя, жэсты... Вунь як кабеціна адкінулася, а то сядзела — каб меней месца займаць.
Халяўшчыкі. Новая ўлада з гэтых людзей халяўшчыкаў зрабіла. Вось у чым праблема, а не ў мове з культурай, як Крабіч распінаецца.
— Прэмія вам. Я ў вашым Наваградку на заводзе газавых пліт столькі хапнуў!.. На гэты аўтобус і яшчэ на адзін.
І што гэта на тварах, на адкрытых тварах простых нашых людзей?.. А вось што на іх, падвыцягнутых: калі хапнуў, дык што за прэмія такая — падвезці? Яно ж нічога, пуста, мог бы і падзяліцца: наш завод, а не твой. І ніхто не абураецца, не пытаецца: калі хапнуў, дык, можа, табе на аўтобусе ў турму?..
Мне ў турму якраз — і Зіначка чакаць будзе.
— А як вам улада цяперашняя?
Ого, як напружыліся!.. У вокны зноў паўзіраліся, а што там за вокнамі? Лес, каб схавацца...
— Па-мойму, дык гаўняная...
Маўчаць... Маўчаць у лес...
Калі яны вылазілі каля метро на Пушкінскай, — дзе Лі-Лі непадалёку жыла, адкуль і да могілкаў Кальварыйскіх недалёка, дзе жыве Аміля, — адзін мужык грошы кінуў: „На, падавіся!..” — а другі сказаў: „Адцягнуўся ты на нас..."
"Філосафы...” — падумаў я і павёз дахаты — цераз Грушаўку — Зіначку, а яна, даехаўшы, спытала:” Можна я на пахаванне не пайду? Мне ўбачыць яго страшна..."
"Якая ж ты медсястра?..” — пачаў я, і Зіначка дзверцай ляснула: „Пра гэта вы пыталіся!.."
І сапраўды пытаўся... Трэба было б з Зіначкай пагаварыць, як з Лі-Лі, сказаць, як яно ўсё ёсць, ды Зіначка не Лі-Лі — і Стэфа выскачыла з пад’езда: „Стой!.. Аліка забралі, Лідзія Паўлаўна пазваніла, каб дапамаглі прыбрацца..."
Аліка, пакуль я ездзіў, забралі Росцік з Крабічам, Росцік яшчэ пару лабухаў прыхапіў — труна ў пакоі Ігара Львовіча стаяла. Крабіч, якому Лідзія Паўлаўна, канечне ж, сказала ўсё, пра што ў Патапейкі дазналася, адразу падышоў да мяне:
— Гэта праўда было?
— Не.
Ён кіўнуў і адышоў. Паверыў — мы іншым разам верым адзін аднаму... Хоць, калі казаць пра нешта большае, чым праўда, дык якраз было.
Я не люблю праўду, яна не для нармальных людзей. Ніколі не любіў, думаючы, канечне, так, як выхоўвалі па-піянерску: піянер — сама праўда.
Думаць і любіць — гэта рознае.
Неяк дослед псіхалагічны — у фільме нейкім навуковым, Каміла паглядзець прынесла: „Кіно пра цябе...” — мяне ўразіў. Розным дзецям клалі цацку за спінай: „Твая будзе, калі ўгадаеш, якая”. Потым рабілі выгляд, нібы адыйсціся трэба, і папярэджвалі: „Не падглядвай, бо вернемся і забярэм”. Адышоўшы, назіралі і, вяртаючыся, пыталіся: „Падглядваў?..” Не падглядвалі, альбо, падгледзеўшы, праўду казалі толькі дурнаватыя дзеці. Астатнія ўсе як адзін падглядвалі і манілі, што не.
Няма дурных — праўду казаць.
А кіно — гэткае ж пра мяне, як і пра ўсіх... Як мы нараджаемся, жывем і паміраем. І калі з тым, як нараджаемся і чаму паміраем, можна яшчэ разабрацца, дык з тым, як і нашто жывем...
— Лабухі на пахаванні сыграць гатовыя, — даклаўся Росцік. — Як ты?..
— Я таксама.
Ён не зразумеў.
— Што таксама?
— Сыграць гатовы. Прывязеш заўтра дудку?
У Росціка труба ёсць. Класная труба, ён расказвае ўсім, як яе ў Майзла Дэвіса ў карты выйграў. І, каб паверылі, расказвае яшчэ, як Майзл Дэвіс анекдот яму расказваў. Пра лабуха амерыканскага, які ў бальніцы ляжыць, і лабухі амерыканскія праведаць яго прыходзяць. А доктар кажа: „Хутчэй, яму пяць мінут засталося”. Тыя ў палату: „Джон, ты хацеў бы з Джымі Хендрыкам злабаць?..” Лабух, ледзь дыхаючы: „Усё жыццё марыў...” — „Тады бывай, у цябе пяць мінут на зборы, Джымі не любіць, калі спазняюцца”.
— Дык ты ж тут неяк... — азірнуўся Росцік.
— Нармальна. Хто я яму? А так — усе на месцах.
Росцік сказаў:
— Што ж...
Увайшоўшы ў пакой Ігара Львовіча, я адчуў, што мне на Аліка глянуць таксама страшнавата. Можа, не так, як Зіначцы, і не на Аліка... яго я з морга забраў бы, каб не бзік Лідзіі Паўлаўны, якая чорная сядзела каля труны... страшнавата глянуць на Альгерда. Але адпрасіцца з пахавання мне не было ў каго.
Я не пазнаў яго. Не тое, што не пазнаў, гэта быў, канечне, Алік, каму яшчэ быць, але і не Алік, не хлапчук — смерць зрабіла з хлапчука дарослага мужчыну. Я ўбачыў, як яна стаяла над ім, чыста-белая, непрыхавана шчаслівая, што прыняла дастойнага, і ўсё хацела паправіць валасы, у Аліка пасма выбілася з-за вуха, але не магла паправіць, каб не заўважылі — і тады Лідзія Паўлаўна паднялася і паправіла. Алік і перад смерцю ў белым, і перад Лідзіяй Паўлаўнай у чорным, перад усімі быў спакойны, перакананы ў праваце таго, што звяршыў.
Я не быў гэтак перакананы, як ён, і спытаў: „Што ж вы, Альгерд Альгердавіч?.."
Ён ледзь заўважна ўсміхнуўся, зразумеўшы, што я быў у яго дома.
"Як там?"
"Нармальна. Казіміра бачыў”.
"Бацька так і не вярнуўся?"
"Не. — Мне захацелася нечым зачапіць яго, каб ён не быў такі спакойны і перакананы ў праваце. — Ты нашто сказаў, што бацька проста п’яніца?"
"Я не так казаў. Вы так зразумелі, каб прасцей. А тлумачыць — каму слухаць хочацца?"
"Я б паслухаў..."
"І што? Кінуліся б дапамагаць?.. Вы і так мне дапамаглі — у Лідзіі Паўлаўны пасялілі. Яна вунь, бачыце, як маці..."
"Дык пашкадаваў бы”.
У Аліку нешта торгнулася, трохі сказілася правата — і Смерць сказала, не прамарудзіўшы:
"Тут няма каго шкадаваць”.
Алік зноў стаў спакойны, ён давяраў Смерці.
"Чаму Зіначкі няма?"
"Баіцца”.
Ён другі раз усміхнуўся — якая летуценная ў яго ўсмешка:
"Я б таксама баяўся. Дзіця..."
"Ёй столькі ж, колькі Лі-Лі”.
На твары Аліка адбілася спакойнае здзіўленне.
"Сапраўды... Я пра гэта не думаў... Тым больш..."
"Што тым больш?"
"Тым больш дзіця. Вы ёй скажыце, што і заўтра можа не прыходзіць. Мёртвым гэта без патрэбы, а жывым цяжка”.
"Я ёй скажу. І папрасіць хачу..."
"Вы ў мяне?.. Што?"
"Можна я на могілках казаць не буду, а на трубе табе сыграю?"
Алік чакаў, што скажа на гэта Смерць. Спытаўся ў яе: „Хіба пра такое просяць?..” — Тая пацепнулася, і тады Алік згадзіўся: „Як сабе хочаце, сыграйце... А то Зіначка пра вас: ён музыкант, ён музыкант, а я і не чуў ні разу”.
"Зіначка перад табой не вінаватая. Толькі я”.
"Я ведаю. Цяпер я пра ўсё ведаю... Ніхто не вінаваты, толькі кожны сам. І калі..."
"Досыць! — раўніва перапыніла Смерць — і я перастаў чуць Аліка. — Паспееце нагаварыцца, гэтага не так доўга чакаць, як здаецца”.
"А там я буду з ім?..” — спытаўся я ў Смерці, і яна сказала нервова, бо ў Аліка зноў пасма з-за вуха выбілася, валасы жылі сваім асобным жыццём, з якім Смерць не спраўлялася: „Па мне дык не, але там не мая парафія”.
Я, не паварочваючыся, спінай выходзячы ў прыхожую, ледзьве не грымнуўся, зачапіўшыся за парожак, і схапіўся за вешалку, учапіўся за футра Лідзіі Паўлаўны. Зноў павесіць ніяк не мог... Дапамагла незнаёмая маладая жанчына — павесіла:
— Гэта вы да нас ездзілі?..
Прыадчыніліся ўваходныя дзверы, я падумаў — бо футра сарвалася — што за імі, можа быць, Лі-Лі, але ўвайшла Зоя. Бледная, у чорнай сукенцы з чырвонымі ружамі — ёй пасавала... Кіўнула мне, глянуўшы на жанчыну, і, рассыпаючы ружы, кінулася плакаць да Лідзіі Паўлаўны, якая загаласіла: „Які хлопчык!.. Які хлопчык..."
— Нам пагаварыць трэба — няма з кім, — стаяла ўсё перада мной жанчына. — Можна з вамі?.. Я Галіна...
На кухні сядзеў яе мужык, Сакрат, яны ў бацькі Аліка дом купілі.
— Мы не супраць былі, хай бы з намі жыў... А ён да смерці цягнуўся...
— Пра што пагаварыць?..
Я ўпэўнены быў, што пра паперы на дом.
— Пра гэта, пра што яшчэ... Яго дома пахаваць трэба, ён там ляжаць хоча, мы так думаем. Каля продкаў — што яму тут сіроціцца?..
Я глянуў уважлівей: яна статная, прывабная, ён таксама не сякерай вычасаны... Маладыя, моцная мужык і баба. Відаць, што гаспадары, таму да ўсяго і да смерці — па-гаспадарску.
Чаму, апроч іх, ніхто не падумаў, дзе Алік ляжаць хоча? Ні я, ні Лідзія Паўлаўна — ніхто? І я размаўляў з ім — і не спытаўся...
— Мы не падумалі... — сеў я на зэдаль, на якім Ігар Львовіч сядзеў, галаву на сякеры качаючы, і Галіна сказала:
— Бо вы чужыя.
Я ледзь не адказаў: „У смерці няма чужых...” — але пра гэта яны, пэўна, ведалі, таму спытаў:
— А вы?
— Мы праз магілы свае. Нашы продкі ўсе там разам.
— Праз магілы ўсе свае... Якая розніца, дзе ляжаць?
— Гэткая ж, — Сакрат сказаў, — як і розніца, дзе жыць. Мы во думалі былі: дом купляць, ці ў замежжа з’ехаць, бо беларусам быць — бяда. Але што зробіш?.. Гонар не дазваляе кімсьці іншым стаць.
Пажыць там у іх на Наваградчыне, з імі і Казімірам — ці што?.. Паглядзець: не толькі ж яны трое не ўлезлі ў мікрааўтобус?..
Я сказаў ім, каб ехалі і чакалі заўтра Аліка дома... І зманіў, не любячы праўды, Лідзіі Паўлаўне, што знайшоўся бацька, які сам пры смерці і просіць прывезці сына.
Тое, як успрыняла гэта Лідзія Паўлаўна, змусіла мяне яшчэ раз з яе здзівіцца.
— Што ж, я з Ігарам лягу.
Зоя занепакоілася: „Каб Лі-Лі не спазнілася... Яна самалётам заўтра збіралася, трэба пазваніць, каб на цягнік сёння села”.
Ува мне быццам бомба маленькая выбухнула... Ну, канечне, на ранішнім цягніку...
Сакрат з Галінай былі на машыне, я іх праводзіў. „Мы ўсё падрыхтуем: магілу, памінкі... Дзякуй”.
Набралі сабе клопату — і дзякуй. Што я ведаю, лабух, пра гэтых людзей на гэтай зямлі?..
Крабіч кажа, недзе ён вычытаў, не ў „Трох мушкецёрах” і нават не ў кітайскай філасофіі: „Айчына — лёс і магілы”. Хоць мог і сам прыдумаць, ці перайначыць, за ім водзіцца такое: прыдумае і кажа, што вычытаў, бо здаецца, што вычытанае разумней...
Лі-Лі не спазнілася.
Я ў двор глядзеў, падвартоўваючы яе з маскоўскага ранішняга цягніка... Лі-Лі махнула мне ў акно — і ўбегла ў пад’езд Лідзіі Паўлаўны. Яна з кветкамі, дык, можа, таму...
Смешна: як хлапчук.
Пара ехаць...
— Як ты?.. — выйшла Лі-Лі з пакою Ігара Львовіча ў прыхожую, пацалавала ў скронь. Як толькі што ў лоб Аліка пацалавала.
— Які хлопчык...
Я не сам, нехта за мяне ўва мне спытаўся, я і ненавідзеў яго за слабасць, і зрабіць з ім нічога не мог:
— Ты са мной, Лі-Лі?
Яна зазірнула мне ў вочы... шкадуючы, і так яшчэ, як заклінала, каб зразумеў я тое, што зараз яна скажа:
— Фелікс жыць без мяне не будзе.
Лабухі труну паднялі, я кінуў таропка: „Потым пагаворым...” — і Лі-Лі адступіла ад мяне да Лідзіі Паўлаўны: „Я ўвечары самалётам..."
Пагаварыць потым не выйшла... Я адно спытацца паспеў — у двары, калі ў машыны сядалі: „Ты чаму ў Маскву з ім паехала?..” — і Лі-Лі, нібы просячы, каб не пачынаў я, не чапляўся за гэта, калі ўсё вырашана, адказала хутка, ціха і ўніз: „Бо ў Амерыку не хацела”.
Я так і падумаў, западазраваў, калі раптам карцінка такая, як паштоўка калядная, намалявалася, на якой Фелікс — анёл. На зямлі не бывае анёлаў... Хоць што мне з таго, што Лі-Лі ціха і ўніз гэта пацвердзіла? Гэта ўжо Фелікса праблема, для мяне якая розніца — дзе з ім Лі-Лі?..
Ды Фелікс ні ў чым і не зманіў. Проста не сказаў усёй праўды. Якой я не любіў, і якую — таксама не ўсю — зараз хутка сказала Лі-Лі.
Так заўсёды будзе: не ўсю, не ўсё... Бо, калі б было ўсё, дык даўно б усё скончылася.
На Наваградак ехалі асобна: Лі-Лі і Лідзія Паўлаўна, Зоя, Стэфа і Зіначка, якую Стэфа змусіла паехаць — у катафалку з Алікам, а я з Крабічам, Росцікам і чатырма лабухамі — у мікрааўтобусе.
Трубу Росцік прынёс.
Калі даехалі, каля дома з востранахіленым чарапічным дахам тоўпіўся люд — незвычайна для хаўтур узбуджаны. Сакрат сустрэў, заклапочаны: „Тут нечаканка такая...” — і правёў у дом, дзе ў гасцёўні два сталы пад белымі абрусамі стаялі, і на адным, накрытая вечкам, труна. Я ўцяміць не мог: мы з труной — і ў доме труна... перакладваць, ці як?.. што за звычаі такія?.. але ўбачыў партрэт з чорнай стужкай: пажылы чалавек, на Аліка падобны вачыма, тварам... і мяне працяла: бацька!
Ён памёр, бо я накаркаў!.. І як дзіўна, што вечка на труне — у нас толькі на могілках накрываюць...
Казімір, які ў куце пры высокай кафлянцы сядзеў, я і не заўважыў яго адразу, стаў на мыліцы: „Давай выйдзем..."
"Як гэта, Казімір?.."
"Вы ад’ехалі — зноў той міліцыянт, які пра Аліка ўраніцы сказаў, на газіку. І кажа, каб я знайшоў, калі гаспадароў няма, каго-небудзь па Альгерда з’едзіць. Я адказваю, што так зразумеў — яго не павязуць, у Менску хаваць будуць, туды Сакрат з Гэляй і паехалі, а ён: ды па старога!.. Таго ў кар’еры пад Гародняй знайшлі, тыдні паўтары як забітага. А перад тым ён у пастарунку ў іх сядзеў, адкуль нібыта збег... Самі забілі і закапалі, а потым самі знайшлі, каб на іх не вісела — я табе кажу. І міліцыянт гэтак думае, ён іхнія норавы ведае і ён з нашых, толькі баіцца..."
Апошняе Казімір прамовіў так, нібы я, гарадскі, сталічны, магу не баяцца і здолею нешта зрабіць, знайсці нейкую ўправу...
У руху хаўтур штосьці не складвалася, не стыкавалася, Крабіч з Росцікам і Сакратам разбіраліся на падворку з папом, на нешта яго, прыціснуўшы да дрывотні, уломвалі, у іх не выходзіла — і Крабіч паклікаў мяне:
— Я пабажыўся, што ўсё плёткі, хлопчык не самагубца — ты пабожышся?
Сакрат перамінаўся вінавата: гэта сапраўды ягоны клопат, калі ўзяўся за хаўтуры... Ды, канечне, не ў галаве было, як і ў мяне нават не прамільгнула — у каго ў галаве такое, хоць бы і ў Сакрата?.. Гадоў трыццаць таму ведаў я падлетка, якога поп на могілках пахаваць не даў. І хоць там было зусім іншае, але ў граху яно, выходзіць, тое самае — ва ўсякім разе для папоў?..
Ах ты, Зіначка, каза...
Адзіны Бог паміраць пачаў, калі з пячоры выйшаў... А ў храмах Ягоных не Ён, а папы з ксяндзамі жывуць.
— Не самагубца. І калі ты пабажыўся, дык чаго ўсім...
— Няхай... — нібыта здаўся поп. — Я мог і не ведаць. Але астатняе ўсё — не.
Крабіч спытаў нахабна, не адышоўшы са мной, не адвярнуўшыся нават:
— У цябе грошы ёсць?
Поп насупіўся.
— Пры чым грошы? Адзін праваслаўны, другі каталік — і разам? Ні за якія грошы.
Госпадзі, нашто мы сюды прыехалі?..
Аказалася, праблема не ў самагубстве адно... Маці Аліка праваслаўнай была, выйшла за каталіка і не памяняла канфесію, Аліка таксама ў царкве хрысціла — і цяпер, калі адпяваць, дык сына ў царкву несці, а бацьку ў касцёл... Ды яшчэ, калі ксёндз згодзіцца, якога няма: учора — ніхто ж нічога не ведаў — некуды ўзяў ды падаўся. Паслалі па яго, але ці знойдуць...
Росцік сказаў: „Добра, што я жыд", — і Крабіч з ім, як мне здалося, упершыню згадзіўся.
Я адвёў папа:
— А калі дамовімся...і дома?..
— Дома хай абодва ляжаць, — глянуўшы па баках, безвыходна ўздыхнуў поп. — Скуль я ведаю, хто і што ў некага дома... Хоць сабе ў труне.
Сакрат на ўсё быў згодны:"Ужо хоць так, хоць як... Няхай над сынам адслужыць, дык нешта і бацьку перападзе, ды і бабы адпяюць... А ксяндза, можа, і да лепшага няма, а то б упёрся: а каго, а ці таго хаваем? У труну б яшчэ палез — такі заядлы”.
Іх жа яшчэ і на розныя могілкі несці! Сына і бацьку на розныя могілкі...
— Казаў жа табе, чаму я не беларус, — буркнуў Казімір, калі я спытаў, як жа яно выглядаць будзе? — Быў бы свой Бог са сваёй царквой, дык і выглядала б усё па-боску і па-людску.
Учора, калі ён пра свайго Бога казаў, я не надта яго зразумеў, цяпер уцяміў...
Ва ўсіх нечаканых хаўтурных мітрэнгах чамусьці ўсім хацелася браць удзел, ніхто не заставаўся ўбаку, нават Лідзія Паўлаўна тэалагічны дыспут завяла з папом, які адказваў, гледзячы на яе сумна і стомлена, адно і тое ж: „Не намі прыдумана...” — і толькі Лі-Лі ні на што і ні на каго не зважала — сядзела каля труны. Прыехала да Аліка і з ім была.
Нарэшце поп сваё адслужыў, бабы адпяялі... з дому рушылі, сталі выносіць кветкі, вянкі... вечка... панеслі труны... з нейкай прычыны ці без яе — сына першым — бацьку за ім — але выйшлі з падворка на вуліцу і падраўняліся, панеслі труны побач — працэсія трымала пасярэдзіне — тутэйшыя і прыезджыя, выпадковыя, зусім выпадковыя.. ці не?.. — Лі-Лі і Лідзія Паўлаўна, Стэфа і Зіначка, Росцік і Крабіч — чужыя?.. — Сакрат і Галіна, Гэля, Казімір на мыліцах — свае?.. — мы, лабухі, усіх прапусцілі і пайшлі ўпяцёх у самым канцы — з музыкай, з пахавальнам маршам...
Выглядала яно ўрэшце лепш, чым уяўлялася: гаспадарлівыя людзі загадзя пра смерць думаюць. Праваслаўныя і каталіцкія могілкі ляжалі на двух схілах аднаго пагорка, адны ў бок касцёла, другія ў бок царквы — раздзеленыя акуратна-невысокай агароджай, каля якой, на даўжыню магілы разгароджанай, і пахавалася маці. Побач з ёй, на каталіцкім баку, была выкапаная адна свежая магіла, і гэтаксама побач, на баку праваслаўным — другая.
"Хоць на два метры разгарадзілі...” — сказаў Казімір.
Поп, асвянчаючы магілу сына, пырснуў употай ад сябе самога і на магілу бацькі...
Бог адзін.
Паклалі вечка на труну Аліка, пачалі плакаць... На сельскіх могілках, дзякуй Богу, не кажуць развітальных прамоў. Толькі той жа Казімір прамовіў: „Хаваем вас, можа быць, адных з апошніх беларусаў, бывайце..."
Лі-Лі не плакала дагэтуль, я ва ўсякім разе не бачыў, а тут усхліпнула, калі поп сказаў, каб развітваліся, і, як толькі накрылі Аліка вечкам, павярнулася і пайшла. Уніз з магільнага пагорка, не азіраючыся, адна.
Я ўзяў трубу.
Дзень быў гожы, ясны, сонечны — і далёка відаць было: да небасхілу і нават далей. Але як бы неабсяжна ні кацілася з пагорка на пагорак і зноў на пагорак ва ўсе бакі далеч — вышыня над пагоркамі была большай: бясконцай. І я ўскінуў у яе пранізлівы гук чыстай трубы.
Я даўно не граў на трубе — і міжволі скасіўся на лабухаў: можа, лажа? — я б не хацеў сыграць для Аліка лажова, каб ён не падумаў, што ўсё яму Зіначка наманіла, і ніякі я не музыкант, але Чэсік, трубач і цёзка Чэсіка Пілевіча, з якім мы некалі ў адной рок-групе гралі і які з-за кахання павесіўся, вялікі палец узняў і кіўнуў: не лажа, — і тады я зліўся з трубой, сам-адзін з адным гукам, бо лабух ён і ёсць — толькі гук.
Я, ты ведаеш, Альгерд, лабух... хоць ёсць, як Муля кажа, нюансы... і ты, выбачай, ты для мяне Алік, бо нязвыкла — Альгерд, замінае гуку... Альгердам я бацьку твайго буду зваць і для яго граць буду таксама, бо я не поп, а лабух, мне няма чаго і каго дзяліць, і я рэдка, амаль ніколі не задумаўся над тым, што падзеленае, пра што апошнімі днямі думаю: айчына, зямля, людзі, мне не да таго было — ды й паўсюль жа ў свеце нейкія, падзеленыя, айчыны, землі, народы, да саміх сябе так прывязаныя, што не даюць самім сабе ўзляцець, сцягі розныя, транспаранты цягаючы, кожны сам сваё, а музыка — над усім, не падзеленая і не прывязаная... і я толькі адно і паспяваў, што лавіць яе, лятучую, і яшчэ кахаць... можа быць, грэшны, не так чыста, як чыстая труба пяе, але гэтак жа пранізліва, бо каханне і музыка — адно і тое, без кахання не чуваць музыкі, але пра яго пазней, ты пачуеш, тэма ягоная хутка ўзнікне, Лі-Лі недалёка адыйсці паспее...
а пакуль — пра пагорак, па якім яна ідзе, ледзьве зямлі кранаючыся, лёгка, хоць і са слязьмі, пра неба над пагоркам, над тымі дубамі, пад якімі сядзеў я ўчора з Казімірам, калі прыехаў сюды, каб дазнацца, ці не вярнуўся твой бацька, дык во і вярнуліся вы разам, адны з апошніх, можа быць, беларусаў — і, як баліць, чуеш?..
бо гэта пра тое, пра што раней мне не думалася: пра нашага, свайго беларускага Бога, якога — я так і не ўцяміў са слоў Казіміра — ці мы пакінулі, ці ён нас пакінуў, але, думаю, Бог не можа пакінуць, чакае, калі мы да яго вернемся, і глядзіць з вышыні, якая большая за самую дальнюю далеч, на якую можа адыйсціся Лі-Лі, пазіраючы ўслед якой і Чэсік не вытрываў — так яна адыходзіць!..
і слухай цяпер тэму кахання ў дзве пранізлівыя трубы, бо ў каханні адной, ці аднаго, не бывае, і я трохі дух перавяду, каб пра каханне не так надрыўна, каб не звар’яцець з таго, што Лі-Лі ўсё далей, што ўвечары ў яе самалёт, што Фелікс без яе жыць не будзе — і каб не прыдумаць якой-небудзь дурасці: помніш нашага доктара палатнага Іосіфа Данілавіча? — дык ён прыдумаў, нібы ў ім ген кахання зламаўся, і мне сказаў, што ўва мне зламаны таксама, і клеткі галаўнога мозга, якія кахаць умеюць, паадміралі: сто працэнтаў, бо мне ўжо за сорак — цэлы мільярд клетак, уяўляеш? хоць, аказваецца, для галаўнога мозга гэта не многа, харошага, аказваецца, ва ўсім і паўсюль мала...
але і адмерлымі клеткамі я зразумеў, чаму прайграў Лі-Лі Феліксу: не таму, што яна яго ратавала, самаахвяравала, а таму што Феліксу жыцця за яе не шкада, ён кажа, што „жыць без яе не будзе” — і Лі-Лі ведае, што, калі ён так кажа, дык жыць і не будзе, бо ён з тых, хто маўчыць, калі немагчыма праўду сказаць, а я забыўся адмерлымі клеткамі, што такое бывае, што з-за кахання не жывуць, вешаюцца і страляюцца...
а ў жанчынах ген кахання не ламаецца і клеткі, якія кахаюць, не адміраюць, яны помняць... таму і ў адзін голас Лі-Лі з Лідзіяй Паўлаўнай: „Які хлопчык!.."
і зараз якраз гэтая, чуеш, на кодзе — тэма хлопчыка, які пайшоў з жыцця Альгердам... і ты прабач, даруй мне, Альгерд, Алік, хлопчык... і даруй мне, Божа... і калі ёсць, апроч Цябе, усемагутнага ў небе, бог кахання на зямлі, дык папрасі яго: няхай і ён даруе...
можа, даруе?..
а Лі-Лі ўсё далей і далей адыходзіць і адыходзіць... —
а-о-у-а-у...