Летапiсны Новгородок
(старажытнарускi Наваградак)
Гурэвiч Фрыда
Абарончыя збудаваннi. Планiроўка i домабудаўнiцтва
Пытаннi тапаграфii Наваградка разгледжаны ў кнiзе “Старажытны Наваградак”[1]. Абмяжуемся некалькiмi дадатковымi заўвагамi, датычнымi гэтай праблемы. Добрай акалiчнасьцю для гiсторыi нашага гораду з’яўляецца тое, што яго двухчасны падзел быў занатаваны ў летапiсе, калi пад 1274 г. былi ўспамянуты яго “вакольный град”, які захапіў князь Леў Данiлавiч i дзядзiнец, якi валынскаму князю заваяваць не ўдалася[2].
Як ужо адзначалася, вакольны град i дзядзiнец, што размешчаныя на наваградскiх узгорках, Малым Замку i Замкавай гары, з’яўляюцца галоўнымi часткамi старажытнага гораду, дзе праводзiлiся археалагiчныя работы. Дамінуючая на мясцовасьцi Замкавая гара самой прыродай была прызначана, каб гарадская крэпасьць была закладзена менавіта тут. Першапачатковая крэпасьць, што ўзнiкла з узвядзеннем вала, была вельмi невялiкая. Вал быў збудаваны ў 10 м. ад края пляцоўкi, плошча якой складае 0,75 га. Толькi пачынаючы з першых дзесяцiгоддзяў другой паловы XII ст. вал пераносiцца на край пляцоўкi.
Малы Замак — летапiсны “вакольны град” саступае па вышынi Замкавай гары, але плошча яго амаль у тры разы большая. Пляцоўка Малага Замка заставалася неўмацаванай да пачатку XII ст.
Памеры ўмацаванай часткi гораду ў перыяд яго росквіту не перавышалi 2,5 га. Гэта ставіць Наваградак у шэраг малых гарадоў са складанай сiстэмай абароны, так як і Ваўкавыск, Тураў, Холм, Тэрэбоўль i некаторыя iншыя[3].
У папярэдняй главе адзначалася, што адначасова з Малым Замкам быў заселены ўзгорак, што прытыкае да яго з паўдзённага захаду, на якiм у XII ст. была пабудавана царква Барыса i Глеба. Магчыма, што заселены былi i нiзiны, як гэта мела месца ў Ваўкавыску, тапаграфiя якога падобная да тапаграфiі Наваградка[4]. Пры закладцы шурфа з напольнага боку наiбольш позняга вала, што збудаваны каля схілу Замкавай гары i Малага Замка на паўночны ўсход ад iх, была знайдзена керамiка, а таксама наканечнiк жалезнай стралы, абломкi шкляных бранзалетаў i некаторыя рэчы ХII-ХIII стст.[5] Аднак наўрад цi гэта былi рэшткi паселiшча. Скарэй за ўсё, гэтыя знаходкi трапілi туды з культурным слоем з паселiшчаў на ўзгорках, пры збудаваннi гэтага вала. У 1983 г. аўтар i М.В. Нiкалаеў заклалi нескалькі шурфоў на поўдзень ад Малага Замка i Замкавай гары. Знайдзены там культурны слой быў не старэйшы за XIV ст.[6] Нажаль, шчыльная забудова сучаснага Наваградка пазбавіла магчымасьцi даследваць тэрыторыю, непасрэдна прылеглую з захада да Замкавай гары i Малага Замка, вулiцы якога мелi ў мiнулым найменне Кавальскай, Бандарскай i Рымарскай.
Такiм чынам, з пачатку свайго iснавання i на працягу старажытнарускага перыяду сваёй гiсторыi, Наваградак быў паселiшчам на ўзгорках. У яго, па ўсёй верагоднасьцi, уваходзiла ўзвышша на паўднёвы ўсход ад Замкавай гары, на якім стаіць фарны касьцёл i могiлкi ля яго сьценаў. Археалагiчныя работы там правесьцi не ўдалася.
Стратыграфiя Малага Замка, як i тапаграфiя гораду, разглядалася раней[7]. Што датычыць стратыграфii Замкавай гары, то падрабязна з iлюстрацыямi яна выкладзена ў дадатку да гэтай кнігі. Iнтэнсiўная забудова Замкавай гары ў эпоху позняга сярэдневечча пакiнула там больш магутныя напластаваннi XIV-XVII стст. У старажытнарускі час стратыграфiя абодвух узвышшаў iдэнтычная.
Як ужо адзначалася раней, першапачатковыя пасяленні на наваградскiх узгорках не мелi абарончых збудаванняў. У першыя дзесяцiгоддзi другой паловы XI ст. узводзiцца вал на Замкавай гары. У паўночнай частцы пляцоўкi рэшткi старажытнага вала былi адкрыты пад гумусам, які падсьцiлаў гаспадарчыя пабудовы XII ст. Вал вышынёй 2,5 м. насыпаны з пяску, а ў верхняй частцы — з пяску, змяшанага з камянямi. Да насыпу тыльнага боку валу прытыкала згарэлае бервяно, умацаванае каламi i камянi. Бервяно i камянi ляжалi на слоi вугалю таўшчынёй 40 см., пад якiм захавалiся згарэлыя гроднi. Ад апошнiх ацалела два паралельныя бервяна дыяметрам 20 см. i кароткiя папярэчныя бярвенні. Усе арыентаваныя з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Прастора паміж паралельнымi бярвеннямi (1,30 м.), і паміж папярэчнымi (1,10 м.) была запоўнена гарэлым дрэвам, камянямi i залой. Двойчы адзначаны згарэлыя слупы дыяметрам 20 см. Гроднi ляжалi на насыпной зямлi, таўшчынёй да 1 м., якая прытыкала да насыпу вала i пазбаўлена знаходак. Пад падсыпкай ляжаў культурны слой неўмацаванага паселiшча.
У насыпе вала i пры разборцы гародняў знайдзена керамiка XI ст., жалезны двушыпны наканечнiк стралы, абломкi нажоў i невызначаны жалезны выраб.
Вiдавочна, рэшткi такога ж вала, які першапачаткова ахоўваў паселiшча, былi адкрыты ў паўднёвай частцы пляцоўкi. У сьцяне раскопа адлюстраваўся пяшчаны насып, у якi былi запушчаны нахiленыя бярвенні. Гэты насып аддзяляў слой са знаходкамi XI ст. ад пабудовы з рэчамi XII ст.
Значныя вынікі пры даследванні абарончых збудаванняў Замкавай гары атрымаў Міхась Ткачоў. На ўсходняй частцы пляцоўкi аўтар выявiў тры этапы гiсторыi ўмацаванняў, што адносяцца да старажытнарускага гораду, якiя ляжалi пад каменнай сьцяной. Рэшткi старажытнага вала адкрыты на глыбiні 5,5 - 5,3 м. Ад яго захавалiся абвугленыя плахi, што ляжалi паралельна i перпендыкулярна насыпу. Верагодна, што дадзеныя будаўнiчыя рэшткi сiнхронныя той частцы вала, якая была адкрыта намi ў паўночнай частцы пляцоўкi. На глыбiнi 4,63 м. М.А. Ткачоў адкрыў рэшткi двайнога частаколу з дубовых бярвенняў дыяметрам 22-25 см., над якімi была гумусiраваная праслойка з украпленнямi вугляў, абпаленай глiны i попелу. Нарэшце, на глыбiнi 2,44 м. знаходзiлiся рэшткi абвугленага дрэва, верагодна рэшткi зрубнай канструкцыi. Галоўная частка яе iшла пад фундамент каменнай сьцяны.
Па мяркаванню Ткачова, вышыня першапачатковага вала была каля 1 м., а на момант узвядзення мураваных сьценаў XIV ст. — каля 4 м. Наiбольш раннi вал аўтар адносiць да канца X ст., а наступныя да XI — пачатку XII i XIII стст.[8]
Канечная дата iснавання абарончых збудаванняў Замкавай гары, якую прапанаваў М.А. Ткачоў, бясспрэчная. Што датычыць часу заснавання вала на Замкавай гары, то наўрад цi ўсходняя частка пляцоўкi была ўмацавана раней за паўночную i паўднёвую частку. Да таго ж, вал з усходу быў адразу збудаваны на краі пляцоўкi i стаяў там, аж да ўзвядзення каменных сьценаў. Вiдавочна, што i з усходу, як з поўначы i полудня, вал быў насыпаны адначасова, г.зн. у другой палове XI ст.
Такім чынам, старажытны вал Замкавай гары, які ператварыў неўмацаванае паселішча ў дзяцiнец Наваградка, з поўначы i палудня агараджваў толькi частку пляцоўкi, у той час як з усходу ён адразу быў насыпаны на яе краі. Вал з яго драўлянымi канструкцыямi не быў аднолькавы па вышынi. З поўдня насып узвышаўся на 0,8 м., з усходу вышыня яго была каля 1 м., а з поўначы — наiбольш небяспечнага напрамку — вышыня вала дасягала 2,5 м.
У канцы XII цi на мяжы XII-XIII стст. вал у паўночнай частцы пераносяць на край пляцоўкi. П.А. Рапапорт, які яго праразаў, адзначае, што вышыня дасягала 6 м. Вал быў цалкам насыпаны з пяску з дамескам рачнога жвiру. На вонкавым баку вала пясок быў больш шчыльны[9].
Па дадзеных Ткачова, вал у паўночнай частцы быў умацаваны гароднямi, а пазней на ім быў пастаўлены частакол. Аўтар высветлiў, што з поўначы вал меў дадатковае ўмацаванне ў выглядзе вежы. Пры даследваннi цэнтральнай вежы познесярэдневяковага гораду, вядомай пад назвай “Шчытоўка”, датаванай XIV ст. Ткачову ўдалася высветліць, што да яе існавала вежа, якая ішла ўглыб на 7,5 м. i стала фундаментам для Шчытоўкi. Гэта больш ранняя, амаль квадратная вежа складзена з буйных абчасаных камянёў. Яе фундамент, вышынёй 3,5 м. ляжаў на падушцы з раствору i жвiру i заканчваўся цокалем вышынёй 0,3 м. Кладка сьцяны захавалася на 4 м. Яна складзена з добра апрацаваных камянёў, прасветы паміж iмi заложаны дробна паколатымi камянямi i абломкамi цэглы-пальчаткi, прамазанай вапнавым растворам. Па заключэнню Ткачова, старажытная вежа стаяла ў паўночнай частцы, як бы замыкаючы кальцо зямлянога вала i некалькі выступаючы ўперад. Аўтар датуе збудаванне гэтай вежы 60-мі альбо 70-мі гадамі XIII ст., і лiчыць яе блiзкай да валынскiх[10].
Яшчэ адным абарончым збудаваннем быў вал, што насыпалі каля падножжа Замкавай гары ў XIII ст., а вiдавочна, у XIV ст. ён быў падоўжаны, агарожваючы таксама Малы Замак. Гэты быў вал з пяску i глiны шчыльнай структуры[11].
Замкавую гару ад Малага Замка аддзяляў роў. Яго запаўняла вада. Паведамляючы аб паходзе Льва Данiлавiча пад 1274 г. на Наваградак, летапiсец пiсаў: “паря идяшеть съ истоковъ текоущихъ из горъ, зане морозе бяхоуть велице”[12]. Гэты пар ішоў ад вады, якая сьцякала з гары i запаўняла роў[13].
Вал на Малым Замку Ткачоў характэрызаваў як дрэваземляное ўмацаванне. У заходняй частцы вала адкрыты рэшткi ахоўнай вежы, складзенай з камяню i цэглы. Гэтая вежа, як i на Замкавай гары, належыць да тыпу валынскiх[14].
Абарончыя збудаваннi Наваградка ўдасканальваюцца напрацягу ўсяго перыяду яго старажытнарускай гiсторыi. Старажытны вал Замкавай гары, які ператварыў неўмацаванае паселішча ў маленькую крэпасьць, абкружаў не ўсю пляцоўку. Гэта адбудзецца пазней, калi раннi вал будзе засыпаны, а новы збудаваны на краю пляцоўкi. З узвядзеннем вала на Малым Замку ў пачатку XII ст. жыхары ствараюць другую лiнiю абарончых збудаванняў i фармiруецца вакольны горад Наваградка. У XIII ст. ля падножжа Замкавай гары насыпаецца дадатковы вал, які абараняў горад з паўночнага ўсходу.
Дрэвазямляная канструкцыя характэрная для шэрагу гарадоў на тэрыторыi Беларусi (Пiнск, Давiдгарадок). Разнастайныя драўляныя канструкцыi мае вал крэпасьцi ў Мiнску[15]. Такая канструкцыя валоў тыповая для гарадоў Валынi i Галiцкай зямлi, дзе яна зафiксавана ў помнiках пачынаючы з канца 1 тысячагоддзя[16].
Адкрыццё ў Наваградку каменных вежаў уключае яго ў лiк гарадоў Старажытнай Русi, у якiх iснавалi вежы валынскага тыпу. Iстотныя змяненнi ў тактыцы аблогі, якiя адбыліся ў XIII ст. i праяўляліся ў актыўным штурме, адлюстраваліся ў змене i арганiзацыi абароны. Менавіта ў гэты час у Заходняй Валынi i Панямонні з’яўляюцца каменныя вежы (Камянец Лiтоўскi, Столп’е, Белавiна блізка Холма, Чартарыйск i iнш.)[17]. Наваградак з’яўляецца другім горадам на тэрыторыi Беларусi, дзе рэальна захавалiся сляды валынскiх вежаў. У iншых гарадах (Гродна, Брэст, Тураў) звесткi аб iснаваннi такiх вежаў вядомыя толькi па пiсьмовых крынiцах[18].
Магчыма, што ўзвядзенне вежы на Замкавай гары было звязана з уладараннем у Наваградку валынскага князя Рамана Данiлавiча. Будаўнiцтва каменных вежаў спачатку на гарадскім дзяцiнцы, а пазней на тэрыторыi вакольнага гораду, паказвае на тое, што ваенна-iнжэнерныя збудаваннi Наваградка былi падрыхтаваны да актыўнай абароны пры штурме гарадскiх умацаванняў. Не выключана, што словы летапiсца “а детинец остася”, якія адносяцца да 1274 г. — часу спробы Льва Данiлавiча захапiць Наваградак, адлюстроўваюць непрыступнасьць гарадской крэпасьцi з iснаваўшай ужо ў той час вежай.
Iнтэнсiўнае ўдасканаленне абарончых збудаванняў ператварае Наваградак у канцы старажытнарускага перыяду яго гiсторыi ў выдатна ўмацаваны горад. Гэта спрыяла актыўнаму ўмацаванню Замкавай гары, якое пачалося ў XIV ст. i прывяло да таго, што ў XVI ст. тут узнiк сямiвежавы Замак — адзiн з самых магутных на тэрыторыi Беларусi.
Перш чым спынiцца на праблемах планiроўкi i домабудаўнiцтва Наваградка, якiя ў папярэднiх работах аўтара разглядалiся паасобна для абедзьвух частак гораду, трэба каротка асвятлiць некаторыя пытанні, прымяняльна да старажытнарускiх гарадоў.
Вялiкiм дасягненнем у вывучэннi культуры старажытнарускага гораду з’явiлася адкрыццё i даследванне на яго тэрыторыi сядзiб, на якiх размяшчалiся жылыя, гаспадарчыя, вытворчыя i iншыя памяшканні, абмежаваныя плотам-тынам. Па дадзеных Ноўгараду вылучаюцца сядзiбы простых гараджан, плошча якiх не перавышала 465 кв. м. i баярскiя сядзiбы, што займалi тэрыторыi да 1400 кв. м.[19] Наiбольш выразныя сядзiбы Кiева адкрыты на Падоле, памер iх да 700 кв. м. Сядзiбны характар забудовы прасочваецца i ў Верхнім горадзе, дзе некалькі сядзiб стварылi асобны квартал[20].
Параўнальна нядаўна выяўленныя сядзiбы ў Кiеве адкрыты таксама ў Кiеўскай зямлi (Юр’еў на Росi, Вышгарад, Iван-горад)[21].
Цікавая вясковая сядзіба ХI ст., раскапаная каля в. Чарноўцы. Яна была абмежавана прыроднымi схіламi i ўзвышшамi i складалася з паўзямляначнага жыльля i астаткаў сямi пабудоў слупавой канструкцыi[22].
Да нядаўняга часу наібольш старажытныя сядзiбы на тэрыторыi Старажытнай Русi адносiлi да X ст. Да гэтага часу належаць сядзiбы Ноўгарада i кiеўскага Падолу[23]. Больш ранняя дата з’яўлення сядзiб з’явiлася з новай атрыбуцыяй вялiкiх дамоў Старай Ладагi, а менавіта — VIII-IX стст. Дамы, да якiх належалi гаспадарчыя пабудовы займалi плошчу да 1000 кв. м.[24] Я.А. Рябiнiн адкрыў у Старай Ладаге сядзiбу, каторую складалі малы дом i гаспадарчыя памяшканні, агароджаныя частаколам. Па дадзеных дэндрахраналогii, сядзiба датавалася 810 г.[25] Такiм чынам, у святле стараладажскiх матэрыялаў, сядзiбная забудова ўзнiкае ў дагарадскі перыяд рускай гiсторыi.
Вывучэнне сядзiб Ноўгараду, якi доўгі час быў адзiнным горадам, дзе яны былi адкрыты, i дзякуючы берасьцяным граматам, у шэрагу выпадкаў, знайшлi iмёны сваiх гаспадароў, знаменавала новы этап у даследваннi гэтага гораду. У iншых гарадах Старажытнай Русi сядзiбы, галоўным чынам, толькi фiксавалiся i прыцягвалi да сябе значна меньш увагi чым жылiшчы. Доследаў, у якiх была б разгледзжана сядзiбная забудова прымяняльна да ўсёй тэрыторыi Старажытнай Русi не было. Таму прыцягвае да сябе ўвагу невялiкі артыкул на гэту тэму, які належыць А.I. Куставу. Ужо з самой назвы работы вынікае, што аўтар разглядае сядзiбы як элементы горадабудаўнічай культуры, якія ўласьцiвыя ўсім старажытнарускiм гарадам. “Падабенства ў характары планiровачнай арганiзацыi жылых кварталаў гарадоў розных земляў Русi - пiша аўтар - сведчыць аб адзiнстве горадабудаўнiчай культуры гэтага перыяду”[26]. Аднак фактычны матэрыял не падцьвярджае такое катэгарычнае заключэнне.
Калi звярнуцца да планiроўкі стольных гарадоў Старажытнай Русi, то далёка не ўсе з iх мелi сядзiбную забудову. Акрамя Ноўгарада i Кiева, бязспрэчныя рэшткi сядзiб адкрытыя ў Суздалі, Старай Рязанi i Смаленску[27]. Што датычыць Полацка, якi Кутаў уключае ў склад гарадоў з сядзiбной забудовай, то, як пiша Г.В. Штыхаў, матэрыялаў галоўнага раскопа на Полацком Верхнім Замку “недастаткова, каб гаварыць аб прынцыпах сядзiбнай забудовы. Можна толькi мяркаваць, што адкрытыя раскопкамi пабудовы, уваходзiлi ў склад гаспадарчых комплексаў, абнесеных частаколам”[28]. Астатнiя стольныя старажытнарускiя гарады ў гэтым плане мала вывучаны.
Паказальныя суадносiны старажытнарускiх гарадоў (за выключэннем стольных), якiя па дадзеных А.В. Кузы, мелi сядзiбную забудову альбо былi такой пазбаўленыя. З 64 помнiкаў, якiя можна прылiчыць да гарадскiх i дзе праводзiлiся стацыянарныя археалагiчныя работы, сядзiбна-дваровую забудову мелi толькi 22 пасяленні[29]. Пры гэтым у лiку такiх двароў былi не толькi сядзiбы, якія мелi пэўныя зямельныя дзялкі, але i звычайныя дваровыя комплексы. Значыць, горадабудаўнічая культура гарадоў Старажытнай Русi была не такая адзiная, як пра гэта пiша А.I. Кутовой.
З усiх старажытнарускiх гарадоў, на тэрыторыi якiх не развiлася сядзiбная забудова, тлумачэнне ёсьць толькi для Берасьця i Iзборска. Аўтар раскопак у Бярэсьцi П.Ф. Лысенка тлумачыць гэта цеснай забудовай, а У.В. Сядоў мяркуе, што шчыльная вулiчная забудова вышэй успамянутых гарадоў, нагадвае планiроўку заходнееўрапейскiх гарадоў[30]. Аднак гэта праблема яшчэ чакае свайго даследвання. Няясна з прычыны якiх сацыяльных альбо iншых умоў гарады адной i той самай зямлi мелi розную планiроўку. Так у Полацкай зямлi, дзе не толькi ў Полацку, але i ў Вiцебску[31] не развiлася сядзiбная забудова, у Мiнску тэрыторыя дзяцiнца была падзелена на сядзiбы плошчай 220-250 кв. м.[32] У Смаленскай зямлi, акрамя Смаленска невялiкiя сядзiбы адкрыты ў Мсьцiславе, але iх не было ў Таропцы[33]. У Ноўгарадскай зямлi сядзiбы былi амаль ва ўсiх гарадах (Ладага, Пскоў, Руса)[34], але ў Iзборску не развiлiся. Прыклады можна памнажаць. Асаблiвасьцi планiроўкi гарадоў патрабуюць адпаведнага тлумачэння.
Планiроўка i забудова Наваградка не падыходзiць пад тыпы забудовы старажытнарускiх гарадоў. Да таго ж, пры сiстэматычных археалагiчных работах на тэрыторыi Малага Замка i Замкавай гары, высветлiлася, што кожная частка гораду забудоўвалася па-свойму. Нават арыентацыя збудаванняў па старанах свету ў двух частках гораду розная: на пасадзе-вакольным горадзе — старанамi пабудоў, а на дзяцiнцы — iх вугламi. У выпадку калi вуглы будынкаў альбо iх сьцены не захавалiся, аб арыентацыi збудаванняў сведчылi бярвенні альбо дошкi, якiя ляжалi in situ. Так, выяўлена, што на дзяцiнцы ў раскопе 1, дошкi насьцiлаў мелі той жа напрамак, што i дошкi пабудоў.
Арыентацыя пабудоў вугламi па краях свету, распаўсюджаная рыса ва ўсходнеславянскім i старажытнарускiм домабудаўнiцтве. Яе звычайна звязваюць альбо з адносiнамі пабудоў да ракі, на якой стояў помнiк, альбо сувязьзю з валамi на яго пляцоўцы. Для Наваградка падобныя тлумачэннi не прымальныя. Ракi ля падножжа наваградскiх ўзгоркаў не было, а трывалая арыентацыя пабудоў адзначаецца ўжо ў першых насельнiкаў Малага Замка ў канцы Х ст., калi абарончых збудаванняў у Наваградку яшчэ не было. У далейшым, арыентацыя пабудоў вугламi па краях свету — на дзяцiнцы i бакамi — на вакольным горадзе, утрымлiвалася напрацягу ўсяго старажытнарускага перыяду гiсторыi гораду. Разгледзім характар забудовы абедзьвух частак гораду паасобна.
Наібольш старажытныя насельнікі Малага Замка ў канцы Х ст. жылi, галоўным чынам, па краях пляцоўкi. Паўднёвая яе частка пры гэтым, выкарыстоўвалася для гаспадарчых i вытворчых патрэбаў. Тут стаяў сьвiран (пабуд. 38), паблiзу якога, вiдавочна, стаяла яшчэ адна такая пабудова. Тут жа былi адкрыты ямы, вырытыя ў мацерыку (55, 90 i iнш.) з несумненнымi слядамi бронзалiцейных работ. Першапачаткова жылiшчы знаходiлiся ў паўночнай частцы пляцоўкi (15, 20, 24). У адной з жылых пабудоў рабiлi цэментацыю жалеза.
Аддаленыя ад краю часткi пляцоўкi былi меньш засвоеныя. Тут былi адкрыты заглыбленая пабудова, названая “паўзямлянкай”, рэшткi каменнай печкi з крыцай i асобныя ямы ў мацерыку з керамiкай Х ст.
У першай палове XI ст. жылыя пабудовы з’яўляюцца ў паўднёвай частцы пляцоўкi i ў яе центры. Ад другой половы XI ст. яны ўсё больш звязваюцца з рамеснiцкай дзейнасьцю. Так, пабудову 22, у якой было знайдзена больш за 100 жалезных крыц i, якая стаяла ў паўночнай частцы пляцоўкi, можна лiчыць кузняй. Ярка вылучаецца залатарства ў пабудове 22. Бронзалiцейнымi работамi займалiся ў вялiкiм доме — пабудове 13[35].
Замкавая гара, што пуставала ў той час, калi першыя пасяленцы з’явiлiся на Малым Замку, засяляецца ў пачатку XI ст. Жыцьцё ў гэты час фiксуецца выключна па краi пляцоўкi. З узвядзеннем вала на Замкавай гары, забудова яе пляцоўкi застаецца нязменнай. Сляды жыцьця другой паловы XI ст. тут вельмі iнтэнсiўныя. Сярод будаўнiчых астаткаў гэтага часу знайдзены малавыразнае вогнiска i асобныя ямы. Верагодна, у гэты час, пляцоўка, агароджаная валам, служыла як крэпасьць i сховiшча для жыхароў пасаду, што размяшчаўся на Малым Замку.
У планiроўцы i забудовае абедзьвух частак Наваградка з канца Х да канца XI ст. цяжка ўбачыць якую-небудзь сiстэму. Замкавая гара, нават стаўшы дзяцiнцам, была амаль незабудавана, а на Малым Замку пераважала свободная забудова. У жылых пабудовах паўсюдна сустракаецца рамеснiцкая дзейнасьць, але нi пры адной з iх не было звычайных для старажытнарускiх паселiшчаў гаспадарчых памяшканняў.
З пачатку XII ст. наваградскi пасад абнесены валам. Другая лiнiя абарончых збудаванняў ператварае пасад Наваградка ў ягоны вакольны горад. Пераважаючай формай домабудаўнiцтва на раскапанай намi тэрыторыi, сталі вялiкiя i багатыя дамы. Планiроўка тэрыторыi вакольнага гораду дастаткова своеасаблiвая. Нашчыльна да валу, на месцы старых дамоў будуюцца новыя. Пабудова 12 змяняе пабудову 13, а пабудовы 18 i 19 узводзяцца на месцы раней iснаваўшай пабудовы 21.
Другая лiнiя дамоў займала цэнтральную частку пляцоўкi, прыкладна ў 10 м. ад прывальных пабудоў. Там паўсталi заглыбленая пабудова 6 i наземная пабудова 3. Наўрад цi можна лiчыць прастору памiж двума лiнiямi дамоў вулiцай. Для гэтага яна была занадта шырокая. Да таго ж не было нiякiх слядоў замашчэння прасторы памiж лiнiямi дамоў, хаця праход памiж iмi захаваўся i ў далейшыя часы.
Паўднёвая частка пляцоўкi ў першай палове XII ст. была занята хрысьцiянскiмі могiлкамі, што можа сведчыць аб з’яўленнi на тэрыторыi вакольнага гораду царквы.
Максiмальны росквіт вакольнага гораду прыпадае на другую палову XII ст. На месцы дамоў першай паловы, што стаялi пры вале, узводзяцца дамы 7, 10, 16. Новыя жылыя пабудовы будуюцца i на раней незабудаваным прывальным участку. У цэнтры пляцоўкi над заглыбленым домам узводзiцца жылiшча 5, а на пустуючых дзялках дамы 1, 2 i 28. Багатыя дамы займаюць тэрыторыю могiлак (32, 35). Там жа ўзнiкаюць два звычайныя жылiшчы (26, 27), якія адрознiваюцца сваёй арыентацыяй. Ямы ад слупоў у паўднёвай частцы пляцоўкi з керамiкай XII ст. i абломкi амфар могуць сведчыць на карысьць таго, што ў гэты час там рабiлі пабудовы аблегчанай канструкцыi.
У пачатку XIII ст. на тэрыторыi вакольнага гораду адзначаецца рэзкi заняпад будаўнiцтва. Паўднёвую частку пляцоўкi iзноў займаюць могiлкi, на гэты раз, амаль выключна занятыя дзіцячымi пахаваннямi. Жылых пабудоў гэтага часу налiчваецца толькi тры. Гэта дом 9, які змянiў пабудову 10 ля вала, жылiшча 4, якое прыйшло на змену дому 5 i пабудова 17, якая збудавана на раней пустым месцы[36]. У такім выглядзе вакольны горад існуе да 70-х гадоў XIII ст., калi ён быў заваяваны Львом Данiлавiчам.
Археалагiчныя матэрыялы дазваляюць прыйcцi да высновы, што забудова Малага Замка калi ён быў першапачатковым паселiшчам, а потым пасадам i вакольным горадам Наваградка, была выключна свобадная i рэгламентацый не мела. Невялiкая колькасьць гаспадарчых памяшканняў ранняга паселiшча, пазней знiкае. Выключэннем была пабудова 11, якая ўваходзiла ў сьцяну раскопа i, верагодна, прадстаўляла з сябе падсобнае памяшканне багатага дома 10.
Такiм чынам, да таго часу, калi наваградскi пасад ператварыўся ў вакольны гарад, на яго тэрыторыi не было пабудоў, якія можна было б лiчыць свiрнамi, клунямi, хлявамi i iншымi пабудовамi, звычайнымi каля жылых памяшканняў. Застаецца мяркаваць, што ўсе гэтыя, неабходныя для жыцьця пабудовы, знаходзiлiся на спецыяльна вылучанай тэрыторыi, якая не трапiла ў наш раскоп. Археалагiчныя работы на Замкавай гары паказалi, што ў Наваградку мела месца выдзяленне асобнай гаспадарчай зоны.
Раскапаная намi тэрыторыя вакольнага гораду XII-XIII стст. была амаль цалкам занятая вялiкiмi i багатымi дамамi залатароў. У вынiку даследваняў старажытнарускiх гарадоў знайдзена шмат багатых жылiшчаў, але такой канцэнтрацыi iх, якая аказалася ў Наваградку, пакуль не сустракалася. У Кiеве, на тэрыторыi гораду Яраслава аткрыты дамы з багатым iнвентаром. Па мяркаванню даследчыкаў, яны размяшчалiся ўздоўж адной вулiцы i належалi багацейшым кiянам XI-XIII стст.[37] У Наваградку ж, багатыя дамы займалi ўсю ўсходнюю частку вакольнага гораду, складаючыся ў асобны квартал. Да таго ж яны пераўзыходзiлi кiеўскiя як па характару домабудаўнiцтва, так i па iнвентару.
Звернем увагу на характар забудовы Замкавай гары. Малазасвоеная з пачатку iснаваня на ёй паселiшча i перыяду ўзвядзення на ёй вала, яна пачынае iнтэнсiўна забудоўвацца з пачатку XII ст. Забудова Замкавай гары — наваградскага дзяцiнца — таксама незвычайная, як i забудова вакольнага гораду Наваградка, хаця своеасаблiвасьць забудовы iншая.
У паўночным раскопе намi былi адкрыты пабудовы толькi гаспадарчага прызначэння. Гэта свiрны i клуні, якія будавалi напрацягу пяцi будаўнiчых перыядаў. Ад наiбольш ранняга з iх захавалiся рэшткi сатлеўшых пабудоў. Астатнiя дайшлi да нас згарэўшыя, часьцей за ўсё запоўненыя згарэлым зернем.
Пасля пераносу старажытнага валу на край пляцоўкi, зона, занятая клунямi i свiрнамi пашыраецца, прымыкаючы да зноў пабудаванага валу. Для кожнага будаўнiчага перыяду выяўлена дзве-тры пабудовы, аднак мяркуючы па скапленню згарэлага зерня на плошчы 260 кв. м. iх, верагодна, было больш. Сатлелыя пабудовы, мяркуючы па знайдзеных у iх рэшткам бочак, абломкам амфар, косткам жывёлы i птушкi, таксама выкарыстоўвалiся ў якасьцi гаспадарчых памяшканняў.
У паўночным раскопе з адкрытых 15 пабудоў XII-XIII стст. не было нi адной жылой i гэта дае падставы лiчыць, што ў гэты час на дзяцiнцы вылучаецца асобная зона, у якой былi сканцэнтраваны толькi пабудовы гаспадарчага прызначэння, што стаялi спачатку пад прыкрыццём старажытнага вала, а потым пад абаронай зноў пабудаванага вала.
У гарадах лясной зоны, да якой належыць наш помнiк, падобная канцэнтрацыя гаспадарчых памяшканняў невядомая. Звычайна, яны стаялi паблiзу жылых. Прыкладна, такая ж забудова характэрная i для паўднёвых старажытнарускiх гарадоў-крэпасьцяў (Райкi, Каладзяжын, Воiн, Iзяслаўль i iнш.), дзе гаспадарчыя памяшканні перамяжалiся з жылымi[38].
З паўднёвага захаду да гаспадарчых пабудоў прытыкалi насьцiлы, да атрыбуцыi якiх мы звернемся нiжэй. Бронзавыя матрыцы i iншыя iнструменты залатароў, а таксама нарыхтоўкi з каляровых металаў i срэбра, паказываюць на тое, што на полудзень ад гаспадарчай зоны працавалi рамеснiкi-залатары, хаця самi майстэрнi адкрыть не ўдалася.
У паўднёвай частцы пляцоўкi да XII-XIII стст. належаць рэшткi наземных жылiшчаў, часам спалучаныя з гаспадарчымi памяшканнямi. Гэта былi наземныя рубленыя дамы з глiнабiтнымi печкамi, iх гісторыя раскладаецца на чатыры будаўнiчыя перыяды. Сярод вырабаў гэтага часу — характэрная керамiка, жалезныя i драўляныя вырабы, абломкi шкляных бранзалетаў i iнш.[39]
Мяркуючы па iнвентары, пабудовы паўднёвага раскопу сiнхронныя сьвiрнам i клуням паўночнага раскопа. Гэтая частка пляцоўкi дзяцiнца была заселена залежнымi ад феадала гараджанамi.
Сляды забудовы XII-XIII стст. аткрыты ў паўднёва-усходнiм баку пляцоўкi. На адным з кавалкаў гэтай часткi дзяцiнца культурны слой старажытнарускага часу быў разбураны познесярэдневяковым будаўнiцтвам, аднак аб тым, што ён тут быў, можна мяркаваць па знаходках адпаведнай керамiкi, абломках амфар, шкляных бранзалетаў, шыферных праслiцаў i iншых тыпаў рэчаў[40]. Сляды забудовы старажытнарускага часу засталiся i на iншых частках пляцоўкi Замкавай гары.
У вынiку раскопак на тэрыторыi наваградскага дзяцiнца для XII-XIII стст. выяўлена зона гаспадарчых збудаванняў, частка, дзе жылi простыя гараджане, тэрыторыя, дзе працавалi залатары i некаторыя другiя часткi. Застаецца невысветленым, дзе жыў гаспадар дзяцiнца i яго атачэнне, тыя каму, несумненна, належала зона гаспадарчых пабудоў. Засноўваючыся на ўласьцiвай для Наваградка пераемнасьцi ў домабудаўнiцтве, можна мяркаваць, што жыльлё знацi размяшчалася ў паўночнай частцы пляцоўкi ля вала. Там, у XIV ст. стаяў каменны дом феадала[41] i палац XV-XVI стст., што прытыкаў да Шчытоўкі. Цiкава пры гэтым заўважыць, што вялiкая частка багатых дамоў вакольнага гораду таксама шчыльна прытыкала да валу.
У XII-XIII стст. наваградскi дзяцiнец робiцца магутнай крэпасьцю. Аб гэтым сведчаць яго абарончыя збудаваннi i шматлiкая зброя, знайдзеная падчас раскопак. Не выпадкова, злучаная раць валынскага князя Льва, у якой акрамя старажытнарускiх воiнаў былi мангола-татары начале з Ягурчынам не змаглi яго заваяваць.
Археалагiчныя матэрыялы Замкавай гары XII-XIII стст. даюць падставы лiчыць, што наваградскi дзяцiнец — гэта цытадэль старажытнарускага гораду прадстаўляе з сябе своеасаблiвы феадальны двор[42]. Некаторы падзел па сацыяльнаму стану можна адзначыць на дзяцiнцы старажытнага Друцка, дзе ў паўднёвай частцы пляцоўкi сялiлася залежнае насельнiцтва, а ў заходняй частцы, вiдавочна, стаялi княжаскiя харомы. Цэнтральная ж частка пляцоўкi была незаселенай[43]. Больш блiзка наваградскi дзяцiнец нагадвае дзяцiнец старажытнага Любiча XI ст., у якiм, па Б.А. Рыбакову, быў палацавы комплекс, які ўваходзiў у лiнiю сьцяны, драўляная царква, участак, заняты гаспадарчымi пабудовамi, жыльлё чаляднiкаў i iншыя комплексы, характэрныя для феадальнага двара[44].
Падагульняючы назiраннi аб забудове Наваградка, можна адзначыць, што калi дзяцiнец XII-XIII ст. у нейкай ступенi нагадвае дзяцiнец Любеча XI ст., то вакольны горад, забудаваны багатымi дамамi, што ўтварылi асобны квартал, у iншых старажытнарускiх гарадах не мае паралеляў.
У спецыфiчнай планiроўцы i забудове Наваградка, а таксама iншых гарадоў, пазбаўленых сядзiбна-палацавай забудовы, адлюстроўваецца не адзiнства горадабудаўнічай структуры старажытнарускiх гарадоў, як лiчыць А.I. Кутовой, а яе разнастайнасьць, якая пакуль яшчэ не мае тлумачэння.
Жылыя i гаспадарчыя пабудовы падрабязна апiсаны ў нашай кнiзе, прысвечанай пасаду-вакольному гораду Наваградка. Там жа маецца глава, у якой прааналiзавана домабудаўнiцтва гэтай часткi гораду[45]. Адпаведныя матэрыялы дзяцiнца — Замкавай гары прыведзены ў гэтай працы. Задачай дадзенай часткi главы з’яўляецца сiстэматызацыя дадзеных домабудаўнiцтва старажытнарускага Наваградка.
Рэшткi заглыбленых пабудоў сустракаюцца толькi на тэрыторыi Малага Замка. З трох будынкаў гэтага тыпу, два адносяцца да дагарадскога перыяду ў гiсторыi паселiшча. Яны знаходзiлiся ў цэнтральнай частцы пляцоўкi. Адзін з iх умоўна названы “паўзямлянкай”. Плошча яго каля 18 кв.м. Сьценкi ўмацаваныя камянямi, каля ўсходняга вугла захавалася яма ад слупа. Для ацяплення “паўзямлянкi” было вогнiска з камянёў. Гэты заглыблены на 0,7 м. у мацярык комплекс вельмі недасканалы, вуглы яго непрамыя. Аднак у адрозненне ад гаспадарчых ям, сьценкi яго роўныя, а знайдзены там iнвентар — керамiка, прылады працы i ўпрыгожваннi цалкам адпавядаюць запаўненню жылой пабудовы. Плошча другой заглыбленай пабудовы вызначыць не ўдалася. Яна, вiдавочна, мела ўпушчаны зруб, ад якога захавалiся сгарэлыя бярвенні i дошкi. Печка-каменка гэтай пабудовы мела дзве глiнабiтныя падлогі, якiя змянiлi адна другую[46].
З’яўленiе ў Наваградку заглыбленых дамоў можна ўпэўнена звязаць з перасяленцамi з Ваўкавыска, дзе, як адзначалася ў папярэдняй главе, да канца XI ст. будавалiся, выключна, заглыбленыя дамы. На ўсход ад Наваградка паўзямлянкi вядомыя ў Заслаўлі i Мiнску[47]. З паўднёвай домабудаўнічай традыцыяй звязана знаходка патэльнi ў пабудове 31 - сярод астаткаў печы, ад якой захавалiся глiна i попел[48]. Фрагменты патэльняў сустракалiся ў культурным слоi паселiшча X-XI стст. на Малым Замку. Патэльнi з’яўляюцца яшчэ адным доказам пранікнення ў раннi Наваградак жыльля паўднёварускага тыпу. Падобныя патэльнi служылi як навершыя печаў; яны вядомыя ў паўднёварускiх зямлях з VIII ст. i сустракаюцца на паселiшчах аж да XII-XIII стст. (Плеснеск, Iван-Гара, Перэяслаўль)[49].
Заглыбленыя дамы, што былі ў Наваградку напачатку ранняй яго гiсторыi даволi хутка знікаюць. Аднак у пачатку XII ст., з фармiраваннем вакольнага гораду Наваградка, там з’яўляецца адзiны заглыблены дом зусім iншага характару. Гэта пабудова 6, падрабязна апiсаная ў нашай кнiзе. Нагадаем яе галоўныя асаблiвасьцi. Рэшткi жылой пабудовы знаходзiлiся ў катлаване, які вырыты ў цэнтры пляцоўкi. Гэта быў зрубны двухкамерны дом, плошчай 77 кв. м., заглыбленая частка якога складала каля 1 м. У вялікім, квадратным у плане памяшканнi, знаходзiлася прамавугольная печка з глiнабiтным подам i зводам. Падлога з дошак была насьцелена на лагi[50]. Заглыбленая ў мацярык пабудова 6, несумненна, мела наземную частку, знiшчаную пры пабудове наступных па часу дамоў.
У пабудове 6 цяжка бачыць працяг будаўнічай традыцыi заглыбленых жылых дамоў ранняга Наваградка. Ад iх дадзеную пабудову аддзяляла цэлае стагоддзе, калi на Малым Замку не будавалi жылых заглыбленых дамоў. Тым не меньш, пабудова 6 належыць да тыпу паўднёвых жылых комплексаў. У кнiзе “Старажытны Наваградак” паралелi ей паказаны ў Кiеве i Белгарадзе[51]. Далучым да iх дадзеныя з раскопак на Залатым току ў Галiчы. У 1980-1981 гг. там былi адкрыты заглыбленыя жылыя дамы, у тым лiку пабудова з багатым iнвентаром. Падлога яе была пакрыта тканінай, на думку аўтара раскопак, дываном. Цiкава, што побач з гэтым домам была кладоўка лiцейшчыка-залатара з багатым iнструментарыям[52].
Багатыя заглыбленыя дамы з поўдня пранікалi i ў лясную паласу. У Суздалі адкрыты такi комплекс, ён складаўся з трох памяшканняў. На падлозе аднаго з iх, пакрытай берастой, сярод знаходак ёсьць шкляны посуд i палiваны збанок усходняга паходжання[53]. У заглыбленым доме Старой Рязанi, на падлозе, якая выкладзена драўлянымi плахамi, знайдзены два скарбы, а таксама срэбрны пярсьцёнак, фрагменты вiзантыйскай палiванай талеркi i iнш.[54]
Вярочаючыся да наваградскай заглыбленай пабудовы 6, трэба адзначыць, што яна аднесена да катэгорыi багатых не толькi па сваiх памерах, але i па характару iнвентара. Тут былi знайдзены абломкi трох амфар i двух шкляных пасудзін. Разам з тым, дадзеная пабудова была адным з самых раннiх багатых дамоў вакольнага гораду. У ёй яшчэ не было шкляных бранзалетаў, якiх пачынаючы з 30-х гадоў XII ст. у вакольным горадзе было вельмi шмат. Цiкава, разам з тым, што ў дадзеным комплексе не было слядоў заняткаў залатарствам, што тыпова як для раннiх жылых пабудоў дзяцiнца Замкавай гары, так i для багатых дамоў вакольнага гораду.
Вялiкая жылая пабудова 6 — гэта адзiнае пранiкненне ў пачатку XII ст. паўднёвага домабудаўнiцтва, якое не атрымало далейшага развiцця. Дом, які пабудавалі на гэтым месцы наступныя гаспадары, быў наземны, крыху заглыблены ў катлаван.
У Наваградку пераважала наземнае домабудаўнiцтва. У абедзьвух частках гораду адкрыта i даследвана каля 15 наземных жылых пабудоў, якія належалi простым гараджанам. На працягу ўсяго разгледжанага перыяду яны даволi падобныя. Жылiшчы былi зрубныя, узведзены з бярвенняў дыяметрам 20-22 см. Пабудовы рабiлiся на месцы, аб чым можна мяркаваць па слою шчэпак, якi асаблiва выразна выяўлены на Замкавай гары. Зрубы рабіліся “у абло”. Чашку, звычайна, высякалі ў верхнім бервяне. Сьцены асобных жылiшчаў на Малым Замку прамазвалi глiнай. Не заўсёды можна было вызначыць плошчу жытла, але мяркуючы па межах падлогі, некаторыя дамы мелi плошчу да 40 кв. м. Усе шэраговыя пабудовы былi аднакамерныя з дашчатай падлогай. Падлога (з дошак шырынёй 20-22 см.) лепш захавалася ў дамах Замкавай гары.
Амаль ва ўсiх дамах былi глiнабiтныя печы. У некаторых пабудовах ад печаў захаваўся толькi тонкi слой глiны з залой. У самай старажытнай пабудове Малага Замка (15) выяўлены калы ад каркасу печы. Там, дзе печы захавалiся лепш, знайдзены рэшткi глiнабiтных скляпеністых зводаў (пабудова 23 на Малым Замку, пабудовы 2, 3 на Замкавай гары), а таксама рэшткi ад аднаго да чатырох глiнабiтных подаў. Часам удавалася прасочыць печкi, ад якiх ацалелi цясiны, пастаўленыя на рабро, а таксама слупы, што прылягалi да аднаго з вуглоў печы. Аб патэльнях, якiя былi заканчэньнем печаў, гаварылася вышэй. Рэшткi печы-каменкi знайдзены толькi ў адной з наземных пабудоў Малага Замка.
Звычайныя наземныя дамы Наваградка тыповыя для домабудаўнiцтва лясной паласы - яны прадстаўлены зрубнымi пабудовамi з глiнабiтнымi печамi i дашчатай падлогай. Вуглавыя слупы пры печах, падобныя да тых, якія былi адкрыты на Замкавай гары, былi падпорай для падыходзячых да iх бэлек; некаторыя з такiх бэлек служылі аснаваннем ляжанкі[55]. Уплыў паўднёвай традыцыi ў домабудаўнiцтве абмяжоўваецца iснаваннiем у гэтага тыпу будынкаў асобных печаў з заканчэньнем у выглядзе патэльняў.
Асобныя вогнiшчы i вялiкая колькасьць ямаў, што знайдзены на абодвух узвышшах Наваградка, даюць падставу мяркаваць, што як у раннюю пару яго гiсторыi, так i ў перыяд росквіту ўзводзiлiся аблегчаныя, магчыма сезонныя пабудовы.
Пры вывучэннi вялiкiх i багатых дамоў вакольнага гораду Наваградка ў свой час,[56] нам не ўдалася выявiць некаторыя iх асаблiвасьцi i неабходна iзноў вярнуцца да гэтых цiкавых комплексаў. Як паказана, вялiкi заглыблены дом 6 не атрымаў працягу ў домабудаўнiцтве Наваградка. Усе астатнiя вялiкiя дамы былi наземныя i ўзнiклi як працяг мясцовай будаўнічай традыцыi.
Самы раннi вялiкi дом быў пабудаваны яшчэ да афармлення на тэрыторыi Малага Замка вакольнага гораду. Гэта пабудова 13, датуецца канцом XI альбо мяжой XI i XII стст. Мяркуючы па рэшткам сатлеўшай i згарэлай падлогі, плошча яе была каля 70 кв. м., а мяркуючы па накірунку валокнаў падлогі, дом быў двухкамерны. Паблiзу паўднёвай сьценкi знаходiлiся рэшткi печы. Цяжка сказаць з якога матэрыялу былi сьцены гэтага дома. Рэшткi неабпаленай глiны, асаблiва масiў яе ў паўночнай частцы пабудовы, вiдавочна, адносiлiся да верхнiх частак дома. Iнвентар пабудовы сьціплы ў параўнанні з тым наборам рэчаў, якi запаўняў больш познiя вялiкiя дамы[57]. Разам з тым пабудова 13 з’яўляецца папярэднiцай багатых наземных дамоў вакольнага гораду Наваградка. Над ёй пазней была пастаўлена пабудова 126, выдатная сваім фрэскавым роспiсам i цудоўнымi знаходкамi.
У пабудове 216 сiнхроннай пабудове 13, таксама можна ўбачыць комплекс, папярэднi багатым дамам Наваградка, хаця ад яе захавалiся толькi рэшткi сатлелай i згарэлай падлогі. У дадзенай пабудове, больш выразна, чым у iншых дамах, выяўлена, што гаспадары займалiся залатарствам,[58] такім характэрным для ўладальнікаў багатых дамоў XII-XIII стст. рамяством.
Не ўсе багатыя дамы былi пабудаваныя на развале жытла папярэдняй пары. Амаль палова iх пастаўлена на культурным слоi XI ст., а пабудова 5, як гаварылася, узнiкла над заглыбленым домам 6.
У тых выпадках, калi ўдавалася абазначыць гранiцы дамоў, выявiлася, што яны займалi плошчу ад 76 да 110 кв. м. Рэшткi зрубаў знайдзены пры даследваннi пабудоў 10 i 33. У апошняй рубка зроблена ў абло. Глiна, якой прамазвалi толькi асобныя пабудовы ранняга паселiшча, у будынках XII-XIII стст. мела вялiкае значэнне. Паўсюдна сустракалiся кавалкi глiнянай абмазкi з адбіткамi дрэва. У багатых дамах глiна выкарыстоўвалася па-рознаму. Дашчатая падлога пабудовы 4 ляжала на слоi неабпаленай глiны. Завалы неабпаленай глiны значнай таўшчыні, што ляжалi ў два i нават у тры слоі, мелi непасрэднае дачыненне да сьценаў дамоў. Абваленая частка сьцяны пабудовы 9 складвалася з вапняковых плiтаў, устаўленых у глiну. У пабудове 1 знайдзены рэшткi двух ваконных праёмаў з абпаленай глiны з уключэннем цэглы.
У вялiкiх дамах вакольнага гораду ў якасьці будаўнiчага матэрыялу ўжывалі цэглу. Развал яе знайдзены ва ўсходняй частцы пабудоў 18, 7, 28 i iнш. Вельмi многа дробных абломкаў цэглы знайдзена пры разборцы рэшткаў пабудовы 10. У тых выпадках, калi ўдавалася цэглу замерыць, яна мела памеры: 24-30х15-20х4-5 см. Зрэдку побач са звычайнай цэглай сустракалася лекальная. У развалах пабудоў сустрэлася даволi многа камянёў.
Такім чынам, будаўнiчы матэрыял вялiкiх дамоў вакольнага гораду дастаткова разнастайны. Гэта дрэва, аб распаўсюджаннi якога, акрамя сатлелых i згарэлых бярвенняў i дошак, сведчыла вялiкая колькасьць цьвiкоў, важнае значэнне мелi глiна, цэгла i камянi. Сярод апошнiх толькi аднойчы знайдзена сьцяна складзеная з вапняку.
Шмат якiя вялiкiя дамы былi двухкамерныя. Такой была пабудова 5, збудаваная над заглыбленым домам 6, яна паўтарыла яго план. Верагодна дзве камеры мела пабудова 4, якая змянiла пабудову 5, хаця печ у ёй была пастаўлена iначай, чым у абодвух нiжэй ляжаўшых дамах. У iншых дамах няма археалагiчнага абаснавання таго, што яны мелi дзве камеры, але, верагодна, гэта было так. Тым больш, калi гутарка iдзе аб пабудове 12, сьцены якой былi атынкаваныя i пакрыты фрэскавым роспiсам.
У старажытнарускiх гарадах раскапана не мала багатых дамоў, якiя былі, як звычай, цэнтральнымi аб’ектамi сядзiб. Такія дамы, сярод якіх вылучаецца цудоўны комплекс мастака XII ст., ёсьць ў Ноўгарадзе. Зрубны багаты дом, упрыгожаны карнiзамi з разным арнаментам, датаваны XI ст. адкрыты ў Старай Русе. Багатыя зрубныя дамы адкрыты ў Серэнску, Белаозеры, Яраполчы Залескім i iншых гарадах. Дамы заможных гараджан горада Яраслава ў Кiеве былi зрубнымi i каркасна-слупавымi з часткова альбо цалкам заглыбленым аснаваннем[59]. Разнастайнасьць будаўнiчага матэрыялу ў багатых дамах Наваградка, нехарактэрная для жылых будынкаў сацыяльных вярхоў iншых старажытнарускiх гарадоў. Блiжэй другiх да наваградскiх жылiшчаў вакольнага гораду падыходзяць харомы баярына XIII ст. са Старай Рязанi, якiя прадстаўлялi з сябе наземны зруб плошчай каля 100 кв. м. Бярвенні яго былi абмазаны глiнай. У якасьці будаўнiчага матэрыялу былi выкарыстаны абломкi цэглы. У адрозненне ад наваградскiх дамоў з дошчатай падлогай, пабудова Старай Рязанi мела глiняную падлогу, з уключэннем вугельчыкаў, абломкаў цэглы i абломкаў керамiкi[60].
Частка печаў вялiкiх дамоў нагадвала глiнабiтныя печы пабудоў X-XI стст. Адтулiны ад калоў каркаса печы адзначаны ў глiнабiтнай печы пабудовы 7. У наiбольшай па плошчы пабудове (16) акрамя глiнабiтнай падлогі захавалася аснаванне зводу печы. У пабудове 1 адкрыты пры печы квадратны драўляны насьцiл i падпечная яма.
Печы вялiкiх дамоў складзены, галоўным чынам, з прымяненнем цэглы. Лепш за iншыя захавалася печ пабудовы 5, у нiжняй частцы яна складзена з камянёў змацаваных глiнай, а на вышынi 6 м. была выкладзена радам цэглы, змацаванай растворам. Звод печы быў з камянёў, а падлога з пяцi радоў цэглы. Печка пабудовы 4, якая змянiла пабудову 5, складзена з глiны з уключэннем цэглы, а яе драўляная апалубка была прамазаная глiнай. У астатніх вялiкiх дамах ад печаў захавалiся развалы цэглы, абломкi гарэлага дрэва, попел i вугольле[61].
У старажытнарускiх помнiках нярэдка карысталiся цэглай пры ўзвядзеннi печаў. Для X-XI стст. гэта назiраецца ў Кiяве, Вышгарадзе i на гарадзiшчы Цымлянскім[62]. Значна ўзрастае выкарыстанне цэглы для печаў у XII ст. у лесастэпавай зоне, акрамя Кiева, гэта назiраецца ў Белгарадзе i Юр’еве на Росi, а ў лясной — ва Ўшчыжы, Старай Разанi, Пронску, Яраполчы Залескім, Мураме, Тураве, Бярэсьцi, Гродне i iншых гарадах. У Тураве пракладка з цэглы выкарыстоўвалася ў склепе, а ў Гродне плiнфай быў выкладзены ганак i з яе было складзена часовае вогнiшча[63].
П.А. Рапапорт апраўдана звязвае прымяненне цэглы ў домабудаўнiцтве з развiццём на паселiшчы манументальнага дойлiдства[64]. Тым больш дзiўна, што ў Ноўгарадзе з яго развiтай архiтэктурай цэгла пры ўзвядзеннi жылых пабудоў, у прыватнасьцi печаў, не выкарыстоўвалася аж да канца XIV ст. Таму выкладзеная цэглай падлога ў падклецi дома мастака XII ст. разглядаецца як выключная з’ява[65]. Што датычыць Наваградка, то шырокае выкарыстанне цэглы ў багатых дамах яго вакольнага гораду, несумненна, звязана са з’яўленнем у горадзе манументальных пабудоў, у першую чаргу, царквы Барыса i Глеба ў другой чвэрцi XII ст. на ўзвышшы, суседнiм з вакольным горадам[66].
Шмат у якiх старажытнарускiх гарадах i нават у Ноўгарадзе печы палiлі па-чорнаму. Багатыя дамы Наваградка наўрад цi абагравалi такiм чынам. Доказам гэтаму служыць тое, што на фрэсках такога дома зусім не было слядоў сажы. Пры раскопках некаторых паселiшчаў (Кiеў, Кiчкас, Райкi, Плiснеск) знайдзены фрагменты глiняных трубаў, магчыма, астаткаў дымаходаў. Больш пераканаўчыя фрагменты дымаходу Ленкавецкага гарадзiшча. Гэта трохсьценныя жалабы з абпаленай глiны, унутраная паверхня якiх была пакрыта сажай[67].
У дзевяцi багатых дамах знайдзены абломкi ваконнага шкла з борцiкамi. Дыяметр шыбаў 19-22 см. Сустрэлiся больш 300 фрагментаў такога шкла. У адным з двух ваконных праёмаў пабудовы 1, вышынёй 45 см., шырынёй 25 см. былi абломкi двух ваконных дыскаў. Вiдавочна, i астатнiя вокны мелi па два акруглых шкла. Да раней вядомых ваконных рамаў, якія названыя ў кнiзе “Старажытны Наваградак”[68], далучым дадзеныя аб ваконнiцы ХI ст. з кiеўскай Сафii. Яна прадстаўляла з сябе прамавугольную раму з акруглым верхам. Вышыня яе 1,45 м., шырыня - 0,92 м. Рама мела вертыкальныя i гарызантальныя брусы, у якiя ўстаўлялi шкляные дыскi дыяметрам 22 см., і прымацоўвалi замазкай. Усяго ў ваконнiцы было 14 кавалкаў шкла[69]. Ваконнiца Кiеўскай Сафii сваiмi памерамi i колькасьцю дыскаў нашмат пераўзыходзiла тое, што прадстала перад намi ў вакольным горадзе Наваградка, але памеры ваконных дыскаў у нашым горадзе былi такiя ж, як у храме стольнага Кiева.
Ваконнае шкло даволi шырока вядома ў старажытнарускiх гарадах. Так, у Кiяве, дзе ў майстэрнi Лаўры, бясспрэчна, выраблялi ваконныя дыскi[70], знаходкi яго, акрамя палацавага комплексу, адзiнкава адзначаны толькi ў развале аднаго з жылiшчаў гораду Яраслава[71]. Глуха ўспамянуты знаходкi ваконнага шкла ў Старай Рязанi, Суздалі, Яраполчы Залескім, Шэстовiцах i iншых пунктах[72]. Цiкавыя знаходкi ваконных шыбаў з вялiкiх дамоў у навакольлi Галiча з бардзюрам i каляровым роспiсам[73]. Даволi многа дадзеных аб знаходках ваконных дыскаў у гарадах Заходняй Русi (Тураў, Пiнск, Ваўкавыск, Гродна)[74]. Аднак паўсюды гэта былi адзiнкавыя знаходкi, i толькi ў вакольным горадзе Наваградка вялiкiя дамы былi паўсюдна зашклёныя.
Характэрызуючы iнтэр’ер багатых жылiшчаў вакольнага гораду трэба зноў звярнуцца да такой унiкальнай з’явы як фрэскавы роспiс пабудовы 12. У свой час Ю.П. Спегальскi, якi рабіў рэканструкцыю гэтага роспiсу, змясьцiў яго над лаўкамi, паколькi, па яго мяркаванню, дом абпальваўся па чорнаму[75]. Як гаварылася вышэй, цяжка пагадзiцца з тым, што багатыя дамы вакольнага гораду не мелi дымаходаў i роспiс, на якiм не было знакаў сажы, мог займаць вялiкую прастору сьценаў пабудовы.
Фрэскi жылой пабудовы ў шэрагу выпадкаў падобныя да фрэскавага роспiсу наваградскага Барысаглебскага храма. Гэта адзначаецца ў тых выпадках, калi роспiс зроблены “пад камень”. Пры гэтым у царкве мазкi па зялёным фоне нанесены карычневай фарбай, а ў пабудове — карычневай i чырвонай. Захаваныя графiцi паказваюць на тое, што ў царкве фрэскi былi i на вышынi чалавечага росту. В.А. Галiбiн, які супастаўляў красiцелi роспiсаў жытла i царквы, давёў, што яны iдэнтычныя. Такiм чынам, няма сумневу ў тым, што храм i сьцены пабудовы 12 распiсвалi адны i тыя ж майстры. Сьцены храма i жылога дому маглi быць распiсаны толькi пасля таго, як было закончана iх будаўнiцтва. Гэта адбылося альбо адначасова, альбо сьценапiс жылой пабудовы быў нанесены адразу, пасля таго як закончылі роспiс Барысаглебскай царквы[76].
Нешматлiкiя паралелi распiсаных сьценаў у жылых пабудовах старажытнарускiх гарадоў i iншых помнiкаў мы, у свой час прыводзiлi[77]. Далучым да iншага жылую пабудову, адкрытую на Уладзiмiрскай вулiцы Кiева, дзе ў завале печы знайдзены фрагменты фрэскавага роспiсу белага, цёмна-шэрага, карычневага, зялёнага i жоўтага колераў на глiнянай аснове[78]. Роспiс на сьценах пабудоў гарадiшчаў Латвii (Тэрветэ, Ерсiка) быў таксама нанесены на глiну[79].
Пры разборы iнвентара пабудовы 16 было знайдзена шэсьць палiваных плiтак. Тры з iх (квадратныя, старана 2,2 см.), пакрывала жоўтая палiва. Такая ж палiва была на прамавугольнай плiтцы, а дзве плiткi, са стараной 5 см. былi пакрыты зялёнай палiвай[80]. Можа быць, гэтыя плiткi засталiся ад майолiкавай падлогi. У Звенiгарадзе (галiцкiм) пры даследваннi наземных жылiшчаў знайдзены абломкi керамiчных плiтак ад падлогi. Палiваныя плiткi знайдзены таксама ў наземных жылiшчах Ноўгарада Северскага[81].
У iнвентары двух змянiўшых адна другую пабудоў знайдзены часткi бронзавых люстр-хорасаў[82]. Магчыма, яны належалi да аднаго асвятляльнага прыбора багатага дома. Хорасы i iх часткi добра вядомыя як у стольных, так i малых старажытнарускiх гарадах (Кiеў, Мiнск, Ваўкавыск, Тарапец, Юр’еў на Росi i iнш.)[83]. Яны звычайна разглядаюцца як сведчанне аб наяўнасьцi храма на тэрыторыi паселiшча. Радзей хорасы звязваюць з жылымi пабудовамi. Гэта мела месца пры раскопках багатага дому ва Ўшчыжы, а таксама дома мастака ў Ноўгарадзе[84]. У нашым выпадку бронзавая люстра напэўна належыць да iнтэр’еру жылой пабудовы.
Даследчыкi старажытнарускага жыльля часта спрабуюць ўзнавiць мэблю дамоў па ямках у падлозе. Такiя ямкi вядомыя амаль ва ўсiх пабудовах вакольнага гораду. З iнтэр’ерам пабудовы 33 звязана абрушаная абгарэлая палiца, на якой знаходзiўся акруглы драўляны прадмет дыяметрам 40 см.[85] Верагодна, такiя палiцы былi i ў iншых дамах. Прыгожы палiваны, фаянсавы i шкляны посуд, якi ў вялiкай колькасьцi сустракаецца ў багатых дамах вакольнага гораду Наваградка, меў не толькi утылiтарнае, але i эстэтычнае значэнне i павiнен быў красавацца на палiцах i пастаўцах.
Да iнвентара багатых жылых дамоў належалi амфары. На тэрыторыi вакольнага гораду знайдзена больш за 25000 абломкаў, ад прыкладна 75 пасудзiн. У жылiшчах захоўвалася адначасова да 10 пасудзiн, якiя, мяркуючы па пабудове 12, стаялi па кутах дома[86]. Захаванне амфар у жыльлi вядома ў Кiеве i Пронску, дзе ў цэнтральнай частцы жылой пабудовы стаялi тры, укапаныя ў зямлю амфары [87].
Трэба думаць, што вялiкiя і багатыя, з зашклёнымi вокнамi дамы вакольнага гораду Наваградка не былi аднапавярховыя, хаця археалагiчных доказаў гэтаму цьверджанню няма. Строгая пераемнасьць у домабудаўнiцтве прыводзiла да таго, што пры збудаваннi новага жыльля на месцы старога, пляц раўнялi i ўсё, што магло належаць да верхняга яруса памяшкання знiкала. Так над пабудовай 12 была пастаўлена пабудова 10, над якой у сваю чаргу, узвялi пабудову 9. Такая ж паслядоўнасьць назіралася ў пабудове дамоў 6, 5 i 4. У тых выпадках, калi жылiшчы будавалi не на рэштках папярэдняга дома (пабудовы 1, 3, 8 i iнш.), яны дайшлi ў такім стане, што вялiкая частка будаўнiчых астаткаў увогуле не захавалася.
Магчыма, што дзверы ў паўночнай частцы пабудовы 18[88] маглі весьцi на другi паверх. Упёртыя ў вал, гэтыя дзверы не маглі служыць для ўваходу, але праз іх можна было трапіць на другi ярус гэтага дому.
Па П.I. Засурцаву ўсе вялiкiя дамы ў Ноўгарадзе былi двухпавярховыя. У дамах Кiеўскага Падолу адкрыты рэшткi цокальнага паверха, жылога яруса i падстрэшнага памяшкання[89]. Двухпавярховымi былi дамы не толькi ў Кiеве, але i ў Старай Руссе, Ўшчыжы i Звенiгарадзе[90]. Усё аблiчча багатых дамоў вакольнага гораду схіляе да думкі, што яны былi двухпавярховыя.
З развiццём вывучэння жылых i гаспадарчых пабудоў старажытнарускiх гарадоў, фарміруецца яго асобны раздзел — домабудаўнiцтва сацыяльных вярхоў гораду. Калi для рэканструкцыі аблічча звычайных гарадскiх дамоў, даследчыкi звяртаюцца да дадзеных этнаграфii, заснаваных на вывучэннi сялянскiх дамоў, то багатыя гарадскiя дамы павiнны супастаўляцца з iншымi вiдамi крынiц, прынамсі ў пiсьмовых крынiцах i былiнах захавалiся звесткi не толькi аб палацах Старажытнай Русi, але i аб домабудаўнiцтве заможнага гарадскога насельнiцтва[91].
У Наваградку адкрыта вельмi мала вытворчых комплексаў. На першапачатковым паселiшчы Малага Замка — гэта ямы са слядамi бронзалiцейства, а ў больш пазні час кузня, якая працавала ў паўночнай частцы пляцоўкi. У XII-XIII стст. багатыя гараджане займаліся рамеснай дзейнасьцю галоўным чынам у жылых памяшканнях. Уласна майстэрняй залатара была толькi пабудова 17[92]. Аб майстэрнях залатароў XII-XIII ст. на Замкавай гары можна мяркаваць толькi па знайдзеных там iнструментах i незакончаных вырабах з каляровага метала i срэбра.
У Наваградку адкрыта шмат ямаў гаспадарчага прызначэння. На тэрыторыi Малага Замка вялiкая частка ямаў належала да ранняга паселiшча. У вялiкiх i маленькiх акруглых i авальных ямах, якiя часам запоўнены камянямi, была керамiка X-XI ст. i косьцi жывёлы. Сярод раннiх ямаў Замкавай гары наiвялiкшую цiкавсьць прадстаўляе вялiкая (4,8х2,5 м.) яма глыбiнёй 0,8 м., запоўненая тленам дрэва, вуглiстым слоем i гумусам, у якой знайдзена шмат керамiкi X-XI стст., кавалкi срэбных бранзалетаў i злiтка.
На тэрыторыi Малага Замка, пакуль ён быў вакольным горадам, гаспадарчых ямаў было даволi мала, а на Замкавай гары ў XII ст. iх было шмат. Сярод знаходак у гэтых ямах сустракаюцца керамiка, асобныя фрагменты амфар. У адной з ямаў знайдзена згарэлае зерне.
Спынiмся на асаблiвастях наземных гаспадарчых будынкаў. Гумно канца Х ст. падрабязна характэрызавана ў кнiзе “Старажытны Наваградак”. Вiдавочна, такое ж было прызначэнне пабудовы 37, якая знаходзiлася побач з гумном[93]. Гаспадарчая пабудова другой паловы XII ст. на Малым Замку выглядала iначай, але, нажаль, вялiкая частка яе аказалася за межамi нашага раскопа. Яна была зрубнай. Рубка праведзена ў абло i спрэс завалена дробнымi кавалкамi абпаленай глiны, якая ляжала на падлозе. Да знаходак у ёй належалі невялiкая колькасьць керамiкi, лубяная вяроўка i нож[94]. Прыбудаваная да багатага дому (10) гэта пабудова з’яўлялася яго гаспадарчым памяшканнем — адзiнай пабудовай гэтага тыпу на вакольным горадзе.
З гаспадарчымi будынкамi простых гараджан наваградскага дзяцiна XII-XIII ст. звязаны пляцень, якi адгарожваў замошчаны двор i рэшткi невялікага хлява. У паўночнай частцы пляцоўкi, на змену шматлiкім гаспадарчым ямам, паблiзу старажытнага вала ўзводзяцца гаспадарчыя пабудовы, якiя дайшлi да нас сатлелымi. Амаль упрытык да валу стаялi тры будынкі. Трошку воддаль цягнуўся другi шэраг сатлелых пабудоў. Сатлелыя пабудовы, рубленыя ў абло з драўлянай падлогай, ляжалi на слоi глiны; іх неаднаразова абнаўлялi.
Над сатлелымi пабудовамi, знаходзiлiся рэшткi згарэлых гаспадарчых будынкаў. Наiбольш раннiя з iх прытыкалi да ранняга валу, а з пераносам апошняга на край пляцоўкi, занялi вызваленую пасля засыпкi вала тэрыторыю. Згарэлыя свiрны i гумны былi двух’ярусныя. Ад нiжнiх частак пабудоў захавалiся бярвенчатыя зрубы, усярэдзіне якiх на слоi з залой ляжала згарэлае зерне i рэшткi iншых сельскагаспадарчых культур, а таксама донцы бочак, рэшткi лыкавых кашоў i iншыя знаходкi. У пабудове 9/14 сустракаюцца таксама бронзавыя матрыцы, вагавыя гiркi, верацёны, клубкi нiтак i iншыя знаходкi[95]. У пабудове 15 знайдзены магчыма рэшткi дзверы. Верхнi ярус пабудоў прадстаўляў з сябе насланыя на лагах дошкi. Насьцiлы пакрывала бераста. Знаходак на верхнiх насьцiлах было вельмi мала.
Высьцiланне падлогi берастой у Мiнску адзначана ў жылой i ў гаспадарчай пабудовах. На Валынi, на помнiкў XI ст. была адкрыта гаспадарчая яма. Дно ў яе было выслана берастой, ў яме сустракаюцца зёрны ячменю i пшанiцы, а таксама гарох[96]. Аднак прамых паралеляў гаспадарчым двух’ярусным пабудовам наваградскага дзяцiнца пакуль няма. Праўда, на Целiжэнецкiм гарадзiшчы адзначаны рэшткi двух’ярусных клецяў[97], але ў якой меры яны падобныя да нашых сказаць цяжка. Некаторае падабенства з гаспадарчымi пабудовамi Наваградка назiраецца ў адным з будынкаў кiеўскага Падолу. Яго падклет быў хлявом, а на другiм ярусе хавалi зерне i другiя прадукты. Адзначым этнаграфiчныя матэрыялы з поўначы, дзе ставiлi двух’ярусныя свiрны. У верхнiх ярусах захоўвалi муку, а ўнiзе абмалочанае i правеянае зерне[98].
На заканчэннне неабходна спынiцца на прызначэннi двух насьцiлаў, якія раскапаныя на паўднёвым захадзе ад гаспадарчых пабудоў дзяцiнца, з iх адзiн знаходзiўся над другiм. Нiжнi насьцiл ляжаў на мацерыку, займаў плошчу каля 36 кв. м. i ўяўляў з сябе сатлеўшыя дошкi шырынёй 20 см. i тлен дрэва. Асобныя часткi насьцiлу абнаўлялiся. Знаходак там не было. Толькi ў адным месцы сустракаюцца дробныя абломкi шкляных бранзалетаў.
Насьцiл над iм выкладзены дошкамi шырынёй 22-25 см. Зношаныя дошкi былi месцамi пакрыты плахамi. На насьцiле зрэдку сустракалася шкарлупа гарэхаў.
Прызначэнне насьцiлаў высвятляецца ў сувязi з тым, што над насьцiламi старажытнарускага часу ляжалi яшчэ тры насьцiлы XIV ст. Наiбольш познi насьцiл складалi згарэўшыя дошкi i гарбылi. На iм былi знайдзены абломкi цэглы, вапнавы раствор, чарапiца, а таксама гарэхавая шкарлупа. Гэты насьцiл iшоў шчыльна да вымасткi храму XIV ст., не заходзячы пад яе. Такiм чынам, дадзены насьцiл быў замошчанай пляцоўкай перад царквой, таксама як i два насьцiлы, што ляжалi пад iм. Iдэнтычнасьць насьцiлаў XIV ст. i насьцiлаў старажытнарускага часу дазваляе лiчыць апошнiя часткай пляцоўкi перад храмам, якi iснаваў у часы Старажытнай Русi. Паколькi тут не сустракаюцца рэшткi манументальнага дойлiдства XII альбо XIII стст., можна мяркаваць, што царква гэтага часу на Замкавай гары была драўлянай[99].
Матэрыялы, што разгледжаны ў гэтай главе, сведчаць на карысьць таго, што ў планiроўцы i домабудаўнiцтве Наваградка, побач з агульнарускiмi рысамi адзначаюцца асаблiвасьцi, уласьцiвыя толькi гэтаму гораду.
[1] ДН., С. 7.
[2] ПСРЛ. М, 1962. Т.11. Стб. 873.
[3] Рапапорт П.А. Военное зодчество заходнерусских земель Х-ХIV вв. // МИА. 1967. Вып. 140. С. 189.
[4] Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 20; Гуревич Ф.Д. О формировании городов Черной Руси по данным археологии.// СА. 1983. Вып. 3. С. 64.
[5] Гуревич Ф.Д. Отчет славянско-литовского отряда. (Архіў ЛАІА. Ф. 35. Вопіс)
[6] Нікалаеў М.В. Справаздача аб разведках на тэрыторыи Наваградка ў 1983 г. (Архіў аддзела археалогіі Інстытута гісторыі АН БССР).
[7] ДН. С. 8-15.
[8] Ткачев М.А. Исследования памятников военного зодчества Белоруссии.// АО 1969 г. М., 1970. С. 312; Ткачев М.А. Военное зодчество Белоруссии XІІІ-XVІІІ вв.: Автореферат канд. дис. Минск. С.21.
[9] Рапапорт П.А. Op. cit. С. 122.
[10] Ткачев М.А. Исследования памятников оборонного зодчества Белоруссии.//АО 1970 г. М., 1971. С. 307-308; Ткачоў М.А. Вежы валынскага тыпу і іx распаўсюджванне на Беларусі.//БС. С. 322-324.
[11] Ткачоў М.А. Op. cit. С. 307.
[12] ПСРЛ. Т. 11. Стб. 873.
[13] Ткачоў М.А. Абароннае дойлідства ... С. 21.
[14] Ткачев М.А. Работа отряда по изученню военного зодчества Белоруссии.//АО 1973 г. М., 1974. С. 382.
[15] Лысенко П.Ф. Города Туровской земли. Минск, 1974. С. 81,121; Загорульский Э.М. Возникновение Минска. Минск, 1982. С.153-157.
[16] Рапапорт П.А. Op. cit. С.122-127; Тимощук Б.А. Древнерусские города Северной Буковины// Древнерусские города. М., 1981. С. 117,119,121-123,126.
[17] Рапопорт П.А. Оборонные сооружения Западной Волыни в XІІІ-XІV вв.//Swіatowіt, Warszawa, 1962. T. XXІV. C. 619-624; Военное зодчество ... С. 141-149.
[18] Ткачоў М.А. Вежы валынскага тыпу ... С. 315-328.
[19] Колчин Б.А., Янин В.Л. Археологии Новгорода 50 лет. // Новгородский сборник. М., 1982. С. 72.
[20] Новое в археологии Киева. Киев, 1981. С. 114; Килиевич С.Р. Детинец Киева ІX - первой половины XІІІ вв. Киев, 1982. С. 121; Боровский Я.Е., Сагайдак М.А. Археологичные исследования Верхнего Киева в 1978-1982 гг. // Археологические исследования Верхнего Киева в 1978-1983 гг. Киев, 1985. С. 38-51.
[21] Орлов Р.С., Моця А.П., Пакульс П.М. Исследования летописного Юрьева на Роси и его окрестностей.// Земли Южной Руси в ІX-XІV вв. Киев, 1985. С. 36-37; Толочко П.П. Исследования древнерусского Вышгорода.// АО 1979 г. М., 1980. С. 345-346; Толочко П.П., Блажевич Н.В. Раскопки Иван-города.// АО 1982 г. М., 1984. С. 114.
[22] Филипчук М.А. Исследования крестьянской усадьбы XІ в. у с. Коростовата.// АО 1983 г. М., 1985. С. 367.
[23] Засурцев П.И. Новгород, открытый археологии. М., 1967. С. 79-83; Новое в археологии Киева. С. 114.
[24] Кирпичников А.Н. Раннесредневековая Ладога (результаты археологического изучения).// Средневековая Ладога. М., 1985. С. 14,15.
[25] Рябинин Е.А., Черных Н.Б. Стратиграфия, хронология и застройка нижнего слоя Старой Ладоги в свете новых открытий. //СА. 1981. N 1. С. 72-100.
[26] Кутавой А.И. Усадьбы как главные элементы градостроительной культуры древнеруского города.//ДГ. С. 67.
[27] Седова М.В. Работы Владимиро-Суздальской экспедиции.// АО 1983 г. С. 81-82; Даркевич В.П. Раскопки на южном городище Старой Рязани (1966-1969).// Археология Рязанской земли. М., 1974. С. 19-28; Даркевич В.П. Раскопки в Старой Рязани.// АО 1975 г. - АО 1976 г. С. 61; Авдусин Д.А., Асташева Н.И., Юркина Т.В. Смоленская экспедиция. // АО 1974 г. М., 1975. С. 52.
[28] Кутовой А.И. Op. cit. С. 66; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Минск, 1975. С. 50.
[29] Куза А.В. Малые города в Древней Руси X- XІІІ вв. // ДГ. С. 64.
[30] Лысенко П.Ф. Берестье. Минск, 1985. С. 176; Седов В.В. Изборск - горад крепость XІІ-XІІІ вв.// ДГ. С. 119.
[31] Звесткі аб Вицебску ласкава паведамілі М.А. Ткачоў і Т.С. Бубенька.
[32] Загорульский Э.М. Op. cit. С. 191-186.
[33] Алексеев Л.В. Смоленская земля. М., 1980. С. 173; Малевская М.В., Фоняков Д.И. Постройки древненого Торопца. // СА. 1985. Вып. 4. С. 79.
[34] Гроздилов Г.П. Раскопки древненого Пскова (1956,1958-1960). // АСГЭ. 1962. Вып. 4. С. 19-39; Медведев А.Ф., Смирнова Г.П. Раскопки в Старой Русе. // АО 1974 г. М., 1975. С. 24-25.
[35] ДН. С. 18-32.
[36] ДН. С. 32-101.
[37] Боровский Я.Е., Сагайдак М.А. Op. cit. С. 51.
[38] Ганчаров В.К. Райковецкое городище. Киев, 1950. С. 29; Юра Р.О. Древний Колодяжин // АП УРСР. 1962. Вып. 12. С. 65-81; Довженок В.И., Юра Р.О., Ганчаров В.К. Древньоруське мисто Воинь. Киев, 1966. С. 36-53; Пескова А.А. Древний Изяславль. // КСИА. 1981. Вып.164. С. 67.
[39] Зильманович И.Д. Раскопки детинца в Новогрудке в 1962 г. // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 93-98.
[40] Гуревич Ф.Д., Николаев Н.В., Паничева Л.Г. Новогрудская экспедиция. // АО 1977 г., М., 1978. С. 412.
[41] Малевская М.В. Архитектурный комплекс новогрудского детинца XІІІ-XІV вв. // ДГС. С. 124-125.
[42] Гуревич Ф.Д. Застройка новогрудского детинца в XІІ-XІІІ ст. // КСИА. 1984. Вып. 179. С. 54-59.
[43] Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966. С. 153-157.
[44] Рыбаков Б.А. Любеч - феадальны двор Ольговичей. // КСИА. 1964. Вып. 99. С. 67.
[45] ДН. С. 18-101, 119-126.
[46] ДН. С. 20, 22, 26.
[47] Рапопорт П.А. Древнерусское жилище. // САИ Е 2-32. 1975. С. 63.
[48] ДН. С. 26.
[49] Рапопорт П.А. Op. cit. С. 147, 154.
[50] ДН. С. 32-36, 120-121.
[51] ДН. С. 120.
[52] Аулих В.В. О детинце древненого Галича. ДГ. С. 13; Аулих В.В. Раскопки древнерусского Галича. // АО 1981 года. М., 1983. С. 239-240.
[53] Куглюковский П.И. Исследования древненого жилища в Суздале. // АО 1979 г. М., 1980. С. 60-61.
[54] Даркевич В.П. Исследования Старорязанской экспедиции. // АО 1979 г. М., 1980. С. 52-53.
[55] Спегальский Ю.П. Жилище Северо-Западной Руси ІX-XІІІ вв. Л., 1972. С. 68-71; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 180-181.
[56] ДН. С. 120-125.
[57] ДН. С. 26-28.
[58] ДН. С. 28.
[59] Колчин Б.А., Хороше У А.С., Янин В.Л. Усадьба новгородского художника XІІ ст. М., 1981. С. 69; Медведев А.Ф. Раскопки в Старой Руссе. // АО 1972 г. М., 1973. С. 25; Никольская Т.Н. К истории древнерусского градостроительства. ДГ. Мал. 3; Рапапорт П.А. Op. cit. С. 108; Седова М.В. Ярополч Залесский. М., 1978. С. 51; Боровский Я.Е., Сагайдак М.А. Op. cit. С. 51.
[60] Даркевич В.П. Раскопки на Южном городище Старой Рязани (1966-1969 гг.) // Археология Рязанской земли. М., 1974. С. 19-21.
[61] ДН. С. 36, 44, 86, 93.
[62] Новое в археологии Киева. С. 91; Зоценко В.Н. Раскопки в древнерусском Вышгороде. //АО 1981 г. 1983. С. 250; Рапапорт П.А. Op. cit. С. 60.
[63] Орлов Р.С., Моця А.П., Пакульс П.М. Op. cit. С. 37; Рыбаков Б.А. Вщиж удельный город XІІ в. // КСИИМК. 1951. Вып. XІІ. С. 58; Даркевич В.П. Op. cit. С. 22-24; Тухтина Н.В. Раскопки на Николобережном селище в г. Муроме. // АО 1971 г. М., 1972. С. 99; Седова М.В. Op. cit. С. 54; Раппопорт П.А. Op. cit. С. 103; Лысенко П.Ф. Городища Туровской земли. Минск, 1975. С. 49-50; Лысенко П.Ф. Изучение Берестья. // АО 1977 г. М., 1978. С. 419-420; Воронин Н.Н. Древнее Гродно. // МИА. 1954. Вып. 41. С. 46.
[64] Рапапорт П.А. Op. cit. С. 154.
[65] Колчин Б.А., Янин В.Л. Op. cit. С. 73; Колчин Б.А., Хорошев А.С., Янин В.Л. Op. cit. С. 112.
[66] Гуревич Ф.Д. О времени постройки церкви Бориса и Глеба в Новогрудке. // КСИА. 1986. Вып. 187. С. 36-40.
[67] Рапапорт П.А. Op. cit. С. 156.
[68] ДН. С. 123.
[69] Высоцкий С.А. Виконна рама та шибки з Киивской Софии. // Киивска старовина. Щоричник. Київ, 1972. С. 54.
[70] Богусевич В.А. Мастерские в XІ ст. по изготовлению шкла и смальты в Кияве. // КСИА УРСС. 1954. Вып. 3. С. 14-15.
[71] Хойновский И.А. Раскопки великокняжеского двора древненого града Киева. Киев, 1893. Табл. Х, 32; Боровский Я.Е., Сагайдак М.А. Op. cit. С. 43.
[72] Щапова Ю.Л. Стеклянные изделия из Старой Рязани (па материалам раскопок 1966-1968 гг.) // Археология Рязанской земли. С. 90; Седова М.В. и др. Раскопки в Суздале. // АО 1977 г. М., 1978. С. 82; Седова М.В. Op. cit. С. 51; Коваленко В.П., Моця А.П., Шекун А.В. Работы Шестовицкой экспедиции. // АО 1983 г. М., 1985. С. 288.
[73] Рапапорт П.А. Op. cit. С. 71.
[74] Полубояринова М.Д. Раскопки древненого Турова. // КСИА. 1963. Вып. 96. С. 47; Лысенко П.Ф. Города ... С. 111; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 79; Яніцкая М.М. Вытокі шкларобства Беларусі. Мінск, 1980. Мал. 20, 43.
[75] Спегальский Ю.П. Op. cit. С. 149-159.
[76] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 40.
[77] ДН. С. 121.
[78] Кисилевич С.Р. Op. cit. С. 78.
[79] ДН. С. 121.
[80] ДН. С. 81-82.
[81] Ратич А.А., Шеломенцев-Терский В.С. О работах Звенигородской экспедиции. // АО 1973 г. М., 1974. С. 334; Коваленко В.П., Куза А.В., Моця А.П. Раскопки в Новгородзе-Северском. // АО 1980 г. М., 1981. С. 259.
[82] ДН. Мал. 51,1; 76,8.
[83] Каргер М.К. Op. cit. Мал. 84, 85; Загорульский Э.М. Op. cit. Мал. 187; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 12, 1-6; Малевская М.В. Раскопки на Малом Торопецком городище в 1961 г. // КСИА. 1961. Вып. 110. С. 58; Орлов Р.С., Моця А.П., Пакульс П.М. Op. cit. Мал. 8, 13.
[84] Рыбаков Б.А. Op. cit. С. 58; Колчин Б.А., Хорошев А.С., Янин В.Л. Op. cit. С. 111.
[85] ДН. Мал. 71,6.
[86] Килиевич С.Р. Раскопки на территории монастырского двора в Киеве. // АО 1983 г. М., 1985. С. 281; Мальм В.А., Фехнер М.В. Археологичныя исследования древненого Пронска и городища на горе Гневне. // Археология Рязанской земли. С. 197.
[87] ДН. С. 38.
[88] ДН. С. 45.
[89] Засурцев П.И. Усадьбы и постройки древненого Новгорода. // МИА. 1963. Вып. 123. С. 68; Новое в археологии Киева. С. 133-139.
[90] Медзведев А.Ф., Смирнова Г.П. Раскопки в Старой Руссе. // АО 1974 г. М., 1975. С. 24-25; Рыбаков Б.А. Op. cit. С. 58; Свешников И.К. Раскопки в Звенигороде на Белке. // АО 1982 г. М., 1984. С. 328.
[91] Шамбинаго С.К. Древнерусское жилище по былинам. // Юбилейный сборник в честь В.Ф. Миллера. М., 1900. С. 128-149; Рыбаков Б.А. Древняя Русь. Сказания, былины, летописи. М., 1963. С. 136.
[92] ДН. С. 101.
[93] ДН. С. 20.
[94] ДН. С. 81.
[95] Павлова К.В. Хозяйственные постройки XІІ-XІІІ ст. на детинце древнего Новогрудка.// КСИА. 1972. Вып. 129. С. 77-83.
[96] Загорульский Э.М. Указ.Соч. С. 176-177; Кучинко М.М. Исследования древнеруского городища на Волыни. // АО 1983 г. М., 1985. С. 303.
[97] Якубовский В.И. Раскопки Телиженецкого городища. // АО 1979 г. М., 1980. С. 355.
[98] Гуревич Ф.Д. Застройка ... С. 55.
[99] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 55, 57.