Найноўшая гісторыя беларускага парлямэнтарызму
Стратэгія і тактыка ўладаў у 2003—2004 гг.
Хто і якім чынам рабіў гэта [1]
Часавыя межы падрыхтоўкі ўладаў да правядзеньня выбараў былі вызначаныя датай 14 ліпеня 2004 г., калі быў падпісаны ўказ прэзыдэнта аб прызначэньні выбараў у палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу трэцяга скліканьня. Гэтая дата была фармальнай рысай падзелу паміж падрыхтоўкай да выбараў і выбарчай кампаніяй. Прызначэньне прэзыдэнтам даты рэфэрэндуму паўтара месяца пазьней (7 верасьня) храналягічна падзяліла палітычную кампанію на дзьве стадыі: да 7 верасьня, калі рэфэрэндуму чакалі і ўлады, і апазыцыя, але пры гэтым апазыцыя рыхтавалася да выбараў, а ўлады ня вельмі хавалі сваёй падрыхтоўкі да рэфэрэндуму; і пасьля 7 верасьня, калі абвяшчэньне рэфэрэндуму прынцыпова зьмяніла ход кампаніі, павысіўшы ўзровень палітычных ставак, але ня надта павялічыўшы палітычнага напалу ў грамадзтве, як таго чакалі лідэры апазыцыі. Для дэмакратычных сілаў абвяшчэньне рэфэрэндуму якасна зьмяніла ход перадвыбарнай кампаніі, улады ж найхутчэй загадзя сплянавалі сумяшчэньне выбарча-рэфэрэндумнай кампаніі, пра што сьведчылі неаднаразовыя ўцечкі інфармацыі. Таму мы будзем разглядаць падрыхтоўку ўладаў да парлямэнцкіх выбараў напярэдадні іх абвяшчэньня ў сувязі з падрыхтоўкай да рэфэрэндуму (у гэтым выпадку падрыхтоўчы пэрыяд працягваецца да 7 верасьня). Зьмястоўным ядром палітычных працэсаў 2004 г. было падаўжэньне палітычнага жыцьця дзейнага прэзыдэнта, а парлямэнцкія выбары ня толькі адышлі ў цень гэтай галоўнай палітычнай кампаніі, але сталіся адным зь яе дапаможных элемэнтаў.
Што да іншага часавага абмежаваньня — пачатку падрыхтоўкі да рэфэрэндуму, — то тут вызначальны час — адразу пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г., калі прэзыдэнт і ягоная Адміністрацыя пабачылі на даляглядзе канец сваёй улады. Памкненьне да неабмежаванай улады прыйшло ў супярэчнасьць з артыкулам 81 Канстытуцыі і выклікала дзеяньні ўладнай сыстэмы для яе пераадоленьня. Яе цэнтрам ёсьць асабіста прэзыдэнт і ягонае непасрэднае атачэньне, пэрыфэрыю ўтварае ягоная Адміністрацыя, якая ў шырокім (неюрыдычным) сэнсе ўключае ў сябе акрамя самога дзяржаўнага органу — Адміністрацыі прэзыдэнта — усю гэтак званую вэртыкаль выканаўчай улады разам зь дзяржаўнай часткай эканомікі на чале з дырэктаратам дзяржаўных прадпрыемстваў, судовую сыстэму, пераважную большасьць парлямэнту і структураў мясцовага кіраваньня, а таксама ўнівэрсытэты і Нацыянальную акадэмію навук, прафсаюзы, дзяржаўныя і ляяльныя да дзяржавы грамадзкія аб’яднаньні, неапазыцыйныя палітычныя партыі. У цэнтры гэтай сыстэмы прымаюцца ўсе больш-менш значныя палітычныя рашэньні, менавіта адсюль зыходзяць імпульсы да далейшага захопу палітычных пляцдармаў і панаваньня ў палітычнай прасторы. Нягледзячы на высокую ступень яго гамагеннасьці, у ім самім існуюць розныя плыні, праекты, бачаньні будучыні існага рэжыму. Таксама і на ўладнай пэрыфэрыі (у рэгіёнах альбо ў адносна аўтаномных галіновых холдынгах і сілавых „княствах”) узровень „абмежаванага плюралізму” (а дакладней, дазволены максымум неляяльнасьці — палітычнай „ерасі” альбо карупцыі — гаспадарчай „ерасі”) кіраванага Адміністрацыяй цэнтру дае магчымасьць палітычным актарам рэалізоўваць уласную палітычную і эканамічную стратэгію ў той ступені, у якой яна не супярэчыць альбо не перашкаджае існаму генэральнаму пляну Адміністрацыі. Узгадненьне запытаў розных частак кіраўнічай эліты, задавальненьне альбо здушэньне палітычных і эканамічных лабісцкіх імпульсаў з розных кліентэльскіх груповак, балянсаваньне інтарэсаў рэгіянальных і гаспадарча-галіновых элітаў сталася важным кірункам падрыхтоўкі ўладнага цэнтру да выбараў і рэфэрэндуму. Хоць доступ да інфармацыі ў гэтым пытаньні абмежаваны і вымушае кіравацца толькі інтуіцыйнымі здогадамі і аналізам ускосных зьвестак, можна меркаваць, што згаданыя працэсы былі больш інтэнсіўныя, чым захады ўладаў у кірунку процістаяньня палітычнай апазыцыі альбо замежнапалітычнай актыўнасьці.
Такім чынам, суб’ект „улада” ня зводзіцца да „дзяржавы” ў разуменьні сучасных тэорыяў палітычнага таталітарызму, а выглядае нечым падобным да аўтарытарнай і пэрсаніфікаванай бюракратычнай і гіерархічнай сыстэмы, якая існавала ў Эўропе часоў росквіту абсалютысцкіх манархіяў. У гэтым разуменьні фармальна выбарчы характар не зьмяняе прынцыповага падабенства сыстэмы ўлады Лукашэнкі да ўлады абсалютысцкай Францыі ХVII ст. альбо Прусіі часоў Фрыдрыха ІІ, з папраўкай на памеры краіны і наяўнасьць сучаснай тэхналягічнай базы[2]. Несупадзеньні ў юрыдычнай тэрміналёгіі ў гэтым выпадку не павінны засьціць сутнасьці існай у Беларусі сыстэмы панаваньня, заснаванай на падпарадкаванасьці публічнай сфэры волі вярхоўнага сувэрэна і ўладзе прызначаных ім асобаў. Пры гэтым усе ўзгадненьні паўнамоцтваў і падзел рэсурсу ўлады ўнутры кіраўнічай гіерархіі ладзяцца нефармальна. Ня будучы часткай публічнай палітыкі, яны не афішуюцца. Пэрсанальная легітымнасьць лідэра пашыраецца на ўсе органы ягонай улады ў публічнай сфэры, якія выступаюць як адзіны суб’ект, зацікаўлены ў максымальным падаўжэньні існага ладу. У адрозьненьне ад таталітарнай сыстэмы, улады пакуль не ажыцьцяўляюць поўнага кантролю за ўсёй публічнай прасторай — дастаткова выкараненьня „апазыцыйнасьці” і дэманстрацыі магчымасьці кантролю.
Дзеяньні ўладаў, наўпрост скіраваныя на забесьпячэньне „патрэбнага” ходу і выніку выбараў і рэфэрэндуму, збольшага зводзіліся да: а) забесьпячэньня пераканаўчай большасьці на рэфэрэндуме, дастатковай ня толькі для ўнясеньня ў Канстытуцыю зьменаў, але і для пацьверджаньня пэрсаніфікаванай легітымнасьці рэжыму ўнутры краіны; б) забесьпячэньня перамогі (de facto і dе jure) сьпісу кандыдатаў у дэпутаты парлямэнту, якія б задавальнялі ўладны цэнтар. Яны мелі як просты характар (напрыклад, фармаваньне і падтрымка адміністрацыйнага сьпісу кандыдатаў, ціск на палітычных апанэнтаў), так і ўскосны (прапаганда дасягненьняў існага ў краіне рэжыму і падтрымка „пазытыўнага настрою” ў грамадзтве). Апошні ўзровень актыўнасьці неабходна адрозьніваць ад звычайнай рэпрэсіўнай актыўнасьці ўладаў, якая можа мець руцінны альбо надзвычайны характар, нескіраваны непасрэдна на выбарчы працэс. Напрыклад, палітычны перасьлед іншадумства, культ асобы прэзыдэнта ў Беларусі маюць пэрманэнтны характар: іх наяўнасьць ня зьвязаная з правядзеньнем палітычных кампаніяў, адно толькі што ў пэрыяды такіх кампаніяў формы гэтых дзеяньняў зьмяняюцца характарам і інтэнсіўнасьцю ды набываюць больш рацыянальны характар. Умацаваньне палітычнага самаўладзьдзя ў Беларусі, наўпрост ня зьвязанае з правядзеньнем рэфэрэндуму 2004 г., становіць шырэйшую праблему і выходзіць за межы дадзенага аналізу.
Дзяржаўную палітыку падрыхтоўкі да выбараў у Беларусі нельга параўноўваць з звычайнай перадвыбарнай палітыкай кіраўнічай партыі ў нейкай іншай краіне, але пакуль нельга атаясамліваць і з псэўдавыбарамі ў Савецкім Саюзе. Выяўленьне грамадзянскай волі і імпульсаў падтрымкі ад народу да ўладаў (асабліва асабіста дыктатара) падчас рэфэрэндумаў застаюцца важнай крыніцай легітымацыі і важным сродкам кансалідацыі грамадзтва і ўладаў. Усе ўсьведамляюць прадвызначанасьць юрыдычнага выніку, і ў гэтым сэнсе афіцыйныя лічбы даюць мала матэрыялу для аналізу, але палітычныя вынікі па-ранейшаму ўяўляюць інтарэс.
Значны сэгмэнт уладнага апарату не зазнаў значнага ўплыву перадвыбарнай гонкі, руцінна ўмацоўваючы дыктатуру альбо вырашаючы будзённыя задачы дзяржаўнага кіраваньня. Але чым бліжэй да выбараў, тым большая частка дзяржаўнай палітыкі пераходзіла ў рэжым перадвыбарнай істэрыі, а пасьля абвяшчэньня рэфэрэндуму (гэта значыць ужо пасярэдзіне кампаніі выбараў у парлямэнт) ужо амаль уся дзяржаўная палітыка рабілася зыходзячы зь неабходнасьці забясьпечыць патрэбныя лікі на рэфэрэндуме: калі ў канцы чэрвеня 2004 г. пытаньне падачы гарачай вады ў асобны дом альбо рамонту даху ці дарогі мела толькі камунальны характар і знаходзілася на мікраўзроўні палітыкі, а перавод супрацоўніка на кантрактную форму працы ці адмова ў задавальненьні канкрэтнай індывідуальнай скаргі лічыліся прыватнымі пытаньнямі, то ў канцы верасьня таго ж году ўсе яны маглі займець выразнае палітычнае гучаньне. Недзе на пачатку кастрычніка на ўсе скаргі, накіраваныя грамадзянамі ў дзяржаўныя органы, мусіў быць дадзены адказ, па магчымасьці дадатны ці такі, які б пакідаў у скаргадаўца ўражаньне, што дзяржава і ейны кіраўнік пра яго клапоцяцца.
Тое, што вялікая частка дзеяньняў уладаў да пачатку перадвыбарнай кампаніі ня мела непасрэднага дачыненьня ані да выбараў, ані да рэфэрэндуму, не парадокс. Легітымнасьць беларускага рэжыму толькі ў малой ступені вызначаецца вынікамі выбараў. Рэфэрэндум як падзея меў большую значнасьць, аднак і перамога на ім не была галоўнай мэтаю лукашыстаў. Галоўная мэта — застацца пры амаль неабмежаванай уладзе і закансэрваваць гэтае становішча на як мага працяглы тэрмін. У гэтым сэнсе правядзеньне рэфэрэндуму было мэтадам, а правядзеньне выбараў — інсцэнаваньнем, неабходным для дасягненьня мэты.
Рэжым мог ужыць і іншы сродак падаўжэньня ўласнага існаваньня — з удзелам Лукашэнкі альбо нават і безь яго. Альтэрнатыўныя варыянты стратэгіяў Адміністрацыі абмяркоўваліся, напрыклад, журналістам Міхаілам Падаляком у выпусках газэты „Время” вясной — летам 2004 г. (некаторыя лічылі гэтыя публікацыі пасланьнямі расейскіх спэцслужбаў на адрас беларускай намэнклятуры). Гаворка ішла пра гандаль з замежнымі цэнтрамі ўплыву, змовы, перадачу ўлады пераемніку з захаваньнем гарантыяў Лукашэнку, падаўжэньне існаваньня рэжыму праз рэфэрэндум і перамогу на парлямэнцкіх выбарах альбо празь неплебісцытарныя маніпуляцыі з Канстытуцыяй, канфрантацыю з Захадам альбо нават „паход на Захад”. Няма сумневаў, што і аналітыкі Адміністрацыі ў 2002-2004 гг. разглядалі прыкладна тыя самыя варыянты.
Пасьля аналізу магчымых шляхоў падаўжэньня паўнамоцтваў Лукашэнкі імі была выпрацавана праграма дзеяньняў, скіраваная на дасягненьне гэтай „галоўнай” мэты праз правядзеньне палітычнай гульні „рэфэрэндум”, сумешчанай з парлямэнцкімі выбарамі. Праграма прадугледжвала стварэньне нарматыўна-праўнай і арганізацыйнай базы для непасрэднай працы дзяржорганаў падчас правядзеньня выбараў, дзеяньні ў прапагандысцкім і інфармацыйным кірунку, шэраг падрыхтоўчых апэрацыяў на замежнапалітычным полі, у сацыяльнай сфэры, мінімізацыю ўзьдзеяньня на кампанію палітычнай апазыцыі, структураў грамадзянскай супольнасьці і непадкантрольных крыніцаў інфармацыі, а таксама вонкавых актараў, кансалідацыю розных груповак унутры Адміністрацыі. Гэтыя кірункі дзеяньняў працавалі на дасягненьне патрэбнага тактычнага выніку — перамогі ў кампаніі. Пабочным кірункам дзеяньняў было забесьпячэньне спрыяльнага эканамічнага фону для правядзеньня пазначаных захадаў — ён быў дасягнуты шмат у чым дзякуючы сусьветнай каньюнктуры цэнаў на нафту і попытам на беларускія тавары на асноўных рынках збыту, аднак нават і бяз гэтага ён быў бы дасягнуты. Эканамічныя захады лукашыстаў мы ня будзем разглядаць спэцыяльна, разумеючы іх другасны характар. Гаспадарчае вымярэньне ня ёсьць вырашальны фактар ува ўмацаваньні беларускай аўтарытарнай мадэлі.
Увесь зьмест гэтых выбарча-рэфэрэндумных захадаў ня быў загадзя кадыфікаваны ў адным тэксьце — хутчэй, тут дзейнічалі законы творчага працэсу, калі аўтар сам да заканчэньня твору ня ведае, як павядуць сябе галоўныя пэрсанажы ў разьвязцы. І сама фігура аўтара — Адміністрацыя — уведзеная намі як фікцыя для таго, каб апэраваць тымі катэгорыямі, якія сапраўды выкарыстоўваліся ў грамадзкай сьвядомасьці для пазначэньня суб’ектаў палітычнага працэсу. У гэтым сэнсе „Адміністрацыя” як катэгорыя ёсьць антонім таго, што ў палітычным дыскурсе разумеецца як „апазыцыя”.
Нормы і структуры забесьпячэньня вынікаў выбараў
Маторам машыны для дасягненьня неабходнага для ўладаў выніку выбараў і рэфэрэндуму былі нормы і інстытуцыі, якія забясьпечылі праўныя, нарматыўныя і кадрава-арганізацыйныя падставы для перамогі. Мэтады пры гэтым былі скарыстаныя традыцыйныя: умацаваньне дысцыпліны шляхам выданьня 11 сакавіка 2004 г. дырэктывы № 1 „Аб захадах для ўмацаваньня грамадзкай бясьпекі і дысцыпліны”. Яна была прысьвечаная прадухіленьню нядбаласьці ў працы прадпрыемстваў усіх формаў уласнасьці і ўстанаўленьню павышанай адказнасьці за парушэньне нормаў заканадаўства ў галіне грамадзкай бясьпекі і парадку. Яе адметнасьцю было тое, што само яе выданьне не стасавалася зь існай у Беларусі гіерархіяй нарматыўна-праўных актаў і не прадугледжвалася заканадаўствам. У ёй прэзыдэнт прадэманстраваў сваё разуменьне прынцыпу падзелу ўладаў, даўшы распараджэньні органам мясцовага самакіраваньня, парлямэнту і іншым дзяржаўным інстытуцыям. На практыцы выкананьне дырэктывы ператварылася ў чарговую кампанію супраць п’янства і за дысцыпліну на вытворчасьці. Гэта выглядала як лягічны працяг рэпрэсіяў супраць намэнклятуры, што разгортваліся ў 2001-2003 гг.: запалохваньне, пагрозы перад тэлекамэрамі, сюсюканьні прэзыдэнта з вэртыкальнікамі без тэлекамэр, паказальныя працэсы над Марынічам, Жураўковай, Рыбаковым. У разгар і напярэдадні кампаніі перасьлед дырэктарату быў запаволены (прысуд былому кіраўніку МТЗ Міхаілу Лявонаву быў вынесены ў лютым 2004 г. „па сьлядох” мінулых кампаній). З другой паловы 2003 г. асноўная ўвага Адміністрацыі была скіраваная не на дырэктарскі корпус, які быў ужо заплямлены да таго, а на чынавенства і асабліва на сілавыя структуры, у тым ліку на КДБ. Пры гэтым Лукашэнка працягваў традыцыйны „кадравы пасьянс”, не даючы аформіцца „намэнклятурнай апазыцыі”.
Важным элемэнтам машыны перамогі быў Выбарчы кодэкс 2000 г., які давёў эфэктыўнасьць падчас кампаніяў 2000 і 2001 гг. і таму ня быў зьменены ў 2004 г. Ён ня столькі рэгуляваў выбарчы працэс, колькі ствараў магчымасьці для яго парушэньня, вызначаючы працяглы час для датэрміновага галасаваньня і не рэгулюючы праўнага статусу назіральнікаў. Яшчэ больш істотная яго хіба палягала ў неўрэгуляванасьці працэдуры фармаваньня выбарчых камісіяў. З аднаго боку, існуе норма, што выбарчыя камісіі ўсіх узроўняў, акрамя Цэнтральнай, фармуюцца з прадстаўнікоў палітычных партыяў, грамадзкіх аб’яднаньняў, працоўных калектываў і грамадзянаў. Аднак яна не гарантуе ўдзелу ў выбарчых камісіях палітычнай альтэрнатывы. У рэчаіснасьці выбарчыя камісіі фармуюцца практычна безь яе ўдзелу: цалкам у адпаведнасьці зь літарай Выбарчага кодэксу дэмакраты не ўключаюцца ў склад камісіяў, а камісіі ўтвараюць амаль выключна прадстаўнікі Адміністрацыі (вылучэнцы органаў выканаўчай улады, дзяржаўных прадпрыемстваў, навучальных установаў і г. д.). Пакуль выбары рэальна праводзяцца ня выбарчымі камісіямі, а органамі выканаўчай улады, яны ня будуць сумленнымі.
Найбольш фальсыфікацыяў адбываецца дзякуючы норме Выбарчага кодэксу пра пяцідзённае датэрміновае галасаваньне. Ад пачатку кіраваньня Лукашэнкі колькасьць выбарнікаў, што галасуюць датэрмінова, пастаянна павялічвалася і паводле афіцыйных дадзеных, і паводле сьведчаньняў назіральнікаў. Цяпер пад адміністрацыйным ціскам у ім бяруць удзел да 30 % выбарнікаў. Замяніць бюлетэні ў непразрыстых скрынях для датэрміновага галасаваньня — справа тэхнікі. Зручна фальсыфікаваць бюлетэні і падчас падліку галасоў. Неістотна, якія бюлетэні сапраўды былі кінутыя выбарнікамі ў скрыні, старшыня і сакратар участковай камісіі, пры пасіўнасьці астатніх сяброў камісіі, могуць пазначыць у выніковым пратаколе любыя загадзя заплянаваныя лічбы. Адсутнасьць назіраньня за апрацоўкай пратаколаў з участковых камісіяў у акруговых камісіях дазваляе дадаткова карэктаваць лічбы і на гэтай стадыі: пратаколы папросту перапісваюцца нанава.
Такі стан рэчаў прымусіў апазыцыйныя сілы патрабаваць лібэралізацыі выбарчага заканадаўства. Шырокі розгалас мела ініцыятыва парлямэнцкай групы „Рэспубліка” ў палаце прадстаўнікоў 2-га скліканьня ўвесьці ў Выбарчы кодэкс шэраг дэмакратычных нормаў. Аднак пасьля працяглай працэдуры ўзгадненьняў у парлямэнцкіх камісіях большасьць зь іх нават не была ўключаная ў канчатковы законапраект. Каб дамагчыся хаця б малых зьменаў, група пагадзілася пакінуць у сваёй прапанове толькі нормы аб праве назіральнікаў весьці назіраньне за падлікам галасоў з зручнага для іх месца ды аб удзеле ў працы выбарчых камісіяў прадстаўнікоў палітычных партыяў з статусам сяброў камісіяў і правам дарадчага голасу. Але нават у такім выглядзе вынясеньне законапраекту на разгляд сэсіі замаруджвалася. Каб дамагчыся яго разгляду парлямэнтам да чарговых парлямэнцкіх выбараў, дэпутатам „Рэспублікі” давялося пайсьці на галадоўку. Пад яе ціскам гэтыя пытаньні ўсё ж былі разгледжаныя 22 чэрвеня 2004 г. і адхіленыя („за” — 8, „супраць” — 71). Галадоўка сталася своеасаблівым сыгналам пра бессэнсоўнасьць спадзяваньняў на зьмену ўлады выбарчым шляхам.
Лібэральна настроены дэпутат палаты прадстаўнікоў 2-га скліканьня Ўладзімер Навасяд у часе галадоўкі „рэспубліканцаў” прапанаваў зьвярнуцца да Цэнтральнай выбарчай камісіі з дэпутацкім запытам аб тлумачэньні парадку і прынцыпаў фармаваньня выбарчых камісіяў, а таксама кантролю за захаванасьцю выбарчых скрыняў шляхам прастаўленьня на іх уласнаручнага подпісу назіральнікаў. Дэпутат цікавіўся, ці могуць назіральнікі і журналісты выкарыстоўваць тэхнічныя сродкі пры назіраньні, асьвятленьні галасаваньня і падліку галасоў, а таксама які парадак рэалізацыі права назіральніка на азнаямленьне з выніковымі пратаколамі галасаваньня і атрыманьня іх копіяў. Палата прадстаўнікоў падтрымала гэтую ініцыятыву, аднак аніякага зьмястоўнага адказу ад ведамства Ярмошынай не дачакала. Выбарчае заканадаўства задавальняла Адміністрацыю, паколькі дазваляла праводзіць выбары з загадзя падрыхтаваным вынікам, ажно да вызначэньня адсотку жанчын і былых парлямэнтароў.
Трэба канстатаваць: прынцыповыя зьмены беларускага выбарчага заканадаўства, якія б дазволілі апазыцыі легальна прыйсьці да ўлады, магчымыя толькі пад ціскам, які ў сёньняшняй сытуацыі можа быць аказаны толькі звонку. У гэтым кантэксьце можна згадаць комплекс патрабаваньняў ад БДІПЧ АБСЭ, датычных дэмакратызацыі выбарчага працэсу ў краіне. Адсутнасьць зьменаў у Выбарчым кодэксе аўтаматычна азначала невыкананьне ўладамі аднаго з чатырох патрабаваньняў БДІПЧ АБСЭ. Аднак нават у гэтых умовах улады таргаваліся з Захадам, скарыстаўшы для гэтага пляцоўку сэсіі Парлямэнцкай асамблеі АБСЭ ў Эдынбургу. У ліпені 2004 г. там была падпісаная сумесная дэклярацыя рабочай групы ПА АБСЭ па Беларусі і афіцыйнай беларускай парлямэнцкай дэлегацыі (статус палаты прадстаўнікоў у гэтай структуры быў адноўлены ў 2003 г.). Ня даўшы аніякіх гарантыяў правядзеньня свабодных і дэмакратычных выбараў, Адміністрацыя, тым ня менш, праз дэпутата палаты прадстаўнікоў 2-га скліканьня, лідэра БРСМ Міхаіла Арду прадэманстравала намер весьці перадвыбарную барацьбу сумленна. Сам сп. Арда падпісаў дэклярацыйны дакумэнт і тым самым дамогся адкладаньня жорсткіх рэзалюцыяў у беларускай праблеме, ня ўзяўшы пры гэтым на сябе аніякіх канкрэтных забавязаньняў. Натуральна, што надалей выбарчы працэс у Беларусі аніякім чынам не перакрыжоўваўся з прынцыпамі дадзенай дэклярацыі — Адміністрацыя яе папросту не заўважыла.
Адзінай косткай, якая была кінутая дэмакратам, стала ўключэньне прадстаўнікоў палітычных партыяў з правам дарадчага голасу ў склад Цэнтральнай камісіі па выбарах. (Яно падавалася дзяржаўнымі СМІ як крок насустрач адкрытым і празрыстым выбарам, чаго рэальна можна было дасягнуць толькі масавым уключэньнем апазыцыі ў склад акруговых, участковых і тэрытарыяльных выбарчых камісіяў.) Фактычна яны ня мелі аніякіх правоў, акрамя права выступаць на пасяджэньні камісіі і выказваць сваю пазыцыю. Але і ў гэтай якасьці Міхась Пліска ад АГП, Алесь Бяляцкі ад Партыі БНФ, Алена Скрыган ад ПКБ, Уладзімер Нісьцюк ад БСДП „Народная грамада” здолелі дапамагчы шэрагу дэмакратычных кандыдатаў абараніць свае правы на папярэдніх этапах выбарчай кампаніі.
На самай справе правядзеньне выбараў і вызначэньне пераможцаў адбывалася па-за сьценамі выбарчых камісіяў, чый загадзя вядомы склад (за выняткам чыста касмэтычнага ўключэньня апазыцыянэраў) павінен быць зарукай кантраляванага і спакойнага вядзеньня выбарчага працэсу. Выкрыцьцё парушэньняў закону ў ходзе выбараў цягнула за сабой толькі маральную адказнасьць удзельнікаў выбарчых камісіяў. Таму ролю гэтых органаў ня трэба перабольшваць. Палітычную адказнасьць за правядзеньне выбараў і іх вынікі несьлі структуры выканаўчай улады, і менавіта на іх было ўскладзена іх забесьпячэньне.
З досьведу выбараў 2001 г. вядома, што вялікую ролю ў гэтай працы адыгрывае КДБ, аднак асноўная місія адводзіцца вэртыкалі выканаўчай улады. Яшчэ ў 2003 г. у рэгіёнах з удзелам кіраўнікоў выканкамаў, мясцовых Радаў дэпутатаў, мясцовых сілавых структураў ствараліся г. зв. рады абароны, хутчэй за ўсё, з прыцэлам на правядзеньне будучага рэфэрэндуму. Ужо ўлетку 2004 г. гэтыя структуры былі легалізаваныя ў выглядзе групаў для арганізацыі выбараў, створаных у выканкамах на базе арганізацыйных аддзелаў і кадраў з згаданых радаў абароны. Яны каардынавалі правядзеньне рэфэрэндуму (выбары не былі асноўным пунктам увагі): зьбіралі і аналізавалі інфармацыю, прымалі ключавыя рашэньні, ажыцьцяўлялі іх узгадненьне з Адміністрацыяй. Пасьля абвяшчэньня рэфэрэндуму менавіта яны вызначылі склад тэрытарыяльных камісіяў. Ужо ў часе выбарчай кампаніі назіральнікі сутыкнуліся зь дзіўнай сытуацыяй: участковыя і акруговыя выбарчыя камісіі (безь якіх нельга правесьці галасаваньне) дэманстрацыйна падпарадкоўваліся не вышэйшым выбарчым камісіям, а выключна адпаведнаму мясцоваму выканкаму ў выглядзе згаданай групы.
Найбольш яскрава гэтая залежнасьць праявілася ў горадзе Бяроза Берасьцейскай вобласьці. Мясцовая выбарчая камісія адмовіла ў рэгістрацыі кандыдату ад Партыі БНФ Юрасю Губарэвічу. Цэнтральная камісія скасавала гэтае рашэньне і пастанавіла зарэгістраваць сп. Губарэвіча ў якасьці кандыдата. Нечакана акруговая выбарчая камісія адмовілася выконваць гэтую пастанову, а яе старшыня выказаў намер... зьвярнуцца ў Вярхоўны суд з пазовам аб скасаваньні гэтага рашэньня! І толькі пасьля нефармальных перамоваў Цэнтральнай камісіі з органамі выканаўчай улады пастанова была выкананая. Як адзначыў намесьнік старшыні АГП Сяргей Альфер, сама Цэнтральная камісія была адмежаваная ад працэсу выбараў і сталася мэханізмам легалізацыі яго вынікаў[3].
Органы выканаўчай улады ажыцьцяўлялі на месцах арганізацыю і правядзеньне выбараў з прыцягненьнем міліцыі, МНС, пракуратуры, КДБ і службы бясьпекі прэзыдэнта, праўрадавых грамадзкіх аб’яднаньняў і палітычных партыяў, кіраўніцтва дзяржаўных прамысловых і сельскагаспадарчых прадпрыемстваў, органаў сацыяльнай абароны і іншых элемэнтаў Адміністрацыі. У нас няма зьвестак пра характар дзейнасьці і рэальны падзел працы ў гэтых структурах, таму ацэньваць іх функцыянаваньне мы можам толькі з ускосных дадзеных, атрыманых з мэдыяў і ад назіральнікаў напярэдадні і пасьля выбарчай кампаніі. Напрыклад, прызначэньне Алега Праляскоўскага на пасаду намесьніка кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта напярэдадні ідэалягічнай нарады, якая адбылася 27 сакавіка 2003 г., можна разглядаць як старт кампаніі кадравага забесьпячэньня патрэбнага выніку выбараў і рэфэрэндуму.
Стварэньне рэальнай падтрымкі прэзыдэнцкім ініцыятывам было другасным, ня зьвязаным непасрэдна з выбарамі пытаньнем для мясцовых уладаў, але яно такі турбавала іх. Згодна зь неправеранай інфармацыяй, пасьля выбараў пад кантролем пракуратуры і КДБ адбываўся падлік рэальна пададзеных галасоў, а яго вынікі мелі значэньне для лёсу мясцовых вэртыкальнікаў.
Нэўтралізацыя грамадзянскай супольнасьці
Актыўнасьць уладаў у гэтым кірунку мае стадыяльны характар. У пэрыяд падрыхтоўкі да палітычных кампаніяў улады падрываюць інстытуцыйную базу грамадзянскай супольнасьці і фармуюць праўныя ўмовы для перасьледу іншадумства. Напрыклад, у 1999 г., напярэдадні выбараў у палату прадстаўнікоў 2-га скліканьня, улады „зачысьцілі” трэці сэктар шляхам перарэгістрацыі грамадзкіх аб’яднаньняў і палітычных партыяў. На гэтай стадыі выкарыстоўваюцца судовыя і юрыдычныя працэдуры перасьледу, прымаюцца новыя дыскрымінацыйныя законы, абмяжоўваюцца магчымасьці для палітычнай і грамадзянскай дзейнасьці, непажаданай для ўладаў, ажыцьцяўляецца рознабаковая падтрымка раскольніцкай дзейнасьці ў асяродзьдзі палітычных партыяў і рухаў, каб перашкодзіць іх нармальнаму функцыянаваньню і пабудове партыйных кааліцыяў. На другой стадыі, якая прыпадае на пэрыяд палітычнай кампаніі, большую вагу мае нефармальны перасьлед: у структурах грамадзянскай супольнасьці праводзяцца ператрусы, канфіскуецца аргтэхніка і абсталяваньне, наклады ўлётак і газэт, арыштоўваюцца грамадзкія актывісты. У гэты пэрыяд уладам даводзіцца рэагаваць на падзеі апэратыўна, таму яны часта дзейнічаюць бяз праўнага абгрунтаваньня. Нарэшце, па заканчэньні палітычнай кампаніі ўлады помсьцяцца апазыцыі: звальняюць з працы яе актывістаў, ліквідуюць яе структуры і г. д., г. зн. выпраўляюць тое, што не было зроблена раней дзеля недагляду альбо залішняй лібэральнасьці. Пакрысе рэпрэсіўная актыўнасьць уладаў усё больш пакрываецца праўнай абалонкай і ўрэшце падыходзіць да пачатку цыклу — падрыхтоўкі да чарговай палітычнай кампаніі.
Зачыстка няўрадавага сэктару „пад рэфэрэндум” пачалася ў першай палове 2003 г., амаль адразу пасьля выбараў у мясцовыя Рады. Калі пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г. улады адпомсьцілі апазыцыйным структурам, заангажаваным у выбарчы працэс, шляхам іх ліквідацыі (такі лёс напаткаў грамадзкія аб’яднаньні „Задзіночаньне беларускіх студэнтаў”, „Моладзевы інфармацыйны цэнтар”, берасьцейскі „Цэнтар падтрымкі рэгіянальных ініцыятываў „Вежа”) або замены іх кіраўніцтва з далейшым пераводам ува ўлоньне Адміністрацыі (ФПБ), то 2002 г. быў у гэтым сэнсе больш-менш спакойным. Хіба што ўлада рыхтавалася да выбараў у мясцовыя Рады (сакавік 2003 г.), правакуючы дэзінтэграцыю ў стане апазыцыйных палітычных партыяў і плянамерна выкараняючы іншадумства (згадаем прыняцьце новага закону пра веравызнаньне і падпісаньне ў 2003 г. канкардату аб асаблівых дачыненьнях паміж Адміністрацыяй і Беларускай праваслаўнай царквой Маскоўскага патрыярхату).
Умоўнай датай пачатку новай кампаніі можна назваць правядзеньне сэмінару з пытаньняў ідэалёгіі ў сакавіку 2003 г. Падчас яго прэзыдэнтам была пастаўленая задача „ўпарадкаваць” колькасьць грамадзкіх аб’яднаньняў і дадзеныя іншыя даручэньні.
Якія аб’екты ў грамадзянскай супольнасьці прыцягнулі рэпрэсіўную ўвагу ўладаў? Самі празь сябе асяродкі іншадумства ў выглядзе дэмакратычных няўрадавых аб’яднаньняў не нясуць для Адміністрацыі асаблівай небясьпекі, у іх нават ёсьць карысьць, бо іх наяўнасьць дазваляе кантраляваць іншадумцаў, абмяжоўваць іх актыўнасьць і фармаваць „плюралістычны” імідж рэжыму. Гэтыя структуры грамадзянскай супольнасьці разглядаюцца як дапушчальны элемэнт датуль, пакуль яны рэальна не ўплываюць на настроі ў грамадзтве. Аднак падчас падрыхтоўкі да выбараў і рэфэрэндуму сама магчымасьць інстытуцыялізацыі народнай незадаволенасьці рэжымам недапушчальная, таму „дэмакратычнае гета” абмяжоўваюць, а некаторыя яго сэгмэнты выціскаюць за межы праўнага поля.
Асноўны ўдар быў нанесены па моладзевых і праваабарончых аб’яднаньнях, рэгіянальных рэсурсных цэнтрах, а таксама іншых арганізацыях, якія актыўна праяўлялі сябе падчас апазыцыйных выбарчых кампаніяў (прыцягвалі грамадзян да палітычнай дзейнасьці, ажыцьцяўлялі агітацыю і контрагітацыю, назіралі за выбарамі). Дзякуючы іх ліквідацыі ўлады таксама імкнуліся перакрыць вонкавыя каналы паступленьня фінансавых сродкаў для апазыцыі.
Калі пра атрыманьне апазыцыяй сур’ёзнай фінансавай падтрымкі ад беларускага бізнэсу цяжка гаварыць пачынаючы недзе з 1999 г., то актыўней перакрываць замежныя крыніцы фінансаваньня дэмсілаў улады пачалі з сакавіка 2001 г., пасьля падпісаньня прэзыдэнтам славутага дэкрэту № 8 пра ўдасканаленьне парадку атрыманьня і выкарыстаньня замежнай бязвыплатнай дапамогі. Большасьць дэмакратычных структураў „трэцяга сэктару” не падпарадкаваліся яму, за што ў 2001-2004 гг. былі пакараныя канфіскацыяй абсталяваньня і іншай маёмасьці, а таксама прыцягненьнем сваіх актывістаў да адміністрацыйнай адказнасьці за парушэньне нормаў гэтага дэкрэту.
Факты нелегальнага атрыманьня грантаў па-ранейшаму мелі месца, і 28 лістапада 2003 г. быў прыняты дэкрэт прэзыдэнта № 24 „Аб атрыманьні і выкарыстаньні замежнай бязвыплатнай дапамогі”. За нелегальнае фінансаваньне грамадзкіх аб’яднаньняў і палітычных партыяў уводзілася іх ліквідацыя, а для западозраных у гэтым замежнікаў — дэпартацыя. Сьпіс замежнікаў, якім быў забаронены ўезд у Беларусь, пастаянна папаўняўся, а іх дэпартацыі з 2003 г. сталі будзённасьцю. Былі пазбаўленыя акрэдытацыі прадстаўніцтвы амэрыканскіх агенцыяў „IREX/ProMedia”, „Internews network”. У 2004 г. не была працягнутая акрэдытацыя прадстаўніцтва амэрыканскай агенцыі „Каўнтэрпарт” і фонду „Эўразія”. На пачатку 2004 г. супраць Беларускага Хельсынскага камітэту, Беларускага саюзу моладзевых і дзіцячых грамадзкіх аб’яднаньняў „Рада”, ГА „Воля да разьвіцьця” (Слонім), што атрымлівалі гранты па праграме ТАСІС, былі выстаўленыя абвінавачаньні ўва ўхіленьні ад сплаты падаткаў. Гаспадарчыя суды прызналі абвінавачваньні незаконнымі, прычым мяркуецца, што гэтаму паспрыяў ультыматум ТАСІС з пагрозай спыніць фінансаваньне пераабсталяваньня беларуска-польскай мяжы на суму 16 млн эўра і шэраг іншых праектаў.
У красавіку 2003 г., на наступны месяц пасьля памянёнага ідэалягічнага сэмінару, органамі Міністэрства юстыцыі былі пададзеныя пазовы пра ліквідацыю Гарадзенскага абласнога грамадзкага аб’яднаньня „Ратуша”, Агенцыі рэгіянальнага разьвіцьця „Варута”, Гомельскага абласнога грамадзкага аб’яднаньня „Грамадзянскія ініцыятывы”, Грамадзкага аб’яднаньня „Моладзевы хрысьціянска-сацыяльны саюз”. З красавіка 2003 г. да канца году было ліквідавана 51 грамадзкае аб’яднаньне. Яшчэ 78 грамадзкіх аб’яднаньняў „на прапанову” органаў юстыцыі самаліквідаваліся. (За 8 месяцаў 2004 г. самаліквідавалася больш за 20 няўрадавых арганізацыяў.) Таксама ў 2003 г. падчас беспрэцэдэнтных праверак з боку органаў рэгістрацыі, пад якія патрапілі пару соцень НДА, было вынесена 810 папярэджаньняў. (Для параўнаньня: у 2002 г. такіх папярэджаньняў было толькі 121.) НДА сталі ліквідоўваць нават за адно парушэньне і без папярэджаньняў. Таксама паказальна, што ніводная зь ліквідаваных арганізацыяў („Праўная дапамога насельніцтву”, „Праваабарончы цэнтар „Вясна”, „Жаночы адказ”, „Фонд імя братоў Луцкевічаў” у 2003 г., „Беларускае аб’яднаньне маладых палітыкаў”, „Цэнтар канстытуцыяналізму і параўнальна-праўных дасьледаваньняў, „Незалежнае таварыства праўных дасьледаваньняў” у 2004 г.) ня здолела адстаяць сваё права на існаваньне ў судзе.
Таксама былі ліквідаваныя і некаторыя арганізацыі-фантомы, якія актыўна ня дзейнічалі, але маглі быць скарыстаныя апазыцыяй у якасьці „запасных аэрадромаў” (напрыклад, „Асацыяцыя маладых прадпрымальнікаў” і г. д.). Юрыдычныя падставы для падачы ў суд пазоваў на ліквідацыю ня гралі тут аніякага істотнага значэньня: і Міністэрства юстыцыі, якое падавала пазоў, і суд, які яго разглядаў не на карысьць няўрадавай арганізацыі, і пракуратура, якая патурала гэтаму, былі тут ня больш чым выканаўцамі палітычных рашэньняў, прынятых у больш высокіх органах Адміністрацыі. (Кампанія ліквідацыі грамадзкіх аб’яднаньняў была распачатая з вуснага даручэньня прэзыдэнта — усе дзеяньні па надзвычайных праверках і ліквідацыі грамадзкіх аб’яднаньняў рабіліся ў выкананьне гэтага даручэньня[4].)
Адначасова з правядзеньнем кампаніі ліквідацыі пачынаючы з 2003 г. Міністэрства юстыцыі стала патрабаваць ад грамадзкіх аб’яднаньняў штогадовыя справаздачы пра іх дзейнасьць, праведзеныя мерапрыемствы, колькасьць сяброў і ўскладніла рэгістрацыю новых грамадзкіх аб’яднаньняў. Яе зацьвярджае Камісія па рэгістрацыі (перарэгістрацыі) грамадзкіх аб’яднаньняў, на чале якой цяпер стаіць ідэоляг Алег Праляскоўскі. Колькасьць новых зарэгістраваных НДА падае: у 2003 г. было зарэгістравана толькі 10 арганізацыяў нацыянальнага ўзроўню і 61 мясцовага, прычым пераважная большасьць зь іх мае спартовы кірунак дзейнасьці.
Улады таксама процідзеюць аб’яднаньню НДА ў саюзы і асацыяцыі: іх колькасьць паменшылася за гэты пэрыяд з 26 да 16. Калі браць колькасьць зарэгістраваных НДА на душу насельніцтва, то іх у Беларусі на парадак меней, чым у іншых постсавецкіх краінах, ня кажучы ўжо пра эўрапейскія дзяржавы.
Працэс нэўтралізацыі дэмакратычных НДА суправаджаецца стварэньнем праўладнага „трэцяга сэктару”. З аднаго боку, для выкананьня дзяржаўных задач шляхам аб’яднаньня грамадзянаў узьнікаюць гэтак званыя дзяржаўныя грамадзкія аб’яднаньні. Указам прэзыдэнта № 335 ад 30 чэрвеня 2003 г. „Аб рэспубліканскіх дзяржаўна-грамадзкіх аб’яднаньнях” легалізуецца існаваньне парадаксальных „дзяржаўных недзяржаўных арганізацыяў”, якія становяцца часткай Адміністрацыі. Дзяржаўнымі і паводле функцыяў, і паводле фінансаваньня застаюцца грамадзкія аб’яднаньні, што захаваліся з савецкіх часоў ці былі наноў створаныя (накшталт Беларускага рэспубліканскага саюзу моладзі, які абвесьціў сябе пераемнікам ленінскага камсамолу). З другога боку, замест незалежных дзейных або ліквідаваных грамадзкіх аб’яднаньняў ствараюцца іх псэўданедзяржаўныя эрзацы. Так, у 2002-2003 гг. пад апекай выканаўчай улады ўва ўсёй Беларусі для барацьбы з прадпрымальніцкім рухам пратэсту былі створаныя псэўданезалежныя грамадзкія аб’яднаньні прадпрымальнікаў. І, нарэшце, улады ажыцьцяўляюць „нацыяналізацыю” грамадзкіх аб’яднаньняў (выпадак ФПБ). Напярэдадні выбараў з такіх НДА былі ўтвораны Рэспубліканская рада кіраўнікоў палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў(з структурамі ў рэгіёнах) і парасонавае аб’яднаньне для моладзевых арганізацыяў, што прызналі сваім сюзэрэнам БРСМ. На выбарах яны выкарыстоўваліся для прапаганды шырокай грамадзкай падтрымкі прэзыдэнта на рэфэрэндуме і кандыдатаў у дэпутаты ад Адміністрацыі.
Пры гэтым пачынаючы з 1999 г. у Беларусі працягвае дзейнічаць забарона на дзейнасьць незарэгістраваных грамадзкіх і рэлігійных арганізацыяў, уведзеная дэкрэтам прэзыдэнта № 2 ад 26 студзеня 1999 г. За дзейнасьць ад імя незарэгістраванай арганізацыі ўстаноўлена адміністрацыйная адказнасьць у выглядзе арышту альбо штрафу. Прыцягваюць да адказнасьці паводле гэтага артыкулу найбольш падчас палітычных кампаніяў: калі ў 2001 г. так каралі актывістаў „Маладога фронту” і „Зубра”, то ў 2002 г. гэтая мера не выкарыстоўвалася. Падчас выбарчай кампаніі 2004 г. да адказнасьці паводле гэтага артыкулу было прыцягнута больш за 20 актывістаў „Зубра”, „Маладога фронту”, „Хартыі’97”, Народнай кааліцыі „5+”.
Чым бліжэйшы быў час абвяшчэньня рэфэрэндуму, тым большы перасьлед адчувалі на сабе ня толькі арганізацыйныя структуры грамадзянскай супольнасьці, але і яе шараговыя актывісты. Адміністрацыйныя арышты, запалохваньне і шантаж па месцы працы альбо вучобы, выклікі на допыты і „размовы” ў пракуратуры і КДБ і, як самы жорсткі сродак, крымінальны перасьлед станавіліся нормай. Арыштам Міхаіла Марыніча быў дадзены сыгнал для намэнклятурнай апазыцыі: „гэтак будзе з кожным”. Напярэдадні абвяшчэньня рэфэрэндуму лідэраў прадпрымальніцкага руху Валер’я Леванеўскага і Аляксандра Васільева зьняволілі на два гады за абразу прэзыдэнта. Так рэжым адпомсьціў прадпрымальніцкаму руху за той аўтарытэт і арганізацыйную моц, якую ён займеў у апошнія гады.
У 2003 г. у закон пра масавыя мерапрыемствы былі ўведзеныя дадатковыя абмежаваньні, якія дазволілі легалізаваць практыку неабгрунтаваных адмоваў у правядзеньні мітынгаў і пікетаў. У новай рэдакцыі закон патрабуе папярэдняй аплаты паслуг… ахоўнікаў парадку, прыборкі тэрыторыі і працы „хуткай дапамогі” падчас мерапрыемстваў. Таксама адметна тое, што яго дзеяньне пашыраецца і на сходы грамадзянаў у памяшканьнях: калі памяшканьне не прызначанае для такога роду сходаў, то на сход таксама трэба прасіць дазвол за 15 дзён і аплачваць вышэйпазначаныя паслугі. Заяўляльнікам акцыі зь меркаванай колькасьцю ўдзельнікаў больш за 1000 чалавек можа быць толькі арганізацыя, але за парушэньне парадку прадугледжваецца ліквідацыя гэтай арганізацыі. Такім чынам, напярэдадні кампаніі 2004 г. былі створаныя ўмовы, калі любая акцыя пратэсту магла быць прызнаная незаконнай.
Пасьля падпарадкаваньня ў 2001-2002 гг. ФПБ улады не спынілі наступу на незалежныя прафсаюзы (у 2004 г. іх колькасьць паменшылася з 73 да 52) і рэпрэсіяў у дачыненьні да прафсаюзных актывістаў. Ціск Міжнароднай арганізацыі працы, масавыя выступленьні працоўных і страйкі ў 2002 і 2003 гг., адчувальны, хоць і пасіўны супраціў насельніцтва прымусоваму перавядзеньню на кантрактную форму найму — усё гэта прымушала Адміністрацыю не вынішчаць да астачы незалежны прафсаюзны рух, а праводзіць прапагандысцкія захады накшталт гучнага падвышэньня заробкаў.
У 2004 г. у дачыненьні да партыяў была абраная тактыка ліквідацыі іх мясцовых аддзяленьняў у судовым парадку. У якасьці паказальнай ахвяры была абраная Беларуская партыя працы, якая была ліквідаваная. Усе астатнія палітычныя партыі, што ўвайшлі ў Народную кааліцыю „5+”, атрымалі папярэджаньне за яе незаконнае ўтварэньне. Тым самым аб’яднаная апазыцыя была пазбаўленая магчымасьці легальна выступаць у якасьці калектыўнага суб’екта, лідэры апазыцыі былі вымушаныя заявіць, што яны дзейнічаюць у складзе Народнай кааліцыі „5+” як фізычныя асобы ў фармаце грамадзянскай ініцыятывы. Надалей гаворка ішла ўжо не пра кааліцыю палітычных партыяў, а пра іх падтрымку палітычнай праграмы „Пяць крокаў да лепшага жыцьця”. У параўнаньні з Народнай кааліцыяй „5+” эўрапейская кааліцыя „Свабодная Беларусь” і іншыя ініцыятывы зазналі менш рэпрэсіяў і нэгатыўнага асьвятленьня дзяржаўнымі СМІ. На наш погляд, гэта сьведчыць пра рэальную ацэнку Адміністрацыяй сваіх патэнцыйных апанэнтаў.
Ці дасягнутыя мэты гэтага маштабнага і рознаскіраванага перасьледу? Ці здабылі ўлады перамогу над грамадзянскай супольнасьцю? Часткова, зразумела, так, — пра гэта сьведчаць ход і вынікі выбараў і рэфэрэндуму. Цяпер структуры грамадзянскай супольнасьці амаль спрэс занятыя пытаньнямі свайго выжываньня і дасягненьня кароткатэрміновых плянаў: спробы стратэгічнага плянаваньня нежыцьцяздольныя дзеля ціску ўладаў.
Маніпуляцыі ў інфармацыйнай прасторы і пагроза рэфэрэндуму
Напярэдадні абвяшчэньня рэфэрэндуму грамадзкая думка была збольшага на карысьць апазыцыі (табл. 1[5]). Таму перад уладнымі паліттэхнолягамі стаяла складаная задача: па-першае, павысіць рэйтынг Лукашэнкі, па-другое, перашкодзіць апазыцыі скарыстацца нечакана высокай грамадзкай падтрымкай у пытаньні падаўжэньня тэрміну праўленьня Лукашэнкі, па-трэцяе, забясьпечыць максымальны ўзровень падтрымкі непапулярнай ідэі пра права Лукашэнкі балятавацца на пасаду прэзыдэнта бясконцую колькасьць разоў.
Уладам неабходна было забясьпечыць легітымнасьць загадзя вядомага выніку, таму пытаньні перамогі ў інфармацыйна-псыхалягічнай і ідэалягічнай сфэрах сталіся прыярытэтнымі для іх напярэдадні кампаніі.
Ужо пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г. з эканамічных прычынаў або ў выніку забароны закрыліся газэты „Пагоня”, „Рабочы”, „Наша свабода”, „День”, „Беларуская маладзёжная”, „Навінкі”, „Свободные новости” і шэраг іншых. У 2003 г. пасьля прыпыненьня выданьня, забароны распаўсюду ў раздроб празь дзяржаўную сетку і праз падпіску (якая з 1 траўня 2004 г. знаходзіцца ў манаполіі дзяржавы) фактычна была выціснутая з мэдыйнага рынку ўплывовая „Белорусская деловая газета”. Асаблівую рэпрэсіўную ўвагу ўлады скіроўвалі на рэгіянальныя мясцовыя выданьні, паколькі менавіта лякальная незалежная прэса карысталася найбольшым даверам чытачоў. За 2-3 тыдні да саміх выбараў і рэфэрэндуму быў прыпынены выхад больш за 10 уплывовых рэгіянальных газэтаў. За некалькі месяцаў да выбарчай кампаніі фактычна быў абвешчаны мараторый на рэгістрацыю новых выданьняў. У выніку ў краіне ўсё большую вагу набіраў нелегальны або напаўлегальны друк, а таксама друкаваньне СМІ за мяжой.
Нягледзячы на наяўнасьць на 1 кастрычніка 2003 г. у Беларусі 1492 пэрыядычных выданьняў (у тым ліку 886 газэт), паводле ацэнак БАЖ толькі 250 з рэгулярных выданьняў можна назваць „інфармацыйнымі мэдыямі”, зь іх ліку толькі 82 прыватныя. У выніку юрыдычнага і эканамічнага ўціску на момант абвяшчэньня выбараў (паводле афіцыйных дадзеных на 1 ліпеня 2004 г.) колькасьць зарэгістраваных пэрыядычных выданьняў зьменшылася да 1324 (у тым ліку 813 газэт, 463 часопісы, 48 бюлетэняў, пэрыядычных каталёгаў і альманахаў).
Дзяржаўныя СМІ напярэдадні выбараў фактычна ператварыліся ў органы масавай прапаганды, распачаўшы сапраўдную інфармацыйна-псыхалягічную вайну супраць „гэтак званай апазыцыі” — паводле азначэньня М. Арды, „палітычна варожых нашаму грамадзтву колаў”. На ўсіх тэлеканалах быў паказаны ананімны (яго стваральнікі схаваліся пад псэўданімамі) фільм „Дарога ў нікуды”, прысьвечаны ганьбаваньню апазыцыі з ужываньнем несапраўдных і абразьлівых зьвестак. Дэманстраваліся іншыя падобныя тэлесэрыялы. У выніку за пэрыяд 02.10.2004 — 09.10.2004 толькі ў праграме „Нашы навіны” каналу ОНТ час пазытыўнай рэпрэзэнтацыі Лукашэнкі займаў 56,50 % праграмы ў параўнаньні з астатнімі палітыкамі (у пэрыяд 06.09.2004 — 16.09.2004 гэты паказьнік складаў 51,25 %). Тэме рэфэрэндуму было прысьвечана 6 хв. 20 сек. (3 % ад агульнага часу), між тым як „выбарам” — 4 хв. 10 сек. (2 % ад агульнага часу, у некалькі разоў меней, чым надвор’ю). Магілёўскае абласное тэлебачаньне (праграма „Навіны Магілёва”) аддала прэзыдэнту 46 % агульнага часу, пры гэтым проста ігнаруючы апазыцыю. Дзяржаўныя электронныя і друкаваныя СМІ працягвалі выяўляць палітычную апазыцыю ў непэрсаналізаванай, адмоўнай альбо скрайне адмоўнай форме.
Спэцыяльны выпуск газэты „Советская Белоруссия”, распаўсюджаны па ўсёй краіне з разьлікам адзін асобнік на кожнага выбарніка, падтрымліваў пазытыўную кампанію па рэфэрэндуме, а нэгатыў пра апазыцыю быў зьмешчаны так, каб не прыцягваць да яе залішняй увагі. Увогуле, напярэдадні рэфэрэндуму дамінавала „пазытыўная тэхналёгія”, яскравым узорам якой было сацыялягічнае апытаньне ў нумары „Советской Белоруссии” за 9 верасьня 2004 г., калі рэспандэнтам было прапанавана адказаць на пытаньне „Што зроблена прэзыдэнтам для народу Беларусі за 10 гадоў?” з варыянтамі адказу: 1. Вельмі шмат карыснага; 2. Шмат карыснага; 3. Даволі шмат добрага.
Дзяржаўная прапаганда павелічэньнем часу і плошчы, прысьвечаным асабіста Лукашэнку, пераносіла акцэнт з выбараў на рэфэрэндум. Калі падчас выбарчай кампаніі 2001 г. Лукашэнку падавалі як у рознабаковага, шматграннага чалавека, здольнага выконваць розныя статусныя ролі (спартовец, начальнік, „просты мужык”, прыхільнік беларускай культуры і г. д.), то ў 2004 г. ён пазыцыянаваўся аднатыпна: правадыр-галоўнакамандуючы, які бароніць Беларусь ад ворагаў, але пытаецца дазволу ў беларускага народу на гаспадараньне над ім (характэрны лёзунг кампаніі: „За Беларусь!” — такім чынам, Беларусь — гэта Лукашэнка, і наадварот). Апазыцыя разглядалася па-за пытаньнем рэфэрэндуму і выбараў і зьвязвалася з постацьцю правадыра: гэта ворагі, якія перашкаджаюць Лукашэнку ўва ўсіх ягоных пазытыўных пачынаньнях.
Асобным пунктам у прапагандзе было выяўленьне „вонкавага кола ворагаў” у выглядзе замежных урадаў, супрацоўнікаў пасольстваў і шпіёнаў, міжнародных арганізацыяў. Вялікую ролю тут грала антыамэрыканская рыторыка. Нападкі на заходні сьвет прыводзілі да зусім анэкдатычных выпадкаў: першы нацыянальны тэлеканал з замілаваньнем распавядаў пра мужных барацьбітоў за свабоду ірацкага народу, якія ў гэты час па іншым канале адсякалі галовы бяззбройным закладнікам. У дзяржаўных СМІ існавала забарона на падаваньне альтэрнатыўных пунктаў гледжаньня на рэфэрэндум. Такім чынам яны навязвалі карціну ўсеагульнай падтрымкі рэфэрэндуму грамадзкай думкай.
Выцісьненьне расейскіх мэдыяў зь беларускай мэдыйнай прасторы пад лёзунгам інфармацыйнай бясьпекі дзяржавы стала важным кірункам дзяржаўнай інфармацыйнай палітыкі з часу прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г. Да 2004 г. сфэра публіцыстычных мэдыяў за выняткам інтэрнэт-СМІ стала аўтаномнай ад расейскай інфармацыйнай прасторы. Паводле словаў расейскага амбасадара Аляксандра Блахіна, за два гады пасьля выбараў 2001 г. сетка вяшчаньня расейскіх тэлеканалаў скарацілася на 70 %, прычым менавіта за кошт выдаленьня публіцыстычных і дыскусійных праграмаў. Цягам двух гадоў былі запушчаныя некалькі нацыянальных тэлевізійных праектаў: СТБ, АНТ, „Лад”, якія былі пакліканыя заступіць зьніклыя расейскія каналы. Па сутнасьці, на вялізнай тэрыторыі краіны расейскага тэлевяшчаньня не засталося зусім, калі не лічыць забаўляльных перадачаў расейскай вытворчасьці. Тое самае адбывалася і ў радыйнай справе: 4 студзеня 2003 г. было абвешчана стратэгічнае рашэньне пра разьвіцьцё рэгіянальных сетак вяшчаньня за кошт скарачэньня часу вяшчаньня расейскіх каналаў. Дэпартацыя альбо ціск на замежных журналістаў за крытычныя рэпартажы пра дзеяньні беларускіх уладаў сталіся адным з традыцыйных мэтадаў палітыкі Адміністрацыі: напрыклад, несупадзеньне рэпартажу НТВ з афіцыйнымі зьвесткамі ў ацэнцы колькасьці ўдзельнікаў апазыцыйнай акцыі 21 ліпеня 2004 г. было ўспрынята міністрам унутраных справаў Навумавым як асабістая абраза. Напярэдадні выбараў улады выслалі з краіны Міхаіла Падаляка — журналіста газэты „Время”, які зьяўляецца грамадзянінам Украіны.
Дзяржаўная палітыка імкнецца да цэнзураваньня нават непубліцыстычнай інфармацыі, пра што сьведчаць, напрыклад, увядзеньне на FM-станцыях квоты ў 50 %, потым нават 75 % беларускай музыкі і спробы прадукаваньня на дзяржаўных тэлеканалах пасьпяховых забаўляльных прадуктаў (частка зь іх пазьней была з посьпехам скарыстаная для разьдзьмуваньня рэйтынгу прэзыдэнта). Для большага кантролю за публічнай думкай Адміністрацыя ў 2002-2004 гг. пасьлядоўна абмяжоўвала студэнцкія і выкладніцкія абмены. Практыку абавязковага разьмеркаваньня студэнтаў пасьля заканчэньня ВНУ таксама можна разглядаць з гэтай пэрспэктывы. Гэтай мэце служыла распрацоўка і пашырэньне гэтак званай „дзяржаўнай ідэалёгіі”. У яе межах адбывалася стварэньне „ідэалягічнай вэртыкалі” ў органах выканаўчай улады, пашырэньне практыкі палітінфармацыяў на прадпрыемствах усіх формаў уласнасьці, распрацоўка падручнікаў і дапаможнікаў па курсе „Асновы ідэалёгіі беларускай дзяржавы”, увядзеньне яго ў якасьці абавязковага ўва ўсіх ВНУ.
Гэтая актыўнасьць успрымалася як свайго роду „перадрэфэрэндумная” кампанія Адміністрацыі. Выглядае, што мэты пашырэньня лукашэнкаўскай ідэалёгіі сягаюць далёка за межы палітычнай кампаніі 2004 г. і скіраваныя на стварэньне і захаваньне ўмоваў, калі якая-любя палітычная альтэрнатыва існаму рэжыму ў прынцыпе ня зможа разьлічваць на падтрымку грамадзтва.
Грамадзкая падтрымка ініцыятывы прэзыдэнта была забясьпечаная за кошт павышэньня ягонага рэйтынгу пры дапамозе кантраляваных СМІ, выкараненьня магчымасьцяў для атрыманьня альтэрнатыўнай інфармацыі, крытыкі апазыцыі, рэпрэсіяў супраць незалежных СМІ і контрпрапагандысцкай кампаніі дзяржаўных СМІ. Нэгатыўнаму рэйтынгу Лукашэнкі не дазволілі ператварыцца ў пазытыўны рэйтынг апазыцыі, а галасаваньне за першапачаткова непапулярнае пытаньне на рэфэрэндуме прыраўнавалі да галасаваньня на карысьць „стабільнасьці” і супраць „хаосу” (адно з азначэньняў апазыцыі ў дзяржаўных СМІ напярэдадні рэфэрэндуму — „сейбіты хаосу”).
Асобным пунктам у падрыхтоўцы да рэфэрэндуму была інтрыгоўная сытуацыя зь яго абвяшчэньнем. Прэзыдэнт нібы какетлівая дзяўчына рабіў неадназначныя заявы на гэты конт (падчас памянёнага ідэалягічнага сэмінару ў 2003 г., і падчас выступаў перад студэнтамі, і падчас прэсавых канфэрэнцыяў, і ў пасланьні парлямэнту 14 красавіка 2004 г., і ў іншых публічных выступах), ухіляўся ад адказу на наўпрост зададзеныя пытаньні, гаварыў намёкамі. Адначасова зь неадназначнымі заявамі былі сыгналы пра будучы рэфэрэндум накшталт неафіцыйнага фармаваньня тэрытарыяльных камісіяў, непатрэбных падчас парлямэнцкіх выбараў, правядзеньня актыўнай агітацыйнай кампаніі, ня зьвязанай з выбарамі, уцечкі інфармацыі зь беларускіх амбасадаў за мяжой, што там „рыхтуюцца скрыні пад рэфэрэндум”. Адміністрацыя рабіла зандаж грамадзкай думкі праз заявы прэзыдэнта і санкцыянаваныя выкіды інфармацыі — і яго вынікі яе задаволілі. Грамадзтва праз чуткі і двухсэнсоўную інфармацыю прызвычаілася да таго, што рэфэрэндум будзе праведзены падчас парлямэнцкіх выбараў. Апазыцыя разьлічвала, што менавіта абвяшчэньне рэфэрэндуму аб непапулярным пытаньні зможа даць ёй моцную зброю супраць кандыдатаў ад уладаў, каб ператварыць 110 парлямэнцкіх кампаніяў у 110 міні-прэзыдэнцкіх выбараў супраць Лукашэнкі.
Апазыцыі не далі зьдзейсьніць гэты сцэнар. Стаў больш жорсткім і кантроль за вылучэньнем праўладных кандыдатаў: калі раней кандыдатуры вызначаліся лякальнымі структурамі Адміністрацыі і былі ў пэўным сэнсе прадстаўнічымі фігурамі, зацьверджанымі ў цэнтры на прапановы зь месцаў, то цяпер кандыдатуры вызначаліся непасрэдна ў Менску зь мінімальным і збольшага кансультацыйным удзелам рэгіянальных груповак. Складаньне адзінага „сьпісу ўлады” з цэнтру мела выключыць пранікненьне ў парлямэнт дэпутацкай апазыцыі кшталту групы „Рэспубліка”. У гэты сьпіс трапілі людзі зь мясцовай эліты: улады імкнуліся дасягнуць ня толькі пазначанага прэзыдэнтам прадстаўніцтва асобных сацыяльных і палавых групаў, але і ў сваім разуменьні зрабіць парлямэнт бясьпечным і прадстаўнічым для ўсёй Адміністрацыі. Задача фармаваньня паслухмянага парлямэнту без апазыцыі была першаснай, другой было задавальненьне заяўленых Лукашэнкам нормаў прадстаўніцтва, і толькі ў трэцюю чаргу ўлады дбалі пра лабісцкія інтарэсы. Пры гэтым квоты для галіновых і тэрытарыяльных лобі вызначаліся таксама ў цэнтры. У гэтых умовах выбары ў раду рэспублікі сталіся для мясцовых элітаў магчымасьцю дамагчыся патрэбнага ўзроўню прадстаўніцтва сваіх інтарэсаў, то бок рада рэспублікі выканала сваю канстытуцыйную ролю забесьпячэньня тэрытарыяльнага прадстаўніцтва ў парлямэнце.
Бліжэй да саміх выбараў Адміністрацыя паспрабавала задаволіць прынцып карпаратыўнага прадстаўніцтва. У выніку 67 дэпутатаў палаты прадстаўнікоў 2-га скліканьня падалі заявы пра рэгістрацыю ўласных ініцыятыўных групаў, а былі зарэгістраваныя ў якасьці кандыдатаў толькі 55, у парлямэнт 3-га скліканьня прайшло яшчэ менш. Прэзыдэнт даў указаньне, колькі павінна быць у парлямэнце дэпутатаў з старога складу, — і гэтае ўказаньне было выкананае. Дырэктыва прэзыдэнта адносна прадстаўніцтва ў парлямэнце жанчын і моладзі была выкананая падчас вызначэньня сьпісу ўладных кандыдатаў. Бізнэсоўцы былі пастаўленыя перад фактам, што цяпер лабіяваць свае інтарэсы ім давядзецца па-за парлямэнтам.
На замежнапалітычным полі Адміністрацыя паставіла перад дыпляматамі задачу дабіцца прызнаньня рэфэрэндуму і выбараў (лёгіка бюракратычнай сыстэмы прадугледжвае пастаноўку і невырашальных задачаў). У рэальнасьці, аднак, беларускія дыпляматы актыўнічалі ў асноўным у кірунку супрацоўніцтва з такімі ж, як і Беларусь, краінамі-ізгоямі кшталту Іраку (да яго акупацыі), Лівіі, Кубы, Судану і Ірану, а дзяржаўны сувэрэнітэт Беларусі, пад якім разумелася неўмяшальніцтва (перш за ўсё недапушчэньне гуманітарнай інтэрвэнцыі і праваабарончай дзейнасьці звонку) замежных суб’ектаў ува ўнутраныя справы Беларусі, ператварыўся ў ідэалягему ўладаў. Адміністрацыя мела патрэбу ізалявацца ад пагрозаў непадкантрольнага вонкавага асяродзьдзя. Будучы арыентаванай на аўтаркію і ізаляцыю (імкненьне да максымальнай ізаляцыі выклікаецца бездапаможнасьцю ў сфэры замежнай палітыкі), таму што ёй чужое мастацтва кампрамісу, асноўнай замежнапалітычнай мэтай Адміністрацыя зрабіла абарону ўнутранай самаўладнай палітыкі і непрыняцьце сучаснага сусьветнага парадку. Зрабіць канфрантацыю з заходнім сьветам нарожным элемэнтам сваёй замежнапалітычнай дактрыны беларускі рэжым адкрыта пакуль ня можа (гэта раўназначна канфрантацыі з магутнай антытэрарыстычнай кааліцыяй), таму афішуецца яго шматвэктарнасьць, якая насамрэч ажыцьцяўляецца паводле прынцыпу „сябруем з тымі, хто ня ўмешваецца ў нашыя ўнутраныя справы”. Дзеяньні міжнародных арганізацыяў і замежных дзяржаваў дзеля ізаляцыі Беларусі, якія на словах варожа ўспрымаюцца Адміністрацыяй, насамрэч граюць на яе карысьць.
Новая палітычная ініцыятыва Лукашэнкі не магла быць прызнаная на Захадзе. Злучаныя Штаты, традыцыйна крытычна настроеныя супраць узмацненьня дыктатуры ў Беларусі, распачалі ў 2002 г. працэс прыняцьця Акту аб дэмакратыі ў Беларусі. Эўрапейскія інстытуцыі на аснове спавешчаньня дэпутата Парлямэнцкай асамблеі Рады Эўропы Хрыстаса Пургурыдэса „Зьніклыя асобы ў Беларусі” і зьвязаных зь яго вынікамі рашэньняў западозрылі асобаў зь непасрэднага атачэньня Лукашэнкі ўва ўчыненьні цяжкіх злачынстваў. І амэрыканская, і эўрапейская дыпляматыя актывізавала крытыку беларускага рэжыму за парушэньне ім правоў чалавека. У 2003 і 2004 гг. камісіяй па правах чалавека ААН былі прынятыя адмысловыя рэзалюцыі па Беларусі і прызначаны спэцыяльны дакладчык ААН у беларускім пытаньні. Дзеяньні беларускіх уладаў у адказ не насілі сыстэмнага характару і зводзіліся да абвінавачаньняў у выкарыстаньні палітыкі падвойных стандартаў дзеля „незалежнасьці” беларускай дзяржавы.
Замежнапалітычны фактар быў мінімальны пры вызначэньні складу парлямэнту і не ўплываў на падрыхтоўку парлямэнцкіх выбараў. Тое самае датычыць рэфэрэндуму: прыняўшы рашэньне падоўжыць паўнамоцтвы Лукашэнкі, вызначыўшы спосаб яго ажыцьцяўленьня, Адміністрацыя болей не зважала ані на славутую „руку Масквы”, ані на ціск з Захаду. Прыняцьце напярэдадні рэфэрэндуму амэрыканскім Кангрэсам Акту аб дэмакратыі ў Беларусі дало прапагандзе толькі дадатковую падставу для антыамэрыканскай і антызаходняй гістэрыі.
(Замежнапалітычная дактрына Лукашэнкі выявілася ў выступе 22 ліпеня 2004 г. перад супрацоўнікамі МЗС „Замежная палітыка Рэспублікі Беларусі ў новым сьвеце”. Відавочна, што менавіта ўяўленьні, фобіі і фрустрацыі прэзыдэнта вызначаюць замежную палітыку Беларусі. Дзеля гэтага прафэсійная беларуская дыпляматыя знаходзіцца ў глыбокім і працяглым крызысе. Выступ быў насычаны фармулёўкамі „мы не в западне”, „стенания об „изолированности” нашей страны — это комплекс неполноценности малодушных”, „основа внешней политики — суверенитет, энергетическая и сырьевая независимость”, „наш главный партнёр — Россия, страна, меняющаяся на глазах”, „Мы в Евросоюз не просимся, Европу мы сами создаем у себя”...)
Такім чынам, адкладаньне абвяшчэньня рэфэрэндуму на самы апошні тэрмін дазволіла Адміністрацыі мінімізаваць пагрозы з боку апазыцыі і вольнага сьвету. У выніку яна атрымала на рэфэрэндуме вынік, які, нягледзячы на абвінавачаньні ў фальсыфікацыях, быў успрыняты значнай часткай грамадзтва як легітымны.
* * *
Падрыхтоўка да правядзеньня рэфэрэндуму і выбараў ня мела прынцыпова нечаканых альбо парадаксальных рысаў. Гэтая кампанія была тыповай, базавалася на мэтадах, якія былі апрабаваныя падчас мінулых кампаніяў: экстэнсіўным нарошчваньні палітычнага ўціску ды павелічэньні маштабаў дзяржаўнага кантролю за палітычным жыцьцём і грамадзянскай супольнасьцю. Адзінае пытаньне, якое ўносіла элемэнт нечаканасьці ў гульню, — калі ж прэзыдэнт адважыцца адкрыта абвесьціць курс на ўласную палітычную бесьсьмяротнасьць? — было вырашанае 7 верасьня 2004 г. З гэтай даты палітычная кампанія страціла элемэнт непрадказальнасьці і падзеі зноў пабеглі па ўжо накатанай каляіне „элегантнай перамогі”.
У ходзе падрыхтоўкі да выбараў Адміністрацыя дасягнула практычна ўсіх пастаўленых мэтаў. Апазыцыя і заходняя дыпляматыя здолелі супрацьпаставіць ёй стварэньне шырокай партыйнай кааліцыі і ўзмацненьне ціску, што на вынікі кампаніі паўплывала слаба. Выбарчая і плебісцытарная кампаніі не былі працэсам узаемадзеяньня трох суб’ектаў (улада, апазыцыя, народ) у электаральным полі, адбылася гульня, падчас якой адзін суб’ект — Адміністрацыя — выкарыстоўваў беларускі народ як матэрыял для павышэньня сваёй легітымацыі. У выніку кампанія за кампаніяй улада павялічвае ступень сваёй адчужанасьці ад беларускага народу — гэта адчуваецца ў дадзеных сацыялягічных апытаньняў, але не ўплывае на характар электаральных працэсаў.
Адміністрацыя дасягнула тактычнай мэты, чаго нельга сказаць пра дасягненьне яе стратэгічнай звышмэты. Яна аказалася замкнёнай сама на сабе, яе дзеяньні ў межах краіны засталіся залежнымі толькі ад самой сябе, а не ад меркаваньняў і памкненьняў беларускага народу: выбарча-прапагандысцкая машына не дэманструе тэндэнцыяў да памылак. Такая мадэль можа працаваць і падчас наступных палітычных кампаніяў — няма сумневу, што ўлады скарыстаюць прыкладна тыя ж схемы і напярэдадні выбараў прэзыдэнта ў 2006 г.: мэханізм арганізацыі выбараў наладжаны, сродкаў хапае, людзі ёсьць, палітычныя партыі і грамадзянская супольнасьць амаль не ўплываюць на пераразьмеркаваньне ўладаў, народ сядзіць пад інфармацыйна-прапагандысцкім коптурам. І ўсе пагрозы адладжанаму мэханізму „патрэбнага выніку” выбараў застаюцца, хоць і ляжаць па-за межамі электаральных працэсаў, па-за межамі сыстэмы, пазначанай у гэтым артыкуле.
Варта не забывацца на аксіёму геапалітыкі: геаграфія — гэта лёс. І палітычная геаграфія — гэта таксама лёс. Іншае пытаньне, колькі часу спатрэбіцца, каб лёс зрабіў сваю справу і колькі гэта будзе каштаваць беларускаму грамадзтву.
1 Мы будзем разглядаць тую частку актыўнасьці кіраўнічай эліты Беларусі, якая мела месца да пэрыяду афіцыйнага абвяшчэньня выбараў і рэфэрэндуму і працавала на дасягненьне пажаданага для гэтага суб’екта выніку выбарча-рэфэрэндумнай кампаніі. Тым самым мы задаём часавыя і зьмястоўныя межы для дасьледаваньня.
2 Можна выкарыстаць марксысцкі падыход і падаць усталяваньне рэжыму абсалютызму ў Беларусі як лягічны вынік разьвіцьця станавага (намэнклятурнага) панаваньня. У гэтым сэнсе цяперашняя прэзыдэнцкая Адміністрацыя ёсьць трыюмф палітычнай эвалюцыі стану намэнклятуры і ператварэньня яе ў кіраўнічую клясу „мэнэджэраў”, якія фармальна не валодаюць нацыянальнай эканомікай, але паўнапраўна распараджаюцца ёю без абмежаваньня з боку іншых актараў унутры краіны.
3 Инфофокус: Ежемесячный электронный бюллетень центра документации НИСЭПИ. 2004. Октябрь.
4 Гл.: Пастанова № 31 калегіі Міністэрства юстыцыі ад 29 кастрычніка 2003 г. // Юстиция Беларуси. 2003. № 5.
5 Паводле вынікаў сацыялягічных апытаньняў, зладжаных The Gallup Organization / Baltic Surveys і НІСЭПД у 2002-2004 гг.