Лабух
Раманчык
Някляеў Уладзімір
20 Я не спаў, не было на чым...
Я не спаў, не было на чым, бо ў камеры — толькі халодныя сцены і халодная падлога, і, можа, гэта і не камера, а карцэр, я не ведаў: ні ў камеры, ні ў карцэры не здаралася бываць; але спаць хацелася невыносна — і мне мроілася, быццам сплю, і нібыта бачу ў сне Лі-Лі, якой кажу: „Лі-Лі, не забіваў я Ігара Львовіча, дарма ты гэта на сябе ўзяла, дурнічка", — і Лі-Лі ўздыхае: „Канечне, не забіваў”. Яна не верыць мне і думае, што яе пакараюць не так, як мяне, а то і апраўдаюць: яна ж баранілася.
Яна так мяне кахае?
А Зоя баіцца за яе і ўсё спіхвае на Лідзію Паўлаўну, хоць таксама думае, што забіў я.
А Лідзія Паўлаўна, што ж тады Лідзія Паўлаўна? А Лідзія Паўлаўна кажа: „Рома, Раман, і я вас люблю, і калі праз мяне ўсё выйшла, дык няхай тады я ва ўсім і вінаватая буду. Я і ў пансіянат ненавісны з’ехала, каб выглядала, нібы я збегла, вы здагадаліся?.."
Не, не можа быць. Няма за што мяне так кахаць і гэтак любіць. А Лі-Лі не згодная: „Ёсць, толькі ты ў самім сабе згубіўся і знайсціся не мог, а я знайшла”. Нешта такое кажа, як бацька яе, доктар кітайскай філасофіі.
"Калі ты мяне кахаеш, што ж тады Зою прывяла з намі спаць? Не сходзіцца адно з другім...” — а Лі-Лі не раздумвае:"Сходзіцца ўсё, я не спаць яе прывяла, а знайсціся, яна сама ў сабе згубілася, а ты знайшоў. Мы ўсе жывём, каб знайсціся, ці знайсці тых, хто сам не знаходзіцца”.
Лі-Лі каму хочаш галаву затлуміць.
"І ты знайшлася ў Феліксы? І так ратаваць яго стала, што ўсе мы цяпер можам згубіцца?.. І чаму ты не казала мне нічога, а ўсё — да апошняга — сама, сама, сама?.."
Лі-Лі на гэта маўчыць.
Няхай тады Фелікс адкажа — і Фелікс адказвае: „Бо ты лабух, слабак. Я сёння бачыў, як табе пальцы са страху курчыла, ты б і не паказаў тыя паперы нікому, каб не Лі-Лі”.
Выходзіць, Лі-Лі маўчыць, бо думае: „Каб не ўсё я сама, тады б ніхто — і ты б сядзеў, як мыш пад венікам”. І хоць яно не так, але як дакажаш?..
"А фотаздымак?.. — пытаю я, бо мне так крыўдна, што Лі-Лі пакрыўдзіць хочацца, каб плаўна адвярнулася. — Няхай паперы, але нашто фотаздымак было для Панка красці?.."
Лі-Лі, як заўсёды, калі крыўдуе, плаўна адварочваецца і кажа там, куды адвярнулася:
"Я не крала, я ўзяла... І не для Панка... Няўжо ты не ведаеш, што ёсць такое — фотаздымкі каханых з сабой насіць?"
"Ты і Фелікса кахаеш?.."
Лі-Лі там, куды адвярнулася, маўчыць, а Фелікс пытае:
"А чаму не? Чаму толькі цябе?.."
Як гэта: чаму толькі мяне?.. А каго яшчэ?.. Зараз я скажу яму, чаму толькі мяне:
"Я ў прэзідэнта страляць хадзіў, Фелікс!"
"З-за рэўнасці. Гэта рэўнасць цябе павяла, яна страху не ведае, а не ты”.
"Я і ёсць мая рэўнасць, хто ж яшчэ?.. І не толькі з-за яе, але і з-за цябе, з-за ўсяго, бо невыносна — як так жыць можна?.. Нельга, мне адкрылася, што нельга... Абойма ў пісталеце амаль поўная, без аднаго патрона — і ты паглядзеш, калі выйдзем адсюль..."
Калі выйдзем.
Холадна ў турме.
Не так нават холадна, як вусцішна, сціскае ўсяго, здушвае, бо камера — ці карцэр — клетка метры тры на паўтары, а ў мяне клаўстрафобія. Я з дзяцінства сабак, бо шалёны пакусаў, і замкнёнай прасторы баюся, бо ў трубе малым засеў — мужыкі вяроўкамі выцягвалі. На ўскрайку поля труба ляжала — доўгая і вузкая, толькі ўлезці — я і ўлез. А яе з другога, надветранага канца пяском зажарствелым забіла — гэтак, нібы абруч скамянелы ў трубу ўставілі — і ўперад не пралезці, і назад ніяк: не паўзецца назад. Я б сканаў у той трубе, сэрца б разарвалася — жах у яго ўвайшоў несусветны нейкі — калі б Жорка Дыдзік, які казу шукаў, мужыкоў не паклікаў...
Пасля я стаў панічна баяцца ўсяго, што замкнёнае, у спальні дзверы пакідаў прыадчыненымі, абедзьве жонкі злаваліся, а я не ведаў, што хворы, пакуль мы ў Калінінград, на Балтыйскі флот з канцэртамі не паехалі. Там камандзір падводнай лодкі са мной пасябраваў, у лодку зацягнуў — і ў паход на тры гадзіны, кантрольны нейкі паход пасля рамонту лодкі, каб я адчуў рамантыку. Без ніякага дазволу мяне ўзяў — гэта яму потым зоркі на пагонах каштала. Лодка не атамная, старая дзізельная, яна разаграецца ўнутры і ніяк не астуджваецца, духата ў ёй, як у лазні, але найстрашнае — я ў трубе. Нідзе не стаць, каб не прыгнуцца, не прайсці, каб не ўдарыцца, лёг у камандзірскай каюце, ды якая там каюта, трохі большая за труну — і паплыў у нікуды... Усплыў у шпіталі, дзе лекары сказалі пра хваробу... Так што кулакі аб мяне можна было і не збіваць, з мяне камеры гэтай — ці карцэра — дастаткова.
Збілі мяне адразу, як толькі ў камеру, ці карцэр, завялі — Шыгуцкі, мусіць, каб збілі адразу, начальніку турмы загадаў. Калі збіваюць, цела ніяк не расслабіць, Панку, пэўна, не ўломвалі ніколі, не лез бы з парадамі...
"Ты мне пра тое, што хворы, не расказвай... — падазрона, нібы я здацца надумаў, глядзіць на мяне Фелікс і яшчэ пытае: — Камандзірам хочаш стаць?"
"Якім камандзірам?” — думаю я пра камандзіра падводнай лодкі, з якога зорка праз мяне зляцела, а Юрка Жаваранак, з якім мы ў піянерскую гульню „Зарніца” гулялі, з’яўляецца, падобны на Панка: „Прыдурак ты! Цябе ўлада ў камандзірскія намеснікі цягне, каб жыў — кум каралю, яна пад крыло сваё цябе падбірае, а ты пад кулакі яе падстаўляешся!..” І Росцік тут як тут: „Палкоўнік Жаваранак праўду кажа, я тое самае табе казаў”.
Чаму Жаваранак палкоўнік?.. Хоць, можа, і палкоўнік, чаму не?..
"Як ты, Юрка, палкоўнікам стаў?"
"Служыў”.
У мяне ў Маскве знаёмы палкоўнік быў, амаль сябар, ён у ракетна-касмічных войсках служыў, мы з ім трэцяю сусветную вайну распачаць збіраліся, шкада, што не распачалі.
"Ты Анну не сустракаў? — пытае капітан-артэлерыст, які не стаў яшчэ палкоўнікам. — Можа, яна ў турме?"
"Не сустракаў...” — маню я, убачыўшы Анну, падобную на Марту.
"Тады дзе яна падзелася?"
"Не кажы яму пра нас нічога... — шэпча Анна і падае шалік. — Прыкрыйся, замерзнеш”.
З шалікам трохі цяплей.
Але за што Анна ў турме?
"Бо жыццё мне паламала... — усхліпвае Ніна і тут жа вінаваціцца: — Даруй, што шалік выкінула. Адкуль мне было ведаць, што ўсё так павернецца?.."
"Слаўная якая!.. — здзіўляецца Анна, — і чаго вам не жылося?.. — а Ніна папраўляе на мне шалік:
"Не ляталася”.
"А са мной?..” — пытаецца Марта, і мне хочацца, каб Анна з Мартай пазнаёміліся, каб Анна заўважыла, як Марта на яе падобная, ды Росцік нервуецца:
"Досыць з бабамі разбірацца!"
Росцік чуў, як на развітанне, рэбрам далоні так па кадыку даўшы, што душа рванулася пад горла і не пракаўтнуць яе было, мяне папярэдзілі, каб у дзверы пагрукаў і сам ведаю да каго папрасіўся, калі не хачу, каб зноў біць прыйшлі. Бо, прыйшоўшы, біць ужо будуць, калі нават папрашуся. Таму Росцік і кажа: досыць з бабамі разбірацца, — і зразумела, з кім мне разбірацца, калі не з бабамі; Росціку шкада мяне, а Адаму Захаравічу, які ў сібірскім лагеры ў партыю ўступіў, не шкада:
"Адбілі табе ныркі, ашувурак! Дзе і за што донарскія возьмеш?"
З Адамам Захаравічам дагаварыць хацелася б, давесці яму нарэшце, што дарэмнае ў канвойных войсках ён жыццё пражыў, але Іосіф Данілавіч, палатны доктар, не дазваляе:
"Не трывожце, Адам Захаравіч памёр”.
"А Зіначка?..” — чамусьці не магу я ўспомніць, ці жывая, ці лялька Зіначка, і збіраюся пра тое ў Крабіча спытацца, а Крабічу не трэба, каб я ўспомніў:
"У заклад іду, што папросішся задніцу вылізваць!"
За чвэрць стагоддзя, за дваццаць пяць гадоў, якія мы разам, Крабіч наўрад ці калі-небудзь пра мяне прыстойна падумаў, а тым больш сказаў — у чым жа мы сябры?
"А ты б не папрасіўся?"
"І ён бы па-пра-сіў-ся...” — апрануты ў форму брата-міліцыянта, заведзена, механічна прамаўляе і лялькай ківаецца жалезны Фелікс, у кампаніі з якім Крабіч на Грушаўцы гарэлку п’е — і яшчэ з прэзідэнтам, а казаў, што будзе піць з Хусейнам і Арафатам. Прэзідэнт думае, што я ўжо гатовы да таго, каб вылізваць, порткі сцягвае і выстаўляецца:
"На!"
"Хто гэ-та?” — пытаецца жалезны Фелікс, нібы не ведае, з кім п’е, а Крабіч падрабляецца пад яго: „Прэ-зі-дэнт", — і жалезны Фелікс ківаецца лялькай: „І ён па-про-сіц-ца..."
Голы брат-міліцыянт кажа: „Я вазьму штаны, калі вам не трэба", — ды прэзідэнт яму дулю ў нос: „Заслужы!.."
"А мы па бомбу! — праломваючы сцяну, вылузваюцца з-за карты былога Савецкага Саюза Хусейн з Арафатам — і карта павісае на адным цвіку, павярнуўшыся з праекцыі Гаўса ў праекцыю Мяндзялеева. — Пра-дай-це бом-бу Рут-нян-ска-га...” — на раванастроне грае Хусейн, і пяе Арафат.
У пралом сабака вулічны ўскоквае, падлізвае прэзідэнту, які ўсё яшчэ стаіць, выставіўшыся, і думае, што гэта я падлізаў, таму кажа: „Малайчына, цяпер прасі ў мяне, што хочаш!” — і я хачу папрасіць і не магу, бо раптам ён пра пісталет здагадаецца, але ж і выпадак нельга ўпусціць, каб да пісталета дабрацца:
"Загадайце, каб туалет насупраць вашай рэзідэнцыі не замыкалі. Бо, здараецца, прыпрэ, а няма дзе..."
"Гэта ўсё?” — губляецца прэзідэнт, і Крабіч свайго не ўпускае: „Гэта ўсё, што ў такога гаўнюка папрасіць можна”.
"Што за А-зі-я?..” — бронзай ляскае жалезны Фелікс, спрабуючы карту павесіць так, як яна вісела, і ўганяе цвікі ў пралом, у пустату, на якой, згодна з кітайскай філасофіяй, ці не ўсё ў свеце трымаецца, але ж не карты былых дзяржаў — ды яшчэ такіх вялізных! Карта падае ў пралом, яе ўцягвае ў пустату, у чорную дзіру, і Крабіч скок ад дзіры ўбок: „Я ў Еўропу!” — а жалезны Фелікс хоп яго: „Ку-ды?” — але ўхапіць як след не паспявае, Крабіч вырываецца, дык на яго накідваецца знячэўку, на штаны выслужваючыся, брат-міліцыянт — і яны вобдым коцяцца пад голую задніцу прэзідэнта, якую той шыльдаю прыкрывае:"ПРАХОД ПА ТЭРЫТОРЫІ ПРЫЛЕГЛАЙ ДА БУДЫНКА ЗАБАРОНЕНЫ!” — і ўздымае сцяг над шыльдай, і Эдзік Малей запявае адразу: „Мы, беларусы...” — і хор выпадковых спадарожніц і спадарожнікаў жыцця падхоплівае: „З братняю Руссю...” — механічна разяўляючыся, як лялькі.
"Гэта ты ўсіх зляльчыў!..” — млява, як канчае, крычыць на Крабіча Стэфа, несучы на руках ляльку-Зіначку, у якой рамонкі ў валасах, падараваныя Алікам, і Зіначка выплятае з валасоў, кідае мне рамонак:
"Я сама зляльчылася, быць жывой не хацела ў такога, і ў вас такога не буду..."
Як жоўта пахне рамонак, як бела...
"А які я такі? Які я такі, Зіначка?"
"Такі хітры, — крыўдуе Алік, што кінула мне Зіначка рамонак: на яе б і крыўдаваў, чаму на мяне? — Вы сабак баіцеся, дык выгляд зрабілі, быццам знайшлі, дзе мне жыць, а на самой справе — сабаку даглядаць”.
Я хітры такі? Тады чаму я ў камеры, ці ў карцэры, дзе клаўстрафобія здушвае, і дзе мяне зноў зараз біць будуць? Бо гэта не Фелікс жалезны бронзай ляскае, а ахоўнік ключамі ў замках — і ў дзвярах два малайцы спрытныя, тыя самыя...
Навошта яны б’юць? Што з мяне можна выбіць?.. Тое, што ім трэба, выбіць можно толькі з Фелікса, але з яго не выбілі, дык б’юць мяне? Проста б’юць, каб біць..
Пабілі ў другі раз не моцна, як для адчэпкі, і не ўдвух — адзін пафутболіў з хвіліну нагамі на падлозе, дзе я скруціўся, рукі ў прамежнасць уціснуўшы, яйцы баронячы і пальцы хаваючы, бо хто я — без яйцаў і пальцаў?
— Папрасіўся б ты... — пад пахі прыпадняўшы і ў кут мяне пасадзіўшы, кажа той, які не біў. — Ты не біты па жыцці, дык адзін хрэн папросішся.
Скуль ён ведае, што я не біты?.. Ці яно відаць спецыялісту?..
Мяне сапраўды так не білі ніколі, і я ўбачыў упершыню, як люта, па-звярынаму, да смерці б’юць, калі Марту згубіў, якая ў немцы сваім знайшлася. Амаль год я тады з канца ў канец па Савецкім Саюзе бадзяўся — і ў адным з самых дальніх канцоў, на рацэ Амур пад ветраным горадам Хабараўскам, жыў з былымі зэкамі ў бараку, дзе дазнаўся і ўжо, мусіць, да скону запомніў, што коні — гэта боты, а конь — лыжка. Ці што лары-на-ны — значыць, грошай няма, а талан на майдан — пажаданне на ўдачу тым, каму грошы займець закарцела — у карты выйграць.
Я сеў гуляць першым разам, не ведаючы, паняцця не маючы, што шустырным, пустым гуляць не сядай, бо не расплацішся — прыдохаюць. Мяне, бадай, і прыдохалі б, прыбілі б пад тым далёкаўсходнім Хабараўскам, калі б пахан пад апеку не ўзяў, якога я на гітары граць вучыў, а ён мяне — па фені курсаць і жыць па паняццях: не балай пуляны пурт...
Не вазьмі кінуты нож. Бо нехта ім некага прырэзаў, а ты за некага сядзеш.
У бараку ўдзень і ўноч даберылі, у карты гулялі, і аднойчы карынец заблудны, мужык пажылы пераначаваць зайшоў — і да светухоў, да карцёжнікаў адразу:"Талан на майдан!..” Сеў гуляць і прайграўся, шмат прайграў і напазычаў яшчэ, а як аддаваць, дык аказалася — лары-на-ны... Яму кіф цёмны наладзілі, адмяцелілі, коўдру накінуўшы, і тым бы ўсё абыйшлося, ды ў карынца, пакуль ён пад коўдрай круціўся, ватоўка ў шве парвалася — і з яе рыжык зашыты, чырвонец залаты, яшчэ царскі, выпаў. Карынец бажыцца стаў, што скрачыў, на базары ватоўку старую скраў і пра рыжык не ведаў, але не паверыў ніхто — і светухі раз’юшаныя ў цеста карынца змясілі. Жыць у тым месіве не было ўжо каму, з чэрапу мазгі вывальваліся, а карынец усё пахрыпваў, чырвоныя пухіры пускаючы, дык пахан пашкадаваў — і нажом... За баракам пачыналася поле капуснае — там і закапалі, зноў капусту зверху паўтыкаўшы.
Ноч, як карынец у кіфе цёмным, я пад коўдрай круціўся, прыкідваў, як быць — і выходзіла, што так, нібы не сталася нічога, мне перад самім сабой не выкруціцца: на маіх вачах чалавека забілі.
Нараніцы ў міліцыю ў Хабараўск падаўся, а менты мяне пахану здалі: па паняццях менты з паханамі жылі ў Хабараўску.
Такога я, канечне, не чакаў: часы былі не сённяшнія — і бандыты лічыліся бандытамі, а менты ментамі...
Неяк з Крабічам і братам-міліцыянтам выпіваючы, я ўспомніў пра гэта — Крабіч не здзівіўся. Сказаў, што ўся краіна такая: ракетна-касмічна-цэкоўска-ментоўска-паханская... Брат-міліцыянт прасцей растлумачыў: „З пахана слам на гурт, хабар ментам, а з цябе — толькі лішняя праблема”. Брат-міліцыянт таксама па фені курсаў і ведаў, пра што казаў...
Пахан на поле прывёў, лапату даў: капай, капусту садзіць будзем.
Што такое сабе самому магілу капаць, зразумець можа толькі той, хто сам сабе магілу капаў. А я думаў да ўсяго... дранцвеў, думаючы: як жа ў цеснаце такой ляжаць буду? — і браў на штых шырэй...
Дзіўна, але бегчы, ратавацца — у галаву не прыходзіла: няхай сабе так і будзе. Бо няма чаго, з трыдзевятага царства прыпёршыся, лезці ў справы царства трыдзесятага. І яшчэ здавалася, што так справядліва, па заслугах, калі ўсё і ўсіх я страціў.
Пахан сам адказваў за тое, што за мяне, за скеса і суку перад усімі заступаўся — і ў памагатыя не паклікаў нікога: светухі каля барака тапталіся. Мы ўдвух былі — над рэчкай, на дальнім канцы поля. Паўз якое да рэчкі, невядома скуль пад ноч узяўшыся, ехаў хлопчык на веласіпедзе...
Што такое хлопчык на веласіпедзе?.. Нічога, калі ён не лёс.
Хлопчык мог ехаць, як ехаў, але ён спыніўся і стаў на нас глядзець.
Пахан, чакаючы, пакуль хлопчык далей паедзе, цыгаркі дастаў: „Панырдай напаследак..."
Я рэдка курыў. Гэтак рэдка, што толькі двойчы — пры разводах... З Нінай і з Мартай. Закурыўшы ў апошні раз, я ўспомніў, як маці казала, што ў капусце мяне знайшла.
З капусты ў капусту...
Пасля ўспомнілася, як мне веласіпед купілі, які, пакатаўшыся, я ў рэчцы памыў і на сабе да хаты цягнуў, каб колы не запэцкаць. Каб у сенях веласіпед, на які глянуць я ўночы ўставаў, чыста бліскаў абадамі і чарнеў шынамі.
Веласіпед і праз месяц выглядаў, як новы, калі яго ўкралі, пакуль я купаўся. Даў нарца — вынырнуў, а веласіпеда на беразе няма.
Хлопчык быў — як я, і веласіпед — як той самы...
"Канай, шпана!” — крыкнулі, свіснуўшы, ад барака, і хлопчык ускочыў на веласіпед, упаў з ім, кінуў на беразе і пабег.
Хто яго ведае, чаму? Можа, перапалохаўся, зразумеўшы, што адбываецца... Але лёс не палохаецца.
На беразе рэчкі, праз гады пракаціўшыся, ляжаў мой веласіпед. Без яго б мяне перанялі светухі з барака, а з ім — не паспявалі. Ад пахана рвануўшы, я ўжо бачыў, што не паспяваюць — і гнаў веласіпед, не азіраючыся.
Схаваўся ў лабухаў хабараўскіх — тыя не здалі. Грошы на самалёт да Масквы сабралі: сто трыццаць рублёў, не малыя грошы...
Прафесар Румас казаў не раз: „Раман, будзьце са сваімі, якія яны ні ёсць. Бо іншыя — хто памёр, а хто яшчэ не нарадзіўся”.
Я Марце пра ўсё расказаў, у Маскву прыляцеўшы, дзе Марта і Росцік знайшлі мяне, ніякага, у палкоўніка Пойменава. Немка спытала: „Ты веласіпед у хлопчыка ўкраў?..” Разумела, канечне, пра што пытаецца, і ўсё адно спытала.
Жорсткая мая Марта — нават для немкі. Але свая. Пайшла ад мяне, ды не кінула.
І мая Ніна свая, і Лі-Лі... Хто яшчэ? Росцік?.. Не трэба нам да ўлады, Росцік, — там няма сваіх: глядзі вунь, што выйшла... У Ігара Львовіча рыжык выпаў са старой ватоўкі, менты здалі, светухі адмяцелілі — цяпер пахана чакай, які ў поле павядзе...
І не едзе хлопчык на веласіпедзе. І баліць усё, і да ўсяго — здушвае, здушвае, здушвае... Як у трубе, як у лодцы падводнай, як у кіфе цёмным. І ўсё праз тое, што не хлопчык, а Фелікс прыехаў, які спытаў нечакана:
"Я для цябе не свой?.."
Паспрабуй адказаць адразу... Падумаць трэба, а Фелікс дапытвае: „Чаму я пра цябе нічога не ведаў?"
Нібыта мне пра яго вядома болей...
"А што ты ведаць хацеў, Фелікс?"
"Тое, што зараз ведаю... Што цябе, як і мяне, магло не стаць, але ты зратаваны лёсам, як і я”.
"Зусім не так, як ты..."
"Не важна, хто і як!.. Хто з поля збег, хто з машыны выскачыў — мы зратаваныя. Ты задумваўся над тым, для чаго ты зратаваны?"
Бывала, што задумваўся... Але без адказу.
"Каб жыць”.
"Для зратаваных гэтага мала”.
"А што яшчэ трэба?"
"Разлічыцца”.
"З кім?"
"З хлопчыкам на веласіпедзе”.
Ды што яны, як згаварыўшыся, пра адно!.. Спачатку Марта, цяпер Фелікс... Я б мог тады папрасіць лабухаў хабараўскіх, каб знайшлі хлопчыка, вярнулі веласіпед, але і так яны мною пераклапаціліся — і дзе таго хлопчыка шукаць было?
"Хіба за гэта трэба разлічвацца?"
Фелікс, падобна, здзіўлены:
"Назаві, калі ўспомніш, хоць нешта такое, за што не трэба?.."
Такога я не магу ўспомніць...
"Нічога столькі не каштуе, як жыць... Дык чым і як разлічыцца?"
Фелікс глядзіць на мяне пакутліва:
"Спраўдзіць тое, для чаго зратаваны”.
Я не ведаю, для чаго зратаваны, а ён, значыць, ведае...
Калі я ў Лі-Лі пытаўся: „Як ты думаеш, для чаго Фелікс прыехаў?” — дык на ўвазе меў, што развітанне з Ігарам Львовічам — толькі прычына, і ў Фелікса, як і ў Лі-Лі, свая гульня... А Лі-Лі глянула, як яна ўмее, з туманком у вачах: „Ты ўжо забыўся, што ёсць такая рэч, як прыстойнасць, і паводзіцца прыстойна, жыць прыстойна — гэта нармальна”. Сказала, нібы шкадуючы...
Можа быць, так яно і ёсць... Можа быць.
Цяпер — можа быць, а не тады, калі я думаў, што Лі-Лі са мной хітруе. Папросту дурыць. І калі б аказалася, што яна сапраўды хітравала, надурвала, я б зараз... што мне, лабуху?.. душа пад кадыком... пастукаў і папрасіўся сам ведаю да каго. Ды й наогул не сядзеў бы тут — у кут загнаны.
А яна яшчэ казаць будзе: мыш пад венікам. Ці не яна — Фелікс?..
Занадта мы залежым адзін ад аднаго, залішне.
Толькі што б было, каб не залежылі? І як гэта ўявіць?..
Крабіч так уяўляе: „Я ні ад каго не залежу! Што напісаў — тое маё”. Нібы няма Зіначкі... Няўжо ён і піша так, нібы Зіначкі няма?
Дзякуй за рамонак, Зіначка.
Я не магу так музыку пісаць, нібы няма Камілы. Ніны і Марты. Зоі і Лідзіі Паўлаўны. Лі-Лі.
"Затое, — ашчэрыўся б зараз Крабіч, — я не магу жыць так, нібы Беларусі няма, а ты жывеш!” Ён крычаў яшчэ тады — у нашым клубе парыльным, дзе мы па чацвяргах збіраемся: „І з песнямі прадаеш!"
За мяне заступіліся — і Крабіч на ўсіх наехаў: „Як вы па начах спіце? Як з сумленнем дамаўляецеся?!."
Мужыкі ў клубе салідныя: пры службе, пры пасадах. Хто рэктар, хто дырэктар... А па Крабічу выходзіла, што ўсе — казлы і падлы! Раз кормяцца з рук улады, якая Беларусь прадае, значыць, падлы і казлы. Як бы ні апраўдваліся і самі пра сябе ні думалі: мы справе служым, а не ўладзе.
Пасля таго я Крабіча не прыводзіў: мы ў лазні не для разборак збіраемся. Клуб — гэта свае, якія яны ні ёсць.
Ды й думаў я не так, як Крабіч, а наадварот: чым больш нармальных людзей ва ўладзе, тым лепш — яны павінны там быць. А як па начах яны спяць, як з сумленнем дамаўляюцца — іх праблемы.
Да аднаго выпадку так думаў...
Росцік у Брэсце пару канцэртаў арганізаваў, мы прыехалі, а першы канцэрт адмянілі: прэзідэнт прылятае і ў той жа зале ў той жа дзень выступае. Шоу такое — куды там нам... Пасля выступлення — пытанні, і цётухна бойкая раптам падымаецца: калі вы, таварыш прэзідэнт, такі харошы, чаму мне дзяцей маіх няма чым карміць? Прэзідэнт — пальцам у першы рад, дзе ўвесь кабінет міністраў разам з прэм’ерам сядзіць: устаць, калі народ пытаецца! І да народа: „Вось хто дзяцей вашых абжырае, глядзіце, якія морды наелі! Жываты нажэрлі — ледзьве ўстаюць!..” Народ, канечне, пляскаць, яму кайф такі — хлебам не кармі, а ў першым радзе пастаялі, жываты падціснуўшы, і селі: ніхто не павярнуўся і не пайшоў. А іх жа на ўсю краіну па тэлебачанні паказвалі — і дзеці іхнія на іх глядзелі, і жонкі, сябры, сваякі бачылі, як у іх пальцам тыкалі, і як яны стаялі, жываты падціскаючы...
Як жа ва ўладзе такой аказацца нармальнаму мужыку?
Росцік у гатэлі ўсю ноч даймаў: „Ну што ў іх жыцці скончылася б?.. Нават калі б мяне, лабуха, так пры ўсіх лажанулі, я б..."
Лабух не міністр.
Назаўтра ўсё ж адзін з міністраў, даўні сябар нашага клуба парыльнага, у адстаўку падаў — і з інфарктам злёг. Шмат што ў жыцці ягоным скончылася — і лазня... Не заўсёды карысна помніць, што ёсць такая рэч, як прыстойнасць, Лі-Лі.
Мне, лабуху, што з ёй рабіць?.. У турме з ёй, бітаму, сядзець?.. Зноў вунь ключы ў замках паварочваюцца...
сёння чацвер, лазня якраз...
калі біць ідуць, дык не вытрываю — так сціскае і здушвае...
люк у падводнай лодцы задрайваюць...
мех на галаву ў кіфе цёмным нацягваюць... — а ў расчыненых дзвярах двое за спінай ахоўніка ківаюцца, але не тыя самыя... тых замянілі, бо слаба білі... — і адзін з новых на Фелікса падобны, другі на Панка:
"Пяць мінут, Фелікс Андрэевіч, як дамаўляліся”.
Фелікс Андрэевіч занадта на Фелікса падобны, каб не Феліксам быць, за якім ахоўнік дзверы прычыняе, але не шчыльна, зачыніць шчыльна Панок не дае... каб чуць?..
"Білі?.. — прысеўшы, пытае Фелікс і акуратна складзеную насатку падае, нібы, калі я лабух, дык у мяне сваёй няма. — Выбачай, Раман”.
Фелікс занадта прыстойны, залішне: былі б сілы, я б яму ў морду даў... Праз яго ў жыцці маім шмат што можа скончыцца — і лазня...
Так, сёння якраз чацвер.
"Больш не будуць... — выцірае твар мне Фелікс. — Да прэзідэнта мяне вазілі... Шыгуцкі вазіў..."
Мяне наступным разам прэзідэнт прыме... Паабяцаў, што наступным разам. Толькі наступным разам...
"І што?.."
"Тое самае... Я спытаў пад канец: што ж вы ракам ставіце ўсіх і трахаеце?.."
Фелікс быццам сон мой бачыў...
"І ведаеш, што ён адказаў?.."
"Што ў яго канец такі здаровы?.."
"Не... Што ён прэзідэнт, а таму можа трахаць каго хоча і як хоча... І, калі дамовімся, я таксама трахаць буду, каго захачу... Апроч яго”.
"Дамовіліся?.."
"З такімі не дамаўляюцца, Раман”.
Не дамаўляюцца... Тады нашто мне да яго наступным разам?
"Тады да генерала завялі... Панок завёў..."
І мяне вадзілі да генерала... Да каго толькі ні вадзілі, апроч прэзідэнта...
"Ты папрасіўся?"
"Самі папрасілі... Там у іх цёзка мой жалезны стаіць, ты бачыў?"
"Бачыў... І як там генерал?.."
"А тут, ты слухай, не жарты... Даў зразумець, што тайная служба ўлады з уладай не ў вялікім сяброўстве. Як бы і не тут яна — улада тайнай службы..."
Нават у кіфе цёмным здагадацца можна, дзе яна, тайнай службы ўлада, але чаму Фелікс гаворыць пра ўсё, не баючыся, што нас слухаюць, для чаго наогул яго ў камеру запусцілі — не твар жа мне выціраць? — і я пытаюся, вачыма на дзверы паказваючы:
"А дзе?"
На мае знакі Фелікс не зважае... Пляваць яму, падобна, што Панок, ці яшчэ нехта слухае.
"Там жа, дзе была. І там не лабараторыю, а інстытут прапаноўваюць..."
"Як пры Берыі?"
"Моцна яны цябе... — ціха, у абыход кажа Фелікс. — Як пры Берыі... — І праз паўзу дагаворвае. — Закрыты, канечне. Пры заводзе рэжымным, каб давесці распрацоўкі Рутнянскага”.
Я зразумеў раптам, што ведаю пра Фелікса тое, чаго ён сам пра сябе не ведае, а калі здагадваецца, дык не скажа нікому — і не дапытаешся...
Аднойчы ён выкінуўся з машыны, якая праз хвіліну разбілася. Нехта б сказаў дзякуй Богу, выпадку, лёсу, хлопчыку на веласіпедзе — і жыў бы, не пытаючыся, чаму жыць застаўся, а Фелікс спытаўся: чаму? Для чаго?.. І пастанавіў, што для нейкай мэты — і не абы якой. Для незвычайнай, найвышэйшай — аднаму яму прадвызначанай...
"І ты згадзіўся?"
Фелікс побач сядае, руку мне за шыю завёўшы, абняўшы...
"Мне пашпарт вяртаюць — і ад цябе адчапляюцца. Назусім. Я гатовы згадзіцца”.
"Падпісацца?.."
Фелікс крыўдзіцца шчыра:
"Ты што!.."
Я нічога. Падпісацца можна і без подпісу. Узяў, што даюць — і тым самым падпісаўся.
Мне студыю пры рэжымным заводзе не прапаноўваюць.
"А як жа Амерыка? Усе ў Амерыку, а ты адтуль?"
"Дзе праца, Раман, там і Амерыка”.
"І ты будзеш бомбу для іх ляпіць?.. Для тых, хто пятлю табе на шыі зацягваў, ад каго ты ледзь вырваўся пасля Чарнобыля?"
Феліксу — як па мордзе, што я пра гэта пытаюся, і ён мог бы абараніцца, спытаць насустрач: а як тады адсюль нам вырвацца? — і мог сказаць, што з-за гэтага і згадзіўся, бо, калі не з прэзідэнтам, дык з некім трэба дамаўляцца? — але ён паўтарае, нічога іншага не прыдумаўшы, бо адно ў яго ў галаве:
"Работа, Раман... У Амерыцы ў мяне такой няма”.
"І ў Германіі не знайшлося?"
А гэта яму — як пад дых. Бо ён і прыстойным выглядаць хацеў — і шанс не ўпусціць: безгаспадарную славу Рутнянскага прыхапаць!.. Гэта і ёсць гульня ягоная, дзеля якой ён прыехаў — мне адкрылася!.. Там яго падціскаюць, там ён шарагавік, адзін з многіх, амаль ніхто, а яго фанабэрыя душыць, як мяне клаўстрафобія здушвае.
Вось як Панок дапамог.
"Мы ўсё зробім, каб ён застаўся — да вас дайшло?.."
Цяпер дайшло. Як дайшло і тое, што Панок — падпалкоўнік не па стукачах, у яго іншы профіль: са мной ён толькі з-за Фелікса гуляўся. Ад пачатку да канца пралічыла ўсё кантора — і нават прэзідэнт з Шыгуцкім, якім засвярбела грошы за бомбу хапнуць, пралічаныя былі. У той канторы, якая — сапраўдная ўлада гэтай...
"Пра што ты, Раман? — прадыхвае ўдар Фелікс. — Нешта ты не пра тое... Я гатовы згадзіцца, калі ты згодны”.
"Калі я згодны?.."
Фелікс азіраецца, нібы ў душагубцы гэтай ёсць яшчэ нехта:
"А хто?"
Ён нарэшце перастае мяне выціраць і хавае сваю акуратную насоўку — я здолеў дастаць скамечаную сваю.
"Ты прыйшоў спытаць, ці згодны я, каб ты згадзіўся?"
"Ну так... А як інакш?.. Я ім сказаў, што толькі з гэтай умовай, таму і прывялі. Мы разам, тут маральны момант..."
Ён ненавісны мне, гэты Фелікс... Ён мне ненавісны, бо толькі што я ўсё разумеў — і ён тым больш мне ненавісны...
"І калі скажу, што не..."
"Тады так робім, як адразу збіраліся... Друкуем і чакаем, што са скандалу выйдзе”.
Ён тым больш ненавісны, чым больш прыстойны... Занадта, залішне прыстойны, хоць і фанабэрысты. З Нобелем у галаве, калі за бомбы прэміі даюць: далі ж бандыту нейкаму за барацьбу за мір.
Толькі Фелікс не ведае, што друкаваць няма чаго. Усё ў Шыгуцкага, які пакуль пра гэта таксама не ведае, але праз дзень-другі здагадаецца.
Шустырным я, пустым гуляю... Могуць прыдохаць. Вунь і дзверы незамкнёныя адчыняюцца — і за спінай ахоўніка малайцы, цяпер ужо тыя самыя, і хітры Панок уваходзіць, пытаючыся:
"Скончылі?"
"Не! — крычыць Фелікс. — Паглядзіце, што з ім зрабілі!"
"Як яны вас, Раман Канстанцінавіч... — здзіўляецца Панок, які, мусіць, цела ўмее так расслабляць, што бі па ім, як па вадзе. І на малайцоў наступае: — Хто загадаў?.."
Тыя, выцягнуўшыся, маўчок.
"Ладна, разбярэмся ва ўсім!..” — гразіць Панок, ва ўсім разабраўшыся, апроч аднаго — і глядзіць то на мяне, то на Фелікса, які мне ўстаць дапамагае:
"Дык што?.."
Фелікс мог бы і не пытацца... І не прыходзіць... А з’явіўся ён, мусіць, для таго толькі, каб я, лабух недадоханы, успомніў, што ёсць такая рэч, як прыстойнасць... Нібы Лі-Лі яго папрасіла...
Ну, можа, і ёсць...
Я ківаю Феліксу, рукой махнуўшы: ягоная ўрэшце рэшт справа, што выбіраць, турму ці Маскву, — і Фелікс кажа: „Тады пайшлі адсюль...” — але Панок не дае мне прайсці:
"З гадзіну-другую пасядзець давядзецца... Шыгуцкі загадаць павінен, каб выпусцілі. Ён — улада”.
"А калі не загадае?"
"Загадае. Пазвоняць і настойліва папросяць..."
Панка пакрасавацца цягне: пераможца. У кожнага свая фанабэрыя.
І гэта не ўсё, што ён для красы мае. „Я ў сястры вашай... — кажа ён Феліксу, у кішэнь лезучы і на мяне паглядаючы... — фотаздымак выпрасіў, дык пакіньце аўтографы. І дзень знамянальны, і дзе і калі яшчэ ўбачу вас абодвух?.."
Ну, канечне, мы ў абдымку...
У сястры...
А то ў Амерыку Фелікс нашы абдымкі павёз...
Як проста, Госпадзі!.. І чаму Ты спачатку лабухам мяне стварыў, а не адразу лохам?..
Але і не ўсё проста... Панок тады, у першы раз, мог і не паказваць мне фотаздымак, гэта было неабавязкова — і так кожны ведаў, што мы з Феліксам сябравалі. Фотаздымак ён паказаў, каб я падазраваў кожнага — і блізкіх, самых блізкіх... Каб разумеў, што, калі буду супраць сілы, сіла зробіць так, што ўсе будуць супраць меня.
Гэта сістэма — яны заўсёды паварочвалі ўсіх супроць аднаго... І муж жонку падазраваў, і брат брата...
А Панок далёка пойдзе... Гульня ў ім ёсць, не адна служба. Калі, канечне, не перагуляецца: кэгэбэ не казіно.
"Тут сядзець?..” — азіраецца Фелікс, якому камера мая не глянулася, і Панок аднаго яго да дзвярэй вядзе: „Не, дзве гадзіны Раман Канстанцінавіч тут за вас абодвух адсядзіць, нічога з ім не стане, калі не сталася..."
Я маўчу, бо лепш патрываць, чым сказаць пра хваробу, выдаць, у чым твая слабасць. Хто яго ведае, як яно далей будзе...
Фелікс прыпыняецца, абдымае мяне, і я адчуваю, што за спінай маёю ў яго слёзы на вачах, як і тады, калі сустрэліся мы ў двары Амеда... Нечакана ён шэпча на вуха:
"А Лі-Лі на Нэлу падобная, ты помніш Нэлу? Я, ты ведаеш, не кахаў, апроч яе, нікога..."
Нешта мяне насцярожвае... Тым больш, што Нэла, якой я помню яе, нічым на Лі-Лі не падобная.
"Чым яны падобныя?.."
"Яны абедзьве, каб зратаваць”.
Ён сказаў гэта так, як сказаў бы: яны абедзьве, каб загінуць. Мне гэта зусім не падабаецца — і я кажу, аберагаючы Лі-Лі:
"Мы ўжо зратаваліся. Абодва”.
Фелікс галаву на плячы маім качае: „Але не разлічыліся", — і мяне пранізвае халадком ад патыліцы: нідзе і ніколі болей мы не спаткаемся!.. „І Бог ведае, дзе і калі разлічымся...” — качае галаву Фелікс, і я стаю, ніякавата па спіне яго гладзячы:
"Я ў Маскву да цябе прыеду. Там сябар мой даўні ў ракетна-касмічных войсках служыць, мы з ім трэцяю сусветную вайну распачаць хацелі — цяпер разам і пачнем”.
Адступіўшы, Фелікс недаўменна слязлівымі вейкамі лыпае:
"Пры чым тут ракетна-касмічныя войскі?.. Ды й даўно няма такіх, расфармаваныя..."
З гумарам у Фелікса так сабе.
А ў Панка нармальна.
"Вазьміце, каб весялей сядзелася, — дастае ён, фотаздымак хаваючы, канверт з той жа кішэні.
Фокуснік турэмны...
Канверт пухнаты — і чамусьці я думаю, што ў ім грошы. Тыя, якія абяцалі Панок з Красевічам, калі вербавалі: „Назавіце суму”. Хіба мне ёсць за што плаціць?
Панок нецярпліва суне канверт у рукі: „Лі-Лі для вас перадала. Слова даю, не чытаў, хоць трэба было, ці мала што..."
Калі не чытаў, скуль ведае, што ў канверце нешта такое, што чытаецца?
"Лі-Лі?..” — пытаю я, не разумеючы, і Фелікс на мяне хутка-хутка, як у альтанцы ў Амеда, зыркае — ужо з-за дзвярэй, пакуль яны зачыняюцца... і ляскаюць замкі ў дзвярах.
Раззыркаўся...
Ніколі і нічога дагэтуль Лі-Лі мне не пісала... Літары ў яе набягалі, наскоквалі адна на адну — так спяшаліся, і ўсё ж падобныя былі на няспешныя, клінапісныя літары калядных амерыканскіх паштовак. Настолькі падобныя, што адразу так і здалося: іх напісаў, спяшаючыся, Фелікс. Але гэта ўжо было б занадта: быць са мною ў адной камеры — і каб падпалкоўнік дзяржбяспекі, няхай сабе па сумяшчальніцтву фокуснік, ад яго пры ім мне нешта перадаваў...
Людзі з падабенствам почыркаў сустракаюцца не гэтак рэдка, як людзі з падабенствам адбіткаў пальцаў, але і не намнога часцей... Я не ведаю, якая тут спажыва для хірамантаў, ды пэўна ж ёсць.
І калі ты напісаць столькі паспела, хуткая мая?..