Летапiсны Новгородок
(старажытнарускi Наваградак)
Гурэвiч Фрыда
Рамяство
У апублiкаваных матэрыялах Малага Замка адлюстравана разнастайная рамесная дзейнасьць яго жыхароў у старажытнарускi час[1]. Надзвычай iнтэнсiўным развiццё рамяства прадстае ў маштабе ўсяго гораду. Непасрэдныя сведчаннi аб мясцовым характары рамяства ў Наваградку (майстэрнi, iнструменты, нарыхтоўкi вырабаў i iнш.) захавалiся для нешматлiкіх яго галiнаў. Як i для большасьцi паселiшчаў, галоўнымi крынiцамi для высвятлення гэтай праблемы з’яўляюцца масавыя археалагiчныя матэрыялы. Разглядаць iх мы пачынаем з прадукцыi жалезаапрацоўкi.
1. Жалезныя вырабы.
Матэрыялы, якiя сведчаць аб металургii жалеза ў Наваградку знаходзяцца толькi на раннiм паселiшчы на Малым Замку. Гэта крыцы, у тым лiку i ў развале печы i iх скапленне ў кузнi[2]. Жыхары пачатковага наваградскага паселiшча, (пазней пасаду) валодалi прыёмамi гарачай i холаднай апрацоўкi жалеза, умеючы пры гэтым упрыгожваць жалезныя вырабы каляровым металам[3]. На Замкавай гары напрацяг усяго старажытнарускага перыяду яе гiсторыi не захавалася нiякiх слядоў апрацоўкi жалеза. Знайдзеныя там крыцы, з’яўляюцца на дадзенай тэрыторыi не раней за XIV ст.
Колькасьць жалезных вырабаў старажытнарускага Наваградка даволі значная. У культурным слоі Малага Замка зроблена больш за 1700 знаходак. На Замкавай гары — iх больш за 400. Уяўленне аб тым, які асартымент жалезных вырабаў i як яны размяркавалiся, дае нiжэйпрыведзеная таблiца.
Таблiца 1. Жалезные вырабы Наваградка i яго акругi.
Таблiцы толькі ў PDF файле
Агульная колькасьць жалезных вырабаў з канца Х да, прыкладна, канца XIII ст. складае больш за 2160 знаходак. Да канца XI ст. усе работы па металургii жалеза i яго апрацоўцы праводзiлiся на тэрыторыi пасаду, а пачынаючы з XII ст., вiдавочна, былi сканцэнтраваны за межамi раскапанай намi тэрыторыi.
Для 53 жалезных вырабаў быў зроблены мiкраструктурны аналiз, праведзены Л.С. Хамутовай i Г.А. Вазнесенскай. Важная выснова апошняй аб тым, што тэхналогiя вырабу i якасьць жалезных вырабаў абедзьвух частак гораду аднастайныя. Абедзьве даследчыцы адзначаюць, што жалезныя вырабы Наваградка выраблялiся па некалькiх техналагiчных схемах. Адны з iх былi цалкам са сталi, у iншых адзначалiся наварное сталёвае лязо на жалезную аснову з наступнай тэрмаапрацоўкай гатовага вырабу. На двух нажах Л.С. Хамутова адзначыла складаны звараны узор клiнкоў, якія iмiтуюць дамаскую сталь. Мiкраструктурны аналіз паказаў складаную тэхнiку вырабу амаль усiх даследаваных вырабаў, якi можа сведчыць аб майстэрстве i высокім вытворчым вопыце кавалёў.
Як у шэрагу невялікіх старажытнарускiх гарадоў, апрацоўка жалеза ў Наваградку была на агульнарускім узроўні. Вельмі разнастайны i асартымент жалезных вырабаў гэтага гораду. У X-XI стст. ён складаўся з рэчаў 26 найменаванняў, а ў XII-XIII стст. налiчваў каля 60.[4]
У гэтай главе разглядаюцца не ўсе наваградскiя жалезные вырабы, а толькi прылады працы, бытавыя рэчы, упрыгожаннi i прадметы ўбору. Што датычыць астатніх рэчаў з жалеза (зброi, сельскагаспадарчы i прамысловы iнвентар, прадметы, звязаныя з гандлем i iнш.), то іх мы разгледзім у адпаведных главах.
У савецкую археалогiю трывала ўвайшлi тыпалогiя i храналогiя ноўгарадскiх старажытнасьцей, што распрацаваў Б.А. Колчын. Асаблiва шмат гэты аўтар зрабіў для вывучэння жалезаапрацоўчага рамяства i сiстэматызацыi як ноўгарадскiх, так i агульнарускiх жалезных вырабаў. На працы Б.А. Колчына абапiраюцца ўсе даследчыкi старажытнарускiх старажытнасьцей i, у прыватнасьцi, аўтары манаграфiй, прысвечаных культуры старажытнарускiх гарадоў на тэрыторыi Беларусi. Мы, у сваю чаргу, карыстаемся іх матэрыяламi для супастаўлення з дадзенымi Наваградка.
Iнструментарый кавалёў прадстаўлены знаходкамi зубiлаў (8 экзэмпляраў), што паходзяць з Малага Замка. Цалкам захаваныя зубiлы маюць даўжыню 8-10,5 см. Аналогii iм вядомыя ў Ваўкавыску, Полацку, Пiнску i Брацiславе[5].
Больш жалезных прыладаў-iнструментаў належаць да залатарства. Яны таксама знайдзены толькi на Малым Замку. Поўны комплекс такiх знаходак паходзiць з пабудовы 10[6].
Жалезны iнструментарый залатароў вакольнага гораду прадстаўлены наступнымi знаходкамi:
Клешчы (2 экзэмпляры). Ад адных кляшчэй захавалася палова даўжынёй 25 см., ад другiх толькi верхняя частка. Падобнымi кляшчамi карысталiся залатары ў Ноўгарадзе[7].
Шчыпцы даўжынёй 11 см., на губах якiх быў знак у форме буквы Х. Яны выкарыстоўвалiся для кляймення вырабаў[8].
Залатарскія ножнiцы (2 экзэмпляры). Даўжыня iх да 25 см. Яны нагадваюць бытавыя шарнiрныя ножнiцы, але рабочая частка iх пашырана. Падобныя ножнiцы вядомыя ў Ноўгарадзе[9].
Малаточкi (2 экзэмпляры). Даўжыня iх 7-7,5 см. Залатарскія малаточкi знайдзены ў Полацку i Друцку[10].
Накаваленкi (3 экзэмпляры). Адна вышынёй 9,5 см. пiрамiдальнай формы. Другая з выступам для пракоўкi ўтульчатых рэчаў, вышынёй 5 см. Трэцяя, вышынёй 4,7 см. з выступаючымi краямi. Аналагi першым двум накаваленкам ёсьць ў Ноўгарадзе[11]. Трэцяя паралеляў не мае.
Напiльнiкi (5 экзэмпляраў). Адзiн мiнiяцюрны плоскi з вастрыём, даўжыня яго 5 см. Астатнiя ў сячэннi прамавугольныя даўжынёй да 21 см. з простай i крыжовай насечкай. Аналогii iм вядомыя ў шэрагу старажытнарускiх гарадоў, а на тэрыторыi Беларусi ў Друцку[12]. Пiнцэт даўжынёй 6 см. з Г-падобнымi губамi. Аналагiчныя вядомыя ў Тураве, Бярэсьцi i Мiнску[13].
Скрабкi (2 экзэмпляры), даўжынёй 8-9,5 см. Аналогii невядомыя, таксама як для квадратнага вырабу з углубленнем (старана роўная 2,5 см.). Знайдзены разам з адным са скрабкоў сярод залатарскага iнструмента.
Штампiк пяцiчастны паходзiць з пабудовы з фрэскамi[14].
Даволi знайдзена прыладаў для апрацоўкi дрэва. Да iх належаць:
Сякеры (15 экзэмпляраў), якiя выкарыстоўвалiся таксама ў якасьці зброi. Гэта тры сякеры з апушчаным лязом, што знайдзены ў курганах i “цяжкія” сякеры, знайдзеныя каля в. Кашалева разам з наканечнiкам кап’я i чэрапам чалавека[15]. На абедзьвух наваградскiх узгорках знайдзены чатыры сякеры з сiметрычным лязом i тры сякеры “цяжкага” тыпу. Астатнiя знаходкi дайшлi ў абломках. Наваградскiя сякеры маюць паралелi ў Полацку, Мiнску, Ваўкавыску, Бярэсьцi[16].
Пiла. Абломак пiлы знайдзены пры разборцы пабудовы 16 Малага Замка[17]. Пiлы даволi рэдкiя ў старажытнарускiх гарадах. У Заходняй Русi яны вядомыя толькi ў Ваўкавыску, дзе сярод абломкаў трох пiл, адна была лучковай. Абломак пiлы паходзiць таксама з гарадзiшча Iндура Гродзенскай вобласьцi[18]. Далата (19 экзэмпляраў). Даўжыня цэлых далот да 21 см. Падобныя знаходкi шырока распаўсюджаны ў старажытных гарадах на тэрыторыi Беларусi (Полацк, Мiнск, Бярэсьце i iнш.)[19].
Стамескi (10 экзэмпляраў). Знайдзены толькi на Малым Замку. Гэтыя прылады, даўжынёй 8-11 см. — рэдкiя знаходкi не толькi ў гарадах на тэрыторыi Беларусi, але i ў старажытнарускiх гарадах увогуле.
Пёрападобныя свёрлы (3 экзэмпляры). Даўжыня iх 8-9 см. Аналагi знайдзены ў Полацку, Мiнску, Ваўкавыску, Бярэсьцi i Пiнску[20].
Скобелi двуручныя (2 экзэмпляры). Даўжыня 10-10,5 см. Падобныя прылады добра вядомыя ў Полацку, Мiнску, Ваўкавыску i Бярэсьцi[21].
Разцы (2 экзэмпляры). Даўжыня 8,5-12,5 см. Адна са знаходак паходзiць з селiшча Гардзiлоўка. Паралелi нашым разцам маюцца ў Полацку, Мiнску, Ваўкавыску, Давiдгарадку[22].
Незвычайная прылада знайдзена паблiзу печы пабудовы 5 на Малым Замку. Зламаная надва, яна мела ў даўжыню 1,07 м. i прадстаўляла з сябе стрыжань дыяметрам 3 см. Рабочая частка яе ў форме пiрамiдальнага вастрыя. Другi канец стрыжня меў адтулiну для рукаяткi. У свой час гэту прыладу мы атрыбутавалі як бураў. Аднак у гэтым ёсьць сумнені. Бураў, якi знайдзены ў Маскоўскім Крамлі мае іншую форму[23].
Жалезныя прылады для апрацоўкi дрэва выкарыстоўвалiся шматфункцыянальна. Сякеры маглi быць зброяй, а iншыя прылады i iнструменты акрамя цяслярскіх i сталярных работ, выкарыстоўвалi пры апрацоўцы косьцi, бурштыну i iншых матэрыялаў.
Бытавыя знаходкi:
Нажы (261 экзэмпляр). На Малым Замку знайдзены 241 нож, на Замкавай гары 26. Астатнiя паходзяць з курганных магiльнiкаў i селiшча Гардзiлоўка. Жыхары Малага Замка адначасова карысталiся некалькiмi нажамi розных памераў. Такi ж малюнак можна бачыць i ў курганным матэрыяле.
Пераважаюць нажы гаспадарчага прызначэння з даужынёй ляза 7-10 см. i шырынёй да 1,5 см. Больш як 30 нажоў з падоўжанымi памерамi ляза вiдавочна былi сталовымi, некаторыя з iх мелi касьцяныя рукаяткi[24].
Сярод нажоў спецiяльнага прызначэння адзначым нож для кастарэзных работ, лязо якога ў тры разы карацей чаранка i два мiнiяцюрныя ножычкі, што знайдзены ў яме пад печкай пабудовы 1 на Малым Замку[25]. Нажы з сагнутай рукаяткай маглi выкарыстоўвацца ў сталярстве. Асобнае прызначэнне павiен мець нож з вузкiм лязом i двайной кручанай металiчнай рукаяткай. Такi ж нож знайдзены ў Ваўкавыску[26].
15 наваградскiх нажоў арнаментаваны нарэзкай, часам у спалучэннi з бронзавым дротам. Арнамент нанесены па абушку, а часам па лязу сталовых i рабочых нажоў i блiзкi арнаменту нажоў Полацка i гарадзiшча Асотэ ў Латвii[27].
Ножнiцы (8 экзэмпляраў). Знайдзены толькi на Малым Замку. Амаль усе ножнiцы спружынныя даўжынёй 12-24 см. Стрыжнi некаторых ножнiц упрыгожаны нарэзкай. Падобныя ножнiцы знайдзены ў Полацку i Мiнску[28]. Адзiныя шарнiрныя ножнiцы мелi даўжыню 17 см. Яны нагадваюць знаходкi з Полацка i Бярэсьця[29].
Шылы (12 экзэмпляраў). Даўжыня iх 6-12 см. Шылы — звычайныя знаходкi для заходнерускiх гарадоў. Асаблiва шмат знайдзена iх у Ваўкавыску[30].
Iглы (23 экзэмпляры). Даўжынёй да 5 см. Нагадваюць сучасныя iглы, падобныя знаходкам з Полацка i Ваўкавыска[31].
Ключы (59 экзэмпляраў). 40 ключоў былi ад падзвесных замкоў, з iх па адным знайдзена на селiшчы Гардзiлоўка i ў магiльнiке каля в. Корастава[32].
Ключы тыпу А (па Б.А. Колчыну) прадстаўлены двума экзэмплярамi з прамавугольнай лопасьцю. Даўжыня iх 7 i 12 см. Адзiн з такiх ключоў пакрыты лiставой бронзай i ўпрыгожаны нарэзкай. Падобныя ключы сустракаюцца ў гарадзiшчы на Менцы, Лагойску, Браславе i Ваўкавыску[33]. Да тыпу А належаць таксама ключы з акруглай лопасьцю, даўжынёй 7-12 см. Асобныя ключы ўпрыгожаны нарэзкай. Аналагi iм сустракаюцца амаль ва ўсiх старажытнарускiх гарадах на тэрыторыi Беларусi.
Ключы тыпу Б (8 экзэмпляраў). Даўжыня iх 7-190 см. Асобныя знаходкi ўпрыгожаны нарэзкай. Вылучаецца сваiмi памерамi (даўжыня 18 см.) ключ з раздвоеным стрыжнем, пакрытым меднымi пласцінкамi[34]. Ключы такога тыпу шырока распаўсюджаны ў старажытнарускiх помнiках, у тым лiку ў гарадах заходняй Русi[35].
Ключы тыпу В (6 экзэмпляраў). Даўжыня 7,5 - 9,5 см. Падобныя знайдзены ў гарадах Полацкай зямлi, а таксама ў Бярэсьцi, Гродне i ў Ваўкавыску[36].
Ключы тыпу Г (6 экзэмпляраў). Даўжыня iх 7-10 см., аналагiчныя ў гарадах Беларусi невядомыя.
Ключы тыпу Д (6 экзэмпляраў). Даўжыня - 9-14 см. Знайдзены па-за комплексамi. Па матэрыялах Ноўгарада i Ваўкавыска датуюцца XIV ст.[37]
На тэрыторыi Малага Замку знайдзены ключ даўжынёй 12 см. з раздвоеным стрыжнем i атагнутымi канцамi. Б.А. Колчын лiчыць такiя ключы iндiвiдуальнымi вырабамi XII ст.[38]
Замкi (7 экзэмпляраў). Акрамя таго, знайдзена 36 дэталяў замкоў (спружыны, дужкi i iнш.). Адзiнкавай знаходкай з’яўляецца замок прамавугольнай формы з доўгiм стрыжнем, што знайдзены ў пабудове першай паловы XI ст. Аналогiя яму вядомая ў Бярэсьцi[39]. Астатнiя замкi цылiндрычныя, часам абмедненыя. Даўжыня iх 6-10 см., у адным выпадку знайдзены замок з уторкнутым у яго ключом. Аналогii цылiндрычным замкам вядомыя ў шэрагу заходнерускiх гарадоў[40].
Асобную групу складаюць ключы ад унутраных замкоў. Сярод iх:
Каленчатые запоры (4 экзэмпляры). Даўжыня iх 6-7 см.[41] Такiя шырока распаўсюджаныя ў Старажытнай Русi запоры ад драўляных замкоў, на тэрыторыi старажытных гарадоў Беларусi знайдзены ў Тураве, Пiнску, гарадах Полацкай зямлi i ў Ваўкавыску[42]. Сагнуты запор даўжынёй больш чым 20 см., знайдзены разам з замком прамавугольнай формы, аналогiй не мае[43].
Ключы з полымi стрыжнямi (7 экзэмпляраў). Даўжыня iх 11-12 см. Адзiн ключ меў даўжыню 15 см. На лапасьцях нярэдкiя прарэзы. Падобныя ключы з прарэзамi на лапасьцях i без iх вядомыя ў Полацку, Мiнску, Ваўкавыску i Бярэсьцi[44].
Стрыжневыя ключы (6 экзэмпляраў). Даўжыня 11-12 см. Сустракаюцца ключы з прарэзанай лопасьцю. Адзiн ключ з вакольнага гораду быў пакрыты белым металам. Стрыжневыя ключы сустракаюцца ў заходнерускiх гарадах (Полацкая зямля, Гродна, Ваўкавыск, Бярэсьце)[45]. Да гэтага тыпу ключоў належыць маленькi (даўжыня 4 см.), верагодна ад скрынкі. Такiя мiнiяцюрныя ключы знайдзены ў Полацку, Лагойску, Гродне, i Ваўкавыску[46].
У Наваградку знайдзена таксама 4 ключы з полым стрыжнем i акруглым верхам, пакрытым бронзай, якiя, мяркуючы па знаходцы iх у Гродне, належаць да XIII-XIV стст.[47]
З унутранымi замкамi i ключамi да iх звязана квадратная накладка з прорэзьзю. Такiя ж накладкi паходзяць з Гродна i Лагойска[48].
Красалы (8 экзэмпляраў). Даўжынёй 6-8 см. Шэсьць красалаў з язычкамi альбо без іх датуюцца X-XIII стст. Два красалы авальнай формы. Падобныя распаўсюджваюцца не раней XIII ст.[49] Авальныя красалы — тыповыя знаходкi заходнерускiх гарадоў.
Цьвiкi (каля 700 экзэмпляраў). У дамах знайдзена ад аднаго да 40 цьвiкоў даўжынёй 6-11 см. Нескалькі цьвiкоў мелi даўжыню 17 см.
Скобы (50 экзэмпляраў). Даўжыня iх 6-10 см. Прабоi (11 экзэмпляраў). Даўжыня 6-13 см. Дзвярныя кольцы (4 экзэмпляры) дыяметрам 5,5-11 см. з язычкамi[50], а таксама некалькі пракладак i пласцiнак, што мацаваліся на дзвярах альбо скрынях, якія шырока распаўсюджаны ў заходнерускiх гарадах.
Сярод жалезных рэчаў адзначым абломак жалезнага катла[51], рэдкай знаходкi ў рускiх старажытнасьцях, а таксама дужкi i вушкi ад вёдраў i ланцугi. Паралелi iм адзначым у Ваўкавыску i Бярэсьцi[52].
Значная частка прыладаў, бытавых знаходак i дамашніх рэчаў засталася нявызначанай. Гэта авальная ручка з меднымi заклёпкамi, што знайдзена ў старой пабудове Малага Замка,[53] прамавугольныя жалезные злiткi даўжынёй да 10 см., таўшчынёй 1,2 см., плоскiя кольцы дыяметрам да 15 см.[54] i iнш. На Малым Замку знайдзены тонкi стрыжань даўжынёй 11 см., які заканчваецца вастрыём, над якiм узвышаецца пласцінка. Падобную знаходку ў Латвii В.А. Уртанс, супастаўляючы з этнаграфiчнымi матэрыяламi, вызначае як iнструмент для кровапускання[55].
Упрыгожаннi i прадметы ўбору.
Спражкi (20 экзэмпляраў). Часьцей за ўсё сустракаюцца падковападобныя са спiральна загнутымi канцамi. Дыяметр iх 4-6 см. Стрыжнi такiх спражак разнастайнага сячэння (прамавугольнае, авальнае, трохвугольнае, рамбiчнае). Часам спражкi маюць стрыжань з нарэзкай. Падковападобныя спражкi так папулярныя ў Старажытнай Русi i суседнiх з ёй землях, што няма неабходнасьцi спасылацца на паралелi гэтым рэчам.
Прамавугольныя спражкi са шпеньком i без яго (4 экзэмпляры) былi розных памераў (2,5-6 х 1, 5-4,5 см.). Падобныя знайдзены ў Ваўкавыску i Бярэсьцi[56]. Знайдзены спражкi iндывiдуальных формаў. Сярод iх прамавугольная з фiгурным шчытком.
Часткi паяснога набору (каля 40 экзэмпляраў). У адной з пабудоў Малага Замка знайдзена 25 прамавугольных пласцiнак з адтулiнамi, гэты набор можна разглядаць як часткi поясу[57]. На Замкавай гары сустракаюцца фiгурныя пласцiнкі, якiя таксама маглi быць часткаю паяснога набору. Ад паяснога набору, вiдавочна, захавалiся мiндалепадобная бляшка i вялiкi (даўжынёй 7 см.) язычок.
Булаўкi з кальцавой галоўкай (7 экзэмпляраў). Даўжыня iх 9-18 см., дыяметр галовак 1,8-3,5 см. Кольцы асобных булавак упрыгожаны нарэзкай. Асаблiва прыгожая булаўка, частка стрыжня i кольцы якой iнкруставаныя бронзавым дротам. Такiя булаўкi даследчыкi заходнерускiх гарадоў Старажытнай Русi, за Б.А. Колчыным, лiчаць за дэталi касьцюма[58]. У свой час мы адзначалi, што ў польскай i савецкай лiтаратуры асобныя археолагi разглядаюць iх як унiверсальныя прылады[59]. Такая атрыбуцыя падцьвярджаецца матэрыяламi Кастрамскога Паволжжа, дзе жалезныя булаўкi з кальцавой галоўкай сустракаюцца выключна ў мужчынскiх пахаваннях i звычайна ляжалi каля поясу разам з нажамi i красаламi[60].
У заключэннi адзначым падколкi для абутку (4 экзэмпляры), якiя добра вядомыя па знаходкам у многiх старажытнарускiх гарадах.
Як паказана вышэй, жалезныя вырабы мясцовага паходжання, якія служылi зброяй, прыладамi для сельскай гаспадаркi, а таксама былi культавымi вырабамi, будуць разгледжаны ў адпаведных главах.
2. Апрацоўка каляровых i шляхетных металаў.
Матэрыялы аб мясцовым бронзалiцействе i залатарстве прадстаўлены ў Наваградку лепш чым другiя вiды рамяства. Пытаннi, што датычаць апрацоўкi каляровых i шляхетных металаў на тэрыторыi Малага Замка, разгледжаны ў кнiзе “Старажытны Наваградак”[61]. Пры характэрыстыцы гэтага вiду рамяства прымяняльна да ўсяго гораду, натуральна, з’яўляецца неабходнасьць iзноў звярнуцца да матэрыялаў Малага Замка, выкарыстаўшы як раней вядомыя, так i некаторыя новыя матэрыялы.
Самымi старажытнымi комплексамi, у якiх займалiся бронзалiцействам, былi ямы канца X ст., выкапаныя ў мацерыку паўднёвай часткi пляцоўкi Малага Замка. Такой была яма 55 (4х3,4 м.), заглыбленая ў мацярык на 40 см., у заходняй частцы яе адкрыты развал камянёў i слаi попелу, абпаленых камянёў, вугалю i попелу. У запаўненнi ямы знайдзены цэлы тыгель i абломкi яшчэ пяцi тыгляў, кавалак бронзы, калачавiднае красала i керамiка, тыповая для канца Х ст. Яма 90 была авальная 1,10х0,90 м., глыбiнёй каля 30 см. з адвеснымi сьценкамi i роўным дном. У яме знайдзены абпаленыя i патрэсканыя камянi, кавалкi абпаленай глiны, абломкi тыгелькоў i керамiка. Для бронзалiцейства выкарыстоўвалiся таксама размешчаныя непадалёку ямы 8-9 i 54, аб чым сведчыла iх запаўненне[62].
Пачынаючы з першай паловы XI ст. бронзалiцейныя работы пераносяцца ў жылыя пабудовы Малага Замка, дзе знайдзены абломкi тыгелькоў, кавалкi аплаўленай бронзы i бронзавыя абрэзкi. У гэтым плане вылучаецца пабудова 21 (другая палова XI ст.), у якой былi: лiцейная формачка, абломкi пяцi цiгелькоў i кавалкi аплаўленай бронзы[63].
З ператварэннем наваградскага пасаду ў вакольны горад апрацоўка каляровых i шляхетных металаў робiцца наiбольш характэрнай асаблiвасьцю i галоўным заняткам гаспадароў вялiкiх i багатых дамоў. Амаль у кожным з багатых дамоў былi знайдзены iнструменты бронзалiцейшчыкаў i залатароў, абломкi i абрэзкi бронзы i свiнца, а ў асобных дамах сустракаюцца бясспрэчныя сляды апрацоўкi золата[64]. Гэта акалiчнасьць дазволiла нам у свой час разглядаць сканцэнтраваныя вялiкiя i багатыя дамы вакольнага гораду як квартал залатароў[65].
На дзяцiнцы аж да канца XI ст. бронзалiцейнымi i залатарскiмi работамi не займалiся. Нешматлiкiя знайдзеныя тут вырабы з бронзы i срэбра былi альбо зроблены на тэрыторыi Малага Замка, альбо з’яўлялiся прывазнымi вырабамi. Тое самае можна сказаць аб адпаведных рэчах наваградскага магiльнiка i курганах Наваградскай акругi — помнiках, якiя былi насыпаны да канца XI ст.
Залатарства на Замкавай гары пачынае развiвацца толькi ў XII ст. Майстэрнi тут адкрыць не ўдалася, але iснаванне апрацоўкi каляровых металаў i срэбра ў гэтай частцы гораду падцверджваюць знайдзеныя iнструменты, загатоўкi, спецыфiчная сыравiна i некаторя асаблiвасьцi гатовых вырабаў.
У старажытных гарадах на тэрыторыi Беларусi, дзе захавалiся бязспрэчныя матэрыялы аб работе залатароў, амаль не вядомыя iх майстэрнi. Толькi ў Мiнску адкрыта пабудова, у якой адлiвалiся бронзавыя вырабы[66].
Iнструментарый наваградскiх залатароў досыць разнастайны. Жалезныя прылады i iнструменты гэтых рамеснiкаў разглядалiся вышэй. Аб мясцовым лiцьцi каляровых i шляхетных металаў i iншых вiдах залатарскiх работ можна мяркаваць па наступных знаходках:
Вогнеупоры — тыглi i льячкi (каля 40 экзэмпляраў). У Наваградку пабытавалi розныя iх тыпы. З ямы першапачатковага паселiшча паходзiць тыгель вышынёй 11 см. з акруглым дном. Абломкi такiх самых тыгляў знайдзены i ў гэтай i ў iншых ямах. Аналагi дадзеным тыглям вядомыя на паўночным захадзе[67]. Вялiкая частка огнеупораў — гэта мiнiяцюрныя тыгелькi (вышынёй 3-4 см.). Пераважаюць вострадонныя, часам з ручкамi. Сустрэлiся два плоскадонных тыгелькi i тры льячкi — нiзкiя плоскiя вогнеупоры з ручкамi. Маленькiя тыглi i льячкi — частыя знаходкi ў гарадах Беларусi. Асаблiва многа знайдзена iх у Полацку, дзе на ўсходнiм раскопе знайдзены 53 тыглi[68]. Большы тыгель з “грабенчыкам” нагадвае знаходку з Кiева[69].
Лiцейныя формачкi (4 экзэмпляры). Знайдзеныя, выключна, на Малым Замку, яны апублiкаваныя[70]. Тры формачкi былi каменныя, адна глiняная. У наiбольш раннюю формачку метал залiвалi зверху. Астатнiя мелi лiтнiкi. Наваградскiя формачкi прызначалiся для вырабу нескладаных вырабаў — бубеньчыкаў, гузiкаў, бляшак, калец i крыжыкаў. Формачкi для адлiўкi такiх самых рэчаў знайдзены ў Полацку i Бярэсьцi[71].
Матрыцы (13 экзэмпляраў). Выразная серыя бронзавых матрыц паходзiць з Замкавай гары. Усе яны знайдзены ў паўночным раскопе. Дзве матрыцы ўваходзiлi ў iнвентар адной з гаспадарчых пабудоў. Астатнiя сустракаюцца на поўдзень ад астатнiх. Пераходзiм да iх апiсання:
Матрыца для колта дыяметрам 4 см. На яе выпуклай старане выразаны фiгуры двух сапастаўленых грыфонаў, раздзеленых пляцёнкай.
Матрыцы для лiлiяпадобных пласцiнак-крынаў (2 экзэмпляры). Даўжыня iх 4 см. Адна з матрыц гладкая, другая рубчатая.
Матрыцы для бляшак (3 экзэмпляры). Дзве квадратныя (старана 1,5 см.), трэцяя прамавугольная 2х1,7 см. з раслiнным арнаментам.
Матрыца для калодачак даўжынёй 1,5 см.
Матрыца для бранзалетаў з галавой жiвёлiны (даўжыня 3,5 см.).
На тэрыторыi Беларусi матрыцы для колтаў з выявай грыфона, крынападобных прывесак i калодачак знайдзены на гарадзiшчы Вiшчын Гомельскай вобласьцi[72]. Аднак галоўная маса такiх матрыц паходзiць з паўднёварускiх i некаторых iншых гарадоў i паселiшчаў. Гэта — Княжая гара, Вышгарад, Райкi, Iзяслаўль, Сахноўка, а таксама Ўшчыж i Сярэнск[73]. Арнамент Наваградскай матрыцы для колта даволi блiзкiя да выявы на колце з Церахава, былой Арлоўскай губернi, а рубчатую матрыцу да крынападобнай прывескi, подобную на нашу, апублiкаваў Б.А. Рыбакоў[74].
На тэрыторыi Беларусi, на ўспамянутым гарадзiшчы Вiшчын, знайдзены скарб, у якiм былi колты, крынападобныя прывескi i другiя цiснёныя ўпрыгожваннi. Адзначым таксама знаходкi срэбнага колта ў Бярэсьцi i двух колтаў i крынападобнай прывескi ў Мiнску[75]. Аднак, скарбы i асобныя упрыгожаннi, цiснёныя з матрыц, аналагiчныя да наваградскiх, вядомыя, пераважна, з Кiева, Кiеўскай зямлi, а таксама ў Чарнiгаўскай, Пераслаўскай i некаторых iншых зямлях[76].
Вярнуўшыся да серыi наваградскiх матрыц, нельга не адзначыць, што ўсе яны былi сканцэнтраваны на тэрыторыi дзяцiнца i зусiм адсутнiчалi ў вакольным горадзе з яго развiтым залатарствам. Дзве бронзавыя матрыцы знайдзеныя на Малым Замку, значна адрознiваюцца ад матрыц Замкавай гары i выкарыстоўвалiся для цiснення фiгурных бляшак.
Бронзавыя пiнцэты (2 экзэмпляры). Даўжыня iх 6 см. Знаходкi пiнцетаў з бронзы, якiя служылi, як i жалезныя, як маленькія цiскi, даволi рэдкiя. У заходнерускiх гарадах пiнцэты, былi, галоўным чынам, з жалеза. Бронзавы пiнцэт знайдзены толькi ў Мiнску[77].
З iнструментарыем залатароў можна звязаць i некаторыя iншыя знаходкi. Цiкавы бронзавы трохвугольны выраб даўжынёй 7 см., адзiн канец якога закруглены, а другi сплошчаны i на iм нанесены зарубкi. Гэты выраб, верагодна, з’яўляўся накаваленкай, аб чым сведчаць сляды шматлiкiх удараў на яго паверхнях. На выпуклым баку яго можна было пракоўваць полыя рэчы. Медная пасудзiна з тонкімі сьценкамі, атагнутым венчыкам i пераплеценымi краямi сьценак i донца мае прамую паралель у Кiеве, у “майстэрнi мастака”. На думку М.А. Каргера, такая пасудзiна патрэбная была для падагравання нейкага рэчыва[78]. Для залатарскiх работ мог выкарыстоўвацца i бронзавы песьцiк дыяметрам 2 см. (захаваўся не цэлы)[79]. З iнструментарыем залатарства мы звязваем таксама вялiкую (даўжыня 12 см.) бронзавую iглу, якой можна было рабiць гравiроўку i тачыльныя камянi з жалабком, каб заточваць подобныя iглы[80].
Па шматлікiх знаходках iнструмента бронзалiцейшчыкаў i залатароў, можна мяркаваць аб работе з iм. Так сьценкi тыгляў аплаўленыя, у некаторых з iх захавалiся рэшткi каляровых металаў, а ў сярэдзiне тыгля пабудовы 5 на Малым Замку былi кроплi аплаўленага золата[81]. У абедзьвух частках гораду, а таксама ў магiльнiках i селiшчы Гардзiлоўка знайдзены вырабы, адлiтыя ў формачках Малага Замка, якiя будуць разгледжаны нiжэй. Знайдзеныя на Замкавай гары срэбная прывеска-крын, была адцiснута з адпаведнай матрыцы. Пры жаночым шкiлеце, даследваным на могiльнiку Малага Замка знаходзiлiся 12 квадратных бляшак з срэбра, пакрытага золатам[82]. Гэтыя бляшкi зроблены з матрыцы Замкавай гары.
Аб мясцовай апрацоўцы каляровых металаў сьведчаць нарыхтоўкi[83] i бракаваныя вырабы. У значнай колькасьцi знайдзены злiткi, абломкi i абрэзкi бронзы i iншых каляровых металаў, а таксама бронзавага дроту. На Малым Замку такiх знаходак было каля 150, на Замкавай гары больш за 60. Памеры i форма iх разнастайныя: ад дробных застылых кропель i абрэзкаў металу да буйных пласцiнак, злiткаў i скруткаў дроту[84]. Сыравiна для вырабу срэбных вырабаў сустракаецца адзiнкава. Адзначым срэбны злiтак у выглядзе лентападобнага бранзалета з дзяцiнца Замкавай гары. Аналогii яму маюцца ў скарбе XI ст. з Ладургi (Латвiя) i пахаваннi залатара XII ст. у магiльнiку Граўжай Лiтоўскай ССР[85]. Зрэдку сустракаюцца абломкi срэбных рубленных грыўнаў[86]. Сляды работы з золатам захавалiся толькi на Малым Замку. Там мела месца выплаўка гэтага металу, аб чым сведчыць запаўненне тыглю, аб якiм успамiналася, i кропля золата весам 5,4 грама. Аб выкарыстаннi золата для вырабу нелiтых вырабаў сведчаць асобныя знаходкi золата i яго абломкi[87].
У лабараторыi археалагiчнай тэхналогii ЛАIА зроблены хiмiчны аналiз разнастайных знаходак, связаныя з залатарствам Наваградка. Матэрыялы Малага Замка аналiзаваў Д.В. Навумаў, а Замкавай гары В.А. Галiбiн. З пяцi тыгляў Малага Замка ў запаўненнi чатырох аказалiся металы з меднай асновай i з розным дамескам волава, свiнца i цынку. Аналiз золата, што знойдзена ў пятым тыглi, паказаў, што гэта быў двухкампанентны сплаў золата i срэбра, састаўлены, прыкладна, у аднолькавых суадносiнах, з незначным дамескам іншых элементаў. Аплаўленыя кавалкi металу аказалiся па хiмiчным складзе блiзкiя металу тыгляў. Такiм чынам, можна заключыть, што ў Наваградку перапрацоўвалi i пераплаўлялi металы рознага хiмiчнага складу — медзь, сплавы медзi з волавам, свiнцом i цынкам, а таксама золата са срэбрам. Сярод 55 прааналiзаваных вырабаў, шмат якiя па сваім хiмiчным складзе аказалiся блiзкiя да металу ў тыглях i аплаўленых кавалках. Разам з тым сустракалiся вырабы з даволi складаным хiмiчным складам. Па заключэнню Д.В. Навумава, майстэрнi на тэрыторыi Малага Замка былi невялiя. Тут выраблялi прадметы побыту i ўпрыгожаннi, переплаўляючы выйшаўшыя з абiходу рэчы. Iзноў атрыманыя вырабы не заўсёды супадалi з тымi, якiя iшлi на пераплаўку, што надае iм незвычайнасьць хiмiчнага складу.
Хiмiчны аналiз зроблены для 40 знаходак з Замкавай гары. Вельмi цiкавае заключэнне В.А. Галiбiна аб тым, што 26 з iх, у тым лiку ўсе матрыцы, злiтак, а таксама культавыя вырабы былi з аднаго сплаву алавянiстай бронзы. Iх адрознiвае таксама падабенства iншых прымесяў — свiнцу, цынку i iнш., што дазваляе мяркаваць аб адным паходжаннi гэтых рэчаў.
У выніку раскопак вядома каля 600 знаходак з каляровых i шляхетных металаў, якія можна звязвать з мясцовым рамяством. На Малы Замак iх прыходiцца 412, на Замкавую гару 158, а на акругу каля 50. Вышей разглядалiся iнструменты, прылады працы, нарыхтоўкi i адходы вытворчасьці. Вырабы, што зроблены ў Наваградку i адносяцца да гандлю i духоўнага жыцьця, будуць характэрызаваны ў адпаведных главах. Зараз жа гутарка пойдзе аб упрыгожваннях i прадметах убору i бытавых вырабах, якiя можна разглядаць як прадукцыю наваградскiх рамеснiкаў.
Наiбольш шматлiкай катэгорыяй знаходак з’яўляюцца ўпрыгожваннi i прадметы ўбора (больш за 260). На Малым Замку такіх знайдзена 187, на Замкавай гары 26, у акрузе больш за 50. Пераходзiм да iх разгляду.
Павязка са срэбраных пазалочаных бляшак (12 экзэмпляраў). Аб гэтых бляшках, цiснёных з матрыцы Замкавай гары, успамiналася вышэй. Яны знайдзены на чэрапе жаночага касьцяка, адкрытага на могiлках Малага Замка. Падобныя бляшкi вядомыя ў Панямонні, у магiльнiку Дварчаны Скiдзельскага раёна Гродзенскай вобласьцi, дзе яны таксама ляжалi на чэрапе жаночага пахавання[88].
Паўкольцы ад ачельля (2 экзэмпляры). На Замкавай гары знайдзены бронзавыя бракаваныя паўкольцы. Знешняя паверхня iх аформлена ў выглядзе паўшароў, аддзеленых на адным з паўкалец паяскамi, “пад зернь”. Даследчык гэтых знаходак В.А. Назарэнка, лiчыць iх часткай ачэльля i мяркуе, што прататыпам для iх маглi служыць “аграфы” скарбу, што знайдзены ў Полацкай зямлi. Разам з тым, наваградскiя знаходкi блiзкiя дужкам кiеўскiх ачэльляў[89].
Вiсочныя (скроневыя) кольцы (46 экзэмпляраў). Характерны 9 бронзавых i срэбных кольцаў са спiральным завiтком, знайдзеныя ў першапачаковым паселiшчы Малага Замка i навагрудскім магiльнiку. У апошнім, акрамя целых экзэмпляраў, знайдзены i абломкi падобных калец. На тэрыторыi Беларусi такiя кольцы вядомыя ў курганным магiльнiку старажытнага Iзяслаўля. Вiсочныя кольцы са спiральнымi завiткамi цiкавыя сваім падабенствам з агульнаславянскiмi ўпрыгожваннямi трэцяй чвэрцi i канца 1 тысячагоддзя н.э.[90]
Палутараабаротныя кольцы з бронзы i срэбра (19 экзэмпляраў). Гэтыя ўпрыгожваннi былi распаўсюджаны ў Наваградку напрацягу ўсяго старажытнарускага перыяду i з’яўлялiся наiбольш частымi ўпрыгожваннямi жыхароў акругi. У заходнерускiх гарадах такiя кольцы вядомыя ў Гродне i Бярэсьцi[91].
Пярсьцёнкападобныя вiсочныя кольцы з зыходзячымiся канцамi (10 экзэмпляраў) зроблены з бронзы i таксама пабытавалi напрацягу ўсяго старажытнарускага перыяду як у Наваградку, так i ў ваколіцы. Гэтыя шырока распаўсюджаныя вырабы ў заходнерускiх гарадах рэдкiя. Аналогii iм у цiкавых для нас гарадах паходзяць з Бярэсьця[92].
Кольцы з крукападобнымi канцамi (2 экзэмпляры). Бронзавыя. Знайдзены ў раннім паселiшчы Замкавай гары i ў наваградскім магiльнiку. Такiя ж сустракаюцца ў магiльнiку Iзяслаўля (пад Мiнскам)[93].
Кольцы з завязанымi канцамi (2 экзэмпляры). Бронзавыя. Знайдзены толькi ў магiльнiку Гардзiлоўка 1. Паралелi вядомыя ў магiльнiку Iзяслаўля i ў Полацку[94].
Кольцы з напускнымi пацеркамi, апошнiя не захавалiся (2 экзэмпляры)[95]. Характэрныя старажытнарускiя ўпрыгожваннi.
Кальцо, аплеценае бронзавым дротам. Падобна да знаходкі ў магiльнiку ў Iзяслаўлі[96].
Завушнiца залатая драцяная гнутая[97]. Аналогii невядомыя.
Прывеска-крын срэбная, цiснёная з мясцовай матрыцы. Разгледжана вышэй.
Пацеркi залатыя (9 экзэмпляраў). За выключэннем адной знайдзены на Малым Замку. Па форме - бiканічныя, авальныя, шарападобныя. Даўжыня альбо дыяметр 5-8 мм. Адна пацерка прымацавана на залатым дроціку, другая да залатога ланцужка. Вытворчасьць iх адзначана ў пабудове 10, дзе побач з iнструментамi залатара знайдзены лiставое золата i мiнiяцюрны залаты шарык[98].
Бубеньчыкi бронзавыя (17 экзэмпляраў). У ваколіцы знайдзены толькi ў магiльнiку каля в. Суляцiчы. Дыяметр бубеньчыкаў 0,7 - 1,5 см. Чатыры з iх маюць крыжападобную прорезь. Астатнiя шчылепадобную. Тулавы бубеньчыкаў са шчылепадобнай прорэзьзю часам упрыгожаны нарэзкай[99].
Гузікi бронзавыя (18 экзэмпляраў). Дыяметр iх рэдка перавышае 0,5 см. Знайдзены гузікi, адлiтыя ў формачцы на тэрыторыi Малага Замка[100]. Бубеньчыкi i гузікi надзвычай папулярныя вырабы Старажытнай Русi. У гарадах на тэрыторыi Беларусi вядомыя ў Полацку, Ваўкавыску i Мiнску. У апошнім знайдзена не меньш за 200 формачак для адлiўкi гузікаў[101].
Прывескi бронзавыя (9 экзэмпляраў). Пяць з iх памерамi 1,2-3,5 см., прадстаўлены трапецэпадобнымi арнаментаванымi цісненнямi i гравiроўкай. Мяркуючы па нарыхтоўкам з Малага Замка, прывескi былi каваныя. Трапецэпадобныя прывескi — традыцыйныя ўпрыгожваннi жыхароў Прыбалтыкi, нярэдкiя ў гарадах Заходней Русi. Вялікім прывескам Наваградка даволі блiзкая знаходка з Лукомля[102].
Манетападобныя прывескi (2 экзэмпляры). Знайдзены ў адной пабудове, маюць дыяметр 3 см. На адной прывесцы выява сямiпялёсткавай разеткі, другая з геаметрычным арнаментам. Такiя прывескi па арнаменту блiзкiя знаходкам з Гродна i Полацка. У апошнім, а таксама ў Ваўкавыску знайдзены формачкi для адлiўкi манетападобных прывесак[103].
Фiгурны стрыжань даўжынёй 5,5 см. з адтулiнай, верагодна, з’яўляўся часткай булаўкi з кольцавой галоўкай, падобнай да знаходак з Ваўкавыска i Бярэсьця[104]. Адзначым таксама лiтую бронзавую дыскападобную прывеску з вушкам (дыяметрам 2 см.). Да мясцовых вырабаў златакавальства трэба далучыць частку залатога авальнага медальёна (даўжынёй 1 см.), запоўненага па вызначэнню Т.I. Макаравай чырвонай i зялёнай перегародчатай эмальлю. Гэта знаходка паходзiць з пабудовы 10 Малага Замка i знайдзена разам з залатымi пацеркамi i адходамi вытворчасьці[105].
Сярод спражак, якiя ўсе былi зроблены з бронзы, больш за ўсё падковападобных са спiральна загнутымi канцамi (8 экзэмпляраў). Дыяметр iх 3-4,5 см. Гэтыя спражкi, акруглыя, паўкруглыя i трохвугольныя ў сячэннi, аналагiчныя жалезным спражкам такой жа формы. Сустракаюцца яны як у Наваградку, так i ў курганных магiльнiках[106]. Паралелi iм ёсьць амаль ва ўсiх заходнерускiх гарадах.
Лiрападобныя спражкi (3 экзэмпляры). Знайдзены толькi ў курганных магiльнiках. Вышыня спражкі 3,5 см. Адна са знаходак была з жалезным шпеньком. Аналагiчныя знайдзены ў Мiнску i Ваўкавыску[107].
Прамавугольныя (4 экзэмпляры). Адна з выступамi па краях. У магiльнiку ля в. Марулiны такая спражка была ў iнвентары мужчынскага пахавання. Памеры знаходак 1-2, 5х1-2 см. Падобныя сустракаюцца ў Ваўкавыску, Мiнску i Бярэсьцi[108].
Паўкруглыя (3 экзэмпляры). Дзве знайдзены ў пабудовах другой паловы XII ст. на Малым Замку. Вышыня iх 1,5-2 см. Спражкi такiх i большых памераў ёсьць ў Мiнску[109].
Кольцападобныя пласцiнкавыя (7 экзэмпляраў). Адна паходзiць з селiшча Гардзiлоўка. Спражкi дыяметрам 2,5-3 см., упрыгожаны кропкавым абадком, цiсненнямi i рыфленнем. У асобных выпадках захавалiся iх iглы. Наваградскiм знаходкам наiбольш блiзкiя спражкi з Бярэсьця, якія датуюцца часам не раней за XIII ст.[110]
Знаходка ў Бярэсьцi зашпiлькi, якая была зробленга з двух бронзавых дыскаў, змацаваных раменьчыкам, дазволiла па-новаму iнтэрпрэтаваць дыск з Наваградка дыяметрам 8,5 см., як частку падобнай зашпiлькi. Раней гэту знаходку разглядалі як частку падсвечнiка[111].
Бронзавыя кольцы (8 экзэмпляраў), дыяметрам 2,5-3 см., арнаментаваныя нагадваюць адлiўкi з Наваградскай формачкi. У курганах кольцы знайдзены ў мужчынскiх пахаваннях. Арнаментаваныя кольцы нагадваюць адну са знаходак Бярэсьця[112].
Бляшкi-шкарлупкi (10 экзэмпляраў). Адна знайдзена на селiшчы Гардзiлоўка. Дыяметр iх 0,5 см. Асобныя бляшкi адлiты ў наваградскiх формачках. Бляшкi, верагодна, прымацоўвалiся квадратнымi пласцінкамi (старана 1 см). Мяркуючы па формачках Полацка i Бярэсьця бляшкi шкарлупкi выраблялi ў гэтых гарадах[113].
Бляшкi прамавугольныя з перахватам (2 экзэмпляры). Адносяцца да iнвентара пабудовы 5 Малага Замка. Памер 2х1,5 см. Зроблены са срэбра i пакрыты лiставым золатам. Бляшкi iнкруставаны сэрцападобнымi ўстаўкамi з зялёнага шкла. Маюць некаторае падабенства са срэбнымi бляшкамi скарбу з Разанi[114].
Бляшкi iндывiдуальных формаў (6 экзэмпляраў). Амаль усе з заклёпкамi для прымацавання да адзежы. Сярод iх: бронзавая сямiпялёсткавая з кропкавым арнаментам. Дыяметр яе 1 см., чатырохпялёсткавая такога ж памера, зробленая з белага метала, акруглая з латунi, дыяметрам 0,7 см. з адцiснутым мальтыйскiм крыжом i кропкамi. Разам з апошняй знайдзена бронзавая мiндалепадобная з кропкавым арнаментам. Даўжыня яе 1,7 см. Адзначым таксама бронзавую квадратную з чатырохпялёсткавым i штрыхавым арнаментам, (старана бляшкi 1,1 см.). У кургане магiльнiка Гардзiлоўка 1 знайдзена бронзавая бляшка ў форме шчыта з цiсненнямi ў выглядзе паўкруглых лiнiй. Вышыня бляшкi 1,5 см.[115]
Да iндывiдуальных знаходак належаць таксама тры бронзавыя фiгурныя язычкі ад паясоў. Адзiн з iх з дзяцiнца. Даўжыня знаходак 1,8-2,5 см. i дзве бронзавыя аправы для шкла альбо камяню, знайдзеныя ў пабудове 5 вакольнага гораду[116].
Пярсьцёнкi (34 экзэмпляры). За выключэннем двух срэбных, зроблены з бронзы. Сярод iх:
Кругладрацяныя з патаўшчэннем (2 экзэмпляры). Адзiн з магiльнiка Каменка. Такi ж пярсьцёнак знайдзены ў Бярэсьцi[117].
Спiральны. Знайдзены ў наваградскім магiльнiку. Аналагiчныя адзначым у Тураве i Мiнску[118].
Шырокія пласцiнкавыя з несамкнутымi канцамi (3 экзэмпляры). Упрыгожаны гравiроўкай. Пабытавалі да сярэдзiны XII ст. Падобныя пярсьцёнкi вядомыя ў Ноўгарадзе i шэрагу курганных магiльнiкаў[119].
Шырокія з завязанымi канцамi (4 экзэмпляры). Два з iх знайдзены ў курганах. Упрыгожаны кропкамi i штрыхамi. У Наваградку былi распаўсюджаны да сярэдзiны XII ст. Пярсьцёнкi гэтага тыпу шырока распаўсюджаны ў помнiках Паўночна-усходняй Еўропы.[120]
Вузкiя пласцiнкавыя з несамкнутымi пашыранымi канцамi (2 экзэмпляры). Аналогiя вядомая ў Ваўкавыску[121].
Кругладрацяныя замкнутыя (2 экзэмпляры). Такiя ж пярсьцёнкi знайдзены ў Полацку[122].
Вузкапласцiнкавыя незамкнутыя (4 экзэмпляры). Арнаментаваны кропкамi альбо штрыхамi. Аналогii вядомыя ў Лукомлі i Ваўкавыску[123].
Рубчатыя (5 экзэмпляраў). На патоўшчанай частцы кругладрацянога пярсьцёнка зроблена насечка. Тры пярсьцёнкі паходзяць з курганаў. Рубчатыя пярсьцёнкi знайдзены ў Гродне, Полацку i Мiнску[124].
Срэбны плецены пярсьцёнак з разкляпанымi канцамi знайдзены ў магiльнiку Батароўка XII-XIII стст. Блiзкі да знаходак Ноўгараду[125].
Пярсьцёнкi з авальнымi i шасьцiвугольнымi шчыткамi. Пярсьцёнак з авальным шчытком знайдзены ў Бярэсьцi[126].
Пярсьцёнкi са шклянымi ўстаўкамi (2 экзэмпляры). Падобныя былi ў Полацку[127].
Бранзалеты (15 экзэмпляраў). Усе бронзавыя. Знайдзены, галоўным чынам, на Малым Замку у культурным слоi да канца XI ст. У ваколіцы толькi адзiн бранзалет паходзiць з кургана i, верагодна, абломак такога з селiшча Гардзiлоўка.
Вялiкая частка бранзалетаў у абломках. Пераважаюць пласцiнкавыя, лiтыя i каваныя. Сярод знаходак, тып якiх можна вызначыць, знайдзены авальнаканечны i шырокаканечныя бранзалеты. Апошнiя аналагiчныя вырабам з Полацка i Турава[128].
Вузкамасiўныя (2 экзэмпляры) з круглымi канцамi. У сячэннi трохвугольныя. Арнаментаваны па краях лiнiямi. Падобныя бранзалеты маюцца ў Ваўкавыску.[129]
На тэрыторыi Малага Замка i на селiшчы Гардзiлоўка знайдзены бранзалеты ў абломках, канцы якiх былi звужаны. У Ваўкавыску такiя знаходкi датуюцца XII ст.[130]
Сярод абломкаў бранзалетаў маюцца: з тонкай пласцiнкі, упрыгожаны перакрэснымi лiнiямi i фрагмент лiтога паўкруглага ў сячэннi з пашыраючымiся канцамi.
Булаўкi з акруглымi галоўкамi (2 экзэмпляры). Зроблены з бронзы. Даўжыня 2,5-4 см. У Ноўгарадзе падобныя з’яўляюцца з пачатку XIV ст. Iх выкарыстоўвалi для прыкалвання жаночых хустак[131]. Магчыма, што адзежнай булаўкай быў не цалкам захаваны бронзавы выраб з вiтым стрыжнем i сплошчаным арнаментаваным верхам.
Колькасьць наваградскiх упрыгожванняў мясцовай вытворчасьцi трэба павялiчыць за кошт такiх знаходак як бронзавыя i тонкiя залатыя ланцужкi, металiчныя петлi, вушкi, абоймачкi i iншыя дэталi невялiкiх рэчаў[132], а таксама тых упрыгожванняў, для адлiўкi i цiснення якiх прызначалiся лiцейныя формачкi i матрыцы, але самi ўпрыгожваннi да нас не дайшлi.
Сярод прадукцыi наваградскiх рамеснiкаў мяецца каля 30 пласцiнак, галоўным чынам з бронзы, але сустракаюцца таксама са свiнца, латунi, волава i срэбра. Памеры i форма iх розныя. Шмат арнаментаваных. На асобных пласцiнках прабiты адтулiны для мацавання да тканiны альбо другiх матэрыялаў. Адна бронзавая ажурная пласцiнка ўпрыгожвала скураны выраб[133].
У Наваградку выраблялася нямала рэчаў бытовога характару з каляровых металаў. Прынамсі iглы (5 экзэмпляраў), якія не адрозніваліся ад жалезных. Да гэтай жа катэгорыi знаходак можна аднесьцi востраканечнiкi (4 экзэмпляры). Даўжыня iх 3,5-4 см.[134] Не зусім зразумела прызначэнне стрыжняў (5 экзэмпляраў), дыяметр якiх 3 мм., а даўжыня да 10 см. З домабудаўнiцтвам звязаны масiўныя ручкi i накладкi з заклёпкамi.[135] Акрамя жалезных вушкаў для драўляных пасудзін ужывалi бронзавыя[136]. Нярэдкiмi знаходкамi былi бронзавыя пасудзіны, абломкi якiх знайдзены на абедзьвух частках гораду.
Стрыжневые ключы (2 экзэмпляры). Адзiн захаваўся цалкам — ён мае даўжыню 4,8 см. Такiя ключы, як i жалезныя, маглi выкарыстоўваць непасрэдна па прызначэнню. У каменных магiлах Беларускага Панямоння, Лiтве i зямлi прусаў бронзавыя i срэбныя ключы, што знайдзены ў пахаваннях, з’яўлялiся нагруднымi ўпрыгожваннямi[137].
Цьвiкi (10 экзэмпляраў), даўжынёй да 2 см. з даволi шырокай шляпкай, сустракалiся, пераважна, на Замкавай гары. Адтуль жа паходзiць масiўны лiты выраб у форме ножкi i ажурныя пласцiнкі.
На заканчэннi адзначым бронзавыя знаходкi з вакольнага гораду: фiгурную накладку з вузкiх палос[138] i выраб даўжынёй 18 см. у выглядзе гнутага стрыжня з пятлёй. Прызначэнне шмат якіх вырабаў з каляровых металаў з абедзьвух частак гораду не ўдалася вызначыць. Як адзначалася вышэй, рэчы, што зроблены ў Наваградку, якія мелi адносiны да знешнiх сувязяў i духоўнага жыцьця, будуць разгледжаны ў адпаведнай частцы работы. У дадзеным выпадку мэтазгодна адзначыць, што такiя знаходкi, як весавыя гiркi i кнiжные зашпiлькi на Замкавай гары прадстаўлены серыямi.
Прадукцыя рамеснiкаў Малага Замка, што разыходзілася ў Наваградскай акруге i пачатковым паселiшчы Замкавай гары, трапляе на тэрыторыю апошняй i ў XII-XIII стст. Адзiную знайдзеную там залатую пацерку немагчыма адрозніць ад адпаведных знаходак вакольнага гораду. Гэта ж можна сказаць аб некаторых iншых знаходках (бубеньчыкi, гузікi i iнш.), што выраблялi ў майстэрнях вакольнага гораду i рэдка сустракаюцца на дзяцiнцы.
Да вырабаў, што зроблены на Замкавай гары i трапiлі ў другую частку гораду належаць срэбныя бляшкi, цiснёныя з матрыцы дзяцiнца. Як аб гэтым пiсалася вышэй, яны знайдзены ў жаночым пахаваннi Малага Замка. Правда, на могiлках, што прымыкалі да багатага кварталу вакольнага гораду i якія былi прывелiраваныя, магчыма, папросту, пахавана жыхарка Замкавай гары. Што датычыць залатарскіх вырабаў Наваградскай акругi XII-XIII стст., то яны нешматлiкія i маглi быць зроблены ў абедзьвух частках гораду.
Археалагiчныя матэрыялы паказваюць старажытнарускi Наваградак як центр развiтай апрацоўкi каляровых i шляхетных металаў. Яго рамеснiкам былi даступныя лiцьцё, коўка, цiсненне i валачэнне. Яны практыкавалi злучэнне ўпрыгожванняў з каляровых i шляхетных металаў з устаўкамi са шкла i iнкруставалi жалезныя вырабы бронзай, волавам i срэбрам. Адзіная знаходка часткi залатога медальёна з перегародчатай эмальлю наўрад цi дае аснаванне бачыць у Наваградку вытворчасьць эмальерных работ. Разам з тым, дадзеная рэч была знайдзена сярод матэрыялаў, над якімі працавалі златакавалі.
Прыгадаем асаблiвасьцi развiцьця залатарства на тэрыторыi Малага Замка, якiя каротка прыводзяць да наступных палажэнняў: iснаваўшае ад пачатку на паселiшчы, гэтае рамяство з XII ст. робiцца вядучым. Разам з апрацоўкай каляровых металаў i срэбра, практыкуюцца золатакавальскія работы — выраб лiтых i каваных залатых вырабаў. У вынiку, на тэрыторыi вакольнага гораду Наваградка фармiруецца квартал багатых залатароў, у якiм можна бачыць зародак аб’яднання рамеснікаў[139].
Iначай выглядае залатарства на дзяцiнцы, з’явіўшыся тут толькi ў XII ст. Аб’ём яго невялiкі. Наiбольш характэрным для дзейнасьцi рамеснiкаў наваградскага дзяцiнца з’яўляецца цiсненне з матрыц, якое, мяркуючы па готовых вырабах, рабілася па срэбру. Тут выраблялiся таксама лiтыя i каваныя вырабы.
У залатарстве дзяцiнца, у адрозненнi ад дадзенай галiны рамяства вакольнага гораду, выразна прасочваецца ўздзеянне кiеўскага мастацкага рамяства. Гэта, перш за ўсё, праяўляецца ў форме матрыц, а таксама ў форме некаторых лiтых вырабаў. З падобнымi з’явамi мы маем справу i на iншых помнiках Заходняй Русi. У свой час М.М. Варонін, iнтепрытуючы, так званыя iмiтацыйныя лiцейныя формачкi Старога Замка Гродны, выказаў думку, што яны альбо прывезены з Кiева, альбо гродзенскiя рамеснiкi зрабілi iх на ўзор кiеўскіх для адлiўкi ўпрыгожванняў, падобных да багатых нелiтых вырабаў[140]. Iмiтацыйныя лiцейныя формачкi знайдзены ў Полацку, дзе яны былi зроблены мясьцовымi рамеснiкамi[141], хаця яны, несумненна, паўтаралi адпаведныя кiеўскiя формачкi. Аб матрыцах з Вiшчына, з якiх маглi быць адцiснуты паўднёварускiя ўпрыгожваннi (колты, прывескi-крыны i iнш.) пiсалася вышэй.
Iнструменты заходнерускiх залатароў iдэнтычныя альбо падобныя да кiеўскiх, знайдзены на тых частках паселiшчаў, дзе жылi феадалы. У Гродне, Полацку i Наваградку гэта гарадскiя дзяцiнцы. Феадальным замкам з’яўляўся Вiшчын[142].
Для высвятлення спецыфiкi залатарства на дзяцiнцы Наваградка істотным з’яўляецца назiранне В.А. Галiбiна аб аднолькавасьці сплаваў матрыц i заведама кiеўскiх па паходжанню, знайдзеных тамсама энкалпiёнаў i мяркаванне аналiтыка аб агульным iх паходжаннi. Iначай кажучы, матрыцы Замкавай гары былi разам з другiмi вырабамi прывезены з Кiева. Гэта дазваляе мяркаваць, што ў Наваградак у XII ст. прыбылi кiеўскiе рамеснiкi са сваiм iнструментам, якiя на дзяцiнцы працавалi разам з мясьцовымi залатарамi. Бронзалiцейшчыкаў i залатароў Замкавай гары, якiя абслугоўвалi феадальны двор, трэба разглядаць як вотчынных рамеснiкаў.
Такiм чынам, для Наваградка XII-XIII стст. вымалёўваюцца дзве сацыяльные групы адной галiны рамяства — аб’яднанне свабодных рамеснiкаў у вакольным горадзе i залежныя ад феадала залатары на дзяцiнцы.
3. Ганчарства.
Масавая керамiка, сабраная падчас раскопак Наваградка, прадстаўлена калекцыяй з каля 24000 адзiнак. Амаль увесь посуд зроблены з дапамогай ганчарнага круга. Ляпная керамiка адзiнкавая. Адзiная цэлая ляпная пасудзіна прадстаўляла з сябе гаршчок з прамым горлам, на сьценках якога прачэрчаны рыскi.
Керамiку, што знайшлі ў выніку раскопак 1967-1968 гг. на тэрыторыi Малага Замка, даследвала М.У. Малеўская. Вывучыўшы больш за 13 тысяч фрагментаў непалiванага посуду, аўтар вылучае гаршкi з атагнутым венчыкам, якiм належыць 94% матэрыялаў, гаршкi з вертыкальным горлам, мiскi, збанкi i iншыя формы. Класiфiкацiя i тыпалогiя наваградскай керамiкi, што зрабіла М.У. Малеўская, выкарыстаны ў кнiзе “Старажытны Наваградак”[143].
Новыя керамiчныя матэрыялы, атрыманыя раскопкамi наступных гадоў, падцвердзiлi дадзеную ёй характэрыстыку. Высветлілася таксама, што масавы посуд Малага Замка i Замкавай гары не мелi адрозненняў, за выключэннем таго, што на тэрыторыi апошняй не знайдзены патэльні i жароўнi, характэрныя для першапачатковага пасеiшча на Малым Замку.
Старажытныя насельнікi Наваградка выраблялi глiняны посуд на ганчарным крузе. Аднак, яны сталi iм карыстацца незадоўга да засялення Малага Замка. Аб гэтым можна мяркаваць не толькi па абломках ляпных пасудзін, але i па тым, што наiбольш раннiя гаршкi з атагнутым венчыкам абточаны на крузе толькi ў верхняй частцы, радзей цалкам[144].
Развiццё формаў i тыпаў непалiванага посуду добра прасочваецца па комплексах, што паказвае і табліца з матэрыялам атрыманым на Малым Замку.
Таблiца 2. Масавая керамiка з жылiшчаў на тэрыторыi Малага Замка.
Таблiцы толькі ў PDF файле
Для Замкавай гары, керамiка, знайдзеныная ў комплексах паказвае наступнае: у першапачатковым паселiшчы (пад старажытным валам) знайдзены гаршкi I, III i V тыпаў i абломак гаршка з вертыкальным горлам. У вялiкай яме, выкапанай у мацерыку, палову керамiкi складалi гаршкi V тыпу, тамсама знайдзены гаршкi I i III тыпаў i нешмат фрагментаў гаршкоў I тыпу. У сатлеўшых гаспадарчых пабудовах керамiка прадстаўлена гаршкамi V-VI тыпаў, у раннiх згарэўшых свiрнах сустракаюцца гаршкi V-VIII тыпаў, а ў свiрнах, што адносiлiся да канца гiсторыi старажытнарускага Наваградка — гаршкi V-IX тыпаў. У курганах, як адзначалася ў свой час, знайдзены, амаль выключна, гаршкi II тыпу, аднойчы гаршчок III тыпу i мiска II тыпу[145]. На селiшчы Гардзiлоўка пераважалi гаршкi V тыпу. Сустракаюцца абломкi карчаг[146].
Як у многiх старажытнарускiх гарадах, у Наваградку не захаваліся рэалiі, якiя б паказвалi на мясцовае ганчарства. Iдэнтычнасьць керамiкi вакольнага гораду i дзяцiнца сведчаць на карысьць таго, што абедзьве часткi гораду абслугоўвалi адны i тыя ж ганчарныя майстэрнi. Керамiку, што знайдзена ў курганах, таксама трэба аднесьцi да прадукцыi наваградскiх мйстроў. Верагодна, яны ж выраблялi посуд, што знайдзены на селiшчы Гардзiлоўка.
Набор посуду Наваградка, характэрны для старажытнарускага гораду, блiжэй за ўсё да масавага посуду Ваўкавыска, хаця ў Ваўкавыску больш адчуваецца пранiкненне заходнеславянскай керамiкi[147].
Прадукцыяй наваградскiх ганчароў былi таксама тыгелькi i льячкi, а таксама глiняная ступка, вiдавочна, звязаная з залатарствам. Адзначым знаходкi шарыкаў з неабпаленай глiны.
Асобнай галіной ганчарства быў выраб паліванай керамiкi. Палiванай керамiке Малага Замка прысвечана работа М.У. Малеўскай, Замкавай гары — работа аўтара[148]. Наша задача зараз — даць уяўленне аб тым, што прадстаўляла з сябе паліваная керамiка Наваградка як галіна гарадскога рамяства.
На Малым Замку было ўлічана 180 фрагментаў палiванага посуду. Да iх трэба дадаць яшчэ каля 20 абломкаў, знайдзеных пры больш познiх работах. Больш за 140 фрагментаў такога посуду паходзяць з Замкавай гары. Больш за 340 абломкаў належалi прыкладна да 110 пасудзін, з якiх цалкам можна аднавіць форму для 17, а часткова для 70 пасудзін.
10% палiванай керамiкi Замкавай гары i 38% Малага Замка зроблены з белай глiны. Мы лiчым іх за прывазныя i разгледзім у главе аб iмпарце. Мясцовыя палiваныя вырабы мелi пасля абпалу чырвоны альбо шэры колер i, як паказаў петраграфiчны аналiз, цеста iх, у шэрагу выпадкаў, па складу супадала са складам цеста непалiваных пасудзін.
Суадносiны палiванай керамiкi, якая мае пасля абпалу шэры альбо чырвоны колер у абедзьвух частках гораду рознае. На тэрыторыi Малага Замка пераважалi знаходкi з чырвоным колерам чарапка, на Замкавай гары з шэрым. Вялiкая частка керамiкi Замкавай гары (84 %) пакрыта палiвай толькi звонку. На Малым Замку такой керамiкi 57%. Зрэдку паліва пакрывала сасуд толькi з сярэдзіны. Астатнiя знаходкi маюць двухбаковую палiву.
Нiжэй прыводзiцца колеравая гама палiвы Наваградка, якая, згодна аналiзам, зроблена па свiнцова-крэмнезёмным рэцэпце.
Таблiца 3. Колер палiванай керамiкi ( у %).
Таблiцы толькі ў PDF файле
Галоўную групу гаршкоў Малага Замка складаюць гаршкi вышынёй 8-9 см. з двубаковай жоўтай, зялёнай i карычневай палiвай. На Замкавай гары ў слоi XIII ст., знайдзены гаршчок па плечыках якога нанесены валiк з насечкай. Такiя валiкi з насечкай характэрныя для сiнхроннай непалiванай керамiкi Наваградка. Палiваныя гаршкi былi распаўсюджаны ў Любечы i iншых старажытнарускiх гарадах[149].
Больш як 40 % усiх абломкаў палiванай керамiкi Замкавай гары належалi збанкам. Рэстаўраваны збанок з гаспадарчай пабудовы XII ст., вышынёй 28 см., меў венчык у форме шырокага раструба, шыйку, акруглае тулава, шырокае дно i гранёную ручку. Збанок пакрыты бура-зялёнай, месцамi карычневай палiвай. З абломкаў з зялёнай палiвай удалася ўзнавiць большую частку збанка: яго акруглены венчык з плоскiм валiкам пераходзiць у акруглае тулава, ручка з валiкамi па краях. Збанок арнаментаваны гарызантальнымi лiнiямi, хваляй i акруглымi зацiскамi. Пасудзіна знайдзена ў культурным слоi XIII-XIV стст., але i паперад пабытавалi аналагiчныя збанкi, датаваныя XII-XIII стст., ад якiх захавалiся сьценкi, ручкi i iншыя фрагменты. Збанкi падобнай формы, прапорцый i арнаменту вядомыя ў Кiяве, Мсьцiслаўлi i гарадзiшчы Асавiк Рагнедзiнскага раёна Бранскай вобласьцi[150]. Сярод знайдзенай на Малым Замку палiванай керамiкi зробленай з каляровай глiны, збанкоў не было зусiм. Абломкi палiваных збанкоў, падобных да посуду з Замкавай гары на тэрыторыi Беларусi вядомыя ў Друцку, Тураве i Мсьцiслаўлi[151].
У абедзьвух частках гораду сустракаюцца абломкi чараў, сярод якiх цiкавы посуд Малага Замка — паўтор вiзантыйскiх узораў. Гэта адкрытае блюда з адагнутым краем i нiзкiм паддонам i чара на паддоне, пакрытая звонку блакiтна-зялёнай, а ў сярэдзiне цёмна-чырвонай палiвай.
Сярод палiванай керамiкi Малага Замка ёсьць крышкi ад вялікіх гаршкоў, якія нагадваюць крышкi непалiваных пасудзін. Падобна да апошнiх, палiваныя крышкi часам упрыгожаны хваляй. Там жа пабытавалi бiканічныя пасудзіны i паддоны — полыя конусападобныя аснаваннi, верхнiя часткi якiх не захавалiся[152].
На Малым Замку i Замкавай гары сустракаюцца пасудзіны з вертыкальнымi сьценкамi. Знайдзены фрагмент падобнай пасудзіны з штампаваным арнаментам. Сярод палiванай керамiкi маюцца абломкi мiнiяцюрных збаночкаў з двухбаковай зялёнай палiвай, якія, магчыма, служылi для лекавых альбо касметычных начынняў[153]. Трошку сагнуты венчык з рыфленнем i аднабаковай палiвай рэканструiруецца ў форме кубка. Аналогii яму ёсьць у Любечы, а таксама на хутары Палавецкім[154]. Ад сасуда на Замкавай гары захавалася частка гранёнай ручкi, пакрытая зялёнай палiвай.
Цiкавая група палiванага посуду належыць да знаходак з Малага Замка i прадстаўлена шасьцю пасудзiнамi. Лепш за iншыя захаваўся невысокi збанок з шырокiм дном. Яго полая ручка нiжняй часткай, раструбам была прымацавана да прыдоннай часткi, а верхняй, верагодна, уваходзiла ў горла. Звонку сасуд пакрыты карычневай палiвай, а па плечыках нанесена хваля[155]. На Замкавай гары знайдзены раструб ад такога сасуда, пакрыты зялёнай палiвай.
На Замкавай гары знайдзены выраб у выглядзе галавы жывёлiны з прадалгаватай мордай, акруглымi вачамi i кароткiмi рагамi. Выраб пакрыты зялёнай палiвай. Па вызначэнню Н.М. Ермолавай гэта фiгурка аленя, што скiнуў рогi. Знаходка была цацкай. Глiняныя палiваныя цацкi вядомыя ў Гродне. Там знайдзены конiк цёмна-жоўтай палiвы з карычневымi плямамi, у Мсьцiслаўлi (палiхромная ўкропка) i Кiеве, адкуль паходзiць галоўка аленя, пакрытая светла-зялёнай палiвай[156]. Пры адначасовым з’яўленнi палiванай керамiкi на Малым Замку i Замкавай гары ў XII ст. i пэўным падабенстве вырабаў абедзьвух частак гораду, вiдавочна i iх адрознне. На дзяцiнцы палiваную керамiку выраблялі, пераважна, з каляровай глiны, у той час як на вакольным горадзе доля каляровай глiны складае няшмат больш за 60 % палiваных рэчаў. У адной частцы гораду ганчары рабілi, галоўным чынам, чырвонаглiняны посуд, а ў другой цеста пасле абпалу мела, часьцей за ўсё, шэры колер. У наборы прадукцыi абедзьвух гарадскiх узвышшаў больш рознiцы чым падабенства. Аднолькавы колер палiвы не выключае таго, што адны i тыя ж колеры на Малым Замку i на Замкавай гары прадстаўлены па рознаму.
Адрозненні, якія назіраюцца ў тэхналогii i асартыменце палiваных вырабаў, даюць магчымасть мяркаваць, што ў горадзе было не меньш як дзве майстэрнi па вырабу паліванай керамiкi, з якiх адна абслугоўвала багатае насельнiцтва вакольнага гораду, а другая ўладальніка дзяцiнца. Пераважанне шэра-глiняных пасудзін з Замкавай гары зблiжае iх з паўднёварускай палiванай керамiкай, дзе такая пераважае. Папулярнасьць на дзяцiнцы збанкоў, характэрных для паўднёварускай зямлi, а таксама знаходка кубка, аналагi якога вядуць туды ж, магчыма, сведчаць аб тым, што для наваградскага дзяцiнца, разам з мясцовымi ганчарамi, маглi працаваць прышлыя паўднёварускiя рамеснiкi. Рэальнасьць падобнага мяркавання падмацоўваецца фактамi пранікнення ў Наваградак залатароў з Кiева. Актыўныя культурныя сувязi, што iснавалi паміж Наваградкам i Кiеўскай зямлёй, аб чым яшчэ неаднаразова будзе сказана нiжэй, маглi спрыяць пранікненню ў наш горад не толькi княжацкiх залатароў, але i княжацкiх ганчароў з Кiева, апошнія працавалi сумесна з тутэйшымi рамеснiкамi. У гэтым плане цiкавае заключэнне Т.I. Макаравай, згодна якому паліваныя вырабы ў заходнерускiх землях з’явiлiся пад уплывам Кiева[157].
У Наваградку палiванай керамiкi шмат больш, чым у iншых гарадах на тэрыторыi Беларусi i ў iншых старажытнарускiх гарадах. На тэрыторыi вакольнага гораду яна, разам з прывазным шкляным i фаянсовым посудам, упрыгожвала дамы багатых гараджан, а на дзяцiнцы была прызначана для феадальнай знацi.
А.Л. Якабсон, які шмат гадоў даследваў палiваную керамiку Паўночнага Прычарнамор’я i Закаўказьзя, бачыць у ёй прадукцыю выключна гарадскiх майстроў, якая сведчыць аб вялiкiм росквіце гарадскога рамяства[158]. Старажытнарускі палiваны посуд нашмат больш сьціплы, але i ён адлюстроўвае тыя ж з’явы ў гарадской культуры. Гэта палажэнне падыходзіць i да Наваградка.
З вытворчасьцю палiванага посуду звязаны выраб плiтак з палiвай. Пры даследваннi храма Барыса i Глеба ў Наваградку, (раскопкі М.К. Каргера), у сярэднім нефе была знайдзена дастаткова добра захаваная частка майолiкавай падлогі. Квадратныя плiткi пакрывала карычневая, зялёная i жоўтая палiва[159]. Плiткi, як адзначана ў главе аб жылiшчах, былi знайдзены ў запаўненнi аднаго з багатых дамоў вакольнага гораду. Гэтыя плiткi розных памераў i формаў пакрыты жоўтай i зялёнай палiвай. Глiняная лiцейная формачка з Малага Замка, прызначаная для адлiўкi званочкаў, з адваротнага боку пакрыта палівай. Вiдавочна, у тых жа майстэрнях, дзе выраблялі палiваны посуд, наладзiлася вытворчасьць майолiкавых плiтак. Для Гродны сувязь вытворчасьці такiх плiтак з вытворчасьцю iншых вырабаў звязвае М.М. Варонін[160].
Разам з вытворчасьцю паліванага посуду i плiтак у Наваградку пачынаецца выраб цэглы. У першую чаргу, цэгла прызначалася для будоўлі храма. Адначасова, у першай палове XII ст., яна становiцца будаўнiчым матэрыялам для багатых дамоў.
З заканчэннем будаўніцтва царквы, вытворчасьць цэглы ў Наваградку не спыняецца. Яе выкарыстоўвалi пры выкладанні печаў, ваконных праёмаў i, магчыма, сьценаў вялiкiх дамоў вакольнага гораду аж да 70-х гг. XIII ст. Памеры цэглы, якая выкарыстоўвалася ў домабудаўнiцтвве наступныя (у см.): 17х11х4,5; 24х20х4; 27х20х5; 27х21х4,5; 28х20х5; 30х15х4; 30х27х4. Апошнi адзначаны для адзiнай цаглiны, пакладзенай у падпечку пабудовы другой паловы XII ст.
Такiм чынам, выраб цэглы ў Наваградку, што распачаты ў пачатку XII ст., працягваецца напрацягу ўсёй гiсторыi гораду старажытнарускай пары. Можа быць крыху пазней у Наваградку ўзводзiлi яшчэ адну царкву, якая наiбольш верагодна, павiнна была стаяць на ўскрайку Малага Замка, дзе ў першай палове XII i XIII стст. знаходзiлiся могiлкi. Не выключана, што цэглу выраблялі спецыяльна для багатых дамоў. Цагельства, што нарадзiлася ў старажытнарускiм Наваградку, атрымаў у спадчыну познесярэдневяковы горад, для якога характэрна актыўнае манументальнае будаўнiцтва.
Галiной ганчарства быў выраб глiняных праслiц. З 53 такiх праслiц, 50 знайдзены на Малым Замку, у яго наiбольш раннiх комплексах. У свiрне знайдзена 12 праслiц, у сiнхроннай яму яме 11. Праслiцы сустракаюцца i ў раннiх жылых пабудовах. Форма праслiц, дыяметр якiх да 4 см., высата да 2 см., разнастайная. Пераважаюць бiканiчныя (24 экзэмпляры). Паверхня некаторых заглажана i нават залошчана. Частка знаходак арнаментавана кропкамi, лiнiямi i хваляй[161]. Зонныя праслiцы (15 экзэмпляраў) маюць як гладкую так i шарахаватую паверхню. Астатнiя былi бочкападобныя з гранёнымi бакамi[162].
Пераважанне бiканiчных праслiц у раннiх комплексах Малага Замка дае падставы лiчыць, што першыя насельнiкi Наваградка карысталiся вырабамi такой формы яшчэ да засялення Малага Замка. Астатнiя формы iх з’явiлiся пазней.
Глiняныя праслiцы нядоўга пабытавалi ў Наваградку i да канца XI - пачатку XII стст. былi заменены прывазнымi шыфернымi i мясьцовымi з камяню. Падобная змена характэрная для многiх старажытнарускiх гарадоў, а на тэрыторыi Беларусi адзначана ў Полацкай зямлi[163]. Рэдкiмi знаходкамi ў Наваградку з’яўляюцца праслiцы са сьценак гаршкоў i амфар.
4. Апрацоўка косьцi, камяню i iншых матэрыялаў.
Пераважаючым матэрыялам для кастарэзаў Наваградка былi рогi i косьцi дзiкай жывёлы. Па вызначэнню Н.М. Ермолавай, з 50 касьцяных вырабаў, толькi 10 зроблены з плюсневай, пястной i берцовай косьцi авечкі (у адным выпадку, магчыма, казы) i грыфельнай косьцi каня. Для ўсiх астатніх матэрыялам служылi рогі i косьцi лася альбо шляхетнага аленя.
У першапачатковым паселiшчы Малага Замка косьці i, у меньшай меры, рогі апрацоўвалi хатнiм спосабам. Характар рамяства кастарэзная справа набывае толькi напачатку XII ст., будучы пры гэтым падсобнай галіной апрацоўкi каляровых i шляхетных металаў. Iнструменты залатароў выкарыстоўваліся пры рабоце з косьцю i рогам, калi роля апошняго значна ўзрастае. Рост майстэрства наваградскiх кастарэзаў адлюстроўваецца, у прыватнасьцi ў тым, што яны выраблялi наiбольш цяжкія для работы вырабы — двухбаковыя грэбнi. Разам з тым нават у рамесную пару сваёй гiсторыi кастарэзы Малага Замка не дасягнулi тае дасканаласьці ў вырабе сваiх рэчаў, якая характэрна для iншых гарадоў на тэрыторыi Беларусi[164].
На дзяцiнцы кастарэзства, у сутнасьцi, так i не стала галіной рамяства. Там знайдзена 50 вырабаў з косьцi i рогу (на тэрыторыi Малага Замка маецца больш за 320). Гэта рогі i косьцi са слядамi апрацоўкi. Маюцца нарыхтоўкi, над якiмi работа не закончана. Вырабы, амаль выключна, утылiтарнага прызначэньня. Гэта праколы (10 экзэмпляраў) даўжынёй да 12 см., некалькі iглаў даўжынёй да 10 см. Знайдзены чатыры наканечнiкі з завостраным альбо акругленым заканчэньнем.
Некаторыя касьцяные вырабы дзяцiнца зроблены больш квалiфiкавана. Гэта акруглая i граненая рукаяткi, вузкая палiраваная накладка са штыфтом, гузiк-палачка з перахватамi, аналогiя якой маецца ў Ваўкавыску[165] i iншыя вырабы. Аб выкарыстаньнi цыркуля для кастарэзных работ сведчаць знаходкi з кружковым арнаментам. Добрай адпрацоўкай вылучаюцца наканечнiкi стрэлаў. Гутарка аб iх пойдзе ў наступнай главе, што прысвечана зброi. Супастаўляючы iх, а таксама пласцінку са штыфтом i вырабы з кружковым арнаментам з астанiмi прымiтыўнымi вырабамi Замкавай гары, трэба мяркаваць, што лепшыя па якасьцi рэчы былi зроблены на Малым Замку.
Як i для прадметаў з iншых матэрыялаў, прызначэньне асобных касьцяных вырабаў застаецца няяснае. Такая знаходка з адтулiнай для падвешваньня, адзiн канец якой завостраны. З раней неапублiкаваных знаходак Малага Замка адзначым вастрыё з адтулiнай даўжынёй 13 см. i праслiцы з рогу.
Больш за 120 наваградскiх вырабаў былi зроблены з мясцовага камяню — глiнiстага сланцу i пяшчанiку. Галоўнымi вырабамi былi тачыльныя камянi, якіх на вакольном горадзе знайдзена 65, а на Малым дзяцiнцы 30. Форма i памеры iх самыя розныя. На Замкавай гары знайдзены дзве нарыхтоўкi для тачыльных камянёў даўжынёй 22 см., шырынёй 6,5 см. Пераважаюць знаходкi ў форме брусочкаў альбо плоскiя, даўжынёй да 10 см. Частка тачыльных камянёў з адтулiнамi, прывешвалася да поясу. Прыгадаем i камянi з жалабкамi, што выкарыстоўвалi залатары для заточкi iнструменту. На Малым Замку знайдзены два вялiкiя круглыя тачылы[166]. Тачыльныя камянi Наваградка тыповыя для старажытнарускiх помнiкаў i нiякiмi асаблiвасьцямi не адрознiваюцца.
Каменныя праслiцы пабытавалi даўжэй за глiняныя. Iх вельмi мала — дзевять экзэмпляраў, знайдзены на тэрыторыi Малага Замка. Да пабудовы другой паловы XII ст. належыць нарыхтоўка для такога праслiца. У жылым доме, што iснаваў на працягу астатняга этапу ў гiсторыi старажытнарускага гораду, было два каменныя праслiцы — зоннае i бiканiчнае[167]. Каменныя праслiцы былi як грубай работы, так i адмыслова вырабленыя i нават запалiраваныя.
З камяню таксама былi зроблены лiцейныя формачкi i некаторыя рэчы (жорны, грузiлы i iнш.), аб якіх гутарка пойдзе пазней.
Асартымент i якасьць каменных вырабаў не дазваляе бачыць адрозненьнi ў развiццi камнярэзства ў абедзьвух частах гораду. Асаблiвасьцю вакольнага гораду было тое, што там выраблялiся каменныя формачкi. Адсутнасьць такiх на Замкавай гары, верагодна, тлумачыцца тым, што бронзалiцейства на ёй не атрымала асаблiвага развiцця. Праслiца з камяню былi таксама распаўсюджаны толькi на Малым Замку.
У Наваградку знайдзена 55 кавалкаў чырванаватага бурштыну. На некаторых з iх захавалiся сляды апрацоўкі. Вялiкая частка знаходак (35) паходзiць з Замкавай гары, але гатовыя вырабы сустракаюцца толькi на Малым Замку. Гэта тры пацеркі бiканічнай i зоннай формы[168] i два пярсьцёнкі — вузкi i больш шырокi са шчытком.
Пераважаньне неапрацаванага бурштыну над гатовымi вырабамi тыпова i для iншых заходнерускiх гарадоў (Полацкая зямля, Тураў, Бярэсьце, Ваўкавыск). У той час, як у iншых гарадах Заходняй Русi з бурштыну выраблялi, галоўным чынам, крыжыкi[169], у Наваградку iх не знайдзена зусім.
Адзiн з залатароў, што працаваў на Замкавай гары, займаўся не толькi апрацоўкай каляровых i шляхетных металаў, але i горнага крышталю. У паўночнай частцы пляцоўкi сустракаюцца яго асколкi. Адзiным гатовым вырабам з гэтага мiнерала з’яўляецца абломак зонной пацеркі, дыяметрам 3 см.
У глебе Наваградка кепска захоўваецца дрэва. Асаблiва гэта характэрна для Малага Замка. Рэшткi дрэва там дайшлi, амаль выключна, у абгарэлым выглядзе. На Замкавай гары захавалася не гарэлае дрэво, што служыла як будаўнiчы матэрыял i рэчы з яго. Аднак i для гэтай часткi гораду цяжка сабе прадставiць у поўнай меры, у якой ступенi жыхары валодалi дрэваапрацоўкай. Аб маштабах выразна сведчаць прылады апрацоўкi дрэва, шматлiкія цьвiкi, вушкi i дужкi драўляных рэчаў i iншыя знаходкi. Дрэва, несумненна, было галоўным будаўнiчым матэрыялам наваградцаў.
Драўляныя рэчы знайдзены на Замкавай гары. Гэта лапата для веяньня зярна. Блiжэйшы горад, дзе знайдзена такая самая лапата, з’яўляецца Слонім[170]. У гаспадарчых пабудовах пастаянна сустракалiся клёпкi i донцы ад бочак, а таксама рэшткi лубяных скрыняў. У 1985 годзе пад пабудовай з плятнём знайдзены рэшткi доўбленага карыта. Сярод рэчаў з Замкавай гары маецца лыжка i некалькі чараў, апрацаваных на такарным станку.
У трох выпадках захавалiся па мастацку апрацаваныя драўляныя вырабы. На Малым Замку знайдзены дзве абгарэлыя пласцінкi, адна з якіх упрыгожана перакрыжаванымi лiнiямi, а другая пляцёнкай[171]. На Замкавай гары знойдзены чаранок, можа быць ад лыжкi, з пляцёным арнаментам.
Выраб драўляных рэчаў быў галіной хатняй вытворчасьці, але карыстаньне такарным станком паказвае, што гэта дзейнасьць прымала рысы рамяства.
У паўднёвай i паўднёва-усходняй частцы дзяцiнца знаходзiлася даволi шмат абрыўкаў скуры i скураных вырабаў. Ад абутку захавалiся рэшткi галовак, заднiка, абшыўкi краю i пракладкi падэшваў. З лiку iншых скураных вырабаў сустрэлiся частка рукавiцы i нарыхтоўка для заплаткi. Е.I. Ояцева, якая вызначала знаходкi, бачыць у iх рэшткi ўжываных рэчаў, якія не сведчаць аб тым, што яны былi зроблены на месцы знаходкi. Аднак, наўрад цi можна сумнявацца, што скураныя вырабы былi зроблены ў самым горадзе.
У кнiзе “Старажытны Наваградак” успамiналiся хатнiя заняткi жыхароў Малага Замка — прадзеньне, ткацтва i шыцьцё, аб чым сведчаць адпаведныя знаходкi[172]. Гэтыя ж заняткi мелi месца на тэрыторыi Замкавай гары, дзе знайдзены праслiцы i iглы. Да iх трэба далучыць клубкi абгарэлых нiтак i рэшткi верацёнаў з наматанымi на iх нiткамi.
Такiм чынам, матэрыялы, якiя характэрызуюць апрацоўку чорных, каляровых i шляхетных металаў, а таксама ганчарства, выраб касьцяных i iншых вырабаў, паказываюць на вельмi рознабаковую i разам з тым своеасаблiвую дзейнасьць наваградцаў з канца X да амаль канца XIII ст. Жалезаапрацоўчае рамяство Наваградка немагчыма адрознiць ад такой самай галiны гарадскога рамяства старажытнарускiх гарадоў i, у прыватнасьцi, гарадоў Заходняй Русi. Жыхары Наваградка стварылi свой керамiчны комплекс, шмат у чым блiзкi да керамiкі Ваўкавыска. Развiтая ў горадзе вытворчасьць палiванай керамiкi нараджае, у шэрагу выпадкаў, сваю арыгiнальную прадукцыю.
Спецыфiчная гiсторыя развiцця залатарства ў Наваградку. Яго арганiзацыя, як i сацыяльнае аблiчча рамеснiкаў у абезьвух частках гораду розныя. На тэрыторыi Малага Замка, у вакольным горадзе, пачынаючы з XII ст. працавалi свабодныя багатыя залатары, яны прадстаўлялi сабой нейкае аб’яднаньне. Рамеснiкi Замкавай гары, што абслугоўвалi феадала дзяцiнца, належалi да катэгорыi вотчынных залатароў, сярод якiх, вiдавочна, былi выхадцы з Кiева. Не выключана, што ў складзе ганчароў, якiя рабiлi палiваную керамiку для насельнiкаў Замкавай гары, таксама маглi быць прыбылыя паўднёварускiя рамеснiкi.
Апрацоўка косьцi, камяню i некаторых iншых матэрыялаў у Наваградку адставалi ад кастарэзства, камнярэзства i iншых рамёстваў шэрагу старажытнарускiх гарадоў, у тым лiку, i гарадоў Заходняй Русi; у некаторых выпадках яна заставалася на стадыi хатняй вытворчасьцi.
[1] ДН. С. 127-148.
[2] ДН. С. 28.
[3] ДН. С. 138-139.
[4] ДН. С. 140.
[5] Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 25; Лысенко П.Ф. Города Туровской земли. Минск, 1975. С. 104; Штыхов Г.В. Города Полоцкой земли. Минск, 1978. С. 103; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966. Мал. 41-42, 5.
[6] ДН. С. 73-74.
[7] Колчин Б.А. Железообрабатывающее ремесло Новгорода Великого. // МИА. 1959. Вып. 65. Мал. 7, 8.
[8] ДН. С. 98. Па мяркаванню С.В. Белецкага гэтыя шчыпцы выкарыстоўвалі як буллотэрый; яны з’яўляюцца адзінай знаходкай гэдкай прылады ў Старажытнай Русі.
[9] Рындина Н.В. Технология производства городских ювелиров X-XV вв. // МИА. 1963. Вып. 11. Мал. 12.
[10] Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Минск, 1975. С. 57; Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 22, 10.
[11] ДН. Мал. 58, 8; Рындина Н.В. Op. cit. Мал. 12.
[12] Колчин Б.А. 1) Черная металлургия и металлообработка в Древней Руси. // МИА. 1953. Вып. 32. Мал. 30; 2) Железообрабатывающее ремесло ... Мал. 5, 1; Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 21, 5; ДН. С. 45. Мал. 58, 9, 10.
[13] ДН. Мал. 30, 1, 58, 5, 12; Лысенко П.Ф. 1) Op. cit. Мал. 9, 30, 32; 2) Берестье. Минск, 1985. С. 380; Загорульский Э.М. Возникновение Минска. Минск, 1982. С. 213.
[14] ДН. Мал. 30, 1, 58, 5, 12.
[15] Павлова К.В. 1) Могильник близ Новогрудка. // КСИА. 1965. Вып. 104. Мал. 37, 2; 2) Раскопки кургана у д. Городиловка. // КИСА. 1973. Вып. 135. Мал. 16, 4, 9; Поболь Л.Д. Древности Белоруссии в музеях Польши. Минск, 1979. С. 132., Мал. 83, 1, 84, 1, 2.
[16] Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 29, 1, 2; Загорульский М.Н. Op. cit. Мал. 18; Лысенко П.Ф. Бересте. Мал. 147, 8.
[17] ДН. С. 82.
[18] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 29; Раскопкі К.Т. Кавальскай. Дзякую аўтару за прадстаўлены матэрыял.
[19] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 57; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. V, 1-4; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 146,1.
[20] ДН. Мал. 40,3; 72,7; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 29, 20, 21; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. ІV, 4, 9; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 8, 6; Лысенко П.Ф. 1) Города ... Мал. 23, 21; 2) Берестье. Рис. 146,6.
[21] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 57; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. ІV,2; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 30; Лысенко П.Ф. Берестье. Мал. 146,1.
[22] Гуревич Ф.Д. Древности белорусского Понеманьня. Л., 1962. Мал. 76,7; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 29, 22; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. IV,8; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 8, 12-14; Лысенко П.Ф. Города ... Мал. 37, 4.
[23] ДН. С. 55. Мал. 44; Шеляпина Н.С. Археологические наблюдения в московском Кремле в 1963-1965 гг. // МИА. 1971. Вып. 167. Мал. 8,7.
[24] ДН. Мал. 75,1.
[25] ДН. Мал. 41, 10.
[26] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 9,2.
[27] Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 33, 24; Шноре Э.Д. Асотское городище. Рига, 1961. Табл. XІ, 12-20.
[28] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 60; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 243.
[29] Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 18; Лысенко П.Ф. Берестье. Мал. 159.
[30] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 32.
[31] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 57; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 32.
[32] Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 76,6; 96,4.
[33] ДН. Мал. 79,5; Штыхов Г.В. Города ... Мал. 38,1; 44, 10; Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 41-42; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10,1,2.
[34] ДН. Мал. 75,7.
[35] Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 140; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. XXVI; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 34.
[36] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 105; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. XXVIII, 1-10; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 157; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10, 14, 15; Воронин Н.Н. Древяе Гродно. // МИА. 1954. Вып. 41. Мал. 96, 14.
[37] Колчин Б.А. Хроника новгородских древностей. // Новгородский сборник. М., 1982. С. 162; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 34.
[38] Колчин Б.А. Жалезоделательное ремеслво... Мал. 69,5.
[39] ДН. Мал. 14, 5; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 239.
[40] Загорульский Э.М. Указ. соч. Табл. XXV, 1-3; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 233.
[41] ДН. Рис. 21,3.
[42] Лысенко П.Ф. Города ... Мал. 8,11; 29,5; Штыхов Г.В. Op. cit. С. 105; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10,17.
[43] ДН. Мал. 14, 1.
[44] Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Мал. 31,19; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. XXX, 1-3; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10, 18, 19; Лысенко П.Ф. Берестье Мал. 157,2.
[45] Штыхов Г.В. Города ...С. 105; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 12,1,2; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10,2,23; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 157, 11, 13.
[46] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. Мал. 31,17; 2) Города ... Мал. 38,5; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 12, 3, 4; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 10, 20.
[47] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 96, 16.
[48] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 12, 9; Штыхов Г.В. Города ... Мал. 20, 38.
[49] ДН. Мал. 20, 11; 54, 8; Колчина Б.А. Хронология ... С. 163.
[50] ДН. Мал. 46,6,8,10.
[51] ДН. Мал. 84,4.
[52] Зверуго Я.Г. Op. cit. С.37; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 166,1-16.
[53] ДН. Мал. 8,1.
[54] ДН. Мал. 34,12; 46,7,8.
[55] Уртанс В.А. Средневековые медицинские инструменты для кровопускания. // СА. 1966. Вып.2. С. 329.
[56] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 11,22; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 163,13.
[57] ДН. С. 44.
[58] Колчин Б.А. Жалезоделательное ремеслво ... С. 106; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 35, 37; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 253-254.
[59] ДН. С. 45.
[60] Рябинин Е.А. Костромское Поволжье в эпоху средневековья. Л., 1986. С. 85.
[61] ДН. С. 127-136.
[62] Гуревич Ф.Д. Отчет аб археологических работах в Новогрудку в 1967 г. (Архіў ЛАIА ф. 35 1/1967, 32, лл. 26-27, 32.)
[63] ДН. С. 22, 28.
[64] ДН. С. 133. Табл. 18.
[65] ДН. С. 131-132.
[66] Загорульский Э.М. Op. cit. С. 261-262.
[67] ДН. Мал. 20,10; Горюнова В.М. Поселок ремесленников на Ловати. // проблемы археологии. Л., 1978. С. 143.
[68] ДН. Мал. 21,1; 33,7; 7,72; 1,6; 10,77,14; Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 22,2-9; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. С. 53.
[69] ДН. С. 143.
[70] ДН. Мал. 19,18; 45,7; 78,7; 85,11.
[71] Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 22,2; Штыхов Г.В. Города ... С. 107; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. XVIII,7,8; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 188.
[72] Загорульский Э.М. Исследования Вищинского замка. // ДГС. Минск. 1983., С. 88.
[73] Рыбаков Б.А. Ремесло Древней Руси. М., 1948. С. 306-317; Корзухина Г.Ф. Русские клады IX-XIII вв. Л., 1954. С. 71; Каргер М.К. Op. cit. С. 394-395; Пескова А.А. Древний Изяславль. // КСИА. 1981. Вып. 164. С. 68; Никольская Т.Н. Земля вятичей. М., 1981. С. 227.
[74] Гущин А.С. Памятники художественного ремесла Древненай Руси. М., 1936. Табл. XIV,3; Рыбаков Б.А. Op. cit. Мал. 81.
[75] Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 259; Загорульский Э.М. Возникновение Минска. Табл. XVII,1,2,4.
[76] Гуревич Ф.Д. К истории культурных сувязяу дренерусских городов Понеманьня с Киевской зямлёй. Л., 1974. С. 23-24; Килиевич С.Р. Детинец Киева IX - первой половины XIII веков. Киев, 1982. Мал. 72.
[77] Загорульский Э.М. Возникновение Минска. С. 213.
[78] ДН. С. 105. Мал. 82.
[79] ДН. Мал. 85,5.
[80] ДН. Мал. 87,8,11.
[81] ДН. С. 56.
[82] Павлова К.В. Могильник на территорыи окольного города Новогрудка. // КСИА. 1967. Вып. 110. Мал. 10.
[83] ДН. Мал. 40,1; 45,4.
[84] ДН. Мал. 12,3; 37,9; 78,9,10.
[85] Urtans W. Senakиe depozіtі Latvіja. Rіga, 1977. Lpp. 184-185, att. 92, 6-8; Vaіtskunskіene L. Grauzіu auksakalіs. // Труды АН Литовской ССР. 1981. Серия А. Вып. 1. рау 1, 9.
[86] ДН. Мал. 72,4.
[87] ДН. С. 45, 56. Мал. 33,5; 59,3,5.
[88] Гуревич Ф.Д. Древнености ... С. 189.
[89] Назаренко В.А. О находке очелья в Новогрудке. // Культура средневековой Руси. Л., 1974. С. 170-172.
[90] Павлова К.В. Раскопки могильника .... Мал. 38,3,7; ДН. С. 29, 32. Мал. 20,4; Заяц Ю.А. Курганный могильник Изяславля. // ДГС. С. 40. Мал. 9; Кирпичнико У А.Н. Раннесредневековая Ладога (результаты археологических даследваний). // Средневековая Ладога. Л., 1985. С. 17-18.
[91] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 99,7; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 260.
[92] Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 260.
[93] Павлова К.В. Op. cit. Мал. 38,2; Заяц Ю.А. Op. cit. Мал. 9.
[94] Штыхов Г.В. Древний Полоцк. С. 66. Мал. 33,2; Заяц Ю.А. Тамсама
[95] ДН. С. 96.
[96] Заяц Ю.А. Тамсама
[97] ДН. Мал. 76,6.
[98] ДН. С. 59, 74, Мал. 30,4; 59,1-5,16.
[99] ДН. Мал. 30,2; 15,6; 49,17; 59,13; Павлова К.В. Могильники ... Мал. 19,10.
[100] ДН. Мал. 30,7; 49,7; 69,2; 71,1.
[101] Штыхов Г.В. Города ...С. 71; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 48; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 262.
[102] ДН. Мал. 20,3; 35; Штыхов Г.В. Города ... Мал. 18,15.
[103] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 32,13; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Мал. 34,1,14,15; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 40.
[104] ДН. Мал. 49,21; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 14, 28, 29; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 176.
[105] ДН. С. 74. Мал. 59,17.
[106] ДН. С. 26; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 90,9; Павлова К.В. Раскопки курганов у д. Городиловка. Мал. 16,8.
[107] Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 90,9; Павлова К.В. 1) Раскопки могильника ... Мал. 37,11; 2; 2) Раскопки курганов у д. Селец ... Мал. 1,2; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. XXXI,3; Зверуго Я.Г. Op. сit. Мал. 14,6.
[108] Гуревич Ф.Д Op. cit. С. 169. Мал. 90,9; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 46; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. XXXI,5; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 177.
[109] ДН. Мал. 55,12; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. XXXI,12-18.
[110] ДН. Мал. 85,8,9; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 79,1; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 265. Мал. 177, 178.
[111] ДН. Мал. 80,1; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 265. Мал. 177.
[112] ДН. Мал. 41,4,7; 83,7; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 96,1; Павлова К.В. 1) Раскопки могильника ... Мал. 37,9,10; 2) Раскопки курганов у д Селец ... С. 86 Мал. 1,2;
[113] ДН. Мал. 59,7-9; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 79,3; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Мал. 32,16; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 188.
[114] ДН. С. 59. Мал. 49,14.
[115] ДН. Мал. 8,11; 66,7; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 90,4.
[116] ДН. Мал. 90,5; 49,8,9.
[117] Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 81,7; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 264.
[118] Павлова К.В. Раскопки могильника ... Мал. 37,3; Лысенко П.Ф. Города ... Мал. 9,5.
[119] ДН. Мал. 11,4; 22,2; Седова М.В. Ювелирные изделия древненого Новгорода (X-XV вв.). М., 1981. С. 129.
[120] ДН. Мал. 30,10; 16; Павлова К.В. 1) Op. cit. С. 1032; 2) Раскопки кургана у д. Городиловка. Мал. 16,2; Седова М.В. Op. cit. С. 129-130.
[121] ДН. Мал. 66,11; Зверуго Я.Г. Указ.Соч. Мал. 13,30.
[122] ДН. С. 66; Штыхов Г.В. Op. cit. С. 67.
[123] ДН. Мал. 83,2,1,4; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 13,24.
[124] ДН. Мал. 59,14; Павлова К.В. 1) Раскопки могильника ... Мал. 19, 12, 13; 2) Раскопки курганов у д. Селец ... Мал. 1,6; 2; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 31,17; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 34,17; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 227.
[125] Павлова К.В. Раскопки курганов у д. Селец ... С. 90. Мал. 1,7; Седова М.В. Op. cit. Мал. 45,16,17.
[126] Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 169,1.
[127] ДН. Мал. 66,8; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 34,22.
[128] ДН. Мал. 83,8-10; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 97,2; Штыхов Г.В. Op. cit. С. 67; Лысенко П.Ф. Города .. Мал. 9,18.
[129] ДН. Мал. 83,5; Зверуго Я.Г. Указ соч. Мал. 14,24,25.
[130] Гуревич Ф.Д Op. cit. Мал. 79,2; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 14,27.
[131] Седова М.В. Op. cit. С. 158. Мал. 61,17-20.
[132] ДН. С. 44, 59, Мал. 59,27.
[133] ДН. Мал. 59,26.
[134] ДН. Мал. 12,6.
[135] ДН. Мал. 29,12; 67,22; 78,3.
[136] ДН. Мал. 60,10.
[137] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 130. Мал. 11,22,1,6.
[138] ДН. Мал. 90,3.
[139] ДН. С. 127-137.
[140] Воронин Н.Н. Op. cit. С. 71.
[141] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 64.
[142] Загорульский Э.М. Исследования ... С. 87-89.
[143] ДН. С. 12-15.
[144] Малевская М.В. Некоторые исторические связи Новогрудка в X в. (по материалам керамики). // КСИА. 1972. Вып. 129. С. 14.
[145] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 61-70.
[146] ДН. С. 15.
[147] Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 71,2,3; 73,2.
[148] Малевская М.В. Поливная керамика древнего Новогрудка. // СА. 1969. Вып. 3. С. 194-203; Гуревич Ф.Д. Поливная керамика новогрудского детинца. // СА. 1981. Вып. 4. С. 99-107.
[149] Макарова Т.И. Поливная посуда. Из истории керамического производства Древней Руси. // САИ. 1967. Сер. Е. Вып. 1-38. Табл. XV,2,8,17; XXIII,I.
[150] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 101.
[151] Макарова Т.И. Op. cit. Табл. XXIV,8; XXV,2,11.
[152] Малевская М.В. Op. cit. С. 196, 198.
[153] Малевская М.В. Op. cit. С. 196, 199; Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 103.
[154] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 103.
[155] Малевская М.В. Op. cit. С. 198.
[156] Макарова Т.И. Op. cit. Табл. XIV,8; Воронин Н.Н. Op. cit. С. 61; Новое в археологии Киева. С. 291.
[157] Макарова Т.И. Op. cit. С. 56.
[158] Якобсон А.Л. Средневековая поливная керамика как историческое явление. // вв. 1978. Вып. 39. С. 149, 150.
[159] Каргер М.К. Раскопки церкви Бориса и Глеба в Новогрудке. // КСИА. 1977. Вып. 150. С. 81; Архіў ЛАIА ф. 1. N 88/1965 л.6.
[160] Воронин Н.Н. Op. cit. С. 61.
[161] ДН. Мал. 8,2-4.
[162] ДН. Мал. 20,1.
[163] Штыхов Г.В. Города ... С. 111.
[164] ДН. С. 141-144.
[165] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 17,10.
[166] ДН. С. 105.
[167] ДН. С. 85, 93. Мал. 72,12,13.
[168] ДН. С. 51, 65. Мал. 35,9.
[169] Штыхов Г.В. Города ... С. 115; Лысенко П.Ф. 1) Города... С. 60; 2) Берестье. С. 325; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. XXII, 1-4,6; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 60-61.
[170] Зверуго Я.Г. Археологические работы в Слониме. // БО. Мал. 27,1.
[171] ДН. Мал. 41,5; 86,4.
[172] ДН. С. 147.