Летапiсны Новгородок
(старажытнарускi Наваградак)
Гурэвiч Фрыда
Пiсьмовыя крынiцы i iх атрыбуцыя ў працах гiсторыкаў.
У Iпацеўскiм летапiсе пад 1235 г. успамiнаецца Ізяслаў Новгородский “Па том же лете Даниил возведе на Кондрата Литву Миндовга, Iзяслава новгарадского”[1]. У 30-я гады ХIII ст. польскi князь Конрад Мазавецкi спрабаваў заключыць саюз з крыжакамi, каб абаранiць сябе ад Валынi i Лiтвы, а ў стане Данiiла быў наваградскi правiцель Iзяслаў, iмя якога ў летапiсе больш не сустракаецца.
Галоўныя пiсьмовыя сведчаньні аб Наваградку (Новгородок, Новгород, Новый город) змяшчаюцца ў Галiцка-Валынскім летапiсу, які захаваўся ў выглядзе асобнай часткi Iпацеўскага i паведамляе аб падзеях 1238-1292 гг. Гэта важнейшая крынiца па гiсторыi Заходняй i Паўднёва-Заходняй Русi, як паказалi яго даследчыкi, у сваёй першай частцы была напiсана па заказу Данiiла Галiцкага, верагодна, у г. Холм, а ў пазнейшы час атрымаў дапаўненьні i перарабляўся пры яго браце Васiльку Раманавiчу[2].
Першыя ўспамiны аб Наваградку адносяцца да паходаў Данiiла ў Панямоньне. Пад 1252 г. паведамляецца, што “Данила же и Василко поидоста к Новоугораду”. Адначасова валынскiя князі заваявалi i iншыя гарады гэтай зямлi — Ваўкавыск i Слонім, а таксама Здзiтаў. Вартая ўвагі фраза, якой заканчваюцца звесткi аб гэтым паходзе: “и поимаше грады многы и звратиша у домы”[3].
Заваяваньне гарадоў Панямоньня было не трывалае, бо ўжо пад наступным 1253 г. летапiсец паведамляе аб новым паходзе Данiiла. У ім, акрамя Васiлька, удзельнічалi сын Данiiла Леў, сват Цягак “з половци” i пiнскiя князі. Кампанiя апiсана вельмi выразна. Раць валынскiх князёў дайшоўшы да ракi Шчары — прытока Нёмана, не захацела рухацца далей. Данiiлу прыйшлося прыкласьцi шмат намаганьняў, каб закончыць паход. “Мудростью речи створи” гаворыцца ў летапiсу аб князі “яко срамоту имяешь от Литвы и всех земель, аще не дойдем и вратим”. Паход быў закончаны i яго заканчэньне адзначана наступнымi словамi: “наутрея же плениша всю землю Новгарадскую”[4].
Трэцi паход на Наваградак таксама праходзiў пад главенствам князя Данiiла. Ён вядомы пад 1255 г.: “Даниил же пошедшоу на воину, на Литву, на Новъгородок”.[5]
Дзеяньні Данiiла па авалоданьню Наваградкам, якiя праявіліся ў паходах 1252, 1253 i 1255 гг. павінны былi адлучыць цэнтр Наваградскай зямлi ад Лiтвы, якая ў асобе князя Мiндоўга, пранікла туды некалькі раней. Ваеннымi сродкамi гэтага не ўдалася дасягнуць i ў той жа год, калi адбыўся трэцi паход на Наваградак, паведамляецца аб мiрных дагаворах Лiтвы i Валынi. Мiндоўг, праз пасрэдніцтва свайго сына Войшалка выдае сваю дачку замуж за Шварна — сына Данiiла, а Войшалк ад iмя Мiндоўга перадае Наваградак яшчэ аднаму з сыноў Данiiла Раману, а ад сябе “Восляным и Волковыеск”[6]. Перадачу Наваградка Раману праз Войшалка летапiсец другi раз адзначае пад 1257 г.[7]
Сеўшы ў Наваградку, Раман, па прозьбе бацькі, прыходзiць да яго на дапамогу для барацьбы з яцьвягамi. “И посла по Романа в Новъгарадок и приде к немоу Роман со всими Новогродци”[8]. Аб залежнасьці Рамана, князя Наваградскага ад Мiндоўга, можна гаварыць на падставе яго слоў да Данiiла: “И прислаша Миндовг к Данилу пришлю к табедзьве Романа и Новгородце абы пошел ко Возвяглю отоуда и к Кiеву”[9].
Пасля забойства Мiндоўга (пад 1262 г.) “Войшчулк нача княжити у Новегороде”. Маецца даволi вялікае апiсаньне таго, як гэты князь язычнiк прымае хрысьцiянства ў Наваградку “и крестися тут у Новегородцы” i яго актыўных дзеяньнях як неафiта[10]. Праз год Войшалк “поиде с Линяны к Новоугородоу а оттоле поя з собой новгородце и поиде у Литвоу княжить”[11].
Пад 1268 г. летапiсец паведамляе, што у Наваградку правiць Шварн. “Тогда же Шварнови соущи у Новегороде”. Адтуль “вборзе” князь ідзе на Валынь дапамагаць сваiм сваякам у барацьбе супраць Польшчы[12].
Адзін з апошнiх i самых яркiх успамiнаў аб Наваградку захаваўся пад 1274 г. Валынскi князь Леў — сын Данiiла, збiраючыся ў паход на Наваградак, просiць дапамогi ў татарскага хана Менгiцiмура i апошнi дае войска на чале з Ягурчынам. У валынскай рацi было шмат i рускiх князёў. Летапiсец адзначае ваяводу Задняпроўскага, Рамана дабранскага з сынам Алегам, Глеба, князя Смаленскага, “иных князи много тогда бо бяхоу, вси князи у воли у Тотарской. И тако поидоша вси вборзе к Новоугородку”. Аб’яднане войска прыбыло ў Панямоньне. Начлег быў на рацэ Сервеч — прытоку Нёмана. На досвітку “начаша изряживать полкы и тако идоша к городу”. Зправа iшлi татары са сваiм палком, побач з iмi Леў са сваiм палком, а злева князь Уладзiмiр са сваiм палком. “I тако придоша к городу и сташа около его”. Паход был зiмой i з наваградскiх узгоркаў падымаўся пар ад бягучай вады. Леў абхiтрыў саюзнiкаў “взя окольны град ни з татары, а детинец остася”. Гэта выклікала гнеў астатніх князёў, якiя лiчылi “токо оже бы им вземше Новъгородок также потом пойти у землю Литовскую, але не идоша гневом про Льва и тако возвратишася во свояси тако же от Новогородка”[13].
Праз тры гады да валынскiх князёў даходзяць звесті, што горад зваявалi татары. “Мьстислав, Володимир, Юрьи тако рекоушче “оже поидем к Новоугородку, а там оуже татарове извоевали все”[14].
Весткай ад 1277 г. заканчваюцца пiсьмовыя сведчаньні, якія бясспрэчна датычаць старажытнага Наваградка, і якія зафiксаваныя Галiцка-Валынскім летапiсам. Звесткi аб “новгородцах”, якiя аплаквалi разам з немцамi, суражанамi i iншымi смерць князя Ўладзiмiра Васiльевiча,[15] маглi i не адносiцца да жыхароў нашага гораду.
Запісы ў Галiцка-Валынскім летапiсе аб Наваградку паведамляюць аб падзеях гiсторыi гораду на працягу чвэрцi ХIII стагоддзя (1252-1277 гг.) i прысвечаны памкненьням Валынi i Лiтвы ваеннымi i мiрнымi сродкамi авалодаць гэтым горадам. Расказ аб хрышчэньнi язычнiка Войшалка ў Наваградку таксама паказвае яго жаданьне замацавацца ў хрысьцiянскім горадзе.
Сведчаньні Галiцка-Валынскага летапiсу аб Наваградку не асаблiва абiльныя. Ён успамянуты 11 разоў, але пры ўсшм гэта наiбольш каштоўная крынiца аб старажытным Наваградку, да якой прыйдзецца неаднаразова вяртацца.
З больш познiх сведчаньняў, якія прадстаўляюць цiкавасьць для ўзнаўленьня гiсторыi старажытнага Наваградка, заслугоўвае ўвагі ўпамiнаньне ў “Спiсе гарадоў блiжнiх i дальнiх” — помнiку ХIV стагоддзя, дзе ён успамянуты ў лiку лiтоўскiх гарадоў[16]. Пётр Дюсбург — крыжацкі святар, пiша што ў 1314 г. магiстр Генрых фон Плоцке аблажыў i спрабаваў узяць горад Ногардзiю, якi знаходзiцца ў краіне крывiчоў[17]. Цiкавае пасланьне князя Гедымiна, якi ў 1323 г. запрашае на Лiтву жыхароў Любека, Штральзенда i iншых нямецкiх гарадоў. Абяцаючы iм свабоду веравызнаньня, князь паведамляе, што ён пабудаваў храмы Ордэну мiнарытаў у Вiльні i Наваградку[18].
Не пазбаўлены цiкавасьці звесткi аб старажытным Наваградку, прыведзеныя ў познім летапiсаньнi i ў польскага храніста Мацея Стрыйкоўскага (ХVI ст.). Гэтыя помнiкi, канечне не могуць быць крынiцай для зацiкавіўшага нас часу, але ў iх маглi захавацца водгукi старадаўнiх падзей, якiмi можна карыстацца пры крытычных да iх адносiнах.
У адным з заходнерускiх летапiсаў ХVI ст. паведамляецца аб мiфiчным князі, якi са сваiм войскам “ ...перешли реку Немон и нашли у четырех милях от реки Немна гору красноую и сподобалася им и вчинили у ней горад и назвали Новгарадок и вчинил себе князь великий у нем столець и назывался князем великим Новгородским”[19].
Прыкладна такімі самымі фразамi апісвае падзеi М. Стрыйкоўскi: “I так пераправiлiся праз Нёман i знайшлi ў чатырох мiлях гору красную i высокую, на якой знаходзiўся першы сталiчны горад рускага княства Наваградак, што разбураны царом Батыям. Там Эрдзiвiл залажыў сваю сталiцу... І без праліцьця крывi (небыло каму абараняць) заняў большую частку рускай зямлi, пачаў называцца Вялiкiм князям Наваградскiм”[20].
З абодвух апiсаньняў вiдавочна, што гутарка iдзе менавіта аб Наваградку, якi ляжыць ў 28 км. ад Нёмана (чатыры мiлi) i размешчаны на высокiх узгорках. Несумненна таксама, што горад па сваім значэньнi вылучаўся сярод iншых гарадоў Панямоньня, што вынікала i са сведчаньняў Галiцка-Валынскага летапiсу.
У Густынскім летапiсе (ХVII ст.), у першай частцы якога маецца шмат запазычаньняў з Iпацеўскага летапiсу пад 1252 г. паведамляецца: “В то же лето великий князь Литовскiй Миндовг коронован бысть на кролевство Литовское в Новогрудку за благословенiем папы Iннокентiя през Генрика бискупа Хелмского, у Прусех кардинала Папежского”[21].
Прадстаўленьнi аб пiсьмовых крынiцах, з якiмi некаторыя вучоныя звязвалi Наваградак былi б не поўныя, калi не ўспомніць IV Ноўгародскі i Сафiйскі летапiсы, у якіх пад 1044 г. гаворыцца: “Ходи Ярослав на Литву, а на весну заложi Новгород и сделал и”[22].
Пiсьмовыя звесткi аб Наваградку выкарыстоўвалi рускiя даследчыкi як у агульных працах па гiсторыi Расii, так i ў спецыяльных работах аб заходнерускiх землях. Гэта быў галоўным чынам выклад летапiсных i iншых дадзеных, радзей аналіз i высновы, што зробленыя на падставе іх вывучэньня.
Ацэньваючы звесткi летапiсаў аб заснаваньнi Яраславам Ноўгараду ў 40-я гг. ХI ст., першы рускi гiсторык В.Н. Тацiшчаў пiша: “Сiе, разумеетца о литовском Новгородке, але паче мнитца о Северском ибо от сего часу о нем упоминаться началось”[23]. У Тацiшчава ёсьць сумнеў адносна расказа Стрыйкоўскага аб тым, што Наваградак быў заснаваны на месцы разбуранага Батыям гораду, i ён пiша: “Батый не токмо в Литве, но и у Смоленска не был”[24].
Асобныя сведчаньні аб Наваградку прыведзены ў капiтальнай працы Н.М. Карамзiна. “Кім быў пабудаваны Наваградак - задает пытаньне аўтар - мы не ведаем. Верагодна Расiянамi”[25].
У 80-90-х гг. мiнулага стагоддзя з’яўляецца шэраг прац, у якiх адлюстравана гiсторыя заходнерускiх земляў. У iх, як правiла, выкарыстоўвалiся крынiцы па гiсторыi Наваградка. Некаторыя з iх ацэньвалiся крытычна. Так Н.П. Барсаў i В.Б. Антановiч не бачылi ў звестках IV ноўгарадскага i Сафiйскага летапiсаў за Ноўгарадам Наваградка[26]. Антановiч знаходзіў у заходнерускiх летапiсах кампiлятарскiя прыёмы, але верыў у праўдзiвасьць сведчаньня Густынскага летапiсу аб вянчаньнi Мiндоўга ў Наваградку ў 1252 г.[27] З гэтым сведчаньнем згодны П.М. Бацюшкаў i П.Д. Бранцаў[28]. Па заключэньню вядомага гiсторыка М.К. Любаўскага, Наваградак становiцца галоўным горадам Чорнай Русi i постаянным месцам перабываньня Мiндоўга[29].
Пытаньне аб тым, дзе знаходзiлася першая сталiца Лiтвы працягвала займаць гiсторыкаў i ў пазнейшы час. У 1910 г., калi У.I. Пiчэта пiсаў, што гэта быў Наваградак,[30] прафесар Пецярбургскага унiверсiтета Э.А. Вольтэр лiчыў, што яе трэба шукаць у карэннай Летуве[31].
Сярод даследваняў савецкiх гiсторыкаў адзначым мяркаваньнi М.Н. Цiхамiрава, якi адносіў узнiкненьне Наваградка да 1212 г. Пад гэтым годам аўтар прыводзiць паведамленьне Iпацеўскага летапiсу, у якiм паведамляецца: “Лесьтка же сжалiся аб срамоте своей i послау к Новоугораду па Мстiслава i рекi “брать мi есi поiдi i сядi у Галiче”.[32] Аднак, падзеi, аб якіх гаворыцца ў летапiсу адбываюцца ў галiцкай зямлi i гутарка, верагодна, iдзе аб якімсьцi іншым Ноўгарадзе.
Сур’ёзны аналiз пiсьмовых крынiц аб Наваградку робiць У.Ц. Пашута, якi разгледзеў iх у сувязi з iншымi сведчаньнямi аб Чорнай Русi i яе гарадах. Аўтар адзначае, што Ноўгарад IV Наўгародскага летапiсу нельга атаесамляць з Наваградкам. Цiкавыя дапушчэньнi гiсторыка аб тым, што звесткi пра Мiндоўга i iншых лiтоўскiх князях маглi знаходзiцца ў асобым летапiсе, якi напiсаны ў адным з праваслаўных монастыроў Панямоньня, магчыма, у тым, якi заснаваў князь Войшалк у Наваградскай зямлi.[33]
У 1972 г. выйшаў у свет артыкул беларускага гiсторыка М.I. Ермаловiча аб гiсторыi раньняга Наваградка, у якiм аўтар адраджае адмоўленае ў лiтаратуры мяркаваньне аб iдэнтычнасьцi “Новгорода” IV Наўгародскага i Сафiйскага летапiсаў i Наваградка. Ермаловiч лiчыць, што Яраслаў Мудры заснаваў там горад для барацьбы з Лiтвой[34].
Каб умацаваць свае погляды аўтар перамяшчае летапiсную Лiтву з той тэрыторыi, якую яна займала ва Ўсходняй частцы Лiтоўскай ССР да непасрэднага суседства з Наваградкам. “Лiтва” рускага летапiсу, як мяркуе Ермаловiч, жыла на тэрыторыi, абмежаванай з усходу на захад Мiнскам i Наваградкам, а з поўначы на поўдзень — Маладзечнам i Ляхавiчамi. Перасяленьне “Лiтвы” не падмацоўваецца нiякiм археалагiчным матэрыялам. Толькi ў адным выпадку, акрэслiваючы гранiцу лiтоўска-рускага памежжа, аўтар адзначае, што лiнiя тапонiмаў супадае з паўднёвай мяжай культуры штрыхаванай керамiкi, г.зн. з мяжай рассяленьня балтаў, да якiх належала i “Лiтва”[35]. Iнакш кажучы, для падзей ХI стагоддзя Ермаловiч карыстаецца дадзенымi, датычнымi да першай паловы 1 тысячагоддзя н.э.
Каб даказаць, што летапiсная “Лiтва” жыла пад Наваградкам, аўтар спрабуе выкарыстоўваць летапiсныя дадзеныя аб паходах на яе[36]. Аднак сведчаньні, на якiя ён спасылаецца, адлюстроўваюць накірункi гэтых паходаў. Тэрыторыя, што занята “Лiтвой” рускага летапiсу знаходзiцца не вельмi далёка ад Наваградка, але не па суседству з iм. Гэта вiдавочна, па словах летапiсца аб Войшалку, якi пад 1263 г., сабраўшы пiнян прыйшоў у Наваградак, “а оттоле, поя з собой новгородце и поиде в Литвоу княжить”[37].
Цяжка пагадзiцца са сьцвярджэньнем Ермаловiча, што тапонiм “Лiтва”, якi сустракаецца ў Верхнiм Панямоньнi, паказвае на пражываньне там усёй народнасьцi[38]. На нашу думку гэта сведчыць аб тым, што асобныя групы балтыйскага насельнiцтва, якiя там жылi, адрознiвалiся ад карэнных жыхароў гэтай зямлi.
Ермаловiч перасялiў “Лiтву” 40-х гадоў ХI ст. на славянскую тэрыторыю. Тут знаходзiўся старажытны Iзяслаўль, аб якiм “Повесть временных лет” успамiнае пад канцом Х ст. Пад горадам знаходiўся вялiкi магiльнiк (344 курганы), пераважна крывiцкi[39]. В.В. Сядоў паказвае, што тэрыторыя, адведзеная Ермаловiчам “Лiтве” — гэта славянская зямля, заселеная дрыгавiчамi, аб чым сведчаць iх паселiшчы i пахавальныя помнiкi[40]. Што датычыць зямляў, сапраўды занятых “Лiтвой”, то яны добра акрэслiваюцца па археалагiчных матэрыялах усходняй часткi Лiтоўскай ССР. Даследчыкi А.З. Таўтавiчус i Р.К. Валкайтэ-Кулiкаўскене паказалi неперарыўнае засяленьне дадзенай тэрыторыi балтыйскiм насельнiцтвам, пачынаючы з першых стагоддзяў н.э. да сярэднявечча i аднароднасьць яго матэрыяльнай культуры з культурай латгалаў, земгалаў i iншых балтыйскiх плямёнаў[41]. Гэта заключэньне добра стасуецца са словамi летапiсу аб плямёнах, што жылi па суседству з Русьсю, сярод якiх былi “Литва, Зимегола, Корсь и Летьгола”.[42]
Наваградак нельга разглядыць як горад, што заснаваны ў 40-я гг. ХI ст. для барацьбы з Лiтвой яшчэ i таму, што ў гэты час, як паказалi археалагiчныя работы, ён складаўся з неўмацаваных паселiшчаў, у якiх амаль не было зброi. У пару сваёй раньняй гiсторыi Наваградак не быў баявой крэпасьцю[43]. Сьцiплыя паселiшчы, якiя яго складалi, не маглi быць вядомыя аўтарам Наўгародскага i Сафiйскага летапiсаў, якiя жылi далёка ад Панямоньня.
Ермаловiч пiша, што Ноўгарад ХI ст., закладзены ў 1044 г. суадносiў з Наваградкам В.М. Тацiшчаў[44]. Як было паказана вышэй, Тацiшчаў схiляўся да думкi, што пад гэтым горадам трэба бачыць Ноўгарад Северскi. Словы Тацiшчава аб падзеях 1119 г. “Глеб Минский князь з полочаны паки начал воевать области Владимировых детей Новгородскую и Смоленскую”[45] беларускi гiсторык трактуе такiм чынам, што пад Наўгародскай зямлёй бачыць зямлю Наваградка[46]. Тая акалiчнасьць, што Наўгародская зямля разглядаецца побач са Смаленскай, сведчыць аб тым, што пад землямi Уладзiмiравых дзяцей мелiся на ўвазе вялiкiя тэрыторыi i, у першую чаргу, уладаньнi Ноўгарада Вялiкага.
Разгледзiм яшчэ адно сведчаньне Тацiшчава, якое Ермаловiч спрабуе звязаць з гiсторыяй Наваградка. У “Гiсторыi Расiйскай” пад 1130 г. напiсана: “Великий князь Мстислав ходил з войском на Литву и разоря многие жылисча со многим полоном возвратился у Новгарад и заложил у пирагосчи царква святые Богарадице. А оттуда прышел у Киев”[47]. На думку Ермаловiча, гутарка тут iдзе аб Наваградку, а царква, аб якой пiша Тацiшчаў, гэта, па ўсёй верагоднасьцi, храм, рэшткi якога былi адкрыты i даследваны М.К. Каргерам[48]. Словы Тацiшчава, датычныя апiсаных падзей таксама да Наваградка дачыненьня не маюць. У тэкст гiсторыка трапiла памылка. Царква Багародзiцы Пiрагошчай была пабудавана не ў Ноўгарадзе, а ў Кiеве. “В се же лето (пад 1132 г. Ф.Г.) заложена бы црква камяна святая Богородица, рекомая Пирагоща”[49]. Раскопкi гэтага храма рабiлi ў Кiеве ў 1976-1979 гг.[50]
Як можна пераканацца, крынiцы не падцвярждаюць iмкненьне М.I. Ермаловiча знайсьцi ўспамiнаньне аб Наваградку ў летапiсах, калi гутарка iдзе аб падзеях ХI i ХII ст. Мы падрабязна разабралi артыкул беларускага гiсторыка таму, што гэта адна з нешматлiкiх работ, прысвечаных гiсторыi цiкавага нам гораду. Да таго ж, у пачатку 70-х гадоў, калi быў надрукаваны дадзены артыкул, назбiраўся немалы археалагiчны матэрыял па Наваградку i яго рэгiёну, якi Ермаловiч не выкарыстаў.
Даўняя тэма аб месцазнаходжаньнi першай лiтоўскай сталiцы не знiкла i ў савецкай лiтаратуры, але стала прадметам зацiкаўленьня лiтоўскiх гiсторыкаў i археолагаў, якiя лакалiзуюць гэту сталiцу на тэрыторыi Лiтвы[51]. Пiсьмовыя сведчаньнi аб Наваградку не абышла сваёй увагай польская гiстарычная навука. У 1759 г. у Львове выйшла кнiга I. Пазоўскага, у якой па лацiнску былi выкладзены звесткi аб гэтам горадзе, узятыя з хронiкi Стрыйкоўскага i таксама гiсторыка ХVII В. А. Каяловiча, якi таксама абапiраўся на дадзеныя польскага хранiста[52].
Гiсторык i публiцыст Т. Нарбут, якi выдаваў у 30-я гады ХIХ ст. шматтамовую гiсторыю Лiтвы, для гiсторыi Наваградка карыстаўся звесткамi Галiцка-Валынскага летапiсу, мяркуючы, што менавiта ў Наваградку была рэзiдэнцыя Мiндоўга[53].
Сярод работ польскiх гiсторыкаў, у якiх трактуюцца пiсьмовыя звесткi аб Наваградку, заслугоўвае ўвагi даследваньне I. Ляткоўскага. Высока ацэньваючы Галiцка-Валынскi летапiс, ён лiчыў летапiс Быхаўца, якiм карысталiся многiя даследчыкi “блытаным i памылковым”. Ляткоўскi iмкнуўся адлучыць праўдзiвых лiтоўскiх князёў ад мiфiчных, да якiх ён, у прыватнасьцi, залiчаў князя Рынгольда, якога лiчаць бацькам Мiндоўга. На думку аўтара, Наваградак быў адзiн з важнейшых гарадоў Мiндоўга, але нельга сабе ўявiць каб тут у 1252 г. праходзiла вянчаньне князя, таму што пад гэтым годам адзначаецца паход князя Данiiла на гарады Панямоньня. Вiдавочна дадзенае дзейства праходзiла ў Лiтве, у Варуце, якая была резiдэнцiяй Мiндоўга[54].
Работа Ляткоўскага, які рэзонна адмовiў Наваградак як сталiцу Лiтвы пры Мiндоўгу, зрабiла ўплыў на наступныя працы польскiх гiсторыкаў, хаця часам, як гэта мела месца ў працы А. Прахаскi, i ў больш познi час, Наваградак аб’яўляўся месцам каранацыi Мiндоўга[55]. Пошукi сталiцы Лiтвы працягвалiся. У. Кентржынскi прапанаваў лiчыць за яе ўмацаваньнi Уруты ў басейне ракi Дубiсы (прыток Нёмана)[56]. Называлi Кернаў i iншыя пункты.
У 1931 г. у Наваградку была надрукавана невялiкая кнiжка аб горадзе i яго навакольлi. У ёй прыводзiлiся дадзеныя рускiх летапiсаў аб легендарных правiцелях гораду. Наiбольш каштоўныя ў гэтай кнiзе былi звесткi аўтара, iнжэнера па спецыяльнасьцi, аб ахоўных работах, што праводзiлiся на Замкавай гары Наваградка да 30-х гадоў нашага стагоддзя[57].
Вядомы польскi гiсторык Г. Лаўмяньскi яшчэ ў 30-я гады выдаў капiтальнае даследваньне па гiсторыi Лiтвы. Пэўнае месца ў iм адзьведзена старажытнаму Наваградку. Вучоны абвяргае высновы тых даследчыкаў, якiя ў Новагорадзе 40-х гадоў ХI ст., адзначанага ў летапiсах, бачылi Наваградак. Аўтар далучаецца да думкi Ляткоўскага аб немагчымасьцi каранацыi Мiндоўга ў Наваградку i прапануе шукаць сталiцу Мiндоўга на ўласна лiтоўскай зямлi, тым больш, што ў 30-я гады ХIII ст. Наваградкам кiраваў рускi князь Iзяслаў. Што датычыць гарадоў Чорнай Русi, то Лаўмяньскi лiчыў iх старажавымi пунктамi, якія належалi князям Палесся, а тэрыторыю Панямоньня беднай i слаба каланiзаванай зямлёй, якая не магла даць Мiндоўгу значных сродкаў[58].
Польскi гiсторык-эмiгрант Г. Пашкевiч лiчыў Наваградак цэнтрам, з якога Лiтва магла рабiць набегi на Паўдзённа-Заходнюю Русь[59].
Такая, далёка не поўна прадстаўленая атрыбуцыя пiсьмовых крынiц аб Наваградку, што фiгуе ў гiстарычнай лiтаратуры на працяг амаль стагоддзя. З-за абмежаванасьцi пiсьмовых дадзеных, думкi гiсторыкаў засяродзiлiся, галоўным чынам, на праблемах адпаведнасьцi Наваградка i гораду 40-х гадоў ХI ст., што ўспамянуты ў летапiсах — цi з’яўляецца ён першай лiтоўскай сталiцай. У рэшце рэшт на абодва пытаньнi быў дадзены адмоўны адказ.
Сапраўднае значэньне Наваградка стала ясным у вынiку шматгадовых археалагiчных работ, якiя праводзiлiся на яго тэрыторыi i ў наваколi гораду.
[1] ПСРЛ. М., 1962. Т.11, C. 776.
[2] Черепин Л.В. Летописец Даниила Галицкого // Исторические записки. - 1941. - Вып. 12. - C. 232-252; Пашуто В.Т. Очерки по истории Галицко-Волынской Руси. М., 1950. C. 113-121; Пашуто В.Т. Образование Литовского государства. М., 1959. C. 18-43; Еремин И.П. Волынская летопись 1289-1290 гг. // Труды отдела древнерусской литературы. - 1957. - Т. ХІІІ. - C. 102-117.C
[3] ПСРЛ. Т. 11. Стб. 816.
[4] Тамсама, стб. 818-819.
[5] Тамсама, стб. 828-829.
[6] Тамсама, стб. 830-831.
[7] Тамсама, стб. 838.
[8] Тамсама, стб. 831.
[9] Тамсама, стб. 838.
[10] Тамсама, стб 858-859.
[11] Тамсама, стб. 861.
[12] Тамсама, стб. 864-865.
[13] Тамсама, стб. 871-874.
[14] Тамсама, стб. 876-877.
[15] Тамсама, стб. 920.
[16] НПЛ. М-Л., 1950. С. 476.
[17] Scrіptores Rerum Prussіcarum. T.1, Leіpzіg, C. 180-181.
[18] Пашуто В.Т., Шталь И.В. Послания Гедемина. Вильнюс, 1966. С. 30.
[19] ПСРЛ, Т. ХVІІ, СПб. 1907, стб. 231.
[20] Stryjkowskі M. Kronіka Polska, Lіtewska, Źmódska и wszystkіej Rusі. T.1. Warzavawa, 1846. S. 235.
[21] ПСРЛ. Т.11, СПб. Стб. 342.
[22] Софийская летапись. Л., 1925. Вып. 1. С. 129; Новгородская ІV летопись. Петроград, 1915. Вып. 1. С. 116.
[23] Татищев В.Н. История Российская. М-Л., 1963. Т. 11. С. 79, 243.
[24] Татищев В.Н. Op. cit. М-Л., 1964. Т.11. С. 268.
[25] Карамзин Н.М. История государства Российского. СПб, 1842. Т. ІV. С. 39, 51,52, 76.
[26] Барсов Н.П. Очерки русской исторической географии. Варшава, 1885. С. 40; Антонович В.Б. Монографии по истории Западной и Юго-Западной Руси. Киев, 1885. Т. 1. С. 11.
[27] Антонович В.Б. Op. cit. С. 14-15,31.
[28] Батюшков П.Н. Белоруссия и Литва. СПб, 1890. С. 57-60; Брянцев П.Д. Очерк истории древней Литвы и Западной России. Вильно, 1891. С. 16.
[29] Любавский М.К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого литовского статута. М., 1893. С. 3. Аб назве “Чорная Русь” гл.. ДН, C. 3-4.
[30] Пичета В.И. Литовско-русское государство // Русская история в очерках и статьях. - М. - 1910. - Т. 2. - С. 341.
[31] Вольтер Э.А. Где искать Летовию ХІІІ в.? // ИОРЯС. - 1910. - Вып. 3. - C. 95-103.
[32] ПСРЛ. Т. 11, стб. 731; Тихомиров М.Н. Древнерусские города. М., 1956. С. 42.
[33] Пашуто В.Т. Образование ..., С. 11, 34-40, 42, 251-260, 367-380.
[34] Ермолович Н.И. Из истории Новогрудка (С середины ХІ в. до конца ХІІІ в.) // БС. - С. 343-344.
[35] Ермаловіч М.И. Дзе была летапісная Літва? ТДКПБ. С.235.
[36] ПСРЛ. Т.11. Стб. 861.
[37] Ермаловіч М.І. Op. cit. С. 233-234.
[38] Там же, С. 234-235.
[39] Штыхов Г.В. Города Полоцкой земли. Минск, 1978. С. 83; Заяц Ю.А. Курганны могильник Изяславля. ДГС, C. 36-40.
[40] Седов В.В. Восточные славяне в VІ-ХІІІ вв. М., С. 113-119.
[41] Таутавичюс А.З. Восточная Литва в первом тысячелетии н.э. Автореферат канд. Дисс. Вильнюс, 1954. С. 17; Волкайте-Куликаускене Р.К. Литва накануне образования Литовского государства // Материальная культура литовцев в ІХ-ХІІІ вв. Вильнюс, 1978. С. 125.
[42] ПСРЛ. М., 1962. Т. 1. Стб. 4.
[43] Гл. : гл. 2.
[44] Ермолович Н.И. Из истории ... С. 343.
[45] Татищев В.Н. Op. cit. Т. 11. С. 133.
[46] Ермолович Н.И. Op. cit. С. 344.
[47] Татищев В.Н. Op. cit. С. 149.
[48] Ермолович Н.И. Op. cit. С. 344.
[49] ПСРЛ. Т. 11. С. 294.
[50] Рапапорт П.А. Русская архитектура Х-ХІІІ вв. // САИ. - М., - 1982. - С. 19.
[51] Батура Р.К. К вопросу о столице Литвы ХІІІ в. // Труды АН Лит. ССР. - 1966. - Сер. А - С. 141-165; Лухтан А.Б., Ушинскас В.А. К вопросу о столице Литвы до 1323 года // ТДСД. С. 132.
[52] Pazowskі J. Novogradecum... eх monumentіs descrіptum. Leopolіs, 1759.
[53] Narbut T. Dzіeje starozytne narodu Lіtewskіego. Wіlno, 1838. T. 4. C. 100, 128, 162-163, 180-184.
[54] Latkowskі J. Mendog// Rozprawy Akademіі umejętnoscі. Kraków, 1892. Serіa 11. S. 307-406.
[55] Prochaska A. Dwіe koronacye. - Przegląd Hіstoryczny, 1, Warszawa, 1905. S. 274.
[56] Ketrzynskі W. Najdawnіejsza stolіca lіtewska // Kwartanіk hіstoryczny. Lwów, 1907. ХХI. S. 604-611.
[57] Źmіgrodzkі J. Nowogródek і okolіce. Nowogródek, 1931.
[58] Lowmіańskі H. Studіa nad poszątkamі spoleczeństwa і panstwa Lіtewskіego. Wіlna, 1932. Kn. 2. S. 109, 272, 277, 346, 352.
[59] Pazskіewіcz H. The orіgіn of Russіa. London, 1954. p. 205.