Лабух

Раманчык

Някляеў Уладзімір

---

15 З пошты пазванілі...

З пошты пазванілі:

— Вам тэлеграма. Даставіць ці прачытаць?

Я і забыўся, што ёсць такая сувязь — тэлеграф. Гэта з рэвалюцыі нешта: тэлеграф, конніца, бронецягнікі. Павінна было б скончыцца.

— Дастаўце.

— Дык яна кароткая. Яна...

З пошты замаўчалі. Я ледзь не сказаў: кароткую лягчэй несці.

— Добра, чытайце.

— Я прачытала.

— І што там?

— Тое, што напісана.

З пошты зноў замаўчалі, адклаўшы трубку — чуліся толькі шып і трэск. Я ўспомніў пра чарнавыя тэлеграмы, якія хоць парві, каб не чытаць — і пачаў палохацца.

— Алё...

— Алё... Дык можна не дастаўляць?

— Скажыце, што там напісана...

— Я сказала. Больш няма нічога. Подпіс Зоя.

Да мяне нарэшце дайшло. Ну і пошта...

— Адкуль тэлеграма?

— Серпухаў Маскоўскай вобласці. Яна клічнік Зоя кропка. Можна не дастаўляць?

Завялася, як кружэлка... Дастаўляць, не дастаўляць...

— Можна... Што ж вы клічнік і кропку не прачыталі?

— Бо знакі, а не словы... Тэлеграму заўтра ў паштовую скрыню кінем.

Сёння, значыць, маглі б даставіць, а заўтра ўжо кінуць... Істотная розніца паміж сёння і заўтра.

Як паміж клічнікам і кропкай.

Яна клічнік Зоя кропка. У Серпухаве тэлефонаў няма?..

Я бываў у Серпухаве, гэта недалёка ад Масквы, там ёсць тэлефоны. За савецкім часам увесь Серпухаў быў завалены тэлефонамі, не маглі ж іх зліквідаваць з надыходам дэмакратыі. Тады чаму тэлеграма?.. І такая?..

Яна перад клічнікам — Лідзія Паўлаўна. І, калі пасля Лідзіі Паўлаўны клічнік, значыць, гэта яна! Яна, Лідзія Паўлаўна, забіла, значыць, Ігара Львовіча. У чым і прызналася Зоі, якая яе западозрыла. Пра што і сказала мне яшчэ перад ад’ездам — вось тут, на гэтым месцы: „Яна і забіла...” Маці, значыць, забіла сына і цяпер прызналася ў тым малазнаёмай жанчыне, якую пакінула ў кватэры даглядаць сабаку...

Дурдом. Пошта. Яна клічнік Зоя кропка.

І ўсё ж Дартаньян выскачыў аднекуль, калі я выязджаў з фікусам?.. І аднаго яго Лідзія Паўлаўна не пакінула б, Дартаньян — не фікус. Тады выходзіць, што ні ў якую жылкантору яна не пайшла, хавалася недзе ў двары, прычапіўшы запіску да фікуса. „Свае праблемы я вырашу сама...” Ці пайшла і вярнулася?.. Тут нават пагроза нейкая: вырашу сама... Не жылканторская пагроза... Хоць што я, дальбог? — як з усімі ў дурдоме... Не магла, канечне, забіць, якія б запіскі сама ні пісала і якія б тэлеграмы Зоя ні дасылала, але павінна была некага бачыць... Хто ўваходзіў, выходзіў, супраць каго яна ці баіцца так, што ў пабег кінулася, ці не хоча, не можа сведчыць. І дурыць Зою, беручы ўсё на сябе, калі ўжо Зоі гэтак хочацца...

Мусіць, Зою распірала ў нецярпенні давесці мне сваю правату, па якую і паехала ў Маскву, і яна, вынаходлівая, пабегла на тэлеграф, па тэлефоне мяне не знайшоўшы. Не туды званіла. Ёй трэба было Максіму Аркадзьевічу, былому мужу званіць. Нельга пра блізкіх, хоць і былых, гэтак хутка забываць, Зоя...

Ад Стэфы я паехаў да Крабіча, той спаў п’яны, хата наросхрыст, я расштурхаў яго: „Што ж ты пра дачку сваю прыдумаў?..” Ён паглядзеў свінцова: „Што хацеў, тое прыдумаў...” — і зноў мёртва заснуў. Парыўшыся ў шафе і на кніжных паліцах, я знайшоў сямейны фотаальбом, у якім былі і дзяды, і бацькі, і брат Крабіча, і братавая з дзецьмі, двума сынамі, але ніводнага фотаздымка Зіначкі, ніводнага... Як насампраўдзе яна для Крабіча памерла.

Але нашто яна памерла?.. Каб не жыць са Стэфай, з сям’ёй, можна і не хаваць жывую дачку. Няхай Крабіч які-заўгодна прыдурак, але ж не вар’ят.

Ён і не сказаў мне сам, што дзіця пахаваў, мы тады амаль не бачыліся — спачатку без прычын, я ўсё недзе на гастролях быў, а пасля з-за Марты, якая яго не трывала. Ён убачыў яе цяжарнай — і ёй сказаў. Нібы ў апраўданне, што п’е і шалее: дзіця страціў. Быццам да таго не піў і не шалеў... Знайшоў, калі і каму сказаць... Марта хоць і немка, але цяжарная — і да мяне ў слязах, да істэрыкі блізкая: „Якія ж вы сябры?!.” Я не паверыў: столькі часу, тры гады маўчаць пра такое, калі нават сябры мы абы-якія... А Крабіч, калі я запознена паспачуваў яму, адвярнуўся. І прагаварыў не мне, а некаму і некуды: „Нічога. Паэту, каб мець, трэба страчваць. І быць адзінокім у страце”.

Ён і раней мне не раз даводзіў: вялікі паэт — гэта вялікія страты. Дык што: выкапаў сам у сабе магілу і пахаваў дачку, каб мець вялікую страту?..

Божа, мы нічога адзін пра аднаго не ведаем! Ніхто, ні пра каго. А Бог ведае пра нас?..

У мяне лёгкія адносіны з Богам. Ён недзе там, а я тут сам. І тут, дзе быў я сам, дзе прыкрыў Крабіча коўдрай і паставіў слоік вады да канапы, раптам мне здалося, што мы глыбінна падобныя. Не з Богам, а з Крабічам. Бо я прыдумаў сабе, быццам страціў Лі-Лі, як Крабіч выдумаў, нібы страціў дзіця.

Толькі для чаго я гэта прыдумаў?.. Не жадаючы страт ні малых, ні вялікіх, а прагнучы, каб усё маё было са мной?..

Мне здавалася, што сканаю, калі не разбяруся ў гэтай кітайскай філасофіі, і я кінуўся ў дом, дзе адзіноціўся філосаф, які сам сабе прыдумаў, нібы ўжо згубіў, ці яшчэ губляе дачку. І мы ўсю ноч прасядзелі на кухні, выпівалі і слухалі, час ад часу ўключаючы магнітафон, як спявае Лі-Лі.

— Вы дарма прыехалі да мяне, Раман. Больш я гэтага не хачу, — першае, што сказаў Максім Аркадзьевіч.

Я ператрываў. Мне без яго было не абыйсціся — з кім яшчэ разбірацца?..

Лі-Лі спявала то адна, то з Полем — і Максім не выў. Як ні спяшаўся я да Максіма Аркадзьевіча, але заскочыў выгуляць Дартаньяна, які заўпіраўся вяртацца з двара ў пустую кватэру — і я ўзяў яго з сабой. Каб не адзіноціўся і не думаў, нібы ўсіх згубіў, ці яго ўсе згубілі. Перад дзвярыма, пазваніўшы і ўчуўшы рык Максіма, я падняў Дартаньяна на рукі: падумаў апасліва, што дог парве таксу, як тузік шапку. А яны абнюхаліся і пачалі вылізвацца. Улавіўшы, мусібыць, адзін на адным знаёмые пахі знаёмых жанчын... Ці хто іх ведае, чаму... І Максіма Аркадзьевіча не здзівіла тое, што я, баючыся сабак, з’явіўся з сабакам. Асцерагаючыся дога, прыехаў з таксай. Кітайская філасофія не вучыць здзіўляцца.

— Калі так, больш не прыеду...

— Дзе вы Зою падзелі?

Усе пра нешта дапытваюцца і дапытваюцца... Дзе тое схаваў, дзе тую падзеў?..

Мяне б пашукалі.

— Яна ў Маскве.

— Для вас?

— Для мяне.

— Дык мы памяняліся?

— Не, наадварот...

— Як наадварот?

— Давайце зноў памяняемся. Дзе Лі-Лі?..

Я не на ўсё, па што да Максіма Аркадзьевіча ехаў, паспеў. На большую палову спазніўся. З-за Дартаньяна. Каб не заехаў выгуляць — паспеў бы.

На большую палову заўсёды спазняешся праз некага. У каго найчасцей і клопату ўсяго да цябе — нагу задраць...

Лі-Лі забягала за гадзіну перада мной. Няўлоўная, як страчаная... Пакінула запрашэнні на шоу. Фірмовыя запрашэнні: у канвертах, на глянцавай паперы... І скуль яна грошы ўзяла, такая хуткая?

Калі я шукаў Лі-Лі ў тэатры моды, дырэктарка сказала, што прэм’ера шоу будзе ў іх, але зараз сцэна ўвесь час занятая — і для рэпітыцый далі Лі-Лі нейкую асобную пляцоўку. Недзе ў самым цэнтры. Я спытаў: „Хто даў?..” — і дырэктарка бровы ўскінула: „А то вы, Раман Канстанцінавіч, не ведаеце..."

— У рэальнасці круціцца, — ткнуў пальцам уверх Максім Аркадзьевіч. — А вы ўяўляеце яе, як сон... І правільна.

— Чаму, як сон?.. І чаму правільна?..

— Бо алмаз, які ў сне бачыш, і сам нікому, каб і хацеў, не аддасі — і ніхто ў цябе забраць яго не можа.

Я ўспомніў Атоса, які ў косці гуляў на алмаз д’Артаньяна. Толькі ўбачыў, што ў д’Артаньяна ёсць алмаз — і стаў на яго, без ведама гаспадара, гуляць. З англічанінам, які таксама той алмаз толькі бачыў у д’Артаньяна. І калі назаўтра, дазнаўшыся, як алмаз ягоны пераходзіў з рук у рукі ад Атоса да англічаніна, д’Артаньян самлеў: „Атос, клянуся, вы звар’яцелі!..” — мушкецёр заўважыў: „Вам, д’Артаньян, трэба было сказаць мне пра гэта ўчора..."

Максіму Аркадзьевічу пра сны алмазныя трэба было б расказаць мне да таго, як я ўбачыў Лі-Лі... І падумаў, што паставіць магу на алмаз, яго толькі ўбачыўшы... У гульні, як кажа Крабіч, жаданняў.

Я спытаў:

— А як жа страсці?.. Жаданні?..

— А што жаданні?.. Мы хочам не старэць — і старэем, не хочам паміраць — і паміраем. Жыццё ідзе насуперак нашым жаданням.

Кітайская філасофія не вучыць жадаць.

— А чаму мы самі ідзем насуперак жаданням?

— Бо жаданні — жыццё без нас.

— Як гэта?

Максім Аркадзьевіч зморшчыўся — нібы я балеў яму, як зуб.

— Ды вы не зразумееце... Для вас — як журавель у небе. Не думайце, што ўсё так проста — і на ўсё ёсць адказ.

Я так і не думаў... Калі жыццё ідзе насуперак нашым жаданням, а мы — жыццё, дык і самі мы ідзем насуперак нашым жаданням — і ўсё нармальна. Мы баімся жыцця, а ў ім — саміх сябе... Ці наадварот, хто яго ведае.

— Мы і ёсць жыццё... Хіба не?

— Ніякае вы не жыццё, — буркнуў Максім Аркадзьевіч. — Вы...

Ён не дагаварыў, не сказаў тое, што хацеў сказаць — пайшоў насуперак сваім жаданням. Не ішоў бы ім насуперак — даўно б даў мне па мордзе.

Можа, яшчэ і дасць...

— Я без Лі-Лі не жыццё... І калі страчу яе, дык жыццё будзе ў некага... Хоць бы ў вас, а нашто мне ваша жыццё?

Максім Аркадзьевіч не стаў біцца, наліў па кілішку.

— Прачніцеся.

— Я не сплю... Гэта адзін мой знаёмы, які зараз спіць, прысніў, нібы страціў дачку. Прыдумаў, што пахаваў яе, а яна жывая.

— Не пахаваў я Лі-Лі...

— А мой знаёмы?.. Ён вар’ят?

Я ўгадаў стан Максіма Аркадзьевіча, раз ён пра сябе і Лі-Лі падумаў. Толькі ён не хацеў, каб я ўгадаў.

— Малайчына ваш знаёмы.

— Чаму?

— Бо казаў я вам: у сабе не займей, дзе быць. І ваш знаёмы ў сабе стварыў пустату. Зрабіў спробу стварыць. Толькі ў пустаце ўсё можа быць і пераўтварацца бясконца. Гэта вам, думаю, не так цяжка зразумець, бо вы музыкант. Музыка — пустата.

— Так вучыць кітайская філасофія?

— Нішто і ніхто так не вучыць. Так ёсць.

— Тады што мы слухаем?

— Слухаем мы Лі-Лі... Госпадзі, ды вы пачулі ўсё не так! Зусім не так!.. — І Максім Аркадзьевіч дагаварыў, як за ім вадзілася, без аніякага пераходу. — У вас праблемы, Раман! Лі-Лі не сказала, якія, але я зразумеў, што сур’ёзныя, і яна неяк дапамагчы вам спрабуе — не ўцягвайце вы яе! Не для таго яна, зусім не для таго! — ці ўсё адно вам, для чаго яна?.. І вы прыехалі на ўсю ноч з сабакам, каб і я на вас стараўся?

Ён так выскачыў, як я не чакаў... Даць па мордзе мне доктар філасофіі не даў, але спробу зрабіў.

— Не ўцягваю я нікога...

— Як нікога?.. А чаму Зоя ў Маскве? І дзе яшчэ Лі-Лі будзе? Дайце ёй вырвацца з вас, яна хоча вырвацца!..

— Скуль вам ведаць?

— Ад яе! Ці думаеце — я з Лі-Лі не размаўляю? Страціў яе? Пахаваў?..

Па такую размову я не ехаў і, пакуль не далі па мордзе, падняўся.

— Пайду... Світае...

— Ідзіце, — нервова ўключыў і выключыў магнітафон Максім Аркадзьевіч. — Прыйшлі, пайшлі... Ва ўсіх шляхах адзін і той жа шлях.

Пагаварылі...

Дартаньян не ішоў са мной, хаваўся за Максіма.

— Я страціў цябе? — спытаў я Дартаньяна і, не асцерагаючыся дога, ухапіў таксу за шкірку і пацягнуў да дзвярэй — буду я тут яшчэ ўсялякую драбязу страчваць!.. Абодва сабакі, не ўнюхаўшы майго звычайнага страху перад імі, гэтак разявіліся, што Максім аслупянеў, а Дартаньян цягнуўся па падлозе, не ўпіраючыся, як палена.

Кітайская філасофія не вучыць разяўляцца.

Кітайская філасофія наогул не вучыць. Мусібыць, маючы на ўвазе, што ты не слуп, не палена, а кітаец — і здольны самаўдасканальвацца. Разам з пераўтварэннямі і ўдасканаленнем пустаты.

Музыка — пустата?..

У мяне, Лі-Лі, ёсць кружэлка, якую ніколі я для цябе не ставіў: Адажыа Дзесятай сімфоніі Малера. Кружэлка старая, старэйшая за мяне: ведаеш, былі такія бліскуча-чорныя кружэлкі на семдзесят восем, сорак пяць і трыццыць тры з паловай абаротаў... Яны зусім не тое, што цяперашнія асляпляльна-серабрыстыя кампакт-дыскі, на якіх хоць яечню засмажвай — з імі нічога не станецца. Кружэлкі шарпаліся, драпаліся, іх трэба было ашчадна, амаль музейна захоўваць, каб запісанае на іх пачуць без трэску і шыпу. Пры маім перабежным жыцці іх цяжка было зберагчы, ды ўсё ж нейкія захаваліся, і, слухаючы іх, я думаю пра тое, як хутка, на любых абаротах неймаверна хутка ўсё адкружваецца, становіцца былым і мінулым... Кружэлка пашыпвае, патрэсквае — ёсць нешта шчымліва-жывое ў крохкасці матэрыялу, Лі-Лі.

Зрэшты, само жыццё — крохкі матэрыял. Усё яно ў разломах, трэшчынах, драпінах... Памяць западае ў іх і пераскоквае з канца ў пачатак, з пачатку ў канец, альбо круціцца і круціцца недзе ў сярэдзіне на адным і тым жа месцы — і амаль немагчыма расчуць мелодыю скрозь несупынны трэск і шум. Тады пачынаюць адольваць сумненні, найпакутлівае з якіх: а ці была яна, мелодыя? Ці не цалкам жыццё проста пратрэскала і прашумела?..

Не, я не рэфлексую і не пытаюся, ці так жыў, ці тое рабіў, скарыстаў альбо прамінуў кожны, які здараўся, шанец... Я кінуў тузаць сябе няздзейсненым, уцяміўшы аднойчы, што не ведаю і ніколі не буду ведаць, як магло быць інакш?.. Можна хіба што ўявіць, як яно магло быць, ды гэтаксама можна ўявіць інакшым і тое, што ёсць.

Кожны мае, што мае, жадаючы большага, але змучваць сябе пытаннямі, што б сталася і як, каб павярнулася не гэтак і не так — без толку. У ланцужку выпадковасцей, якія вызначаюць шлях і называюцца лёсам, ранейшае звяно не замяніць пазнейшым. Яны ўсе — адно да аднаго, і кожнае — на месцы. Таму, жадаючы чаго заўгодна, трэба ўмець прымаць непазбежнае.

Я не кажу пра смерць. І Адажыа Дзесятай сімфоніі не пра смець, хоць музыка знемагае — так развітваецца... Нібы на мяжы свету таго шкадуе пра ўсё, што не спраўдзілася на гэтым.

Ведаеш, што я пастанавіў сабе, Лі-Лі?.. Калі дасюль я жывы, калі магу шкадаваць і не шкадаваць пра нешта ўяўнае, што не здзейснілася, дык усё ў маім жыцці хай і не так, як найлепш, але і не горш ад таго. Усё, як мае быць, і правільна ўсё шанцы скарыстаныя і не скрыстаныя, бо той шанец, які я прамінуў, не скарыстаўшы, мог стаць апошнім. І хай нават да жалезных звенняў ланцужка датачылася б залатое, ды што з ягонага бляску, калі б ланцужок на ім, на тым звяне залатым, і абарваўся б?..

Ты разумееш, пра што я, Лі-Лі? Гэта так проста... І ці не можа быць, што ты апошняе, бліскуча-залатое звяно ў ланцужку — і вырываешся з мяне, з ланцужка, з лёсу, каб нехта з нас, ты альбо я, не скарысталі небяспечны шанец?.. Аднолькава ўяўны і рэальны, бо ў ім напружанне — на разрыў, бо ў ім ты — з аднаго канца, з гэтага жыцця, а я — з канца другога, з жыцця таго. Як радыёла „Рыгонда", пра якую ты ўсё пытаешся, чаму я яе не выкіну?

Я шмат чаго, амаль нічога не магу выкінуць, Лі-Лі.

Шмат чаго распавядаючы табе пра Марту, я мала, амаль нічога не расказваў пра Ніну. Адгаворваўся, што ўсё ты пра яе ведаеш, а насампраўдзе пра Ніну казаць цяжэй — з ёй у мяне болей таго, што не выкінуць. Пасля нябеснага палёту з Аннай Вазвышэнскай, шанцу кахання, шанцу аднолькава рэальнага і ўяўнага, пра які нават не скажаш, быў ён ці не, упушчаны ці скарыстаны, простым разводам з Нінай не абыйшлося. У ноч на той дзень, калі трэба было з’явіцца ў суд, каб нас развялі, Ніна ўстала з нашага сямейнага ложка, выйшла праз кухню, узяўшы нож, на балкон — і ўзрэзала сабе жывот. Спрабавала яшчэ і выкінуцца, але ўжо не здолела...

Шнар на жываце Ніны — разлом майго свету, Лі-Лі. Трэшчына, у якую, як іголка на старой кружэлцы, западае і западае памяць.

А што для мяне шнар на жываце Стэфы?.. Нічога. Толькі шнар. Зашыты разрэз чужога жыцця. Але, зачапіўшыся за яго, памяць паслізнулася — і ў разломы свайго свету, у трэшчыны майго жыцця я западаю і западаю.

Неяк трэба выбірацца. Суладзіцца з тым, што ёсць, чаго больш, чым дастаткова, каб не самоціцца па страчаным і няздзейсненым. Пакінуць для музыкі сум пра былое.

Я б мог і не ажаніцца ні з Нінай, ні з Мартай. Мог не ўзляцець з Аннай, не доўжыць палёты з табой... Зусім не цяжка ўявіць, што гэтага магло не быць, але яно сталася — і не быць ужо не можа. Калі нават прамінула і страцілася... Пашарпалася і падрапалася, як старая кружэлка.

Радыёла „Рыгонда", на якую паставіў я кружэлку, таксама старая, і музыка старажытная, даўняя-даўняя, бо Малер — апошняя музыка Еўропы. Былі пасля Дэбюсі, Стравінскі, толькі гэта ўжо хоць і Еўропа, але Амерыка. Калі можна так сказаць.

На ўскрайку Еўропы і на сконе яе музыкі Агінскі паспеў яшчэ напісаць свой паланэз. Агінскі, канечне, не Малер, гэта музыка апошняга балю на крэсах сыходзячай Еўропы, Лі-Лі, хоць Крабіч будзе даводзіць, што найвялікшая. Крабіч ва ўсёй музыцы толькі і трызніць паланэзам Агінскага, і ўлюбёны ў яго таму, што Агінскі для Крабіча — беларус. Ну, жыў у фальварку ў Залессі, дык і беларус, і малайчына. На Малера Крабіч пацепвае плячыма, а пра Бетховена кажа, што Бетховен — глухі казёл. Бо як так: немец, а паланэз напісаў для рускай імператрыцы, для заваёўніцы?.. „Еўропа кінула Беларусь пад ногі Расеі з паланэзам Бетховена! — крычыць Крабіч. — А з паланэзам Агінскага мы ў Еўропу вернемся!.."

Можа быць, толькі куды вяртацца, калі Еўропы паланэзаў даўно няма і ніколі болей не будзе?.. Я кажу Крабічу, што Бетховен чуць не чуў нічога пра Беларусь, краіны, назвы такой не ведаў, для яго Еўропа на ўсходзе Нямеччыны, на ўзмежжы Польшчы канчалася, а Крабіча на вілы ўздымае: „Глухі казёл”.

Пра Бетховена — глухі казёл, як табе такое, Лі-Лі?.. І ўсё- з глыбіннай лютасці, з нацыянальнай няздзейсненасці, няспраўджанасці... А як спраўдзіцца?.. Магчыма, каб у нас , у беларусаў, былі Бетховен ці Малер, дык былі б і мы, беларусы. Хоць хутчэй за ўсё Бетховена з Малерам у нас бы забралі. Ці палякі, ці літоўцы, ці рускія...

У кансерваторыі я з паўгода вучыўся ў класе Глебава... Глебаўскае адажыа ў балеце „Маленькі прынц” перахоплівае горла. Гэтая музыка не еўрапейска-развітальная, як малераўская, яна беларуска-развітальная...А Крабіч слухаць не хоча: „Глебаў — рускі”. Я кажу: „Дык і Муля — уральскі”. Крабіча ад злосці распірае: „Мулявін — пясняр!” Быццам тое, што ён пясняр, у Мулявіна ў пашпарце запісана...

Прафесару Румасу ўсё адно было: рускія, беларусы, ці немцы з татарамі Глебаў з Мулявіным. Ён радаваўся, што яны ёсць, і маліўся на музыку... Якраз прафесар Румас адкрыў мне Малера. Румасу ў слодыч было згадваць і паўтараць кімсьці да яго сказанае: што „Тытан", першая сімфонія Малера, — гэта дзесятая сімфонія Бетховена. А Бетховен напісаў дзевяць сімфоній, Лі-Лі.

Немагчыма высокае, Адажыа Дзесятай сімфоніі Малера і невыносна самотнае: я слухаю яго ледзь не ў плач. Не тое, каб мне хацелася слёз, але так яно выходзіць.

Музыка — пустата?..

Калі ўсё ж смерць... ці не, не смерць, нешта памежнае з ёй, штосьці над ёю... не смерць, а небыццё, адсутнасць у быцці сапраўды гэткая раскоша, як у гуках і паўзах адажыа, дык развітаемся хоць зараз, Лі-Лі. Толькі для смерці павінна прычына быць, музыка — не прычына.

Некалі ў стыляг (было такое племя вольных у няволі, Лі-Лі, у кашулях з пеўнямі і з прычоскамі з кокам) мы куплялі саматужныя запісы на скарыстаных рэнтгенаўскіх плёнках. Запісваліся на тых плёнках не Бетховен і не Малер, так даходзіў да нас амерыканскі рок. Гэта называлася музыкай на касцях. Элвіс Прэслі дастаўся мне на шыйных пазванках, Дзін Рыд — на грудных. Дзін Рыд быў першым і лепшым, Лі-Лі. Дасюль не ўцямлю, як ён раптам стаўся змагаром, амаль савецкім патрыётам?.. Яго ўкруцілі ў палітыку, а пасля ўтапілі ў ціхім нямецкім возеры.

Укруцілі — і ўтапілі. Тут ёсць прычына... Але ведаеш, Лі-Лі: у Берлін, каб яго ўтапілі, Дзін Рыд паляцеў, бо там чакала жанчына.

Купляючы музыку на касцях, я прысніць не мог, што лёс звядзе мяне з Дзінам Рыдам — дзе ў тыя часы была тая Амерыка?.. Ды й наогул... І ўсё ж мы сустрэліся ў Краснаярску, Росцік нас звёў, так што Росцік у нейкім сэнсе — лёс, хоць і не спраўджаны. Мы дамовіліся запісаць дзве мае песні — і ўяві, Лі-Лі, якая магла быць удача, што б магло здзейсніцца, каб не ціхае нямецкае возера... Калі б не чакала жанчына.

Не здзейснілася. Не спраўдзілася. Таму я сеў у іншы самалёт — і здзейснілася, спраўдзілася Анна. Пасля чаго Ніна ўзрэзала сабе жывот. Пасля чаго я выкраў з Рыгі Марту...

Неяк, перабіраючы барахло, якім аброс за жыццё, я знайшоў запісы на касцях, рентгенаўскія плёнкі... Наўздагад выбраў адну — і пачуў: „Вам музыкі?.. Шып... Шып... Шып... Шып... Вам музыкі?.. Шып... Шып... Шып... Шып... Вам музыкі?... Шып... Шып... Шып... Шып... Хрэн вам, а не музыкі!.."

У кашулях з пеўнямі і з прычоскамі з кокам вольныя ў няволі стылягі гэтак жартавалі.

Я пачынаю не разумець, як я жыву, Лі-Лі... Калі сэнс жыцця, як надумаў я сабе, ні ў чым іншым — нават не ў музыцы, — а толькі ў жанчыне, дык які сэнс у Стэфе?.. Адмовіць Стэфе ў тым, што яна жанчына, не выпадае, і, значыць, сэнс павінен быць, але які?.. Той самы, што ў бясконцасці іншых жанчын, пра якіх я забыўся?.. Якіх гэтак не помню, нібы іх не было, і выходзіць, што сэнсу — ніякага?.. Бо сэнс — гэта мець і страчваць, помніць і развітвацца... На такой невыноснай вышыні, на якой развітваецца Малер.

Мяне здзіўляе, што я чапляюся за гэтую вышыню, адчуваючы сябе ў задніцы... Якая ў задніцы музыка?

І чаму я так пачуваюся, Лі-Лі?.. Пасля нечага, пасля Стэфы?.. Пасля Крабіча з ягонымі ідыёцкімі фантазіямі?.. Пасля Максіма Аркадзьевіча з ягонай кітайскай філасофіяй?.. Ці перад некім, перад нечым?..

Шып... шып... шып...шып...шып...шып...

Іголка драпае кружэлку там, дзе ўжо няма музыкі. Дзе хрэн вам, а не музыкі...

Зялёнае вока „Рыгонды” глядзіць на мяне, не міргаючы. Міргаць яно пачынае, калі пераключаеш радыёлу на радыё, настройваешся на станцыю. Зялёны абадок то звужаецца, то пашыраецца, падміргвае — і ніколі не ўгадаеш, што пачуеш. Часцей за ўсё якую-небудзь лухту. Такую, як зараз: што нейкі Красевіч толькі і думае пра краіну і народ, таму вылучаецца ў дэпутаты. А хто такі Красевіч?.. Што ён напісаў?.. Вынайшаў?.. Зрабіў?.. Ніхто і нічога пра яго не ведае, а ён вылучаецца — і народ нават не падазрае, што Красевіч гэты альбо штатны канторшчык, альбо стукач.

Хрэн вам, а не музыкі.

"О!.."

— Прыняць удзел у выбарчай кампаніі, падтрымаць свайго кандыдата ў дэпутаты, інтэрв’ю з якім праз некалькі хвілін вы пачуеце, пажадалі знакамітыя ў нашай краіне людзі. Мы не называем іх прозвішчы, бо перакананыя, што вы самі здагадаецеся, хто яны, гэтыя людзі, любімыя ў народзе творцы, аўтары ўсім вам вядомай песні...

Радыёла падміргнула: ага, даўно не чулі — мая з Крабічам песня!.. Хоць на Крабіча — табу, забарона на ўсіх каналах. І на табе: любімы ў народзе творца. Гэта, канечне, аванс з падачы Шыгуцкага, Красевічу б забарону не адмяніць...

Крабіч зверам на мяне накінецца, калі Красевіч ягонае імя назаве... Не паверыць, што я ні пры чым...

Вось яно і пайшло-паехала... Паехала-пайшло... Здзяйсняцца пачало і спраўджвацца.

Разгублена не ведаючы, што рабіць, я тузануўся да тэлефона.

Начальнік радыё, плюгавенькі Толік Шчапок, які некалі на адным курсе з Крабічам вучыўся, вершыкі папісваў і па гарэлку для Крабіча бегаў, доўга бараніўся сакратаркай: „Анатоль Андрэевіч заняты...” Нарэшце абарона, слабыя месцы якой я даўно ведаў, здалася, сакратарка ўздыхнула, як у апошні раз, і Шчапок, паслухаўшы мяне, спытаў:

— Ты хочаш, каб я пазваніў, каму трэба, і сказаў, што ты супраць таго, каб па дзяржаўным радыё тваю музыку перадавалі?

Па дзяржаўным радыё, як па дзяржаўным радыё ў яго прагучала. А смарчок жа, шпендрык...

— Я не пра сябе, пра Крабіча!

— А чаго ты яго ўзненавідзеў так? — з’едліва знайшоўся і нібы здзівіўся Шчапок. — Нядаўна ж сябравалі...

"Жаба ты плюгавая!” — мне б на гэта сказаць, але я перамаўчаў, бо па дзяржаўным радыё музыку маю перадавалі, а Шчапок не стаў чакаць — і ў паўзе паклаў трубку.

— Рычард Пятровіч, вітаем вас у нашай студыі! І першае да вас пытанне: чым абумоўлена ваша рашэнне ступіць на нялёгкі і цярністы шлях палітыка? Ці проста яно вам далося?

— Не проста... Але я прыняў яго. Яно абумоўлена ўсім маім папярэднім жыццём, жаданнем як мага болей зрабіць для людзей, для росквіту нашай роднай дзяржавы. Нашаму грамадству зараз, як ніколі, патрэбная кансалідацыя ўсіх здаровых сіл, на падтрымку якіх я спадзяюся і ў выбарчай кампаніі, і ў далейшай сваёй дэпутацкай дзейнасці...

У дзверы коратка, не надта ўпэўнена пазванілі з першымі словамі Красевіча і, перачакаўшы, націснулі кнопку званка яшчэ раз, празваніўшы ўжо даўжэй...

— Якімі прынцыпамі збіраецеся вы кіравацца ў вашай дэпутацкай дзейнасці?

У сваёй дэпутацкай дзейнасці... у вашай дэпутацкай дзейнасці... у нашай дэпутацкай дзейнасці... Дзінь... дзінь... дзінь... дзінь... дзінь...

Пра прынцыпы мне, відаць, не дазнацца — кнопку званка націснулі і не адпускалі... Я адчыніў — на парозе стаяў пыльны і пакамечаны фікусалюб. Ціхан Міхайлавіч Лупеха, ці Аляксей Віктаравіч Мацвеенка, нехта з іх — сведкаў па маёй справе.

— Вось... — падаў фікусалюб цераз парог, насцярожана азірнуўшыся ўверх і ўніз на лесвіцу, складзеную паперчыну. — Вам...

Разгарнуўшы паперчыну, я прачытаў:

"Даўно не бачыліся, давай спаткаемся”.

То тэлеграмы, то запіскі... Ні імя, ні подпісу. Але почырк — высокі, клінапісны — аднекуль знаёмы.

— З кім?..

— Гэта ўжо на словах, з кім... Прайсці можна?

Фікусалюбу трывожна было стаяць у расчыненых дзвярах, відавочна трывожна.

— Праходзьце, Ціхан Міхайлавіч. Прызнацца, не чакаў.

— Мяне Аляксеем зваць...

Не чакаў і не ўгадаў. А ўпэўнены быў, што ўгадаю. Значыць, Ціхан Міхайлавіч Лупеха — асіметрычны. А запіска ад каго?.. Ніяк не ўспаміналася, чый гэты знаёмы, клінапісны почырк?

— Дык з кім спаткацца?

— З кім, з кім... — шнырнуў вачамі па паліцах на кухні, куды мы прайшлі, фікусалюб. — Так і скажы вам адразу...

— Няма нічога, Аляксей Віктаравіч. Было шампанскае — выпілі.

— Сікі газаваныя, — паморшчыўся фікусалюб. — Не п’ю... З амерыканцам спаткацца.

Я ўспомніў паштоўкі, якія зрэдку, звычайна на Каляды, прыходзілі з Амерыкі. З віншаваннямі, напісанымі высокім, клінапісным почыркам.

— З Дзінам Рыдам?..

Сведку па маёй справе Аляксея Віктаравіча Мацвеенку мог падаслаць да мяне хто заўгодна... Следчы Патапейка мог падаслаць.

— Дзін Рыд памёр... — не надта ўпэўнена прамовіў фікусалюб. — Яшчэ пры мне.

Гэта дзіўнавата ў яго прагучала: памёр яшчэ пры мне. Але я здагадаўся, пра што ён — многае хавалася за агаворкай. Чалавек пазнаецца па агаворках, як па адбітках пальцаў. Нават больш, бо адбіткі — знешняе... Некалі, калі Дзін Рыд жыў, фікусалюб не быў бамжом. Быў некім, пры сабе, не выкінутым з жыцця...

Падаслаў яго не Патапейка.

Падаслаў яго Панок.

Я сказаў:

— А Кенадзі пры мне забілі.

Фікусалюб не зразумеў.

— Ну і што?..

— Тады з кім сустракацца?.. Хто з амерыканцаў жывы?

— А-а... — працягнуў фікусалюб. — Асцерагаецеся... — Нахіліўся да мяне і прашаптаў: — І я асцерагаюся, яго ловяць.

— Каго? — адступіў я — так ад Аляксея Віктаравіча патыхала.

— Амерыканца. Сябра вашага.

Запіска — ад Фелікса Рачніцкага. Напісаная ва ўсякім разе ягоным почыркам. Высокім, клінапісным почыркам калядных віншаванняў на амерыканскіх паштоўках.

Гэта ставіла ў тупік. Калі Панок падаслаў фікусалюба, каб справакаваць мяне на сустрэчу з Феліксам, дык, выходзіла, прыслаў яго ад самога Фелікса?.. Калі, канечне, не падрабілі почырк, што не праблема.

Але нашто?..

І нашто Феліксу звязвацца са мной цераз бамжа? Мог сам пазваніць... Ды, мусіць, не мог: ніхто не хоча апошнім часам са мной па тэлефоне размаўляць.

Мы былі калісьці з Феліксам сябрамі сапраўднымі — не па гульбах і п’янках... Хоць ён і з Крабічам сябраваў таксама. Росціка ведаў...

— Дык яго не арыштавалі?

— Не, мы схавалі. Ён чалавек. У-у, чалавек які!.. Хоць гэткі ж амерыканец, як і я.

Прыловяць мяне з амерыканскім шпіёнам там, дзе бамжы яго схавалі, і так прыціснуць, што ані ў які бок не крутануся. І думаць кіну ў аглоблі біць...

— Чалавек, як вы?.. Што ж вы з Лупехам следчаму мяне здалі?

— А хто б не здаў? Калі б прыгразілі, што пасадзяць? Хоць за пісталет... І скуль мы ведалі: вы, не вы?.. Гатовыя былі ўсё пацвердзіць, што следчы ні выдумляў. Абы на нарах не парыцца. Сам на іх ніхто не палезе... Што, не так?

Яно так... Нары — не палок.

— А пісталет вы куды засунулі?

— Футра Лідзіі Паўлаўны ў прыхожай вісела... Хто летам футры носіць? Мы падкладку збоку надарвалі і за падкладку кінулі... І навідавоку — і не здагадаешся.

— Нехта ж здагадаўся?

Фікусалюб уздыхнуў вінавата:

— Ну так...

— Казаў я вам, каб занеслі ў міліцыю?.. І не было б нічога.

На гэта Аляксей Віктаравіч нібы і не запярэчыў, але і не згадзіўся:

— Усё адно нешта было б.

Падобна на тое...

Калі запіска — не падробка, нешта Феліксу ад мяне трэба. Праз пятнаццаць гадоў. Колькі часу не мінае, а чалавеку ад чалавека ўсё нешта трэба і трэба.

А мне ад Фелікса — што?.. Тое, па што Панок да яго пасылаў?.. Я і спробы ніякай, каб знайсці Фелікса, не зрабіў, бо мог Панок зманіць, не ведаюць і сочаць, праз мяне знойдуць — і на табе...

Не шлях, а лёс.

— Ісці далёка?

— Ехаць. Не бойцеся, усё прамазгавана. У амерыканца — галава. Не п’е толькі, а так — галава.

Фелікс, колькі я ведаў яго, сапраўды не піў. І прыдумаць гэтага ніхто не мог.

— Няма мне чаго баяцца... Ліскінай таксама прыгразілі?

— За прафесаршу мы не ў адказе, — адмахнуўся фікусалюб і спытаў з глыбінным недаўменнем, калі мы ўжо выходзілі. — І як гэты вы палезлі на гару такую?..