Найноўшая гісторыя беларускага парлямэнтарызму
Палітычная кампанія ўладаў 2004 г.
Выбары ў палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу трэцяга скліканьня былі абвешчаныя ўказам прэзыдэнта ад 14 ліпеня і прызначаныя на 17 кастрычніка 2004 г. (гл. указ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі ад 14 ліпеня 2004 г. „Аб прызначэньні выбараў у палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі трэцяга скліканьня”). З выданьнем 7 верасьня яшчэ аднаго ўказу палітычная кампанія пачала мець падвойны характар. Указ абвесьціў правядзеньне адначасова з выбарамі рэспубліканскага рэфэрэндуму (гл. указ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі ад 7 верасьня 2004 г. № 431 „Аб прызначэньні рэспубліканскага рэфэрэндуму”).
Абедзьве кампаніі былі моцна зьвязаныя. Само празь сябе іх сумяшчэньне пэўны час лічылася ўладаю непажаданым, бо давала магчымасьць зьвесьці ўсе парлямэнцкія выбары да чорна-белага „за”-„супраць”, але позьняе абвяшчэньне рэфэрэндуму дазволіла мінімізаваць усе нэгатыўныя наступствы ад такога сумяшчэньня.
Адразу пасьля абвяшчэньня было пастаўленае пытаньне пра адпаведнасьць рэфэрэндуму законам Рэспублікі Беларусі. Па-першае, п. 2 ч. 3 арт. 112 Выбарчага кодэксу не дазваляе „выносіць на рэфэрэндум пытаньні, зьвязаныя з абраньнем і вызваленьнем прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі”. Зь іншага боку, у адпаведнасьці з Канстытуцыяй (ч. 3 арт. 140) зьмены ў разьдзел 4, які ў тым ліку вызначае і асновы працэдуры абраньня прэзыдэнта, могуць быць унесеныя толькі праз рэфэрэндум. Па-другое, на рэфэрэндум фактычна выносіліся два пытаньні ў форме аднаго, што супярэчыць ч. 2 арт. 118 Выбарчага кодэксу. Але гэтыя акалічнасьці ня выклікалі рэакцыі афіцыйных органаў.
17 жніўня былі абвешчаныя таксама выбары ў верхнюю палату парлямэнту — раду рэспублікі (гл. указ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі ад 17 жніўня 2004 г. „Аб прызначэньні выбараў у Раду рэспублікі нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі трэцяга скліканьня”). Нават фармальная выбарчая кампанія тут не праводзілася. Як вядома, сяброў рады рэспублікі абіраюць дэпутаты мясцовых Радаў базавага ўзроўню. Вынікі мясцовых выбараў 2003 г. былі адназначна спрыяльнымі для ўлады, і выбары ў Раду рэспублікі, якія праводзіліся пасьля 17 кастрычніка, мелі фармальны і безальтэрнатыўны характар.
Сучасны стан разьвіцьця дзяржаўнай сыстэмы Беларусі дазваляе ня толькі забясьпечваць ляяльнасьць выбарчых органаў, але і дакладна плянаваць іх пэрсанальны склад, прадстаўніцтва розных сацыяльных групаў, а таксама кантраляваць працэс волевыяўленьня. Палітычная кампанія ўладнай эліты падзяляецца на дзьве часткі, якія вызначылі вынікі парлямэнцкай кампаніі 2004 г.: 1) стварэньне сыстэмы органаў, што ажыцьцяўляюць падрыхтоўку і правядзеньне выбараў; 2) уласна выбарчая і інфармацыйная кампанія.
Першая частка кампаніі — адміністрацыйнае забесьпячэньне выбарчага працэсу — уключала стварэньне, дысцыплінаваньне і кантроль над выбарчымі камісіямі. Па сутнасьці, гэта надавала шырокія магчымасьці для мадэляваньня вынікаў галасаваньня: вызначэньне лічбаў удзелу ў выбарах, колькасьці галасоў, аддадзеных за кандыдатаў і г. д. Другая частка складалася з сэлекцыі кандыдатаў, забесьпячэньня іх фінансавай і адміністрацыйнай падтрымкаю, захадаў супраць апанэнтаў і апазыцыі. Яе інтэграваным складнікам была інфармацыйная кампанія, мэта якой — павышэньне электаральнай папулярнасьці ўладных групаў і легітымнасьці рэжыму ўвогуле.
Трэба зазначыць, што палітычная кампанія 2004 г. значна адрозьнівалася ад выбараў 2000 г. Адміністрацыйны кантроль над выбарчымі камісіямі выйшаў на першае месца, а агітацыйна-інфармацыйныя кампаніі выконвалі дадатковую функцыю. Акрамя гэтага, у параўнаньні з 2000 г. адбылося значнае зьніжэньне магчымасьці для адкрытай канкурэнцыі за пасады сярод ляяльных кандыдатаў. Таксама значна ўзрасла цэнтралізацыя (у сэлекцыі кандыдатаў, напрыклад) і кантроль за працэсам з боку выканаўчых структураў.
Сыстэма адміністраваньня выбарчага працэсу
Спробы аднаўленьня дзяржаўнай сыстэмы кантролю над правядзеньнем выбараў у сучаснай Беларусі пачыналіся з другой паловы 1995 г. — часу афармленьня выканаўчай „вэртыкалі”. Тым ня менш, кампаніі 1996 г. (выбары і рэфэрэндум) яшчэ ня мелі цеснага адміністрацыйнага кантролю за выбарчым працэсам. Наступныя выбарчыя кампаніі (1999-2000 гг.) байкатаваліся апазыцыяй, таму не патрабавалі арганізацыі цэнтралізаванай і дысцыплінаванай выбарчай сыстэмы. Сучасная арганізацыя выбарчага працэсу з высокім узроўнем адміністрацыйнага кантролю і цэнтралізацыі склалася перад выбарамі прэзыдэнта 2001 г. (першай па-сапраўднаму буйной палітычнай кампаніяй з 1996 г.). Мясцовыя выбары 2003 г. пацьвердзілі і ўдасканалілі існаваньне гэтай сыстэмы.
Існая мадэль арганізацыі выбарчага працэсу ў Беларусі збольшага самадастатковая. Выніковыя лічбы камісіі не заўсёды залежаць ад фактычнага волевыяўленьня электарату і дазваляюць практычна неабмежавана мадэляваць канчатковыя вынікі. Існаваньне такой сыстэмы можа мінімізаваць наступствы падзеньня легітымнасьці, бо ўтрыманьне ўлады ў існай сыстэме больш не патрабуе шырокай і энэргічнай электаральнай падтрымкі, якую, збольшага, можна ігнараваць. Трэба адзначыць, што мадэляваньне вынікаў галасаваньня стала звыклай практыкай, генэтычна зьвязанаю з палітычнай культураю часоў БССР. Для сяброў выбарчых камісіяў такія дзеяньні рэдка зьвязваюцца зь „няправільнасьцю” ці „крымінальнасьцю”. Большасьць асобаў, якія ўдзельнічаюць у мадэляваньні вынікаў, не адчуваюць адказнасьці за свае дзеяньні і лічаць іх збольшага „нармальнымі”.
Выбарчая вэртыкаль
Кантроль за вынікамі галасаваньня ў значнай ступені залежыць ад выбарчых камісіяў, таму ляяльнасьць „выбарчай вэртыкалі” заставалася важным элемэнтам палітычных кампаніяў 2004 г. Як і ўсе папярэднія гады, выбарчыя камісіі ўсіх узроўняў фармаваліся непасрэдна выканаўчаю ўладаю, пераважна з сваіх прадстаўнікоў з забесьпячэньнем абсалютнай ляяльнасьці. (Акрамя кантролю за вынікамі галасаваньня, выбарчыя камісіі — акруговыя і цэнтральная — уплываюць на колькасны склад і актыўнасьць удзельнікаў выбарчага працэсу: рэгіструюць і скасоўваюць рэгістрацыю кандыдатаў, разглядаюць іх скаргі, выносяць папярэджаньні і г. д.)
Палітычная ляяльнасьць Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў (Цэнтральная камісія; у беларускіх СМІ і нават афіцыйных заявах шырока ўжываецца іншая абрэвіятура для абазначэньня Цэнтральнай камісіі па выбарах — ЦВК, якая, тым ня менш, не базуецца на афіцыйнай назьве камісіі) не выклікала сумневу. Яе сучасны склад быў сфармаваны 31 студзеня 2002 г. зь людзей, большасьць зь якіх зьвязаныя з органамі выканаўчай улады і неаднаразова выказвалі сваю палітычную падтрымку афіцыйнаму палітычнаму курсу і пэрсанальна прэзыдэнту. Асабліва гэта тычыцца старшыні Цэнтральнай камісіі Л. Ярмошынай. У адпаведнасьці з дэкрэтам прэзыдэнта ад 3 верасьня ў склад Цэнтральнай камісіі з правам дарадчага голасу былі ўключаныя прадстаўнікі палітычных партыяў, якія вылучалі кандыдатаў у палату прадстаўнікоў (у тым ліку апазыцыйных). Гэта дазволіла прадстаўнікам палітычных партыяў непасрэдна ўдзельнічаць у працы Цэнтральнай камісіі і, прынамсі, атрымоўваць больш поўную і дакладную інфармацыю пра яе дзейнасьць, што, аднак, не магло істотна паўплываць на прыняцьце камісіяй палітычна значных рашэньняў.
У адпаведнасьці з заканадаўствам для правядзеньня выбараў у парлямэнт было створана 110 акруговых камісіяў, у склад якіх увайшло 1430 чалавек (паводле дадзеных Цэнтральнае камісіі, 20 % склалі прадстаўнікі грамадзкіх аб’яднаньняў, зь іх „апазыцыйных” меней за 0,3 %, прадстаўнікі палітычных партыяў — 7,1 %). Апазыцыйныя партыі вылучылі ў склад акруговых выбарчых камісіяў больш за 300 чалавек, сталі сябрамі камісіяў толькі 28 (ПКБ — 19, АГП — 5, БНФ — 2, БСДП (НГ) — 2), што склала 1,96 % ад агульнай колькасьці. Такім чынам, больш за 2/3 (74,5 %) акруговых камісіяў ня мелі прадстаўніцтва ад апазыцыі ўвогуле.
Для правядзеньня рэфэрэндуму былі створаныя тэрытарыяльныя камісіі; дарэчы, у парушэньне заканадаўства, яны былі створаныя і пачалі сваю працу да афіцыйнага абвяшчэньня рэфэрэндуму. Прадстаўніцтва ад апазыцыйных групаў у тэрытарыяльных камісіях склала менш за 1 %.
Для сучаснай Беларусі, аднак, найбольш важным ёсьць фармаваньне ўчастковых камісіяў, дзе адбываецца непасрэдны падлік галасоў і найбольш важныя мадэляваньні вынікаў. Паводле інфармацыі ЦВК, было створана 6659 участкаў для галасаваньня і адпаведна такая ж колькасьць участковых камісіяў. У іх склад увайшло больш за 72 тыс. чалавек. Прадстаўніцтва ў выбарчых камісіях апазыцыйных групаў і дэмакратычных арганізацыяў было яшчэ меншым і склала меней за 0,2 %.
Такім чынам, выбарчыя камісіі ўсіх узроўняў былі сфармаваныя выканаўчаю ўладаю і іх склад быў ляяльным. Прычым ня менш за 2/3 камісіяў, якія ўдзельнічалі ў арганізацыі працэсу волевыяўленьня ў 2004 г., мелі той жа склад, што і камісіі, сфармаваныя для мясцовых выбараў 2003 г. Значная колькасьць участковых камісіяў складалася з прадстаўнікоў аднаго працоўнага калектыву, і паміж сябрамі камісіяў меліся адносіны службовай залежнасьці. Гэта, натуральна, робіць працу значна больш дысцыплінаванай і ўзгодненай, але менш празрыстай і адэкватнай для ажыцьцяўленьня дэмакратычных працэдураў.
Практычны ўдзел у палітычнай кампаніі і ўплыў на вынікі галасаваньня выбарчых камісіяў быў дастаткова вялікі. Паказьнікі ўдзелу ў выбарах павялічваліся таксама за кошт датэрміновага галасаваньня, галасаваньня на месцы жыхарства, скарачэньня сьпісаў выбарнікаў. Акрамя таго, непразрыстымі былі апэрацыі зь бюлетэнямі, а таксама падлік галасоў. Усё гэта дазваляе пашырыць рамкі для мадэляваньня вынікаў.
Палітычная кампанія ўладаў
Палітычная кампанія ўладаў мела цэнтралізаваны характар. Традыцыйна адзіны брэнд ці публічны „сьпіс” кандыдатаў ад улады не актуалізаваўся, толькі агітацыйная кампанія па рэфэрэндуме мела адкрыты агульнанацыянальны характар.
Кіраваньне палітычнай кампаніяй
Агульнае палітычнае кіраваньне кампаніяй 2004 г. ажыцьцяўлялася Адміністрацыяй прэзыдэнта, якая вызначала кола будучых дэпутатаў, кіравала інфармацыйнай кампаніяй, фармулявала асноўныя патрабаваньні і рэкамэндацыі да іншых дзяржаўных структураў. Функцыя непасрэднай арганізацыі выбарчай кампаніі была ўскладзеная на інфармацыйныя і ідэалягічныя аддзелы Адміністрацыі прэзыдэнта, якія, фактычна, склалі агульнарэспубліканскі штаб па рэфэрэндуме і выбарах. Аналітычнае і мэтадычнае забесьпячэньне кампаніі 2004 г. выконваў Інстытут сацыяльна-палітычных дасьледаваньняў пры Адміністрацыі прэзыдэнта. Кіраваньне кампаніяй на рэгіянальным узроўні ажыцьцяўлялі ідэалягічныя і інфармацыйныя аддзелы адпаведных выканаўчых камітэтаў („палітычная/ідэалягічная вэртыкаль”), а таксама штабы кандыдатаў. У адных выпадках штабы дзейнічалі практычна цалкам аўтаномна ад выканаўчай вэртыкалі, у іншых практычна зьліваліся зь ёй. Да палітычнай кампаніі далучалі і іншыя органы ўлады, асабліва калі іх функцыянэры самі балятаваліся на выбарах. Асобнае месца займала кіраваньне дзяржаўнымі СМІ — ад нацыянальных тэлеканалаў да раённых газэтаў („інфармацыйная вэртыкаль”) — і каардынацыя іх дзейнасьці. Агульнае кіраваньне ў гэтай сфэры забясьпечвалася непасрэдна Адміністрацыяй прэзыдэнта.
Сэлекцыя дэпутатаў
Сэлекцыя будучых дэпутатаў улічвала, па-першае, нарматыўныя задачы па складзе новага парлямэнту (колькасьць дэпутатаў ПП другога скліканьня, жанчын, моладзі і г. д.), па-другое, пэрсанальныя характарыстыкі парлямэнтароў (палітычная ляяльнасьць, прадстаўленьне лабісцкіх групаў, прафэсійныя якасьці). Высокая ступень плянаваньня пры вызначэньні пэрсанальнага складу парлямэнту абмежавала ўдзел бізнэс-эліты ў прадстаўнічых органах, а таксама абумовіла прысутнасьць у парлямэнце (да 20 %) палітычнага „балясту” ў выглядзе дырэктараў школаў, мэдыкаў і г. д.
Асноўную групу кандыдатаў ад улады склалі дэпутаты палаты прадстаўнікоў другога скліканьня (больш за 40 %), якія павінны былі сфармаваць палітычную і прафэсійную аснову новага парлямэнту. Каля 20 % прадстаўлялі рэгіянальную эканамічную эліту, каля 14 % — рэгіянальную вэртыкаль і каля 20 % складалі функцыянэры з сфэры адукацыі і аховы здароўя. Наагул, падзел на групы тут дастаткова ўмоўны. Супрацоўнік сфэры культуры ці адукацыі можа адначасова быць рэгіянальным вэртыкальнікам, а супрацоўнік вэртыкалі — часткаю мясцовае бізнэс-эліты. Тым ня менш, гэты падзел дазваляе выявіць асноўныя тэндэнцыі і лёгіку прадстаўніцтва ў парлямэнце.
Правілы палітычнай канкурэнцыі
У парлямэнцкіх выбарах 2004 г. узялі ўдзел практычна ўсе апазыцыйныя палітычныя групы, таму ўлада ў цэлым і яе кандыдаты ў прыватнасьці павінны былі пэўным чынам канкураваць з апазыцыяй, тым больш што перамога нават нязначнай колькасьці дэмакратычных кандыдатаў разглядалася як рэальная пагроза стабільнасьці. Натуральна, кандыдаты, якія трапілі ў „сьпіс” улады, і астатнія прэтэндэнты на дэпутацкія мандаты не знаходзіліся ў роўных умовах, але самі празь сябе перавагі на карысьць праўладных кандыдатаў яшчэ не маглі гарантаваць перамогі.
Зьніжэньне канкурэнцыі дасягалася, перш за ўсё, зьмяншэньнем колькасьці рэальных і патэнцыйных удзельнікаў палітычнай кампаніі. (Канкрэтныя выпадкі парушэньня выбарчага заканадаўства і факты адміністрацыйнага ціску разглядацца ня будуць. Для атрыманьня гэтай інфармацыі варта зьвярнуцца да спэцыялізаваных выданьняў.) Працэдуры зьніжэньня канкурэнцыі тычыліся ня толькі апазыцыйных кандыдатаў, але і „нэўтральных”, большасьць зь якіх здымалі свае кандыдатуры ці адмаўляліся ад удзелу ў выбарах пасьля кансультацыяў ці рэкамэндацыяў з боку выканаўчай улады. Тое ж мела месца і ў выпадку з прадстаўнікамі эканамічнай эліты, якія маглі стаць канкурэнтамі зацьверджаным прадстаўнікам улады.
Дачыненьні з апазыцыяй
Зьніжэньне канкурэнцыі з боку апазыцыйных і „незалежных” кандыдатаў дасягалася рознага кшталту пагрозамі ў звальненьні, праблемамі з праваахоўнымі органамі, адміністрацыйным ціскам і нават пагрозамі фізычнай расправы. Такі ж ціск зьдзяйсьняўся на валянтэраў, сяброў ініцыятыўных групаў, мэнэнджэраў і г. д. Інтэнсіўнасьць працы залежала ад энэргічнасьці кандыдата, жаданьняў мясцовай улады і вызначалася прынцыпам палітычнай мэтазгоднасьці. Розныя формы ўзьдзеяньня на апазыцыйных кандыдатаў былі агульнай практыкай.
Адміністрацыйны рэсурс
Для Беларусі характэрная поўная залежнасьць вынікаў галасаваньня ад стаўленьня цэнтральнай і рэгіянальнай улады, таму адміністрацыйны рэсурс выступае ня столькі як „спрыяньне” перамоге, колькі як вырашальная прычына і неабходная ўмова перамогі.
Для кандыдатаў ад улады адміністрацыйны рэсурс азначаў магчымасьць шырокага выкарыстаньня для ўласнай палітычнай рэклямы мясцовых і цэнтральных дзяржаўных СМІ (перад агітацыяй і падчас яе), выкарыстаньня службовага становішча для збору подпісаў, фармаваньня каманды валянтэраў, вылучэньня ад працоўных калектываў, выкарыстаньня службовых памяшканьняў, транспарту і г. д. Пазытыўнае стаўленьне выканаўчай улады да кандыдатаў дазваляла беcьперашкодна весьці кампанію, арэндаваць памяшканьні, друкаваць рэклямную прадукцыю, сустракацца з выбарнікамі і працоўнымі калектывамі і нават атрымоўваць дапамогу ў афармленьні неабходных дакумэнтаў для рэгістрацыі ад акруговых выбарчых камісіяў.
Кандыдаты ад улады маглі вольна парушаць выбарчае заканадаўства, у прыватнасьці: распаўсюджваць друкаваную прадукцыю без выходных зьвестак, перавышаць адведзеныя заканадаўствам памеры выбарчага фонду, весьці агітацыю да рэгістрацыі ці ў дзень выбараў. Акруговыя камісіі на гэтыя і іншыя парушэньні звычайна не рэагавалі.
Вялікая колькасьць кандыдатаў ад улады, нават маючы ўсе спрыяльныя магчымасьці, не вяла актыўнай выбарчай кампаніі, разьлічваючы выключна на свой прывілеяваны палітычны статус. Калі акцэнтаваць увагу на кампаніі па рэфэрэндуме, то выкарыстаньне адміністрацыйнага рэсурсу для агітацыі „за” зьмены ў Канстытуцыі было ўсеагульным і максымальна шчыльным.
Інфармацыйная палітыка
За апошнія два гады ў Беларусі адбылося зьніжэньне інфармацыйнага дамінаваньня расейскіх тэлекампаніяў. Сыстэма электронных СМІ дапаўняецца агульнанацыянальнымі і рэгіянальнымі выданьнямі, якія належаць дзяржаве і дамінуюць на інфармацыйным рынку, прынамсі ў накладах. (Самая буйная дзяржаўная газэта „Советская Белоруссия / Беларусь сегодня” мае наклад, які перавышае сукупны наклад усіх недзяржаўных выданьняў.) Падчас кампаніі 2004 г. дзяржаўныя СМІ актыўна асьвятлялі палітычныя падзеі, але рэпрэзэнтацыя поля была асымэтрычнай: прэзыдэнту аддавалася ад 80 % да 90 % увагі — выключна ў пазытыўным сэнсе (прыкладна такія лічбы даюць вынікі доўгатэрміновага назіраньня за выбарамі ў палату прадстаўнікоў АБСЭ.) Большая частка палітычных матэрыялаў падавалася ў форме навінаў, астатняе — у аналітычных праграмах, спэцыяльных агітацыйных роліках, прапагандысцкіх фільмах і г. д. Зьмест палітычных паведамленьняў зводзіўся да актуалізацыі дасягненьняў існага палітычнага і эканамічнага ладу, неабходнасьці падтрымліваць яго праз выбары. Пасьля абвяшчэньня рэфэрэндуму акцэнт агітацыі зьмясьціўся на асобу А. Лукашэнкі як гаранта стабільнасьці і ўстойлівага разьвіцьця Беларусі. Традыцыйна інфармацыйная кампанія прэзэнтавала апазыцыю выключна нэгатыўна і абразьліва, а выступленьні кандыдатаў, гарантаваныя заканадаўствам, праходзілі цэнзуру. Адкрытыя выказваньні супраць рэфэрэндуму і падаўжэньня паўнамоцтваў прэзыдэнта часта не дапускаліся ў этэр.
Паралельна з кампаніяй дзяржаўных СМІ была значна звужана інфармацыйная прастора апазыцыі. Непасрэдна падчас выбарчай кампаніі быў спынены выхад больш як 10 нацыянальных і рэгіянальных недзяржаўных выданьняў („Время”, „Местная газета” і г. д.). Шэраг захадаў для абмежаваньня інфармацыйнага поля стаў адной з прычынаў няўдалай прамоцыі адзінага брэнду для дэмакратычнай кааліцыі „5+”.
Ключавая роля ў агітацыі пасьля абвяшчэньня рэфэрэндуму адводзілася кампаніі „За Беларусь” (гэта значыла галасаваньне „за” на рэфэрэндуме), якая праводзілася ў электронных і друкаваных СМІ штабамі ляяльных кандыдатаў, выканаўчымі органамі і нават выбарчымі камісіямі. У межах гэтай кампаніі адбывалася бясплатнае распаўсюджваньне спэцыяльных выпускаў дзяржаўных газэтаў, плякатаў і ўлётак. У прыватнасьці, перад самымі выбарамі распаўсюджваліся ўлёткі з выявамі кандыдатаў і подпісамі кшталту „Референдум — голосуйте за Беларусь”, звычайна без выходных зьвестак. Напярэдадні рэфэрэндуму быў распаўсюджаны спэцыяльны выпуск газэты „Советская Белоруссия” накладам 800 тыс. асобнікаў, пры гэтым апазыцыя заявіла, што рэальны наклад быў большы за 2 млн. Сымболіка кампаніі павінна была актуалізаваць дабрабыт, клопат і павагу да розных сацыяльных групаў (вэтэраны, моладзь, сяляне), стабільнасьць і пэрспэктыву, якія гарантаваныя дзяржавай і 10-гадовай палітыкай прэзыдэнта.
Афіцыйную інфармацыйную кампанію, асабліва тую частку, якая тычылася рэфэрэндуму, можна назваць эфэктыўнай. Нават калі зьвярнуцца да сацыялягічных дадзеных „Gallup’у”, за верасень — пачатак кастрычніка 2004 г. узровень падтрымкі пытаньня рэфэрэндуму павысіўся ня менш чым на 15 %, хаця рост быў выкліканы, натуральна, ня толькі інфармацыйнай кампаніяй.
Палітычная кампанія ўладаў 2004 г. мела цэнтралізаваны характар, асабліва што тычыцца агітацыі за рэфэрэндум. У якасьці мэты выбараў у парлямэнт была пастаўленая задача абсалютнага дамінаваньня ўладных групаў і захаваньне несыстэмнага характару апазыцыі. Для гэтага выскарыстоўваліся наяўныя сродкі і магчымасьці дзяржаўнага апарату, дзяржаўныя СМІ, а таксама праца выбарчых камісіяў. У пэўнай ступені гэтая кампанія была эфэктыўнай, бо дазволіла сфармаваць цалкам ляяльны парлямэнт. Зь іншага боку, нягледзячы на выкарыстаньне дзяржаўнага рэсурсу, шчыльную агітацыйную кампанію і значныя фінансавыя выдаткі, безумоўная і актыўная падтрымка электарату не была забясьпечаная.