Найноўшая гісторыя беларускага парлямэнтарызму
Назіраньне за палітычнымі кампаніямі ў 2004 г.
У гэтым аналізе мы паспрабуем прааналізаваць генэалёгію фармаваньня сыстэмы назіраньня за выбарамі ў Беларусі і ацаніць эфэктыўнасьць яе працы падчас кампаніі выбараў у палату прадстаўнікоў трэцяга скліканьня і правядзеньня канстытуцыйнага рэфэрэндуму ў 2004 г. Пры гэтым мы аддаем перавагу акурат высьвятленьню тых чыньнікаў, якія паўплывалі на станаўленьне гэтай сыстэмы, зьвяртаючы мінімальную ўвагу на тыя дадзеныя, якія былі агучаныя ў выніку назіраньня, — гэты аспэкт працы назіральнікаў быў адлюстраваны ў артыкуле „Ход і вынікі парлямэнцкіх выбараў і рэфэрэндуму” гэтага выданьня.
Функцыі назіраньня за выбарамі
Звычайна перад унутранымі назіральнікамі на выбарах у краінах, якія пераходзяць да дэмакратычнага ладу, ставіцца задача абароны дэмакратычнай волі грамадзянаў, выяўленай падчас галасаваньня. Такому назіраньню наканаваная роля быць сродкам праверкі сапраўднасьці вынікаў выбараў[1].
У традыцыйнай схеме „штучнай аксамітнай рэвалюцыі” (у адрозьненьне ад сапраўднай „аксамітнай рэвалюцыі”, якая адбываецца спантанна і ў якой вырашальную ролю грае масавае грамадзкае дзеяньне — „вуліца”) агульнанацыянальныя кампаніі назіраньня за выбарамі, што часам даюць свае вынікі выбараў раней за іх афіцыйныя, служаць абаронцамі маладой дэмакратыі ад рэцыдываў аўтарытарызму. Назіраньне за выбарамі набывае вялікае значэньне там, дзе працэс дэмакратызацыі ўжо распачаты, але ня мае незваротнага характару. Аўтарытэт унутраных назіральнікаў і адпаведнасьць агучаных імі вынікаў сапраўдным настроям у грамадзтве абумовілі высокі ўзровень даверу да гэтых структураў. Цяпер як такое ўнутранае назіраньне ў краінах Усходняй Эўропы ўжо не нясе гэтай былой функцыі: падмуркам дэмакратыі тут мала што пагражае і нешматлікім унутраным назіральнікам застаецца толькі канстатаваць, што выбары адбыліся справядліва і дэмакратычна. У гэтым сэнсе гэтыя палітычныя сыстэмы набліжаюцца да традыцыйных „старых” дэмакратыяў, дзе аніякія назіральнікі за выбарамі ўвогуле не патрэбныя. Замежныя назіральнікі, назіральнікі ад АБСЭ ўва Ўсходняй Эўропе таксама збольшага ўжо ня схільныя да крытычнай ацэнкі электаральных працэсаў, звычайна сьцьвярджаючы іх агульную справядлівасьць, дэмакратычнасьць і празрыстасьць. Пры гэтым вонкавыя і ўнутраныя назіральнікі абмяжоўваюцца выяўленьнем лёгкіх, несур’ёзных недахопаў, існаваньне якіх не аспрэчваецца нават і самімі арганізатарамі выбараў. Тыя факты, якія для маладой, пераходнай дэмакратыі былі б сьведчаньнем несправядлівасьці выбараў, для старой, кансалідаванай дэмакратыі робяцца, з пункту гледжаньня тэорыі назіраньня, неістотнымі акалічнасьцямі: напрыклад, масавае датэрміновае галасаваньне, падача голасу пры дапамозе факсавага апарата, абмежаваньне правоў унутраных і замежных назіральнікаў альбо нават простая забарона самога інстытуту назіраньня ў Злучаных Штатах не вымушалі прадстаўнікоў Арганізацыі па бясьпецы і супрацоўніцтве ў Эўропе ставіць пад сумнеў справядлівасьць і дэмакратычнасьць выбараў амэрыканскага прэзыдэнта ў лістападзе 2004 г. Мабыць, калі б назіральнікам, напрыклад з Македоніі, выкласьці схему арганізацыі і правядзеньня выбараў… ну, напрыклад у Нарвэгіі, не называючы пры гэтым краіну, тыя б непазьбежна адзначылі грунтоўныя недасканаласьці заканадаўства і практыкі, якія перашкаджаюць прызнаньню праведзеных там выбараў. Натуральна, гэта аўтарская інтэрпрэтацыя мэтадалягічных асноваў назіраньня за выбарамі, але, на нашу думку, яна адпавядае таму, што мы бачым цяпер у сьвеце.
Аднак яшчэ сьвежыя ў памяці тыя дзеяньні, якія былі зьвязаныя з выкарыстаньнем вынікаў унутранага назіраньня ў Югаславіі ў 2000 г., калі апошнія радыкальна не супалі з афіцыйнымі вынікамі. Пры гэтым спроба скрасьці народную перамогу ў Югаславіі выклікала масавыя грамадзянскія пратэсты ў абарону „сапраўдных” вынікаў, што ў рэшце рэшт (зразумела, пры вырашальнай ролі іншых складнікаў кампаніі па ажыцьцяўленьні „аксамітнай рэвалюцыі”) прывяло да падзеньня рэжыму Мілошавіча. У Славакіі ў 1998 г. у іншай сытуацыі, калі кампанія назіраньня за выбарамі была адносна самастойным і больш істотным складнікам працэсу, а аўтарытарныя памкненьні рэжыму не такімі грубымі, каб парушыць інстытуты электаральнай дэмакратыі, афіцыйныя органы былі вымушаныя прызнаць слушнасьць высноваў назіральнікаў і зацьвердзіць вынікі, якія сьведчылі пра паразу існага на той час рэжыму Меч’яра.
Такім чынам, функцыя засьцярогі вынікаў выбараў ад фальсыфікацыяў, функцыя абароны волевыяўленьня грамадзянаў традыцыйна ёсьць асноўнай для ўнутраных назіральнікаў за выбарамі ў пераходных краінах. Арганізацыйныя формы, у якіх яна выконваецца, могуць быць рознымі — гэта можа быць і назіраньне, ня зьвязанае наўпрост з тымі палітычнымі сіламі, якія непасрэдна прымаюць удзел у выбарчай кампаніі (гэтак званае „незалежнае назіраньне”), гэта можа быць і назіраньне, арганізаванае тымі, хто спадзяецца атрымаць у ходзе выбараў нейкі канкрэтны вынік для сваёй палітычнай групоўкі (партыйнае, зацікаўленае назіраньне). Але і для першай, і для другой формы дзеяньняў праз адзінства іх функцыі характэрнае тое, што на іх выхадзе маецца канкрэтны вынік у выглядзе выніковых лікаў. Гэтыя лікі ўспрымаюцца палітычнай апазыцыяй і грамадзкасьцю як юрыдычны доказ, які ўжо пасьля можа стаць падставай для палітычных альбо грамадзкіх дзеяньняў, нават такіх бурлівых, як у 2000 г. у Югаславіі. Таму, на наш погляд, было б слушна гэтую традыцыйную функцыю ўнутраных назіральнікаў на выбарах ува Ўсходняй Эўропе ўмоўна назваць „прававой” альбо „праваабарончай” функцыяй. Зразумела, мы сьвядома бяром гэтае вызначэньне ў двукосьсе: ні пра якую юрыдычную значнасьць выніковых лічбаў назіраньня казаць найчасьцей не выпадае[2].
Але ж у кантэксьце палітычнай барацьбы агучаныя назіральнікамі зьвесткі пазыцыянуюцца адным з бакоў палітычнага процістаяньня як юрыдычны доказ, юрыдычны факт, здольны паставіць пад сумнеў афіцыйныя вынікі сапраўды ўпаўнаважаных органаў. Таму падобнае азначэньне функцыі назіраньня, пры ўсёй яго ўмоўнасьці і катэгарыяльнай неакрэсьленасьці, уводзіцца намі штучна не дзеля аналізу фэномэну назіраньня як такога, а як мэтадалягічны сродак дзеля лепшага разуменьня асаблівасьцяў той функцыі, якую выконвае (можна казаць, ужо на працягу пэўнага пэрыяду, што ўключыў у сябе не адну электаральную кампанію) унутранае назіраньне ў нашай краіне.
Натуральна, што ў беларускіх умовах менавіта такія спадзяваньні традыцыйна і ўскладаюцца грамадзкай апініяй на ўнутраных назіральнікаў напярэдадні выбараў — іх таксама яшчэ часта разглядаюць як сілу, якая здолее прымусіць улады прызнаць „сапраўдныя” вынікі галасаваньня і сваю паразу на выбарах. У сваю чаргу, з боку ўладаў трансьлюецца страх таго, што дзеяньні назіральнікаў могуць быць скіраваныя на падрыў існага ладу, што яны могуць пахіснуць рэжым, паставіўшы пад сумнеў афіцыйныя вынікі выбараў і даўшы штуршок кампаніі грамадзянскіх дзеяньняў у абарону „сапраўдных” вынікаў. У гэтым сэнсе ўнутраных назіральнікаў на выбарах у Беларусі па-ранейшаму, нягледзячы на досьвед 2001 г., успрымаюць як спадкаемцаў тых, хто дамогся зьмены палітычнага рэжыму ў Славакіі, Югаславіі, зусім нядаўна спрыяў перамозе апазыцыі ў Грузіі, але пацярпеў паразу ў Азэрбайджане. Ня ёсьць у гэтым сэнсе выключэньнем і кампанія выбараў у палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу трэцяга скліканьня, якая была сумешчаная з правядзеньнем канстытуцыйнага рэфэрэндуму аб зьняцьці абмежаваньняў, што перашкаджалі Аляксандру Лукашэнку знаходзіцца ля ўлады пажыцьцёва. Функцыя назіраньня, на разуменьне некаторых аглядальнікаў, як і раней, палягала ў абароне волі грамадзянаў ад яе скажэньня кантраляванымі лукашэнкаўскім рэжымам выбарчымі камісіямі. У апошнія сорак дзён перад галасаваньнем (пачынаючы з абвяшчэньня прэзыдэнцкага ўказу пра прызначэньне рэфэрэндуму) гэткае разуменьне было падмацаванае перакананьнем, што Аляксандар Лукашэнка ня мае падтрымкі большасьці выбарнікаў адносна вынесенага на рэфэрэндум пытаньня. Такі пункт гледжаньня, як нам здаецца, некрытычна пашыраў на ўнутраных беларускіх назіральнікаў на выбарах тую „праваабарончую” функцыю, якую выконвалі і часам яшчэ выконваюць іх калегі ў іншых краінах рэгіёну. Аднак думаецца, пасьля досьведу мінулых выбарчых кампаніяў і спадарожных кампаніяў назіраньня казаць пра здольнасьць назіральнікаў паўплываць на вынік выбараў было б памылкай. Некрытычны перанос на беларускую глебу функцыянальнага напаўненьня замежнага назіраньня за выбарамі перашкаджае разуменьню сапраўднай ролі гэтага фэномэну ў беларускай палітыцы.
Вынікі назіраньня ў Беларусі не ператвараюцца ў афіцыйныя, паколькі адсутнічае суб’ект, які мог бы ўпэўнена патрабаваць перагляду несапраўдных лічбаў, абвешчаных Цэнтральнай выбарчай камісіяй. А тым больш гэта немагчыма, калі асноўная частка апазыцыйных сілаў ставіцца падкрэсьлена нэгатыўна да агульнанацыянальнай сыстэмы назіраньня як абароны выбараў ад фальсыфікацыяў. Гэта зброя, якая можа быць скарыстана толькі моцным суб’ектам пры наяўнасьці адпаведнай палітычнай волі і, відаць, ува ўмовах пэўнай слабасьці, дэзінтэграцыі ці „інстытуцыянальнай стомленасьці” складнікаў рэжыму. На жаль, пакуль нашае грамадзтва ў асобе дэмакратычнай апазыцыі ня ў стане выкарыстоўваць гэтую зброю паводле прызначэньня, яна занадта моцная для яго — альбо занадта слабая для выкарыстаньня супраць кансалідаванага і ўпэўненага беларускага аўтарытарызму. Таму ў беларускіх умовах функцыянальная роля назіраньня за выбарамі адрозьніваецца ад яе традыцыйнага „праваабарончага” разуменьня.
Нашае назіраньне было створанае на ўзор сыстэмаў назіраньня за выбарамі іншых краінаў, дзе выкарыстаньне рознага кшталту арганізацыйных тэхналёгіяў давяло сваю пэўную эфэктыўнасьць у справе выкананьня памянёнай „праваабарончай” функцыі. Але ў Беларусі яно выконвае функцыю абароны волевыяўленьня грамадзянаў толькі ўскосна, пераважна толькі ў той ступені, у якой яе выкананьне дасягаецца самой прысутнасьцю назіральнікаў на выбарчых участках. Такая прысутнасьць перашкаджае самым грубым і нахабным мэтадам фальсыфікацыяў выбараў, але не зьмяняе іх канчатковага выніку. Магчыма, прычына такога функцыянаваньня сыстэмы назіраньня за выбарамі ў сіле і энэргіі беларускага аўтарытарнага рэжыму, магчыма — у слабасьці і нескаардынаванасьці дзеяньняў іншых удзельнікаў выбарчага працэсу.
У гэтым сэнсе нашае назіраньне сапраўды спрыяе выкананьню падчас працэдуры галасаваньня падставовых патрабаваньняў заканадаўства і прынцыпаў здаровага сэнсу, не дапускае простага ўкідваньня стосаў запоўненых бюлетэняў у скрыню, не дазваляе беларускім выбарам канчаткова ператварыцца ў інсцэнаваньне на туркмэнскі ўзор, але… не ўплывае на тое, якія лічбы будуць абвешчаныя паводле вынікаў галасаваньня. Інакш кажучы, беларускае інсцэнаваньне выбараў ад гэтага робіцца больш пераканаўчым, больш падобным да сапраўдных выбараў. Такая роля нашых назіральнікаў у нечым дапамагае „арганізатарам выбараў”, паколькі дазваляе казаць пра выкананьне мінімальных дэмакратычных стандартаў, дазваляе ўладам бяз страху запрашаць ляяльных „назіральнікаў з краінаў СНД” і да іх падобных суб’ектаў. Гэткая дзейнасьць сыстэмы назіраньня дапаўняецца рэгістрацыяй апазыцыйных кандыдатаў, якія гарантавана не карыстаюцца падтрымкай выбарнікаў: рызыкі, што яны пройдуць у парлямэнт, няма, а вось засьведчыць сваёй прысутнасьцю пэўную дэмакратычнасьць беларускага выбарчага працэсу і паспрыяць прызнаньню выбараў яны могуць.
Назіраньне за выбарчым працэсам таксама можа рабіцца і элемэнтам палітычнай барацьбы, пераважна на вонкавых кірунках, для якіх характэрны велізарны ўплыў на палітычны статус інстытутаў, што фармуюцца шляхам выбараў, альбо, з улікам беларускай спэцыфікі, — на прызнаньне альбо непрызнаньне прынятых шляхам рэфэрэндуму рашэньняў. Якраз гэты ўплыў на прызнаньне звонку рэальна і ёсьць асноўнай функцыяй для нашых унутраных назіральнікаў, якія такім чынам выконваюць дапаможную ролю для назіральнікаў вонкавых, што традыцыйна накіроўваюць у Беларусь параўнальна нешматлікія дэлегацыі, ня здольныя да сапраўднага рэальнага ўплыву на выбарчыя працэсы. Акурат гэтая функцыя, другасная для назіральнікаў у іншых краінах рэгіёну, якія ўжо пасьпелі прайсьці далёка наперад ад Беларусі па шляху транзыту да дэмакратыі, і ёсьць для нашых назіральнікаў той „палітычнай” функцыяй, якая выходзіць на першы плян.
Падчас байкатаваньня апазыцыяй выбараў у парлямэнт у 2000 г. і давыбараў у 2001 г. сэнс назіраньня палягаў у канстатацыі несумленнасьці выбарчай кампаніі як такой — без прэтэнзіі на абвяшчэньне нейкіх уласных вынікаў, якія б маглі рэпрэзэнтавацца як „сапраўдныя” вынікі выбараў. З гэтага паўставала задача — сабраць як мага болей фактаў парушэньняў, якія пасьля могуць быць кадыфікаваныя і апублікаваныя. Нешта падобнае адбылося і падчас назіраньня за прэзыдэнцкімі выбарамі ў 2001 г. — ані ў ноч падліку галасоў, ані на наступны дзень, ані праз тыдзень назіраньне не абвесьціла якіх-колечы надзейных лікаў, датычных агульнанацыянальнага ўзроўню. Тыя лічбы, што абвяшчаліся ў гарачы пасьлявыбарчы пэрыяд, былі вынікам уяўленьня пэўных індывідаў і не маглі ўспрымацца сур’ёзна — выніковыя лікі назіраньня былі абвешчаныя значна пазьней і ня мелі вялікага розгаласу[3]. Верагодна, гэта адбылося дзеля супадзеньня некалькіх фактараў: сваю ролю адыграла і палітычная ангажаванасьць часткі назіральнікаў у кампанію аднаго з кандыдатаў, які быў вымушаны зьняць сваю кандыдатуру; нястача досьведу агульнанацыянальнага маніторынгу выбарчага працэсу выклікала збоі тэхналягічнага парадку; жорсткая пазыцыя ўладаў і неспрыяльныя праўныя ўмовы для ажыцьцяўленьня назіраньня стварылі перашкоды ў зборы інфармацыі. Але, напэўна, галоўным фактарам было тое, што пасьля выбараў-2001 грамадзкая апінія збольшага прыняла перамогу Лукашэнкі як сапраўдны факт. Такім чынам, і падчас прэзыдэнцкіх выбараў назіральнікі рэальна выконвалі функцыю ўплыву на прызнаньне/непрызнаньне дадзеных выбараў — „палітычную” функцыю.
Акурат у такім кантэксьце рабіўся аналіз папярэдніх кампаніяў назіраньня, акурат гэтая функцыя на практыцы сталася асноўнай і для агульнай кампаніі назіраньня за выбарамі і рэфэрэндумам у 2004 г. Такія вынікі ўнутранага назіраньня адрасуюцца пераважна не беларускаму грамадзтву (хоць і яму ў нейкай ступені таксама), а вонкавым інстытуцыям — тым жа АБСЭ і накіраваным ёю назіральнікам, Радзе Эўропы, Эўразьвязу, краінам Эўропы, Злучаным Штатам[4]. Калі вынікі папярэдніх кампаніяў назіраньня, уключна з 2004 г., можна назваць больш-менш пасьпяховымі, то толькі ў межах згаданай „палітычнай” функцыі.
Калі ўлічыць існаваньне гэтай „палітычнай” функцыі, робіцца зразумелым імкненьне нашых назіральнікаў да кадыфікацыі парушэньняў выбарчага заканадаўства і нормаў выбарчага працэсу[5]. Звычайна гэтыя дадзеныя не даюць падставаў для прызнаньня выбараў несапраўднымі ў юрыдычным сэнсе, да таго ж беларускае заканадаўства і праўная практыка і не прадугледжваюць такой магчымасьці. Але пры сваёй юрыдычнай нікчэмнасьці (якая, у прыватнасьці, была выяўленая падчас падачы некалькіх пазоваў у Вярхоўны суд аб прызнаньні несапраўднымі вынікаў выбараў прэзыдэнта ў 2001 г.) гэтыя дадзеныя ствараюць кантэкст, у якім вынікі выбараў ацэньваюцца ўдзельнікамі беларускага палітычнага працэсу, беларускай апазыцыяй. Такая функцыя назіраньня за выбарчым працэсам уплывае на легітымнасьць існага палітычнага рэжыму пры гэтым набліжае ўнутранае назіраньне да назіраньня вонкавага. Не выконваючы функцыі абароны „сапраўдных” вынікаў выбараў, засяродзіўшыся на выяўленьні парушэньняў і недахопаў з мэтай уплываць на вонкавую легітымнасьць выбараў, нашы назіральнікі рызыкуюць выпасьці з актуальнай унутранай палітыкі.
Такім чынам, у дачыненьні да палітычнай кампаніі лета — восені 2004 г. мы маем права казаць пра назіраньне ў праўным сэнсе як пра элемэнт выбарчай сыстэмы, які дзейнічае згодна зь беларускім заканадаўствам і які, у прынцыпе, закліканы выконваць функцыю абароны палітычнай волі грамадзянаў ад скажэньня і вынікаў выбараў ад фальсыфікацыі. Мы маем права прынамсі разглядаць назіраньне як элемэнт праўнай абароны вынікаў галасаваньня ў межах стратэгіяў пэўных палітычных сілаў. А ў палітычным сэнсе мы можам казаць пра назіраньне за выбарамі як пра зброю ў палітычнай барацьбе за прызнаньне вынікаў дадзенай кампаніі, прызнаньне парлямэнту новага скліканьня і, што больш важна, прызнаньне права Аляксандра Лукашэнкі балятавацца на пасаду прэзыдэнта неабмежаваную колькасьць разоў.
Праўныя ўмовы назіраньня за выбарамі ў Беларусі
раўны статус унутраных назіральнікаў у тым выглядзе, у якім ён склаўся ў Беларусі напярэдадні парлямэнцкіх выбараў 2004 г., ёсьць вынікам супярэчлівага ўзаемадзеяньня ўнутранага заканадаўства Беларусі з патрабаваньнямі міжнародных інстытуцыяў, перш за ўсё — Арганізацыі па бясьпецы і супрацоўніцтве ў Эўропе.
Гістарычна ў Беларусі выбарчая сыстэма захоўвала некаторыя прыкметы старой савецкай сыстэмы выбараў, якая фармальна прадугледжвала магчымасьці назіраньня за выбарчым працэсам з боку прадстаўнікоў грамадзкасьці[6]. Некаторыя з гэтых элемэнтаў былі ў 1990-я гг. перанесеныя ў нацыянальнае выбарчае заканадаўства, што ў пэўнай ступені спрыяла дэмакратычнасьці і транспарэнтнасьці выбарчых кампаніяў, якія мелі месца ў гэты час. Сёньня праўным падмуркам нацыянальнай выбарчай сыстэмы, у тым ліку і ў пытаньні аб вызначэньні праўнага статусу ўнутраных назіральнікаў за выбарамі, ёсьць Выбарчы кодэкс Рэспублікі Беларусі 2000 г.
Пра ўдзел назіральнікаў у выбарчым працэсе гаворыць артыкул 13 Выбарчага кодэксу „Галоснасьць пры падрыхтоўцы і правядзеньні выбараў, рэфэрэндуму, адкліканьня дэпутата палаты прадстаўнікоў, сябра рады рэспублікі, дэпутата мясцовай Рады дэпутатаў”, які быў значна зьменены ўжо пасьля таго, як кодэкс уступіў у сілу. Вялікую ролю ў тым, што ў Выбарчым кодэксе былі ўсё ж замацаваныя нормы пра праўны статус назіральнікаў, адыграла пазыцыя Арганізацыі па бясьпецы і супрацоўніцтве ў Эўропе і, у прыватнасьці, дзейнасьць Кансультацыйна-назіральнай групы АБСЭ ў Менску на чале з Гансам-Геаргам Вікам. Да прыняцьця Выбарчага кодэксу беларускія заканадаўчыя акты пра выбары дэпутатаў парлямэнту і мясцовых Радаў толькі канстатавалі магчымасьць накіраваньня назіральнікаў за выбарамі, а пытаньні правоў і абавязкаў гэтых назіральнікаў рэгуляваліся пастановамі Цэнтральнай камісіі. Менавіта патрабаваньні АБСЭ да беларускай адміністрацыі аб выкананьні прынцыпаў, замацаваных у пункце 8 дакумэнту Капэнгагенскай нарады Канфэрэнцыі па чалавечым вымярэньні і Парыскай Хартыі для новай Эўропы, прымусілі дэталізаваць у Выбарчым кодэксе прыняцьце міжнародных і ўнутраных назіральнікаў, вызначыць іх правы і абавязкі. Такім чынам, Беларусь як краіна-ўдзельніца АБСЭ была вымушаная фармальна падпарадкавацца патрабаваньням гэтай міжнароднай арганізацыі і заканадаўча замацаваць праўную магчымасьць арганізацыі ўнутранага назіраньня за выбарамі.
Але часткова гэтая саступка была кампэнсаваная тым, што Цэнтральная камісія па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў па-ранейшаму прытрымліваецца практыкі дадатковага ўрэгуляваньня і абмежаваньня ўнутранага назіраньня за выбарамі сваімі пастановамі. Згодна з дадзенай практыкай, Цэнтральная камісія напярэдадні кожных выбараў прымае пастанову, якая тлумачыць парадак прытарнаваньня артыкулу 13 Выбарчага кодэксу падчас канкрэтнай кампаніі. Такім чынам, Цэнтральная камісія фактычна бярэ на сябе права афіцыйнага тлумачэньня гэтай нормы заканадаўства — орган, створаны, каб выконваць закон, займаецца яго тлумачэньнем і рэальна стварае новыя праўныя нормы. Ня стала выключэньнем і перадвыбарная кампанія 2004 г. — 15 ліпеня Цэнтральная камісія прыняла пастанову № 13 „Аб парадку выкарыстаньня часткі 3 артыкулу 13 Выбарчага кодэксу пры падрыхтоўцы і правядзеньні выбараў у палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі трэцяга скліканьня”. У ёй былі растлумачаныя пытаньні накіраваньня назіральнікаў у выбарчыя камісіі ўсіх узроўняў і на ўчасткі для галасаваньня, а таксама ўнесеныя некаторыя дадатковыя абмежаваньні для накіраваньня назіральнікаў. Ужо ў ходзе выбарчай кампаніі (за пяць дзён да пачатку датэрміновага галасаваньня) у праўным рэгуляваньні назіраньня адбылася чарговая зьмена — была прынята пастанова Цэнтральнай камісіі за № 245, якая таксама рэгулявала парадак выкарыстаньня артыкулу 13 Выбарчага кодэксу што да рэспубліканскага рэфэрэндуму. У некаторых сваіх палажэньнях гэтыя дзьве пастановы ўваходзілі ў супярэчнасьць: напрыклад, рэспубліканскія кіраўнічыя органы палітычных партыяў мелі права накіраваць назіральнікаў на выбарчыя ўчасткі па правядзеньні выбараў у палату прадстаўнікоў, але ня мелі права накіраваць назіральнікаў на выбарчыя ўчасткі па рэфэрэндуме. Гэта толькі адзін з прыкладаў той няпэўнасьці, якая ўносілася ў выбарчую кампанію практыкай дадатковага абмежаваньня правоў удзельнікаў выбарчага працэсу праз выданьне тлумачальных пастановаў Цэнтральнай выбарчай камісіі.
Такім чынам, напярэдадні выбараў і рэфэрэндуму 2004 г. інстытут назіраньня за выбарамі і праўны статус назіральнікаў быў урэгуляваны артыкулам 13 Выбарчага кодэксу, асобнымі нормамі некаторых іншых артыкулаў Выбарчага кодэксу і пастановамі Цэнтральнай выбарчай камісіі. Таксама важную ролю адыгрывала і праваўжывальная практыка, а менавіта тыя рашэньні, якія прымаліся кіраўнікамі ўчастковых і акруговых выбарчых камісіяў што да пытаньняў рэгістрацыі і дзейнасьці назіральнікаў. Напрыклад, літаральна за некалькі дзён да выбараў на шэрагу выбарчых акруг Віцебшчыны старшыні ўчастковых камісіяў з маўклівай згоды Цэнтральнай выбарчай камісіі ўвялі не прадугледжанае законам абмежаваньне колькасьці назіральнікаў, якія маглі б знаходзіцца на ўчастках. У выніку нават неспрыяльныя для назіральнікаў нормы Выбарчага кодэксу і пастановы Цэнтральнай выбарчай камісіі яшчэ больш пагаршаліся свавольнай рэпрэсіўнай і абмежавальнай практыкай з боку малаадукаваных, але „адданых справе” старшыняў камісіяў.
У пераліку суб’ектаў, якія мелі права ажыцьцяўляць назіраньне, не адбылося карэнных зьменаў у параўнаньні зь мінулымі выбарчымі кампаніямі. Як і раней, правам прысутнасьці на выбарчых участках валодалі прадстаўнікі сродкаў масавай інфармацыі, дэпутаты дзейнага парлямэнту і мясцовых Радаў, давераныя асобы кандыдатаў у дэпутаты, а таксама прадстаўнікі палітычных партыяў, грамадзкіх аб’яднаньняў, працоўных калектываў, замежныя назіральнікі. Усе гэтыя асобы былі аб’яднаныя ў частцы 3 артыкулу 13 Выбарчага кодэксу ў катэгорыю „назіральнікі”, аднак зыходзячы з практыкі склалася больш вузкае разуменьне таго, хто назіральнік на самай справе. Так, адносіць да іх парлямэнтароў ды дэпутатаў мясцовых Радаў, а таксама давераных асобаў было б неправамерна — зыходзячы з далейшых нормаў пра праўны статус назіральніка відавочна, што яны мусяць адносіцца да іншай катэгорыі ўдзельнікаў выбарчага працэсу. Таксама адмысловым праўным статусам валодаюць міжнародныя назіральнікі і сродкі масавай інфармацыі, хоць для некаторых кандыдатаў яны і былі важным складнікам іх праграмы назіраньня за выбарамі. Таму найбольшую ўвагу трэба надаць назіральнікам у вузкім сэнсе гэтага слова, гэта значыць прадстаўнікам палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў, а таксама працоўных калектываў. Менавіта грамадзкія аб’яднаньні і палітычныя партыі былі тымі суб’ектамі, якія вылучалі назіральнікаў у межах стратэгіяў незалежнага грамадзкага назіраньня. Улады таксама шырока выкарыстоўвалі вылучэньне назіральнікаў ад ляяльных палітычных партыяў, праўрадавых і дзяржаўных грамадзкіх аб’яднаньняў, працоўных калектываў.
Згодна з тлумачэньнем Цэнтральнай выбарчай камісіі, кіраўнічыя органы палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў мелі права накіроўваць назіральнікаў на выбарчыя ўчасткі і ў выбарчыя камісіі розных узроўняў. У дачыненьні да назіраньня за рэфэрэндумам гэтае права партыяў і аб’яднаньняў было неабгрунтавана абмежаванае — яны маглі накіраваць назіральнікаў толькі на пасяджэньні тэрытарыяльных камісіяў. Кіраўнічыя органы рэгіянальных структураў палітычных партыяў і рэспубліканскіх грамадзкіх аб’яднаньняў, іх першасныя арганізацыі мелі права накіроўваць назіральнікаў і на выбары, і на рэфэрэндум ува ўсе камісіі і на ўсе ўчасткі ў межах тэрыторыі сваёй дзейнасьці. Тут трэба ўлічваць, што падчас падрыхтоўкі да выбараў улады пры дапамозе органаў юстыцыі пазбавілі рэгістрацыі (а гэта значыць і легальнага статусу, неабходнага для ажыцьцяўленьня назіраньня) тыя грамадзкія аб’яднаньні, якія займаліся назіраньнем падчас мінулых выбарчых кампаніяў і прынята рашэньне аб ліквідацыі Беларускай партыі працы. Улічваючы, што ў 2003 г. улады адмовіліся зарэгістраваць грамадзкае аб’яднаньне „Партнэрства”, гэта абмежавала магчымасьці для стварэньня шырокай сеткі грамадзкага і партыйнага назіраньня напярэдадні выбараў і рэфэрэндуму 2004 г.
Тактыка ўладаў, акрамя запалохваньня арганізацыяў магчымасьцю перасьледу ў выпадку актыўнага ўдзелу ў назіраньні, уключала ў сябе і вылучэньне ўласных назіральнікаў. Тут быў скарыстаны і пашыраны досьвед мінулых выбарчых кампаніяў. У асноўным назіральнікі ўладаў вылучаліся праз кантраляваныя дзяржаўныя і калядзяржаўныя грамадзкія аб’яднаньні, якія таксама актыўна праявілі сябе на этапе фармаваньня выбарчых камісіяў: Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі, Беларускі рэспубліканскі саюз моладзі, шэраг жаночых, вэтэранскіх і іншых больш дробных арганізацыяў. На карысьць уладаў працавалі назіральнікі ад ляяльных рэжыму Лібэральна-дэмакратычнай і Рэспубліканскай партыяў. Зразумела, толькі ўладамі выкарыстоўваўся і шлях вылучэньня назіральнікаў ад працоўных калектываў. Ад іх збольшага не патрабавалася аніякай актыўнасьці — іхная роля палягала ў тым, каб сваёй прысутнасьцю (агульнай колькасьцю ў некалькі тысяч чалавек па краіне) засьведчыць дэмакратычнасьць праведзеных уладамі палітычных кампаніяў. Таму асноўнай функцыяй гэтага залежнага ад уладаў назіраньня таксама была функцыя палітычная, функцыя ўплыву на легітымнасьць вынікаў выбараў і прынятага на рэфэрэндуме рашэньня (гэтае пасланьне было арыентаванае перш за ўсё замежным адрасатам).
Што датычыцца працэдуры рэгістрацыі назіральнікаў, то акрамя агульнага патрабаваньня Выбарчага кодэксу зарэгістравацца за дзень да пачатку назіраньня, яна больш аніякага іншага праўнага рэгуляваньня не атрымала. Але ў той жа час на гэтай стадыі практыка дэманстравала выпадкі неабгрунтаванага абмежаваньня магчымасьцяў назіральнікаў. Акрамя згаданай віцебскай вынаходкі пра абмежаваньне колькасьці назіральнікаў, можна прывесьці пашыраныя прыклады нерэгістрацыі назіральнікаў з прычыны адсутнасьці пасьведчаньня сябра партыі альбо аб’яднаньня (у большасьці арганізацыяў такія дакумэнты не прадугледжаныя), прычэпкі да беларускай мовы ў пратаколах вылучэньня („У законе сказана пра „членаў” партыі, а ў вашым пратаколе напісана, што вы „сябра” партыі, гэта значыць яе „друг”, — казалі старшыні ўчастковых камісіяў), незаконныя абмежаваньні на тэрмін для рэгістрацыі, проста неабгрунтаваныя адмовы. І натуральна, што якраз на гэтай стадыі на назіральнікаў аказваўся жорсткі прэсынг з мэтай не дапусьціць іх прысутнасьці на дадзеным выбарчым участку альбо змусіць мінімізаваць актыўныя дзеяньні з боку назіральнікаў.
Апісаньне правоў назіральнікаў у Выбарчым кодэксе мае мала супольнага з рэчаіснасьцю. Вырашальнай у дадзеным пытаньні была тая трактоўка, якую давалі нормам Выбарчага кодэксу старшыні канкрэтных акруговых і ўчастковых камісіяў, а яны, як вядома, былі зацікаўленыя акурат у нэўтралізацыі назіральнікаў. Так, права прысутнічаць пры плямбаваньні скрыняў для галасаваньня нэўтралізоўвалася тым, што назіральнікам не паведамлялі пра час, калі адбудзецца гэтае дзеяньне. Права назіраць за падлікам галасоў ня дзейнічала дзеля таго, што назіральнікі пры гэтым выдаляліся як мага далей ад стала падліку галасоў. Права прысутнічаць пры пасяджэньнях камісіяў адпаведных узроўняў не рэалізоўвалася таму, што ўва ўсіх камісіях (акрамя, можа, Цэнтральнай) усе важныя пытаньні вырашаліся кулюарна альбо папярэдне і толькі фармальна, дзеля пратаколу агучваліся альбо нават і не агучваліся на пасяджэньні камісіі. Масавае і прымусовае датэрміновае галасаваньне, асноўны рэсурс для фальсыфікацыяў з боку ўладаў, апынулася фактычна па-за кантролем з боку назіральнікаў праз сваю працягласьць: мала хто мог забясьпечыць назіраньне за скрыняй для галасаваньня ўночы, калі рабілася падмена выбарчых бюлетэняў. Таксама і назіраньне за галасаваньнем у асноўны дзень выбараў сустракалася з процідзеяньнем: вельмі нэрвовую рэакцыю камісіяў выклікалі нават такія простыя і бяскрыўдныя мэтады кантролю, як падлік колькасьці выбарцаў, што наведалі выбарчы ўчастак (гэта самы просты і дастаткова эфэктыўны сродак зафіксаваць масавае галасаваньне за „мёртвых душаў”). А права атрымліваць інфармацыю ад выбарчых камісіяў і знаёміцца з вынікамі падліку галасоў таксама не магло быць выканана ўва ўмовах падкрэсьлена адмоўнага стаўленьня да назіральнікаў з боку сяброў камісіяў[7].
Як вядома, у дачыненьні да назіральнікаў (акрамя, натуральна, кантраляваных уладай) выбарчымі камісіямі была распрацаваная адмысловая тактыка процідзеяньня. Інструкцыі распаўсюджваліся ў 2001 г. напярэдадні выбараў прэзыдэнта — магчыма, нейкія такія мэтадычкі былі і напярэдадні палітычных кампаніяў 2004 г. У іх старшыням камісіяў даваліся парады, як зрабіць немагчымым рэальнае назіраньне за галасаваньнем, як справакаваць назіральнікаў на забароненыя дзеяньні, як ускладніць рэгістрацыю назіральнікаў і іх працу на ўчастку. Старшыні камісіяў былі арыентаваныя на процідзеяньне ня ўсім назіральнікам, а найперш самым актыўным зь іх, пры гэтым найбольшая ўвага зьвярталася на стварэньне ўмоваў, якія б не дазвалялі назіральнікам бачыць выдачу бюлетэняў і падлік галасоў, і на выдаленьне найбольш небясьпечных назіральнікаў.
Што да тых парушэньняў з боку назіральнікаў, якія б маглі выклікаць іх выдаленьне з участку, то яны былі сфармуляваныя ў артыкуле 13 Выбарчага кодэксу наўмысна туманна. Гэта спрыяла становішчу, калі любы назіральнік мог быць выдалены з участку за выкананьне сваіх непасрэдных абавязкаў. Так, напрыклад, замацаванае заканадаўча права назіральнікаў задаваць пытаньні старшыню камісіі трактавалася як забароненае тым жа Выбарчым кодэксам стварэньне перашкодаў працы камісіяў. Спробы засьведчыць пры дапамозе выбарнікаў выпадкі парушэньня заканадаўства тлумачыліся як забароненыя апытаньні грамадзянаў, якія парушаюць тайну галасаваньня. Патрабаваньні назіральнікаў спыніць фальсыфікацыі, выкладзеныя ў вызначанай Выбарчым кодэксам форме, успрымаліся як умяшальніцтва ў працу камісіяў. Падобныя інтэрпрэтацыі двухсэнсоўных нормаў кодэксу, сумешчаныя зь незразумелай забаронай назіральнікам аказваць інфармацыйную альбо мэтадычную дапамогу, стваралі становішча, калі кожны назіральнік мог быць выдалены з участку на жаданьне старшыні камісіі. Таксама выкарыстоўваліся і іншыя мэтодыкі псыхалягічнага ціску на назіральнікаў як на ўчастках, так і па-за іх межамі, часам нават з выкарыстаньнем сілавых сродкаў. Найбольш нахабнымі мэтадамі гэткі ціск ажыцьцяўляўся ў правінцыі, але ў розных формах фіксаваўся таксама ў буйных гарадах.
У гэтых умовах назіраньне за ходам галасаваньня ў значнай ступені рызыкавала страціць сваю эфэктыўнасьць і набыць фармальны характар: дамагчыся сапраўднай рэалізацыі сваіх правоў маглі толькі актыўныя і нават агрэсіўныя назіральнікі, якія за гэта маглі быць выдаленыя з выбарчых участкаў. Яны павінны былі ня толькі ведаць зьмест сваіх правоў, але таксама мусілі валодаць пэўнымі псыхалягічнымі тэхнікамі, якія б дазволілі гэтымі правамі скарыстацца. Падрыхтоўка такіх назіральнікаў, здольных процістаяць неспрыяльнаму і варожаму стаўленьню з боку выбарчых камісіяў, — такая задача стаяла перад арганізатарамі назіраньня за парлямэнцкімі выбарамі і рэфэрэндумам 2004 г.
Дзеля ціску на назіральнікаў і розных спосабаў процідзеяньня іх працы некаторыя з кандыдатаў у дэпутаты імкнуліся шырэй выкарыстоўваць магчымасьці іншых суб’ектаў назіраньня. Да такой тактыкі таксама падштурхоўвала інфармацыя пра пасьпяховасьць выкарыстаньня ў якасьці назіральнікаў дэпутатаў палаты прадстаўнікоў падчас выбараў у Менскую гарадзкую раду, калі кансалідаванымі намаганьнямі групы дэпутатаў парлямэнту былі прызнаныя несапраўднымі вынікі выбараў у адной з акругаў. Аднак парлямэнцкія выбары — не мясцовыя, стаўкі тут былі больш высокія, і цалкам паўтарыць падобную мэтодыку было немагчыма. Таму спробы скарыстацца з магчымасьцяў назіраньня з боку дэпутатаў палаты прадстаўнікоў (абмежавана) і міжнародных назіральнікаў ад АБСЭ (больш шырока дзеля адноснай шматлікасьці сёлетняй місіі назіральнікаў), іншых замежных назіральнікаў не адыгралі вырашальнай ролі, хоць і паўплывалі на паводзіны канкрэтных участковых камісіяў у станоўчы бок.
Усе апазыцыйныя кандыдаты скарысталіся правам ажыцьцяўляць назіраньне праз сваіх давераных асобаў. Пры гэтым да апошняга моманту заставалася няпэўнасьць адносна таго, ці будуць яны дапушчаныя да працэдуры падліку галасоў па рэфэрэндуме. Да таго ж давераных асобаў у кандыдата магло быць ня болей за пятнаццаць, чаго было недастаткова для паўнавартаснага кантролю за галасаваньнем і падлікам галасоў. І, зразумела, зьняцьце самога апазыцыйнага кандыдата аўтаматычна азначала адыход ад працы на ўчастку і ягоных давераных асобаў. Некаторыя з кандыдатаў актыўна прыцягвалі да маніторынгу выбарчага працэсу прадстаўнікоў сродкаў масавай інфармацыі. Але пытаньне пра іх права назіраць за падлікам галасоў было неўрэгулявана Выбарчым кодэксам. Пры гэтым некаторыя камісіі патрабавалі ад журналістаў акрамя пасьведчаньня яшчэ і рэдакцыйнае заданьне ў выглядзе накіраваньня на дадзены выбарчы ўчастак, што беспадстаўна абмяжоўвала магчымасьці журналістаў назіраць за выбарамі і рэфэрэндумам.
У пытаньні экзыт-полу ў параўнаньні зь мінулымі выбарчымі кампаніямі пазыцыя выбарчых камісіяў рэзка зьмянілася. Дарма што такое дзеяньне не прадугледжанае нашым заканадаўствам, анічога проціпраўнага ў ім няма — пра гэта заяўлялі і сакратар Цэнтральнай камісіі Лазавік, і старшыня гэтай камісіі Ярмошына. Але раней, у 2001 г., гэтыя ж асобы вельмі апантана выступалі супраць экзыт-полу, таксама як і супраць усіх мэтодыкаў, зьвязаных з паралельным падлікам галасоў[8]. Цяпер такой варожасьці ў дачыненьні да мэтодыкі экзыт-полу і схемаў паралельнага падліку галасоў праяўлена не было, наадварот, дэманстравалася спрыяльнае стаўленьне. Правядзеньне экзыт-полу інсцэнаваў БРСМ — у яго руках гэтая праграма сталася папросту дадатковай прапагандысцкай акцыяй і сродкам абысьці забарону на агітацыю ў дзень галасаваньня (яшчэ адным такім сродкам былі апытаньні людзей на выхадзе з участкаў журналістамі дзяржаўных тэлеканалаў). Да таго ж, паводле ацэнак спэцыялістаў, мэтодыка правядзеньня экзыт-полу з боку БРСМ і яго партнэраў з ініцыятывы „Молодёжь за справедливые выборы” была дылетанцкай. Відаць, менавіта гэтая ініцыятыва і стала прычынай зьмены стаўленьня выбарчых камісіяў да экзыт-полу.
Зь іншага боку, правядзеньне 17 кастрычніка экзыт-полу сацыялягічнай службай Гелапа сутыкнулася з процідзеяньнем з боку міліцыянтаў: згодна з паведамленьнямі прэсы, у гэты дзень пры апытаньні выбарцаў на выхадзе з участкаў было затрымана больш за сто апытальнікаў.
Само празь сябе правядзеньне экзыт-полу ёсьць не элемэнт назіраньня, а адна з тэхналёгіяў канкурэнцыі на мэдыйным рынку. У гэтым сэнсе экзыт-пол БРСМ, быў бліжэйшы да сапраўднага экзыт-полу, чым тое, што рабіла апазыцыя пры дапамозе службы Гелапа. Такое ператварэньне „апазыцыйнага” экзыт-полу з сацыялягічна-інфармацыйнага мерапрыемства ў заменьнік назіраньня было выклікана тым, што немагчымасьць атрымаць ад назіральнікаў канкрэтныя лічбы вынікаў кампаніі была відавочная задоўга да выбараў. Але і дадзеныя экзыт-полу, праведзенага службай Гелапа, былі скарыстаныя замест дадзеных сыстэмы назіраньня — г. зн. не з „праваабарончай” функцыяй, а дзеля ацэнкі легітымнасьці вынікаў выбараў і рэфэрэндуму, то бок з „палітычнай” функцыяй.
Сытуацыя з дазволеным экзыт-полам сталася толькі адной з тых неспадзяванак, якую ўлады падрыхтавалі незалежным назіральнікам падчас выбараў 2004 г. Самай вялікай і істотнай зь іх была татальная адмова назіральнікам у азнаямленьні на ўчастках з выніковымі пратаколамі падліку галасоў, калі замест звыклага вывешваньня ў памяшканьні камісіі поўнай копіі выніковага пратаколу старшыні камісіяў вывешвалі 17 кастрычніка непадпісаную сябрамі камісіі цыдулку зь некалькімі лічбамі. Самыя жорсткія мэтады абмежаваньня правоў назіральнікаў, якія раней выкарыстоўваліся ў правінцыі, у аддаленых раёнах, былі пашыраныя на ўсю краіну.
Такім чынам, замацаваўшы ў Выбарчым кодэксе магчымасьць ажыцьцяўленьня назіраньня за выбарамі, улады радыкальна абмежавалі яе прыняцьцем падзаконных актаў і пашырэньнем незаконных практык. Напярэдадні парлямэнцкіх выбараў і канстытуцыйнага рэфэрэндуму яны ўжылі дадатковыя захады для нэўтралізацыі небясьпекі, якая паўставала перад дзяржаўнай машынай фальсыфікацыяў. Гэтыя захады ўключалі ў сябе таксама напады на офісы незалежнай сыстэмы назіраньня, зьбіцьцё назіральнікаў і журналістаў, выдаленьне замежных назіральнікаў і г. д. Аднак і ў гэтых неспрыяльных умовах незалежнае назіраньне здолела разгарнуцца дзякуючы досьведу, які быў атрыманы падчас папярэдніх выбарчых кампаніяў у Беларусі.
Палітычная гісторыя ўнутранага назіраньня за выбарамі ў Беларусі
Першая агульнанацыянальная і сыстэмная кампанія назіраньня за выбарамі была падчас выбараў дэпутатаў палаты прадстаўнікоў нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі 2-га скліканьня ў 2000 г., з давыбарамі ўвесну 2001 г. Гэтая кампанія праводзілася па ўступленьні ў сілу Выбарчага кодэксу. Яго прыняцьце паклала канец той схеме працы назіральнікаў (збольшага зьвязаных з БНФ і не арганізаваных у адзіную сыстэму назіраньня), якая пераважала да 1996 г., калі назіральнікі карысталіся павагай з боку камісіяў, а часам нават і лічылі галасы разам зь іх сябрамі.
Падчас выбараў у палату прадстаўнікоў у 2000—2001 гг. функцыя абароны іх вынікаў была пакінутая цалкам па-за ўвагай незалежных назіральнікаў — стаўка была зробленая на выяўленьне максымальнай колькасьці парушэньняў заканадаўства з тым, каб давесьці несправядлівасьць гэтых выбараў і незаконнасьць сфармаванага ў іх ходзе парлямэнту. Менавіта ў гэтым напрамку ішла праца па маніторынгу выбарчай кампаніі, распачатая Праваабарончым цэнтрам „Вясна”. Адначасова маштабная кампанія назіраньня была зьдзейсьненая групай грамадзкіх аб’яднаньняў на чале з Цэнтральнай каардынацыйнай радай (ЦКР) па назіраньні за выбарамі пры арганізацыйна-мэтадычнай дапамозе АБСЭ. Паралельна Беларускім Хельсынскім камітэтам пры падтрымцы Міжнароднай Хельсынскай фэдэрацыі ладзілася ўласная праграма маніторынгу парушэньняў.
Дзейнасьць структураў ЦКР у 1999—2001 гг., калі на выбарчыя ўчасткі было накіравана 5000 назіральнікаў, стала першай спробай сапраўды маштабнага і сыстэмнага назіраньня за выбарамі. Арганізацыйныя і аналітычныя распрацоўкі ўдзельнікаў гэтай сыстэмы сталі падмуркам для кампаніі назіраньня за выбарамі прэзыдэнта ў 2001 г. Але і ўлады зразумелі, што ў іх зьявіўся новы небясьпечны вораг.
Схема сыстэмы назіраньня за выбарамі прэзыдэнта ў 2001 г. была пабудаваная шляхам зрошчваньня структураў ЦКР і Асамблеі няўрадавых дэмакратычных арганізацыяў Беларусі — найбуйнейшага парасонавага аб’яднаньня „трэцяга сэктару”, якое заявіла пра свой намер удзельнічаць у назіраньні на сваім ІІІ кангрэсе. У выніку перамоваў паміж кіраўніцтвам ЦКР, якая мела досьвед агульнанацыянальнага назіраньня за папярэднімі парлямэнцкімі выбарамі, і кіраўніцтвам Асамблеі НДА, якое абапіралася на жаданьне двухсот грамадзкіх аб’яднаньняў паўдзельнічаць у назіраньні, была ўтворана Грамадзянская ініцыятыва „Незалежнае назіраньне”, якая і ажыцьцяўляла назіраньне падчас выбарчай кампаніі 2001 г.
Вынік назіраньня быў няўцешны. Гэта тлумачылася слабасьцю няўрадавых арганізацыяў як такіх (яны прадэманстравалі высокі ўзровень супрацоўніцтва, але мелі мала сяброў і не карысталіся падтрымкаю ў грамадзтве). Расчараваньне ўзмацнялася адсутнасьцю ўплыву незалежнага назіраньня на ход палітычнай барацьбы. На яго таксама паў і цень зьнявераньня ў дэмакратычнай апазыцыі, якая ня здолела вылучыць моцнага кандыдата, рэальна ня здолела перамагчы і не паказала кірунку працы, які мог бы прывесьці да перамогі. Пашыралася меркаваньне, што назіральнікі мусяць быць зацікаўленыя ў выніках выбараў, мусяць быць на адным з бакоў у палітычнай барацьбе, мусяць адстойваць інтарэсы дэмакратычнай апазыцыі і ўвогуле працаваць на карысьць зьмены ўлады ў Беларусі. Міт пра „незалежнасьць” і „незацікаўленасьць” назіральнікаў быў разьвеяны.
Структуры назіраньня-2004
Незалежнае назіраньне ў 2004 г. мела канфігурацыю, якая была вызначаная некалькімі рознымі чыньнікамі. Па-першае, выкладзены ў папярэднім падразьдзеле досьвед папярэдніх кампаніяў назіраньня стаў прычынай стварэньня Грамадзянскай ініцыятывы „Партнэрства”, якая заявіла пра стварэньне спэцыяльнай шырокай структуры для назіраньня за выбарчым працэсам, зь вялікай колькасьцю назіральнікаў на ўчастках. Узьнікненьне такой структуры, незалежнай ад лідэраў беларускіх апазыцыйных партыяў (хоць і нельга казаць, што створанай бязь іх ведама), выклікала іх незадаволенасьць, бо яны таксама прэтэндавалі на стварэньне ўласнай (партыйнай) сыстэмы назіраньня. Па-другое, у 2004 г. былі выдаленыя з гульні шмат якія структуры, якія б маглі ажыцьцяўляць назіраньне (займаліся ім раней, падчас папярэдніх выбараў, альбо валодалі дастатковым аўтарытэтам і досьведам, каб заняцца ім): у 2003 г. судамі быў зачынены шэраг патэнцыйна небясьпечных грамадзкіх аб’яднаньняў, супраць кіраўніцтва БХК была ўзбуджаная крымінальная справа, шэраг актывістаў адчувалі на сабе ціск з боку спэцслужбаў. Па-трэцяе, паменшаў аптымізм што да магчымасьцяў назіраньня паўплываць на ход і вынікі выбараў.
Мэта, якая ставілася перад ГІ „Партнэрства”, палягала ў стварэньні стала дзейнай структуры для назіраньня за выбарамі. Новая структура плянавала абаперціся на правядзеньне сацыяльных кампаніяў для мясцовых супольнасьцяў, якія б забясьпечылі пазытыўны імідж для арганізацыі на лякальным узроўні і прыцягнулі б да працы новых людзей. Таксама выстаўлялася задача наладжваньня кантактаў і супрацоўніцтва з органамі мясцовай улады і самакіраваньня — гэта дазволіла б напярэдадні выбараў заручыцца іх спрыяльным альбо нэўтральным стаўленьнем да правядзеньня выбарчага маніторынгу.
Такая схема працы сутыкнулася зь неспадзяванымі цяжкасьцямі. Мясцовыя кампаніі не прывялі да масавага прытоку ў арганізацыю новых актывістаў, а большасьць грамадзянаў з розных прычынаў не былі настроеныя на выяўленьне палітычнай актыўнасьці нават падчас выбараў. Сацыяльная актывізацыя мясцовай супольнасьці пры дапамозе грамадзянскіх кампаніяў не пацягнула за сабой павелічэньня чалавечага рэсурсу структураў назіраньня. Адначасова намер супрацоўніцтва зь мясцовымі органамі ўлады і кіраваньня так і застаўся намерам. Менавіта гэтае палажэньне ў статуце ГІ „Партнэрства” сталася прычынай для адмовы ў яе рэгістрацыі, і яна была вымушаная, як і ў 2001 г., дзейнічаць у паўлегальным стане „грамадзянскай ініцыятывы”. У выніку ГІ „Партнэрства” як арганізацыя была выведзеная з-пад юрыдычнага ціску (яе юрыдычна не існавала), але яе актывісты адчувалі прэсынг з боку КДБ, пракуратуры, іншых сілавых структураў. Адсутнасьць легальнага статусу выклікала таксама пэўныя тэхнічныя нязручнасьці пры вылучэньні назіральнікаў на ўчасткі — іх даводзілася вылучаць ад іншай (зарэгістраванай) няўрадавай арганізацыі альбо шляхам збору подпісаў.
„Партнэрства” адразу выклікала крытыку з боку палітычных партыяў. Адсутнасьць іх кантролю за працай сыстэмы назіраньня (як на нацыянальным, так і на лякальным узроўнях) азначала страту важнага палітычнага праекту, які разглядаўся як важны фінансавы рэсурс для палітычнай дзейнасьці. Выказвалася перасьцярога, што незалежныя назіральнікі будуць працаваць на карысьць адной з палітычных сілаў. Адзначалася, што новая структура была навязаная звонку, а ня ўзьнікла ў выніку перамоваў грамадзкіх лідэраў. Таксама і яе падкрэсьлена пазапартыйны характар прыводзіў альбо да канфліктаў з партыйнымі структурамі на месцах, альбо, у некаторых выпадках, да дзіўнай сытуацыі: мясцовыя партыйныя структуры і кандыдаты ад партыяў шчыльна супрацоўнічалі з „Партнэрствам” у той час, як цэнтральныя апараты партыяў выяўлялі рэзка адмоўнае стаўленьне да яго. На этапе фармаваньня і навучаньня корпусу назіральнікаў на адрас ГІ „Партнэрства” сыпаліся абвінавачаньні ў празэлітызьме — перацягваньні актывістаў з партыйных структураў і старых няўрадавых арганізацыяў. Прамежкавыя справаздачы доўгатэрміновага незалежнага назіраньня таксама крытыкаваліся за тое, што ў іх часам фіксаваліся парушэньні з боку партыйных кандыдатаў. Але з набліжэньнем выбараў крытыка ГІ „Партнэрства” рабілася ўсё больш сытуацыйнай (крытыкаваліся асобныя дзеяньні і пасажы з справаздачаў) і ў рэшце рэшт была амаль спыненая.
Альтэрнатывай назіраньню з боку ГІ „Партнэрства”, на думку партыйных актывістаў, павінны былі стаць партыйныя назіральнікі. Напярэдадні выбараў Народнай кааліцыяй „5+” пачала фармавацца ўласная сетка партыйнага назіраньня, арыентаваная на кандыдатаў. Іх большасьць належала да палітычных партыяў і карысталася магчымасьцю вылучэньня назіральнікаў на ўчасткі. Агульная колькасьць партыйных назіральнікаў, давераных асобаў кандыдатаў і зьвязаных з кандыдатамі назіральнікаў ад грамадзкіх аб’яднаньняў складала больш за 3000 і была параўнальная з колькасьцю назіральнікаў ГІ „Партнэрства”, але як адзіная сетка гэтыя назіральнікі не працавалі, збор інфармацыі на агульнанацыянальным узроўні не праводзіўся. Згодна з схемай супрацоўніцтва гэтых дзьвюх структураў, назіральнікі, зьвязаныя з палітычнымі партыямі і кандыдатамі, павінны былі перш за ўсё працаваць на прадухіленьне фальсыфікацыяў на канкрэтным выбарчым участку, часам нават рызыкуючы быць выдаленымі з участку, назіральнікі ж ад „Партнэрства” павінны былі забясьпечыць апэратыўны і якасны паралельны падлік галасоў, а таксама выяўленьне парушэньняў заканадаўства. Такім чынам, на кандыдацкае назіраньне была ўскладзеная функцыя назіраньня, якую мы пазначылі як „праўную”, а незалежнае назіраньне арыентавалася на выкананьне „палітычнай” функцыі. На жаль, падобная схема існавала толькі як тэарэтычная мадэль, якая выкарыстоўвалася для матывацыі і навучаньня назіральнікаў, як рэальны мэханізм яна не спрацавала. Ува ўмовах, калі большасьць участковых выбарчых камісіяў ужо мелі загадзя падрыхтаваныя выніковыя лічбы галасаваньня, праца абедзьвюх групаў назіральнікаў была ў чарговы раз зьведзеная да канстатацыі несумленнасьці, недэмакратычнасьці і непразрыстасьці выбараў і рэфэрэндуму.
У адрозьненьне ад партыйнага назіраньня назіральнікі ад ГІ „Партнэрства” не залежалі ад палітычнага раскладу ў канкрэтнай мясцовасьці. Калі ў канцы верасьня адбываліся масавыя нерэгістрацыі кандыдатаў, а ў тыдзень датэрміновага галасаваньня — зьняцьце кандыдатаў за парушэньні парадку агітацыі, ня ўсе дэмакратычныя кандыдаты знайшлі ў сабе сілы працягваць сыстэмнае назіраньне за выбарамі і рэфэрэндумам. Назіральнікі ГІ „Партнэрства” (іх было больш за 3500) прадказальна сталі асноўным рэсурсам інфармацыі пра ход датэрміновага галасаваньня. Але аніякіх прынцыпова новых тэхналёгіяў назіраньня ані ГІ „Партнэрства”, ані партыйныя назіральнікі не прадэманстравалі — праца абедзьвюх групаў не стварала ўражаньня арыентаванай на ўдзел у пераможнай стратэгіі.
Барацьба за кантрольны пакет у палітычным праекце „назіраньне за выбарамі” не была зьвязаная з павышэньнем яго рэальнай эфэктыўнасьці. Палеміка паміж партыйным і незалежным назіраньнем не адыграла істотнай ролі ў выніках кампаніі і засталася прыватнай дыскусіяй паміж неўплывовымі актарамі. Яна стала індыкатарам адсутнасьці ў апазыцыі бачаньня мэханізму заваёвы ўлады — найбольш выразна гэта ўсьведамлялі самі шараговыя назіральнікі, якія часам не маглі растлумачыць сабе, якую карысьць прынесла іх прысутнасьць на выбарчым участку.
Больш пасьпяховым кірункам працы структур незалежнага назіраньня ў пэрыяд перадвыбарнай кампаніі было яе праўнае забесьпячэньне. Напрыклад, гучнай акцыяй Беларускага Хельсынскага камітэту была юрыдычная ацэнка прызначанага рэфэрэндуму — рэакцыяй на яе была імгненная падача ў Вярхоўны суд пазову аб ліквідацыі БХК (пазьней гэты пазоў быў вернуты Вярхоўным судом на дапрацоўку).
Незадоўга да саміх выбараў была заяўленая спроба стварыць адзіны каардынацыйны цэнтар для розных структураў назіраньня пад шыльдай Аргкамітэту грамадзянскай ініцыятывы „За справядлівыя выбары”. Адбывалася гэта тады, калі розныя цэнтры, здольныя ажыцьцяўляць назіраньне, ужо сплянавалі сваю працу. Таму наваствораная ініцыятыва пад кіраўніцтвам акадэміка Аляксандра Вайтовіча ня здолела выканаць заяўленай функцыі і абмежавалася распаўсюджваньнем інфармацыі пра ход выбараў і рэфэрэндуму.
Аналіз канфігурацыі назіральніцкіх структураў быў бы няпоўны, калі б мы не ўлічылі „назіральнікаў”, высунутых уладамі. Зыходзячы з аналізу паведамленьняў Цэнтральнай выбарчай камісіі, іх колькасьць была небывала вялікай і сягала, прынамсі, 10 000 асобаў. У гэтым назіраньні бралі ўдзел чальцы вэтэранскіх і жаночых грамадзкіх аб’яднаньняў, ФПБ, БРСМ, палітычных партыяў „канструктыўнай апазыцыі” — Беларускай патрыятычнай партыі, Лібэральна-дэмакратычнай партыі, іншых праўладных арганізацыяў. Яны выконвалі тую ж функцыю, што і місія назіральнікаў ад краінаў СНД, — засьведчыць справядлівасьць і дэмакратычнасьць выбараў і рэфэрэндуму. Іх іншай, менш заўважнай функцыяй была нэўтралізацыя назіральнікаў, накіраваных дэмакратычнымі сіламі, часам нават з ужываньнем фізычнай сілы. Гэтаму ж служыла і новая прыдумка ўладаў: ці не ўпершыню ў Менску былі зафіксаваныя „фальшывыя незалежныя назіральнікі”, якія маскаваліся пад дэмакратычных назіральнікаў. Місіі „назіральнікаў” ад органаў унутраных справаў, КДБ, пракуратуры і службы аховы прэзыдэнта, ад выканаўчай вэртыкалі на некаторых участках перавышалі колькасьцю склад участковай камісіі. Часам гэтыя „назіральнікі” валодалі большымі паўнамоцтвамі, чым самі сябры камісіі, — некаторыя зь іх і былі той сілай, якая рэальна арганізоўвала і кантралявала правядзеньне выбараў.
Такім чынам, канфігурацыя назіраньня за выбарамі і рэфэрэндумам 17 кастрычніка 2004 г. складалася з разгалінаванай сыстэмы незалежнага назіраньня і дэцэнтралізаванай ды арыентаванай на кандыдатаў сыстэмы партыйнага, зацікаўленага назіраньня. Яна таксама ўключала ў сябе шэраг арганізацыяў, якія займаліся доўгатэрміновым назіраньнем і маніторынгам выбарчага працэсу. Такая канфігурацыя структураў назіраньня процістаяла „машыне дасягненьня патрэбнага выніку”. Якімі былі вынікі гэтага процістаяньня? Як і раней, функцыя ўплыву на вынікі выбараў і абароны волевыяўленьня народу не была выкананая.
Вынікі назіраньня-2004
Пагроза з боку назіральнікаў для ўладаў у „югаслаўскім” варыянце адсутнічала. Наша назіраньне не зьмяніла палітычнага рэжыму ў краіне — ды яно і ня ставіла перад сабой такой мэты ў кароткатэрміновай пэрспэктыве. Здаецца, гэта зразумелі і апазыцыя (на назіральнікаў ускладалася менш спадзяваньняў), і ўлады. Калі ў 2001 г. назіральнікі былі для лукашэнкаўскай прапаганды адным з галоўных ворагаў, то ў 2004 г. шальмаваньне незалежнага назіраньня за выбарамі займала менш месца. Намаганьні ўладаў процідзеяць назіральнікам сталі больш эфэктыўнымі. Адмова ў азнаямленьні з пратаколамі волевыяўленьня канчаткова зрабіла зь яго дзяржаўную таямніцу — у назіральнікаў практычна не засталося рэчавых доказаў таго, што сапраўды адбывалася 17 кастрычніка на выбарчых участках пры падліку галасоў.
Сыстэма арганізацыі перамогі дзейнага рэжыму і падліку галасоў дзейнічала настолькі эфэктыўна, што не пакінула і ценю сумневу пра сапраўдны характар гэтых палітычных кампаніяў. У параўнаньні нават зь мінулымі выбарчымі кампаніямі і рэфэрэндумамі ўзровень ціску быў у 2004 г. непараўнальна большы. Сёньня гэтая сыстэма дазваляе кіраўнічаму рэжыму дамагчыся патрэбных лікаў нават тады, калі пераважная большасьць грамадзтва выступае супраць яго. Назіраньне само празь сябе ня можа перашкодзіць ёй — яно можа толькі канстатаваць тое, што адбываецца. Сама наяўнасьць назіральнікаў на выбарчых участках не ўплывае на ўзровень і маштаб парушэньняў і фальсыфікацыяў.
Ці выканала назіраньне сваю функцыю? Так, функцыя фіксацыі парушэньняў і ўплыву на прызнаньне/непрызнаньне выбараў і рэфэрэндуму была выкананая пасьпяхова. Ці дасягнула назіраньне сваёй мэты прадухіленьня парушэньняў? Не. Зыходзячы з афіцыйных вынікаў, немагчыма нават прыблізна ацаніць, якая была воля беларускага народу. Ці патрэбнае нам назіраньне як абавязковы элемэнт мэханізму трансфармацыі аўтарытарнага рэжыму ў дэмакратычны? Гэта выклікае сур’ёзныя сумневы.
Назіраньне як элемэнт абароны вынікаў выбараў спрацоўвае тады, калі краіна аб’ектыўна рухаецца да дэмакратыі: у грамадзтве ёсьць адпаведны настрой, грамадзянская супольнасьць мае разьвітую сетку структураў, уладная эліта перажывае стомленасьць і страх перад апазыцыяй. У Беларусі нічога такога няма: аўтарытарны рэжым не лібэралізуецца, а ўмацоўваецца, а аўтарытарны лідэр упэўнена праводзіць палітыку кансалідацыі ўсяго грамадзтва пад сваім кантролем — і інсцэнаваньне выбараў выконвае ўсяго толькі функцыю яднаньня грамадзтва, а не выяўленьня народнай волі.
Ці магчымы ў Беларусі югаслаўскі, украінскі альбо грузінскі варыянт пераходу да дэмакратыі? Масавыя акцыі і актыўныя грамадзянскія дзеяньні пратэсту ёсьць прынцыповым мэханізмам адстойваньня сапраўдных вынікаў выбараў. Бяз гэтага назіраньне застаецца толькі маніторынгам парушэньняў, а абараніць волю народу няздольнае. 18 кастрычніка быў вынік, які трэба было абараняць, але волі абараняць яго ў грамадзтве не было. Народ, за выняткам некалькіх тысячаў чалавек, зьмірыўся з тым, што ягоныя галасы не былі пачутыя кіраўнічай элітай. У кастрычніку 2004 г. адбылося тое ж, што адбылося і ў верасьні 2001 г., з той толькі розьніцай, што абараніць свой грамадзянскі голас выйшла яшчэ менш людзей.
Падобная да спэктаклю кампанія 17 кастрычніка была расцэненая некаторымі назіральнікамі як канец выбараў у Беларусі. Гэта галоўны вынік назіраньня. Канец выбараў азначае канец назіраньня за выбарамі. Нашу сыстэму назіраньня можна ўдасканальваць, але без эфэктыўнай стратэгіі, скіраванай на дасягненьне перамогі, яна — нішто.
1 Альфер С. А., Бугрова И. И., Вашкевич А. Е. и др. Выборы: подлинные, свободные и справедливые. — Мн. : Тесей, 1999. С. 22.
2 Прыклад агучваньня „сапраўдных” вынікаў выбараў апісаны ў Югаславіі. Дэманстрацыя дыскеты з „сапраўднымі” вынікамі і зьнішчэньне асноўнага рэчавага носьбіту гэтых вынікаў — выбарчых бюлетэняў — пры дастатковай падтрымцы натоўпу можа ірацыянальна ўспрымацца як „юрыдычны” доказ сфальсыфікаванасьці выбараў. Гэты прыклад экстрэмальны і наўпрост ня зьвязаны з сыстэмай назіраньня, але, па сутнасьці, ён заснаваны на прынцыпах, якія тоесныя прынцыпам „незалежнага назіраньня”. Гл.: Ягораў А. ОТПОР!: Палітычны досвед // Палітычная сфера. 2002. № 2. С. 57—61.
3 Укладальнікі выніковага выданьня Грамадзянскай ініцыятывы „Незалежнае назіраньне” сьвядома не канцэнтравалі ўвагі на ўласных выніках падліку галасоў паводле копіяў пратаколаў. (Выборы Президента Республики Беларусь — 2001 : Факты и комментарии / Под ред. М. К. Плиско. — Мн. : Тесей, 2002. С. 157). Большая ўвага надавалася апісаньню ходу выбарчага працэсу і парушэньняў выбарчага заканадаўства, выяўленых назіральнікамі. Таксама аўтары адзначалі, што рэальнае назіраньне за выбарамі практычна магчыма ажыцьцявіць значна меншымі сіламі, выкарыстоўваючы мэтодыку паралельнага падліку галасоў (тамсама, с. 38). З гэтага можна зрабіць выснову пра разьвіцьцё незалежнага назіраньня ад імкненьня да поўнага пакрыцьця назіраньнем усіх выбарчых участкаў да вызначэньня рэпрэзэнтацыйнай групы ўчасткаў, вынікі назіраньня за якімі могуць быць экстрапаляваныя на ўсю краіну.
4 Тут паўстае пытаньне пра тое, ці сапраўды патрэбнае назіраньне, якое ня проста няздольнае выканаць „праваабарончую” функцыю, але нават не скіраванае на выкананьне гэтай функцыі. Калі сваё выніковае пасланьне сыстэма назіраньня накіроўвае вонкавым суб’ектам, яно страчвае глебу ўнутры краіны, губляе магчымасьць уплываць на рэальныя палітычныя працэсы. У выніку схема пераходу ад аўтарытарызму да дэмакратыі губляе адзін з сваіх важных складнікаў, што нэгатыўна ўплывае на эфэктыўнасьць гэтай схемы. Паказальнай у гэтым сэнсе была парада аднаго зь югаслаўскіх назіральнікаў падчас відавочных фальсыфікацыяў на прэзыдэнцкіх выбарах 2001 г. у Беларусі. На пытаньне беларускага назіральніка: „Што мне рабіць?” — Зоран Лучыч адказаў: „Калі б гэта здарылася ў маёй краіне, я проста адчыніў бы вокны і паклікаў бы людзей з вуліцы на дапамогу” (Сіліцкі В. Адкладзеная свабода: Посткамуністычны аўтарытарызм у Сэрбіі і Беларусі // ARCHE. 2003. № 6. С. 192.). Інструкцыі спадара Лучыча скарысталі і ў Грузіі, і ўва Ўкраіне, але ў Беларусі такая парада была невыканальная і ў 2001 г., і ў 2004 г.
5 У дачыненьні да выбараў 2001 г. такая кадыфікацыя была зробленая ў згаданай выніковай справаздачы Грамадзянскай ініцыятывы „Незалежнае назіраньне” і ў выданьні „Мониторинг нарушений избирательного законодательства во время выборов Президента Республики Беларусь” (Менск : Гражданская инициатива „Независимое наблюдение”, 2002), яна амаль цалкам складаецца з сухога пераліку парушэньняў. Паводле вынікаў выбараў у мясцовыя Рады такая кадыфікацыя была зробленая ў выданьні „Выбары ў мясцовыя Саветы дэпутатаў Рэспублікі Беларусі 24 склікання. Факты і каментарыі” (Менск, 2001) і ў аналягічных выданьнях Беларускага Хельсынскага камітэту і Беларускай асацыяцыі рэсурсных цэнтраў. Пачатак гэтаму шэрагу публікацыяў быў пакладзены выданьнем „Выборы депутатов Палаты представителей Национального собрания Республики Беларусь по результатам наблюдения” (Менск, 2000).
6 Міхась Пліска выводзіць генэалёгію інстытуту назіраньня за выбарамі з нормаў савецкага заканадаўства пра галоснасьць выбараў. Так, артыкул 36 Закону СССР „Аб выбарах у Вярхоўны Савет СССР” ад 6 чэрвеня 1978 г. прадугледжваў магчымасьць прысутнасьці на пасяджэньнях выбарчых камісіяў і пры некаторых выбарчых дзеяньнях прадстаўнікоў грамадзкіх аб’яднаньняў, працоўных калектываў, друку, тэлевізіі, радыё (гл.: Плиско М. К. Институт наблюдателей: Проблемы теории и практики. — Мн. : Тесей, 2001). І сапраўды, фармулёўкі гэтага закону былі захаваныя ў пазьнейшых заканадаўчых актах ужо незалежнай Беларусі. Але пры гэтым трэба ўлічваць, што гэтыя нормы былі адарваныя ад рэчаіснасьці і мелі ня праўны, а дэклярацыйны характар. Напрыклад, гэта бачна ўжо з таго, што гаворыцца пра „магчымасьць” прысутнасьці, а не пра „права” прысутнічаць пры падліку галасоў.
7 Правы назіральніка адлюстраваныя ў частцы 4 арыкулу 13 Выбарчага кодэксу, а частка 5 гэтага артыкулу адзначае, чаго назіральнік ня мае права рабіць. Гл.: Избирательный кодекс Республики Беларусь. — Изд. 2, с изм. и доп. — Минск : Национальный центр правовой информации Республики Беларусь, 2001. Пры разглядзе гэтых праўных нормаў трэба ўлічваць, што ў дадзенай сытуацыі агульнапраўны прынцып „што не забаронена, тое дазволена” на практыцы ня дзейнічае: каб дамагчыся выкананьня сваіх патрабаваньняў, назіральнік мусіць знайсьці ў Выбарчым кодэксе альбо ў мэтадычных рэкамэндацыях па працы ўчастковых камісіяў норму, на якую ён можа спаслацца дзеля абгрунтаваньня сваіх дзеяньняў — інакш дамагчыся неабходнага вельмі і вельмі цяжка.
8 Гл., напрыклад, зьвесткі пра пазыцыю дзяржаўных службоўцаў у дачыненьні да розных мэтодыкаў маніторынгу выбарчага працэсу: Ревяко Т. Освещение деятельности гражданской инициативы „Независимое наблюдение” в СМИ // Выборы Президента Республики Беларусь — 2001: Факты и комментарии / Под ред. М. К. Плиско. — Минск: Тесей, 2002. С. 53—64.