Найноўшая гісторыя беларускага парлямэнтарызму
Выбары ў палату прадстаўнікоў 2000 г.
Апошняя Вярхоўная Рада
Калі вяртаешся да падзеяў 1995-1996 гг., пачынаеш верыць у тое, што лік 13 на самай справе нешчасьлівы. Менавіта на гэтым ліку спынілася дзейнасьць беларускай Вярхоўнай Рады. Тыя падзеі амаль дзесяцігадовай даўніны сталі асновай для падзеяў сёньняшніх. Беларусь перад правядзеньнем выбараў дэпутатаў апошняй Вярхоўнай Рады амаль год пражыла пад кіраўніцтвам першага прэзыдэнта.
Кожнаму вядомая значнасьць кампаніі, калі фармуецца адзін з цэнтральных органаў улады. Плян кіраўніцтва выканаўчай улады не прадугледжваў абраньня моцнага прадстаўнічага органу, у якім дэпутатамі былі б прадстаўнікі розных палітычных сілаў, чые погляды не адпавядалі поглядам кіраўніка дзяржавы. Таму выканаўчая ўлада зрабіла ўсё, што змагла, каб сарваць тыя выбары. Гэта паказалі вынікі: на 260 дэпутацкіх месцаў у траўні 1995 г. было абрана толькі 120 дэпутатаў. Вынікі рэфэрэндуму, які праходзіў адначасова з выбарамі, паказваюць, што актыўнасьць выбарнікаў была ня вельмі дрэнная — амаль 65 %. І гэта пры тым, што пытаньні рэфэрэндуму не былі вырашальнымі для Беларусі і яе жыхароў. Несумненна, што пры адпаведнай інфармацыйнай падтрымцы неабходная колькасьць дэпутатаў была б выбраная. Зьяўленьне Вярхоўнай Рады можна лічыць хутчэй недарэчнасьцю, чым заканамернасьцю: яна была выбраная насуперак дзеяньням выканаўчай улады. Чаго вартая заява кіраўніка дзяржавы аб тым, што ён ня пойдзе на выбары, таму што яны (дэпутаты) усё роўна падмануць!
Адсутнасьць неабходнай колькасьці дэпутатаў для скліканьня першага пасяджэньня Вярхоўнай Рады выклікала неабходнасьць працягу паўнамоцтваў Вярхоўнай Рады 12-га скліканьня. Пакуль новы склад Вярхоўнай Рады ня быў сфармаваны, краіна не магла існаваць без прадстаўнічага органу ўлады. Такім жа чынам не пакідаюць сваіх крэслаў міністры пасьля роспуску кабінэту, пакуль ня будзе сфармаваны новы склад ураду. Тым ня менш, былі зробленыя захады для прызнаньня нелегітымнасьці дванаццатай Вярхоўнай Рады. Але Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусі 11 кастрычніка 1995 г. пастанавіў, што паўнамоцтвы парлямэнту захоўваюцца да абраньня правамоцнага складу новай Вярхоўнай Рады. Аднак дзейнасьць Вярхоўнай Рады 12-га скліканьня была настолькі паралізаваная, што яшчэ ў верасьні на пасяджэньне не сабралося і 100 дэпутатаў.
Тым ня менш, 10 сьнежня 1995 г. былі прызначаныя паўторныя выбары ў тых акругах, дзе дэпутаты не былі абраныя ў траўні. Зь вялікай цяжкасьцю ўдалося сфармаваць парлямэнт у правамоцным складзе — 198 дэпутатаў. 9 студзеня 1996 г. адбылася першая сэсія Вярхоўнай Рады 13-га скліканьня. Але працягласьць яе дзейнасьці была невялікай. Дарэчы, гэта быў апошні дзяржаўны орган, сфармаваны шляхам выбараў і прызнаны эўрапейскімі міжнароднымі арганізацыямі і дзяржавамі.
Рэфэрэндум 24 лістапада 1996 г., на якім была прынятая новая рэдакцыя Канстытуцыі Беларусі, скончыў дзейнасьць Вярхоўнай Рады. Згодна з новай рэдакцыяй Канстытуцыі прадстаўнічым органам стаў нацыянальны сход Рэспублікі Беларусі, які складаецца зь дзьвюх палатаў — палаты прадстаўнікоў і рады рэспублікі.
„Удасканаленьне” выбарчага заканадащства и яго наступствы
Новая рэдакцыя Канстытуцыі зрабіла прэзыдэнцкую ўладу ў параўнаньні з прадстаўнічай абсалютнай.
Першая палата прадстаўнікоў была сфармаваная дзіўным спосабам. На яе першае пасяджэньне сабраліся 103 дэпутаты ліквідаванага парлямэнту і абвясьцілі сябе першай палатай прадстаўнікоў, што пацьвердзіў і прэзыдэнт. Ня дзіўна, што новы парлямэнт не атрымаў міжнароднага прызнаньня. Калі нават лічыць правамоцнасьць вынікаў праведзенага рэфэрэндуму, відавочна, што новы прадстаўнічы орган павінен быў фармавацца шляхам усенародных выбараў, а не пасяджэньнем часткі парлямэнтароў, выбраных у зусім іншы парлямэнт.
Але наперадзе былі новыя выбары (новая рэдакцыя Канстытуцыі фармальна ня зьнішчыла самога інстытуту парлямэнтарызму разам з выбарчай сыстэмай). Іншая справа, якое заканадаўства будзе рэгуляваць правядзеньне выбараў і рэфэрэндумаў. Прыняцьце амаль новай Канстытуцыі выклікала зьмяненьні і выбарчага заканадаўства, абумоўленыя ня толькі яго прывядзеньнем да адпаведнасьці ёй. Па-першае, як паказаў час, зьмяненьне заканадаўства ішло па шляху кадыфікацыі, у выніку чаго ў студзені 2000 г. зьявіўся Выбарчы кодэкс Рэспублікі Беларусі. Па-другое, аналіз Выбарчага кодэксу паказвае, што ўлада імкнулася стварыць такія заканадаўчыя ўмовы, каб не дапусьціць магчымасьці апазыцыйным арганізацыям і палітыкам уплываць на ход выбараў ці рэфэрэндуму, а значыць — на іх вынікі.
Да прыняцьця Выбарчага кодэксу Рэспублікі Беларусі выбары ў Рады розных узроўняў, у тым ліку і Вярхоўную, выбары прэзыдэнта, рэфэрэндумы адбываліся паводле адпаведных асобных законаў. Калі ўлічыць, што некаторыя кампаніі, напрыклад выбары і рэфэрэндум, праводзіліся адначасова, то маглі ўзьнікаць і, відаць, узьнікалі пытаньні з часам пачатку галасаваньня, з фармаваньнем камісіяў і іх паўнамоцтвамі і г. д. Так, для розных кампаніяў існуюць аднолькавыя нормы, якія лягічна абазначыць адзіным разьдзелам заканадаўства. Але пры адначасовым правядзеньні выбараў і рэфэрэндуму апошні становіцца асноўным мерапрыемствам для выбарніка. Выбары ж адыходзяць на другі плян. Напрыклад, у Расеі адначасовае правядзеньне розных выбарчых кампаніяў, а таксама сумяшчэньне выбарчых кампаніяў з рэфэрэндумам забаронена. У гэтым выпадку не існуе адзначаных праблемаў.
Да таго ж Выбарчы кодэкс ня толькі ня ўносіць яснасьці ў разуменьне закону, а, наадварот, ускладняе работу з заканадаўствам. Зразумела, прафэсійныя юрысты так ці іначай з часам здолеюць разабрацца ў гэтым блытаным дакумэнце. Простаму ж чалавеку, які ня мае адпаведнай адукацыі, няма сэнсу нават разгортваць яго старонкі. Мяркуецца, што кандыдат на месца дэпутата павінен быць чалавекам адукаваным ці мець магчымасьць прыцягнуць да працы спэцыяліста. Так, гэта праблема ўдзельніка выбарчай кампаніі. Але акрамя кандытатаў у дэпутаты або прэзыдэнты ёсьць яшчэ шматлікая катэгорыя ўдзельнікаў выбараў — сябры камісіяў розных узроўняў.
Такім чынам, перавага Кодэксу ўва ўніфікацыі выбарчага заканадаўства зьнішчаецца яго складанасьцю. Значна важней, аднак, наколькі новае заканадаўства стварыла спрыяльныя ўмовы для ўсіх удзельнікаў выбарчага працэсу. Выбарчы кодэкс, як і Канстытуцыя Рэспублікі Беларусі, пацьвердзіў мажарытарную выбарчую сыстэму, нібыта толькі такі спосаб выбараў дае магчымасьць выбарніку ўплываць на працу дэпутата. Аднак на практыцы атрымліваецца з дакладнасьцю наадварот. Толькі той выбарнік, які аддае голас партыі, аддае яго за той ці іншы шлях разьвіцьця сваёй дзяржавы. Інакш адбываецца вяртаньне да перабудовачнага часу, калі існавала аднапартыйная сыстэма. Толькі ў часы Савецкага Саюзу партыя існавала фізычна, а ў Беларусі яе ролю сёньня грае прэзыдэнцкая вэртыкаль. Мажарытарная выбарчая сыстэма ў Беларусі прыніжае ролю наяўных партыяў у грамадзкім жыцьці, уводзіць людзям у галовы думку, што партыйныя лідэры і актывісты — людзі своекарысьлівыя, якіх цікавіць толькі ўласны дабрабыт.
Вынікі выбараў не залежаць цалкам ад заканадаўства. Нават пры такім ці падобным заканадаўстве можна правесьці адносна дэмакратычныя выбары, як гэта і здарылася на мяжы 1980-х — 1990-х гг. Калі ж улада ставіць за мэту не дапусьціць іншадумцаў да кіраваньня дзяржавай, вось тут закон, які гэтая ж улада і стварыла, становіцца яе галоўным інструмэнтам, што дае ўпэўненасьць у перамозе, прычым дзеля яе няма патрэбы значна парушаць закон. Гэта паказала практыка правядзеньня ўсіх кампаніяў, якія прайшлі пасьля прыняцьця Выбарчага кодэксу Рэспублікі Беларусі.
Кампания 2000 г.
Найперш зьвернем увагу на некаторыя палажэньні Выбарчага кодэксу Рэспублікі Беларусі, якія даюць падставы думаць, што ўлада не зацікаўленая праводзіць выбары ў адпаведнасьці з эўрапейскімі стандартамі.
Любая выбарчая кампанія пачынаецца для яе ўдзельнікаў з магчымасьці ўвайсьці зацікаўленым асобам у склад выбарчых камісіяў. Гэтая магчымасьць прадугледжваецца Кодэксам. Наколькі значны ўплыў аказваюць гэтыя асобы на ход выбарчай кампаніі, паказваюць статыстычныя дадзеныя аб складзе камісіяў. Напрыклад, у часе правядзеньня выбараў дэпутатаў палаты прадстаўнікоў нацыянальнага сходу 2-га скліканьня ў склад акруговых выбарчых камісіяў з агульнага ліку 1430 чалавек увайшло 135 прадстаўнікоў палітычных партыяў, альбо 9,4 %. Калі ўлічыць, што асноўнымі ўдзельнікамі выбарчай кампаніі павінны быць якраз палітычныя партыі, то згаданы адсотак не выглядаў значным. Хутчэй можна сказаць, што партыі не аказалі ўплыву на вынікі кампаніі ў частцы дзейнасьці акруговых камісіяў. Яшчэ меншы адсотак сяброў партыяў увайшоў у склад участковых выбарчых камісіяў — 1 %, альбо 713 чалавек з агульнай колькасьці 70 859 сяброў камісіяў.
Трэба яшчэ ўлічыць, сябры якіх партыяў (іх на час той выбарчай кампаніі было зарэгістравана дзевятнаццаць) увайшлі ў склад участковых камісіяў (табл. 1). У сувязі з гэтым цікавай уяўляецца наступная інфармацыя. Толькі адна палітычная партыя, якую можна лічыць больш-менш апазыцыйнай да ўлады, мела сваіх прадстаўнікоў у складзе акруговых выбарчых камісіяў. Гэта ПКБ, ад якой у акруговых камісіях прысутнічала 59 сяброў, што складае 4,13 % ад агульнай колькасьці сяброў акруговых камісіяў. Ня варта гаварыць аб уплыве гэтай партыі на выбарчы працэс, калі яе сяброў не хапіла нават па адным на кожную выбарчую камісію.
Найбольшае прадстаўніцтва традыцыйна мелі працоўныя калектывы (работнікі дзяржаўных прадпрыемстваў, а таксама настаўнікі і мэдыкі, на якіх улада мае просты ўплыў). На 110 акруговых камісіяў было 140 прадстаўнікоў улады, уключаючы прадстаўнікоў і абласных Радаў, і выканкамаў.
Яшчэ горшае палажэньне было з прадстаўніцтвам партыяў ува ўчастковых камісіях (табл. 2). У 2000 г. па 6694 участках для галасаваньня ў склад участковых выбарчых камісіяў увайшло толькі 713 сяброў партыяў. Гэта значыць, што па адным партыйным сябры камісіі было толькі ў 10,7 % камісіяў. А ад агульнай колькасьці сяброў участковых камісіяў сябры партыяў склалі зусім трошкі больш за 1 %.
Амаль усе партыі і грамадзкія аб’яднаньні, якія мелі прадстаўніцтва ўва ўчастковых выбарчых камісіях, былі ляяльныя да ўлады. Амаль палова сяброў камісіяў была дэлегаваная працоўнымі калектывамі, што яшчэ больш ставіць пад сумнеў незалежнасьць камісіяў.
Пры аналізе фармаваньня выбарчых камісіяў, а таксама і іншых этапаў выбарчых кампаніяў, якія будуць разглядацца далей у гэтым артыкуле, паўстае пытаньне: а ці магло быць інакш? Магчыма, зацікаўленыя асобы не знайшлі спосабаў палітычнай барацьбы за месца ўва ўладзе? Адказаць на гэтыя пытаньні дапаможа аналіз заканадаўства аб выбарах.
Артыкулам 35 Выбарчага кодэксу прадугледжана, што вылучаць сваіх прадстаўнікоў у склад выбарчых камісіяў могуць партыі, іншыя грамадзкія аб’яднаньні, працоўныя калектывы, а таксама грамадзяне шляхам падачы заявы. Як бачым, усе слаі грамадзтва могуць узяць удзел у выбарчай кампаніі, уключаючы і ўдзел у працы выбарчых камісіяў. Але зьвернем увагу на артыкул 34 Кодэксу. Аказваецца, акруговыя камісіі для выбараў дэпутатаў палаты прадстаўнікоў ствараюцца на пасяджэньнях прэзыдыюмаў абласных, Менскай гарадзкой рады дэпутатаў і абласных, Менскага гарадзкога выканаўчых камітэтаў, а ўчастковыя камісіі — наогул рашэньнямі раённых, гарадзкіх выканаўчых камітэтаў, а ў гарадох з раённым дзяленьнем — раённымі адміністрацыямі. Па сутнасьці, ніякага рэглямэнту правядзеньня гэтых пасяджэньняў няма. Таму ўдзельнікі такіх пасяджэньняў не абмежаваныя ў сваіх рашэньнях. Да таго ж у арганізатараў сумесных пасяджэньняў Радаў і выканкамаў няма абавязку запрашаць зацікаўленых асобаў, больш за тое, калі хто захоча трапіць на пасяджэньне, можа ня быць дапушчаны, таму што заканадаўства не прадугледжвае гэтага. Няма сэнсу гаварыць, якое рашэньне прымае выканкам сумесна з Радай, якая, па сутнасьці, ёсьць прадстаўнічы прыдатак выканаўчай улады.
Асаблівую ўвагу варта зьвярнуць на працэс фармаваньня ўчастковых выбарчых камісіяў. Ува ўмовах, калі ў дзяржаве існуе выканаўчая вэртыкаль, а ніжэйшыя выканаўчыя органы (раённыя, гарадзкія выканаўчыя камітэты, раённыя адміністрацыі ў гарадох) абсалютна падначаленыя вышэйшым выканаўчым органам, гэтыя органы прымаюць рашэньне, якое поўнасьцю адпавядае палітыцы дзейнай улады. А менавіта яны фармуюць сямідзесяцітысячны склад участковых камісіяў, які выконвае правядзеньне галасаваньня і падлік галасоў.
Дылема для апазыцыи: ад перамоващ да Байкоту-2000
Перад выбарамі ў палату прадстаўнікоў 2000 г. апазыцыя апынулася ў патавай сытуацыі. З аднаго боку, Лукашэнка сам пасьлядоўна выціскаў яе зь „першага” ў „трэці” сэктар. Зь іншага боку, і сама апазыцыя зрабіла стаўку на адыход ад удзелу ў фармальных палітычных працэсах, спансараваных уладамі. Існаваньне па-за межамі сыстэмнай палітыкі прывяло яе да стварэньня сваіх паралельных інстытутаў (Вярхоўная Рада 13-га скліканьня, „паралельны ўрад” у форме Нацыянальнага выканаўчага камітэту і „паралельная” цэнтральная выбарчая камісія на чале зь Віктарам Ганчаром), палітычных працэсаў („альтэрнатыўныя” прэзыдэнцкія выбары 1999 г.), мэдыяў, нават сваіх сьвятаў, мастацтва, музыкі і культуры.
Але няўдача паралельных прэзыдэнцкіх выбараў 1999 г. і немінучы надыход выбараў у лукашэнкаўскі парлямэнт ставілі перад апазыцыяй пытаньне: што далей? Далейшае існаваньне ў палітычным андэграўндзе было ўсё меней эфэктыўным. Спроба абраць паралельнага прэзыдэнта скончылася хіба што чарговым скандалам унутры апазыцыі. Стаўка на Вярхоўную Раду 13-га скліканьня як носьбіта легітымных прэтэнзіяў апазыцыі на ўладу (і сродак дэлегітымізацыі Лукашэнкі) не апраўдвала сябе. Напаўлегітымны падпольны парлямэнт ня меў рычагоў уплыву на палітычную сытуацыю ўнутры Беларусі, што паступова зьмяншала яго ўплыў і на міжнароднай арэне.
Здавалася б, выхад з сытуацыі прапанавалі міжнародныя актары (перш за ўсё АБСЭ і Злучаныя Штаты), якія актыўна лабіявалі пачатак перамоваў паміж уладай і апазыцыяй аб зьмене выбарчага заканадаўства і лібэралізацыі палітычнага клімату. Спроба арганізацыі перамоваў цягнулася часам 1999 — пачатку 2000 гг. На некаторых адрэзках здавалася, што працэс меў пэўную пэрспэктыву. Так, у верасьні 1999 г. улады і апазыцыя дамовіліся аб стварэньні дзьвюх рабочых групаў па падрыхтоўцы прапановаў да зьмены выбарчага заканадаўства і доступу апазыцыі да СМІ. Але хуткім часам высьветлілася, што на сапраўднае паляпшэньне палітычнага клімату разьлічваць не даводзіцца. Выбарчы кодэкс быў прыняты ў лютым 2000 г. без заўваг апазыцыі. Яна вылучыла ў адказ чатыры ўмовы свайго ўдзелу ў парлямэнцкіх выбарах (доступ да СМІ, прадстаўніцтва ў выбарчых камісіях, спыненьне палітычных рэпрэсіяў і пашырэньне паўнамоцтваў парлямэнту) і апынулася ў замкнёным коле: каб дамагчыся вольных выбараў, ёй трэба было набрацца сілы, але набрацца сілы без удзелу ў сыстэмнай палітыцы не было як. Было таксама няясна, што мелася падштурхнуць Лукашэнку да прыняцьця ўмоваў апазыцыі.
Такая пазыцыя дэмсілаў была праінтэрпрэтаваная ўладамі і падкантрольнымі СМІ як доказ іх нягнуткасьці і экстрэмізму. Замест „радыкальнай” апазыцыі ўлады інсьпіравалі ўзьнікненьне „канструктыўнай” апазыцыі, што сабралася ў ліпені 2000 г. у прэзыдэнцкіх пакоях на „дыялёг грамадзка палітычных сілаў”. Дыялёг выліўся ў маналёг аднаго вядомага актора і не запомніўся нічым істотным, акрамя шальмаваньня яго палітычных апанэнтаў.
Пытаньне „што рабіць далей?” паўстала зноў. Ці ўдзельнічаць у выбарах, вынік якіх быў прадказальны, ці адмовіцца, забясьпечыўшы ўладзе „чыстую” перамогу? Так пытаньне стаяла далёка не для ўсіх. Большая частка апазыцыі, на чале з Каардынацыйнай радай дэмакратычных сілаў (парасонная арганізацыя, што ўтварылася ў 1999 г. для каардынацыі дзеяньняў апазыцыі), партыямі БНФ і АГП, абвясьціла байкот. Не падпарадкаваліся байкоту Партыя камуністаў беларуская Сяргея Калякіна, Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя („Народная грамада”) Міколы Статкевіча, моладзевая арганізацыя „Грамадзянскі форум”, якая тым самым пазбавілася статусу моладзевага крыла АГП, а таксама шэраг вядомых палітыкаў — Міхаіл Чыгір, Генадзь Грушавы, Гары Паганяйла і інш.
Як вынік, выбары 2000 г. падзяліліся на два розныя працэсы. Адзін, фармальны, — самі выбары, чый вынік паступова страціў сэнс (прынцыповай розьніцы паміж тым, ці будзе прадстаўляць Лукашэнку ў палаце былы старшыня калгасу ці вэртыкальнік, сапраўды не існавала). Другі — значна больш калярытны, але наўрад ці больш сэнсоўны, — няспынныя на працягу ўсёй кампаніі ўзаемныя атакі і абвінавачаньні з боку „байкатыстаў” і „псэўдадэмакратаў”. Першыя абвінавачвалі другіх у здрадзе ці, як мінімум, палітычнай нізкавокасьці, другія — у палітычнай баязьлівасьці і нежаданьні вылезьці з „рэзэрвацыі”. Рацыю часткова мелі і тыя і другія.
З аднаго боку, удзел „незалежных” дэмакратаў і прадстаўнікоў партыяў Статкевіча і Калякіна пацярпеў няўдачу ўжо на стадыі рэгістрацыі, на якой былі адсеяныя амаль усе патэнцыйна моцныя альтэрнатыўныя кандыдаты (Алег Воўчак, Генадзь Грушавы, Гары Паганяйла і г. д.). Усяго дакумэнты на рэгістрацыю падалі 769 вылучэнцаў. Адмову атрымалі 218. Зь іх 146 абскардзілі адмовы. ЦВК прызнаў рацыю толькі 23 кандыдатаў. Уладзе насамрэч былі не патрэбныя ані легітымныя выбары, ані кішэнныя дэмакраты. Самі партыйныя лідэры, аднак, былі зарэгістраваныя: для іх на выбарах быў загатаваны паказальны разгром.
Зь іншага боку, байкот як кампанія дэлегітымізацыі ўлады таксама пацярпеў няўдачу. Па-першае, легітымнасьць выбараў адзначаецца іх адпаведнасьцю дэмакратычным стандартам, а ня складам удзельнікаў (а значыць, паколькі рэжым прадэманстраваў выключную няздольнасьць да захаваньня нават нейкай уявы празрыстасьці і справядлівасьці выбарчага працэсу, удзел апазыцыі зусім не пагражаў наданьнем выбарам вонкавай легітымнасьці). Па-другое, байкот практычна дэмабілізаваў дэмакратычны электарат і пакінуў тых, што ня вызначыліся, без альтэрнатывы існай уладзе. Гэта відаць з табл. 3: сярод тых, хто не пайшоў на выбары ў палату, пераважалі праціўнікі Лукашэнкі, а сярод удзельнікаў выбараў — яго прыхільнікі. Байкот спрацаваў на карысьць дыктатара такім жа чынам, як і ў Сэрбіі. Сама колькасьць удзельнікаў выбараў, згодна зь незалежнымі апытаньнямі, значна перавысіла 50 %, так што лік 45 %, які быццам бы сьведчыў аб байкоце, быў выведзены з вынікаў галасаваньня ў Менску (пра гэта гавораць і вынікі незалежнага назіраньня ў іншых гарадох, якія адрозьніваюцца ад афіцыйных толькі на пару, а не на сямнаццаць адсоткаў). Хоць нават афіцыйныя зьвесткі (колькасьць выбарнікаў магла быць падкарочаная падчас галасаваньня) сьведчылі, што выбары не адбыліся ў 39 акругах, пра посьпех байкоту цяжка меркаваць. Гэта былі гарадзкія акругі, дзе пераважалі апанэнты Лукашэнкі.
Вынікі выбараў у палату прадстаўнікоў 2000 г.
Галоўны вынік быў вядомы задоўга да самой кампаніі. Афіцыйныя дадзеныя выклікалі цікавасьць хіба што аматараў статыстыкі. Выбары адбыліся (можна спрачацца колькі заўгодна, у якой колькасьці акругаў, — але відавочна, што байкот не спрацаваў). Улада атрымала перамогу „паводле азначэньня” (зь ёй мала хто і спрачаўся). Удзел ляяльных палітычных партыяў стварыў пэўную ілюзію палітычнага плюралізму (табл. 4). Абраньне двух колішніх апазыцыянэраў Вольгі Абрамавай і Ўладзімера Навасяда („псэўдадэмакратаў”, паводле азначэньня прыхільнікаў байкоту) дадало працэдуры нейкай вонкавай прыстойнасьці. Запрошаныя ўладамі міжнародныя назіральнікі абвясьцілі выбары „прыкладам дэмакратыі і высокай палітычнай культуры”. Міжнародныя арганізацыі не прызналі выбары свабоднымі і справядлівымі.
Аднак з пэрспэктывы часу (асабліва параўноўваючы з выбарамі 2004 г.) можна заўважыць і пэўныя адметнасьці вынікаў 2000 г. Па-першае, выбары прайшлі ў два зьмястоўныя туры (у першым быў абраны толькі 41 дэпутат з 110). Па-другое, у багатай колькасьці акругаў прысутнічала канкурэнцыя кандыдатаў ад улады. На гульні ў дэмакратыю з боку ляялістаў прэзыдэнцкая вэртыкаль глядзела збольшага лагодна (былі і выняткі: калі ў бабруйскай акрузе лукашэнкаўскі паплечнік Аляксандар Шпілеўскі, будучы старшыня Мытнага камітэту, катастрафічна прайграваў, яго канкурэнту прапанавалі сысьці з дыстанцыі ў абмен на месца ў радзе рэспублікі, куды ён быў празь некалькі тыдняў абраны). Гэта спрыяла „ўнутрырэжымнаму плюралізму”. Пэўныя кампаніі, як, напрыклад, сутыкненьне двух бізнэсмэнаў (Аляксея Ваганава і Юр’я Данькова) у Паўднёва-Заходняй акрузе Менску, калі і ня мелі ніякага палітычнага зьместу, былі проста забаўнымі. Нарэшце, паводле кампазыцыі палата № 2 выразна адрозьнівалася і ад прызначанай папярэдніцы, і ад абранай у іншым кантэксьце наступніцы. У парлямэнт прайшло дванаццаць прадпрымальнікаў. Самае галоўнае, у ім цягам часу сфармавалася апазыцыйная фракцыя — група „Рэспубліка”. Заўважым, усе яе прадстаўнікі, уключаючы самых дэмакратычна настроеных — бізнэсмэна Сяргея Скрабца, бізнэсмэна, колішняга спартоўца Ўладзімера Парфяновіча і генэрала Валер’я Фралова, — ішлі ў парлямэнт як прадстаўнікі ўлады. Такім чынам, нават мінімальная імітацыя дэмакратыі з боку ўлады, што абмежавалася ўнутрырэжымным плюралізмам, прывяла да ўзьнікненьня ў парлямэнце апазыцыі. У гэтым палата № 2 у нечым працягнула традыцыі Вярхоўных Радаў 12-га і 13-га скліканьня, а ня першай палаты.
Безумоўна, гэтая акалічнасьць не мяняла статусу палаты прадстаўнікоў як кішэннага парлямэнту. Фармальна да кастрычніка 2004 г. у Беларусі была сыстэмная апазыцыя, але яе ўплыў на прыняцьце рашэньняў быў такім жа нулявым, як і ў апазыцыі пазасыстэмнай. І ўсё ж — маючы на ўвазе гэтае нечаканае ўзьнікненьне парлямэнцкай апазыцыі — ці былі выбары 2000 г. сапраўды безнадзейнымі? Ці сапраўды яны не давалі апазыцыі ніякіх магчымасьцяў? Ці быў гэта толькі і выключна фарс? Відаць, усё было трошкі інакш. Магчыма, і выбары, і палата № 2 усё ж давалі нейкія, хутчэй агітацыйныя, прапагандысцкія магчымасьці для апазыцыі. Можа, прыняўшы на ўзбраеньне тактыку апазыцыі БНФ 1989 г. пры выбарах народных дэпутатаў СССР (калі прадстаўнікоў БНФ не зарэгістравалі, БНФ пайшоў на падтрымку больш прымальных нэўтральных кандыдатаў), апазыцыя і магла б пашырыць прысутнасьць патэнцыйна апазыцыйных кандыдатаў, якія ў 2004 г. маглі б утварыць колькасна і якасна іншую сілу. Але такія крокі патрабуюць іншага падыходу да апазыцыйнай дзейнасьці — нестандартнага мысьленьня, здольнасьці да асымэтрычных захадаў, наяўнасьці доўгатэрміновай стратэгіі альбо хаця б спробаў мець яе і шмат чаго іншага.
Высновы
Прайшло дзесяць гадоў з моманту выбараў першага прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі, першых выбараў незалежнай Беларусі. За дзесяцігадовы пэрыяд Беларусь перажыла тры з паловай выбарчыя кампаніі па выбарах дэпутатаў парлямэнту — галоўнага органу прадстаўнічай улады. Здавалася б, павінны ўжо складвацца нейкія традыцыі, павінны складвацца і разьвівацца ўмовы для разьвіцьця дэмакратычных інстытутаў, у тым ліку і інстытуту выбараў. Улічваючы больш раньнія пэрыяды сацыяльна-палітычнага разьвіцьця дзяржавы — галоснасьць, перабудову, выбары першага парлямэнту з пачатку перабудовы, набыцьцё незалежнасьці, — гэта значны тэрмін для таго, каб стварыліся ўмовы для разьвіцьця выбарчага працэсу ў бок дэмакратызацыі, у тым ліку ў справе разьвіцьця заканадаўчай базы.
На сёньняшні дзень мы маем выбарчае заканадаўства, якое было створана без уліку ўсіх дэмакратычных нормаў. Замест дэмакратызацыі адбываецца адваротны працэс: выбарчы працэс усё больш набывае формы даперабудовачнага пэрыяду. У выніку ад палітычнай барацьбы ўсё больш адсякаюцца тыя палітычныя арганізацыі, сутнасьць якіх, у прыватнасьці, і палягае ў тым, каб змагацца за месца ўва ўладзе, — партыі. Парлямэнт усё больш набывае непалітычны характар і ператвараецца ў прыдатак улады выканаўчай, што робіць прадстаўнічую ўладу непатрэбнай у палітычнай структуры дзяржавы. Рашэньні парлямэнту практычна стоадсоткава ўзгадняюцца з прэзыдэнцкай уладай і, у выпадку згоды апошняй, прымаюцца амаль аднагалосна. І рэч ня толькі ў складзе парлямэнту, але і ў яго паўнамоцтвах. Тым ня менш, як паказвае практыка і беларускага палітычнага жыцьця, і практыка іншых краінаў, нават той парлямэнт, які мае абмежаваныя функцыі і паўнамоцтвы, але які складаецца з апазыцыйных дэпутатаў, здольны значна ўплываць на рэформы ў краіне.
Мы паспрабавалі прааналізаваць, наколькі можна выкарыстаць заканадаўчыя рамкі для барацьбы за ўладу, супраць цэнтралізацыі ўлады адным дзяржаўным інстытутам, а то і ў адных руках. Як паказалі дзьве апошнія выбарчыя кампаніі, закон не дае дзейсных інструмэнтаў у гэтай барацьбе. Прычыны могуць быць ня толькі ў заканадаўстве, але і ў здольнасьці апазыцыі знаходзіць слабыя месцы ў пабудаванай выбарчай сыстэме і абыходзіць тыя пасткі, якія расстаўленыя на шляху да дэпутацкага месца. Але трэба прызнаць якасьць заканадаўства аб выбарах, якое амаль не пакідае „неляяльным да ўлады” палітыкам шанцаў прайсьці празь іх.
Калі такія шанцы могуць узьнікнуць у сучаснай Беларусі? Гэта асобная тэма. Вынікі апошніх выбараў паказваюць: такіх шанцаў няма. А пры цяперашняй цэнтралізацыі дзяржаўнай улады, пры вострым нежаданьні дзяліцца ўладай з апанэнтамі і магчымасьці не дзяліцца ўладай на такія нечаканасьці, як аслабленьне рэжыму адсеву нежаданых кандыдатаў, у бліжэйшы час спадзявацца не выпадае.