Браслаўская стыгмата
Глёбус Адам
Мянты
Менск — горад мянтоў, адназначна. Яны ў сталiцы паўсюль. Плюнь угару й абавязкова патрапiш у мянта, i проста так з гэтай сытуацыi ня выкараскаешся, добра, калi прымуцца прабачэньнi, а можна й па галаве гумаю атрымаць.
Як iх толькi ў нас нi называюць: мiлiцыянэры, палiцыянты, праваахоўнiкi... Як iх толькi нi абзываюць: палiцаi, бобiкi, лягавыя, мянцяры паганыя, цэнтурыёны i, канечне, мянты. А сутнасьць iх была, ёсьць i будзе адна — не пушчаць нiкога нiкуды нiколi.
Я нарадзiўся ў год сабакi. І не выбiраў, у якi год зьявiцца. Каб далi магчымасьць выбраць, абраў бы год сьвiньнi, яна значна блiжэйшая да чалавека. А сабака, зь ягоным брэхам i ашчэрам — рыхтык мент. Ведаю, што кажу. Каб мянцяры хадзiлi на ланцугу, парадку стала б болей. А каб на iх мордах напысьнiкi драцяныя сядзелi, дык i спакой быў бы. Дарэчы, апошнiм часам яны завялi моду хаваць твары за маскамi. Можа й да ланцугоў справа дойдзе. Раней было яшчэ горай, бо не вялося на зямлi больш паскуднай iстоты, чым савецкi паганы мент.
Напрыканцы 80 х у Маскве каля помнiка Пушкiну праваабаронцы зладзiлi маленечкi акуратненькi мiтынг i патрабавалi свабоды слова. Такая дробязь — свабода выказаць уласныя думкi й меркаваньнi. А савецкiя мянты бiлi мiтынгоўцаў дубiнкамi па галовах i кiдалi ў фургоны. І ўсё на вачах у тысячы сьведак. Пераляканы, я прыбег у Саюз пiсьменьнiкаў, дзе ладзiўся фэстываль «Мастацтва моладзi сацыялiстычных краiнаў». Лётаў ад аднаго лiтначальнiка да другога й прасiў заступiцца за зьбiтых i арыштаваных. Начальнiкi глядзелi на мяне, як на iдыёта. А я не разумеў, чаму людзi адукаваныя й прыстойныя, людзi, якiя дапамагалi асудзiць дзеяньнi менскiх мянтоў, што бiлi дэманстрантаў на сьвята Дзяды каля Маскоўскiх могiлак, i пальцам не кiўнулi, каб асудзiць сваiх маскоўскiх мардаваротаў. І сапраўды я даўн, калi адразу не зразумеў: лёгка асудзiць чужога палiцыянта й небясьпечна — свайго.
І менавiта ў той вечар я канчаткова пераканаўся, што ў Маскве я чужы, што iмпэрыя валiцца, трашчыць i памiрае, што маскоўскiя мянты — гэта расейскiя лягавыя, а менскiя — беларускiя палiцаi.
У Барсэлёне, каля пляцу Каталюнii, у цянiстым дворыку я стаў сьведкам iншай расправы палiцыянтаў зь юнакамi. Трое наркаманаў, два юнакi й дзеўка зь зялёнымi валасамi, сядзелi на асфальце каля сьцяны й пыхкалi самакруткамi. Палiцыянты ўскочылi ў двор на матацыклах. Уварвалiся яны сынхронна з розных бакоў i адрэзалi шляхi адыходу. Наркаманы й не спрабавалi ўцякаць. Палiцаi заглушылi матацыклы, падышлi да маладых людзей i без усялякiх слоў пачалi бiць. Я выдатна бачыў, як важка-чорны чаравiк урэзаўся ў даўгавалосую галаву наркота. Зьбiўшы юнакоў, праваахоўнiкi павытрасалi зьмесьцiва iх валiзаў на зямлю й нешта там шукалi, мусiць, наркату — i пэўна, знайшлi. Праз паўхвiлiны ў двор зарулiла машына, куды й загналi аматараў кайфовага дыму. За падзеяю ад пачатку да канца назiраў толькi я. Астатнiя мiнакi, пабачыўшы iнцыдэнт, прысьпешвалi крок. На мяне нiхто не зьвяртаў анiякай увагi, я быў добра апрануты й выглядаў хутчэй на супрацоўнiка пракуратуры, чымсьцi на лiтаратара, якi ня любiць людзей у фуражках i пагонах.
Апрананьне й пераапрананьне — досыць важная рэч у дачыненьнях зь мянтамi, якiя ганарацца сваёй формаю. Вось i ў паўднёва-ўсходняй Азii з-за шмоткi былi ў мяне дробныя непрыемнасьцi. У Тайляндзе наведнiкам выдаюць паперку з правiламi паводзiнаў у краiне. Чорным па белым там напiсана, што нельга жартаваць з палiцыянтам, бо ён страляе на паражэньне без усялякага папярэджаньня. Зрэшты, жартаваць зь мянтом i ў Менску не выпадае. Застрэлiць не застрэлiць, а перацягнуць дручком па сьпiне можа. Дый як ты пажартуеш на тайскай мове? І я не жартаваў. Паводзiў сябе акуратна. Толькi аднойчы сутыкнуўся з праваахоўнiкам. Іду сабе з пляжу й думаю: трэба мокрыя плаўкi зьняць i сухiя шорты надзець. Зайшоў за куст i толькi... Адкуль ён узьнiк, ня ведаю, але ў гатэль я прыйшоў у плаўках. Ну яго к чорту. Бо ў той паперцы апiсвалiся тры асноўныя прысуды, што выносiць тайскi суд: пятнаццаць гадоў зьняволеньня, пажыцьцёвы тэрмiн i сьмяротнае пакараньне. Адмянiць прысуд можа толькi кароль, а зь iм я не знаёмы. Наагул, я нi разу не гаварыў нi з адным каралём i прэзыдэнтам. Ёсьць у iх нешта вайскова-мянтоўскае. Яны ж кiруюць мiнiстрамi. Такi iх лёс. А пачнеш кiраваць мянтамi — i сам станеш палiцаем. А быць галоўным палiцыянтам — справа няўдзячная й небясьпечная.
На менскiм пляцы Бангалор на дзень Незалежнасьцi я сутыкнуўся ў натоўпе з жонкаю былога мянцярскага мiнiстра Захаранкi. Таго, што выйшаў з дому й не вярнуўся. Чуткi ходзяць розныя... Экс-мiнiстра забiлi. Экс-мiнiстра скралi расейскiя спэцслужбы. Экс-мiнiстар схаваўся й чакае лепшых часоў. Але факт застаецца фактам: мiнiстра няма, а ягоная жонка стаiць на мiтынгу апазыцыi з фотапартрэтам мужа й просiць вярнуць ёй любiмага чалавека. Сэрца сьцiскаецца ад жалю да змучанай жанчыны, а вось за самога мянтоўскага галаву я нiколi не перажываў i перажываць не зьбiраюся. Не хвалююся я за мянтоў i табе ня раю. Марны гэта занятак.
Аматары апазыцыйных мiтынгаў i рок-н-ролу выпусьцiлi вiдэакасэту, дзе на музыку абы як намантавалi кадры палiтычных падзеяў найноўшай гiсторыi. Мянты б’юць бабулю. Дзецi шпурляюць камянi ў бобiкаў. Мiтынгi. Шэсьцi. Сутычкi. Звычайныя сучасныя клiпы. А вось адзiн сюжэт на касэце зусiм не рок-н-рольны. Малады мент расказвае, як калегi загадзя рыхтуюць камянi, якiмi потым падлеткi будуць у iх кiдаць. Маўляў, правакатар кiне першы, а падлеткi з натоўпу неабачлiва падтрымаюць дурную iнiцыятыву. І гэты касэтны мент болей ня хоча служыць у белмянтоўцы. Так я табе й паверыў, мой мiлы таварыш — мой мент. Калi ты гэта ведаў, дык чаму не распавёў загадзя й не папярэдзiў, чаму не перадухiлiў бойку? Га? А такая натура: не ратаваць iншых, а сабе выгоды шукаць, каб дабротаў паболей, а працы паменей. Часам мянты могуць i сьведак папраганяць, каб меней пратаколаў пiсаць.
На вулiцы Энгельса ў гнюсным бары «Элiта» я выпiваў са школьным настаўнiкам бiялёгii Казiмiравiчам. Цiхенька так гаварылi пра запаветныя расейскiя мясьцiны. Ён быў у Яснай Паляне, а я — у Ноўгарадзе. Да нас падышоў капiтан кацера, што на Менскiм моры дзяцей катае. П’яны ён быў моцна. Мы вырашылi пазьбегнуць скандалу й выйшлi з «Элiты». Капiтан вывалакся за намi. А скандал насьпяваў сапраўдны. Бармэн, былы вучань Казiмiравiча, прапанаваў капiтану пайсьцi на тры кiрылiчныя лiтары. Капiтан пакрыўдзiўся i, выйшаўшы на вулiцу iмя бацькi навуковага камунiзму, пабiў вiтрыннае шкло. Разагнаўся й бухнуў у яго плячом. І ўсе гэтыя надпiсы «калi ласка, запрашаем», «бар ЭЛІТА прапануе сьняданкi, абеды, вячэры» пасыпалiся на яго. Капiтан моцна парэзаўся й яшчэ бiўся з бармэнам, пакуль не прыехалi мянты. У пастарунку мы апынулiся ўчатырох. У нас з Казiмiравiчам спыталi, хто мы такiя. А потым лейтэнант сказаў: «Настаўнiк i пiсьменьнiк iдуць на х!.. Мне такiя сьведкi не патрэбныя». Вiтрыну пастарунку мы бiць ня сталi. Ня той стан ап’яненьня. І, у адрозьненьне ад капiтанаў, настаўнiкi бiялёгii й беллiтаратары не крыўдуюць на тры лiтары.
На рагу той жа вулiцы Энгельса й праспэкта Скарыны аднойчы стаяла купка высокачыноўных мянтоў. Яны пазiралi на Палац Рэспублiкi, дзе сабралiся прэзыдэнты Беларусi, Расеi, Казахстану, Кыргызстану й Арменii. Непадалёк ад мянтоў тоўкся алiгафрэн. Ён сьмяяўся й пацiраў далонi. Бяскрыўдна дастаў з носу «казла» й паспрабаваў зьесьцi. Нясмачна. Выплюнуў сабе на далонi й зноў пачаў iх пацiраць. Мянты бачылi забаўкi алiгафрэна, але не рэагавалi, покi той не падышоў да iх i не загарлаў: «Прэзыдэнты! Прэзыдэнты!» Тады самы бурачковаморды мент аддаў загад, i шараговец з ачапленьня, што вышнуравалася ўздоўж праспэкту, падляцеў да дурня й пагнаў аматара смаркачоў у двор, за пiцэрыю. Прыбiраць маргiналаў з розных сьвяточных мерапрыемстваў — сьвяты абавязак палiцаяў.
9 траўня, на дзень Перамогi над фашыстоўскiмi захопнiкамi, я бачыў, як два вялiзных мянты вялi маленькую бамжыху. Тая румзала й размазвала сьлёзы кулачком па апухла-малiнавым твары. «Утаплюся! Утаплюся!» — крычала бамжыха-алькагалiца на ўсю вулiцу Маркса. «Ты лепей павесься, — прапанаваў старэйшы па званьнi мент, — нам меней работы».
Розных гiсторыяў пра мянтоў можна назьбiраць на раман. Толькi хай тое робяць самi мянцяры. Мне й гэтага хапiла, каб выказаць сваё да iх стаўленьне. А то сустрэў я маладзенькага пiсьменьнiка, пацякла гаворка. Ён i кажа: «А я мiлiцыю вельмi паважаю». «Паважай, любi... Твая справа. Проста ты не пацыфiст, не анархiст i не рок-н-рольшчык, як я».
Менск. Травень 2000 году