Летапiсны Новгородок
(старажытнарускi Наваградак)
Гурэвiч Фрыда
Пра кнiгу i яе Аўтара
Кнiга Ф. Д. Гурэвiч “Летапiсны Новгородок (старажытнарускi Наваградак)” з’яўляецца працягам кнiгi тае ж аўтаркі “Старажытны Наваградак”, што выдадзена ў 1981 годзе ў Ленiнградзе. Абедзьве манаграфіі прысвечаны гiсторыi вельмi цiкавага горада на Беларусi, якi стаў сапраўдным археалагiчным адкрыцьцём даследчыцы, вывучэньню якога яна прысвяцiла каля трыццацi гадоў i якi займае асаблiвае месца ў яе творчай бiяграфii. Значэньне Наваградка як культурнага i адмiнiстратыўнага цэнтра, а ад ХII стагоддзя i як цэнтра невялiкага княства Старажытнай Русi, вынiкае з усяго зместу дадзенай манаграфii. Але погляд на гэты выдатны археалагiчны помнiк раскрываецца яшчэ больш поўна i глыбока, калi разгледзець яго ў сувязi з агульнымi даследчыцкiмi зацiкаўленьнямi аўтара, якія ўзнiкалi i фармiравалiся на працягу 50-цi гадоў яе жыцьця ў навуцы i якiя зрабiлi яе вядомым спецыялiстам у галiне вывучэньня старажытнай i сярэдневяковай культуры Паўднёва-Усходняй Прыбалтыкi i Беларускага Панямоньня. Таму мы каротка асвятлiм вехi асабiстай i навуковай бiяграфii Ф. Д. Гурэвiч.
Фрыда Давыдаўна Гурэвiч нарадзiлася 1 студзеня 1912 г. (19 снежня 1911 г. па старым стылі) у Рызе, у сям’і гэбрэяў-рамеснiкаў, якія паходзiлi з мястэчка Прэлi — на той час Дзвiнскага павету Вiцебскай губернi. На час яе нарадждэньня сям’я была раздзелена — маці жыла ў Прэлях, а бацька ў Пецярбургу, навучаючыся рамяству абутніка. Калі пачалася Першая сусветая вайна, ў ліпені 1914 году маці з маленькім дзіцем на руках, пакінуўшы ўсё, паехала ў Пецярбург. Ад таго часу сям’я засталася ў Пецярбургу назаўсёды. Гэты горад шмат што вызначыў у лёсе Ф. Д. Гурэвiч, яна захавала любоў да яго на ўсё жыцьцё і балюча перажывала разлуку з ім у перыяд вайны, падчас эвакуацыі. Нягледзячы на тое, што пасля вайны ў яе была магчымасть застацца жыць у Маскве, яна імкнулася ў родны горад і вярнулася туды ў 1946 г. з тым, каб ужо ніколі не развітацца з ім.
Дзяцінства і юнацтва Фрыды Давыдаўны Гурэвiч прыйшліся на гады рэвалюцыі і наступныя за ёй гады голаду, разрухі, НЭП’у. Сям’я жыла бедна, да таго ж у 1917 і 1919 гг. у ёй з’явіліся яшчэ дзве дачкі. Старэйшую падкармлівалі ў спецыяльных сталоўках, якія арганізавалі амерыканцы для хворых і асабліва аслабленых дзяцей. Калі Ф.Д. Гурэвiч споўнілася 7 гадоў, яна паступіла вучыцца ў школу, якая называлася Советская единая трудовая школа, але хутка перайшла ў 5-ю нацыянальную гэбрэйскую школу і закончыла яе ў 1929 г. Як і шматлікія яе аднагодкі, Ф.Д. Гурэвiч у юнацтве была захоплена рэвалюцыйнай стыхіяй, уступіла ў піянерскі атрад — спачатку пры Ваенна-падкоўным заводзе (былым заводзе Поселя), які знаходзіўся на Малым праспекце Васілеўскага вострава, потым пры заводзе “Красный гвоздильщик”. З вялікім захапленьнем, нават з энтузіязмам, удзельнічала яна ў грамадскіх асветных арганізацыях тыпу “Далоў непісменнасьць”, у драматычных прадстаўленьнях так званых жывых газет, такіх як “Касьцёр”, “Сіняя блуза”. Трэба сказаць, што сацыяльную актыўнасьць, грамадскі тэмперамент Ф.Д. Гурэвiч захоўвала на працягу ўсяго жыцьця — была камсамолкай, членам партыі. Ёй выпала жыць у няпростую савецкую эпоху. Фармаваньне Ф.Д. Гурэвiч як вучонага, яе творчыя гады нашмат супалі з хмурымі гадамі ідэалагічных “праработак”. Асабіста яе яны не закранулі, але ад iх пацярпела нямала яе калег i сяброў. Сама Ф.Д. Гурэвiч не прымала ўдзел у падобных кампанiях, заўсёды кіравалася ў сваіх паводзінах прынцыпамi асабiстай прыстойнасьцi i чэснасьцi, што нярэдка прыносіла ёй горкiя перажываньнi. Яе жыцьцё ў пэўнай ступенi можа быць прыкладам таго, як i ў вельмі неспрыяльных умовах вучоны можа захоўваць навуковую добрасумленнасьць i чалавечую годнасьць. Толькі той, хто сам перажыў гэтыя гады i прайшоў праз цяжкія выпрабаваньнi, можа зразумець, як “шмат каштуе” такая жыцьцёвая пазiцыя. Страшныя падзеi нашай гiсторыi не абыйшлi Ф.Д. Гурэвiч, як тысячы i тысячы людзей яе пакаленьня, але, канечне, лёс для яе быў спрыяльны — яна змагла рэалiзаваць свае здольнасьцi i аказалася шчаслiвейшай за многiх сваiх сучаснiкаў, ясна ўсведамляла i цанiла гэта, радуючыся кожнаму пражытаму дню. Былi ў бiяграфii Ф.Д. Гурэвiч i асабiстыя драмы, якія яна змагла перанесьцi стойка i з годнасьцю.
Але вернемся да гадоў яе юнацтва. Сям’я працягвала жыць вельмі бедна. Да таго ж пасля адмены НЭП’у Пецярбург захінула безпрацоўе. Бацька штодзень хадзiў на чорную бiржу з надзеяй атрымаць хоць якую-небудзь працу, але, як правiла, надзеі былi дарэмныя. На прадукты былi ўведзены “заборныя” кнiжкi, па якіх выдавалi толькі 400 г хлеба i больш нiчога. I ўсё-такi, нягледзячы на жабрацкае становішча i, здавалася б, поўную безвыходнасьць, бацькi падтрымалі жаданьне дачкi працягваць сваю адукацыю. Ф.Д. Гурэвiч паступiла ў Педагагiчны Iнстытут iм. Герцэна, якi скончыла ў 1932 г., атрымаўшы спецыяльнасьць выкладчыка гiсторыi (ва ўстановах тыпу рабфака). Разам з мужам — В.Г. Рэвуненкавым, пазней вядомым гiсторыкам Новага часу — яна па размяркаваньню была накіравана ў Томск, дзе працавала асiстэнтам кафедры сацыяльна-эканамiчных дысцыплiн у Сiбiрскім Горным Iнстытуце. Вярнуўшыся ў Ленiнград у 1934 г., Ф.Д. Гурэвiч паступiла ў аспiрантуру Дзяржаўнай Акадэмii Матэрыяльнай культуры (ГАIМК) па гiсторыi заходне-еўрапейскага сярэднявечча. У 1938 г. яна абараніла дысертацыю па тэме “Саксонскае паўстаньне 1073-1075 гг.” 4 снежня 1937 года Ф.Д. Гурэвiч прынялі на працу ў Iнстытут Гісторыі Матэрыяльнай Культуры (пазней – Ленінградскае Аддзяленьне Iнстытута Археалогіі), з якiм было звязана ўсё яе жыцьцё аж да скону 2 верасня 1988 г.
У гады Вялiкай Айчыннай вайны яе, як маці дваіх маленькiх дзяцей, камандзiравалi на работу ў iнтэрнат, які стварылі для эвакуацыi з Ленiнграда дзяцей супрацоўнiкаў Акадэмii Навук. У 1941-1942 гг. iнтернат размяшчаўся ў г. Цюшы Татарскай АССР, у 1942-1944 гг. разам з Ленiнградскiмi супрацоўнiкамi IГМКа яна жыла i працавала ў Ташкенце. У той час гэты калектыў калег прадстаўляў з сябе адну вялікую сям’ю, дзе было ўсё — i праца, i частае недаяданьне, i хваробы, i боль ад страт, але было i тое, што ва ўсіх выпадках жыцьця ратуе людзей i дапамагае iм выжыць — задорны, нязгасны гумар. Галоўным чынам, аб ім вядома з расказаў i ўспамiнаў эвакуiраваных вучоных, у тым лiку i ад самой Фрыды Давыдаўны. Але захавалася i пiсьмовае сведчаньне — рукапiсны гумарыстычны зборнiк вершаў “Ожерелье памятных дней”, датаваны 23 мая 1944 г. i прысвечаны, як напiсана на тытульным аркушы, “заведуюшчей культмассовым сектором Объединенного Месткома Ленинградских Институтов Академии Наук СССР Фриде Давыдовне Гуревич”. Гэты самадзейны зборнiк гумарыстычных вершаў Ф.Д. Гурэвiч захавала, таксама як i вялікую перапiску, якую яна вяла, будучы ў эвакуацыi ў Ташкенце, з роднымi i калегамi з блакаднага Ленiнграду, Масквы, Фрунзэ, Уладзiвастока. Усе гэтыя пiсьмы — жывыя сведчаньні няспыннага нi пры якiх абставінах жыцьця ва ўсіх яго шматлікіх праявах - ад штодзённых пабытовых дробязяў да высокiх навуковых памкненьняў. Цяпер яны з’яўляюцца унiкальнымi дакументамi ваеннай эпохi.
Прыехаўшы з Ташкента ў 1944 г. у Маскву, Ф.Д. Гурэвiч была прынята на працу ў маскоўскi IГМК, дзе працавала да 1946 г. і вярнулася ў Ленiнград, у родны iнстытут, з якім, як ужо гаварылася, была злучана да канца жыцьця.
У гарманiчнай натуры Ф.Д. Гурэвiч спалучаліся актыўны ўдзел у багатым знешнiмi падзеямi жыцьцi з імклiвым ростам i дасканаленьнем унутранага свету. Уся яе жыцьцёвая энэргiя з юнацтва была накіравана на самаадукацыю, яна iнтэнсiўна ўпiтвала i засвайвала культурныя каштоўнасьцi, спасьцiгала навуковыя веды, якія былi цяпер у яе распараджэньнi, перш за ўсё, традыцыi пецярбургскай навуковай школы. I тое, што Ф.Д. Гурэвiч стала не толькі вучоным з шырокiм навуковым кругаглядам, але i надзвычай эрудзiраваным чалавекам у галiне мастацтва, лiтаратуры, музыкi, цікавым суразмоўцам, якi мог на роўных гаварыць с любой навуковай альбо тэатральна-мастацтвазнаўчай аўдыторыяй, з’яўляецца цалкам яе асабістай заслугай, вынікам яе няўёмнай цiкаўнасьці, прагі да пазнаньня розных бакоў жыцьця i людзей. Трэба сказать, што гэтую юнацкую захопленасьць i тое, што мы называем маладой душой, яна захавала да канца сваiх дзён. Дасёньня многiя, хто ведаў яе, памятае яе звонкi голас, успамiнае як лёгка яна збіралася, пачуўшы аб якім-небудзь цiкавым мерапрыемстве — лекцыi, канцэрце, сустрэчы з пiсьменьнікамi альбо журналiстамi. Як i ўсіх прыстойных людзей, яе захапіла хваля дэмакратызацыi i свабоды слова ў канцы 80-х гадоў, дадала свежы струмень жыцьцёвай сiлы i аптымiзму ў яе адкрытую на ўсякую добрую справу душу. У гэтых адносiнах яна была нашмат маладзейшая за некаторых сваiх больш маладых калег.
Пачаўшы свой шлях у навуцы як гiсторык-медыевiст, які мае справу, галоўным чынам, з пiсьмовымi крынiцамi, Ф.Д. Гурэвiч, дзякуючы свайму сапраўды бурнаму навуковаму тэмпераменту, скора змянiла прафесiйную арыентацыю, звярнуўшыся да рэчавага матэрыялу, да археалогii, якая стала яе сапраўдным прызваньнем. Хаця вопыт работы з пiсьмовымi помнiкамi, вельмі спатрэбiўся ёй пазней, значна пашырыўшы крыніцавую базу i храналагiчныя рамкi яе даследваньняў, даючы большую аргументаванасьць i доказную сiлу яе высновам. Супастаўленьне рэчаў з дадзенымi пiсьмовых крынiц, перш за ўсё, летапiснымi звесткамi, — трывалая i характэрная рыса яе даследчыцкага падыходу, пачынаючы з першых археалагiчных адкрыцьцяў.
Яшчэ да Вялiкай Айчыннай вайны, яна звярнулася да археалагiчнага помнiка славянскага паганства — Збручскага iдала, напiсала падрабязны артыкул аб ім. Дасёньня гэта праца застаецца адзiным падрабязным апiсаньнем славутага помнiка. Пасля вайны Ф.Д. Гурэвiч канчаткова звязала сваю навуковую дзейнасьць з археалогiяй.
Папрацаваўшы некалькі палявых сезонаў на раскопках Старой Ладагi — у экспедыцыi, начале з членам-карэспандэнтам АН СССР В.I. Раўданiкасам, Фрыда Давыдаўна Гурэвiч у 1949-1951 гг. звярнулася да археалагiчнага даследваньня зямлi старажытных прусаў — Калiнiнградскай вобласьцi, якая пасля вайны адышла да СССР. Яна стала першым савецкiм даследчыкам, які пачаў археалагiчныя пошукi ў гэтым буйнейшым регiёне i памежных з iм тэрыторыях, адкрыла шмат невядомых раней гарадзiшчаў, селiшчаў, магiльнiкаў. Вынікам гэтага стала вялікая работа “Из истории Юго-Восточной Прибалтики в I тысячелетии н.э. (По материалам Калининградской области) (МИА. 1960. № 76. С. 328-451), дзе даецца абагульняючая характарыстыка тыпу паселiшчаў, гаспадаркі, эканамiчнага i сацыяльнага жыцьця старажытных прусаў. Асабліва варта вылучыць праблему этнiчнай гiсторыi i этнiчнага складу Паўднёва-Ўсходнай Прыбалтыкi ўвогуле, у першую чаргу Ўсходняй Прусіі—Калiнiнградскай вобласьцi. На аснаваньнi матэрыялу, якi яна сама здабыла i якому дае сваю iнтэрпрытацыю, Фрыда Давыдаўна прыходзiць да высновы аб устойлiвасьцi этнiчнага складу гэтага регiёну ў I i пачатку II тысячагоддзя н.э., які складаўся, галоўным чынам, з розных прускiх плямёнаў, культура якiх, развiваючыся самастойна, знаходзiлася ў цесным узаемадзеяньнi з культурамi як блiзкiх, так i вельмі аддаленых суседзяў — балтыйскiх, славянскiх, германскiх плямёнаў, так сама, як i з культурай народаў Цэнтральнай Еўропы i Прычарнамор’я. У гэтай першай вялікай рабоце праявiлiся рысы яе навукова-даследчыцкай дзейнасьцi, якія адрозніваюць i ўсе наступныя яе працы, — спалучэньне фiлiграннага аналiзу канкрэтных рэчаў з шырокiмi выхадамi да праблемаў гiсторыка-сацыяльнага, этнагенетычнага i культурнага значэньня. Кожную рэч яна разглядае з боку яе прызначэньня, функцыянальнага выкарыстаньня, храналагiчнай прыналежнасьцi, не выпускаючы з вiду i фармальна-мастацтвазнаўчыя дэталi (у гэтым плане для Ф.Д.Гурэвiч не існуе нiчога дробнага альбо нязначнага, усё прымаецца да ўвагi i знаходзiць сваё тлумачэньне), у сукупнасьцi з iншымi матэрыяламi, часам вельмі рознароднымi, i ў супастаўленьнi з матэрыяламi другiх археалагiчных арэалаў i комплексаў. Такiм чынам, яна адкрывае цэлыя гiсторыка-культурныя пласты, якія ў суадносiнах з пiсьмовымi крыніцамi як бы самы па сабе выводзяць аўтара да заключэньняў, што маюць абагульняючае тэарэтычнае значэньне. Iншымi словамi, Ф.Д. Гурэвiч прадстаўляе сабой той рэдкі тып вучонага, якi аднолькава валодае майстэрствам канкрэтнага аналiзу матэрыялу i яго глыбiннай iнтэрпрэтацыяй, разглядам асобнай рэчы ў розных гiстарычных, этнiчных i культурных вымярэньнях i розных зрэзах часу. I ў выніку ёй удаецца аднавіць нейкую бачную панараму жыцьця людзей далёкiх ад нас эпох з iх заняткамi, гандлёвымi i культурнымi сувязямi, рэлiгiйнымi прадстаўленьнямi.
Як ужо адзначалася, археалагiчныя даследваньнi ў Калiнiнградскай вобласьцi ўключалi ў сябе нашмат больш шырокi рэгiён. Ф.Д. Гурэвiч многа займалася праблемамi прыбалтыйскага ўплыву i месцам прыбалтыйскiх плямёнаў у фармiраваньнi насельнiцтва старажытнай Прусii. Менавіта ў гэты час, г.зн. у пачатку 50-х гадоў, у яе ўсталяваліся навуковыя кантакты з вучонымi Прыбалтыйскiх рэспублік СССР — гэтыя кантакты сталi трывалымi i ператварыліся ў сяброўскiя, яны не перарывалiся до самага апошняга часу. Перш за ўсё, з Х.А. Моора i М.Х. Шмiдэльхельмам з Эстонii, Э.Д. Шнорэ, Э.С. Мугурэвiчам з Латвii, П.З. Кулiкаўскасам, Р.К. Кулiкаўскене, А.З. Таўтавiчусам з Летувы. Пастаянны абмен думкамi з прыбалтыйскiмi вучонымi, рэцэнзii на iх працы, прафесiйная арыентацыя ў матэрыяльнай культуры балтаў значна пашырылi кругагляд даследваньняў Ф.Д Гурэвiч. Гэты вопыт вельмі дапамог ёй у далейшых даследваньнях — яна адкрыла ўзаемаўплыў багатай металiчнай культуры Прыбалтыкi і залатарства ў Наваградку i ў iншых гарадах Беларускага Панямоньня. Праблемы археалагiчнага вывучэньня Калiнiнградскай вобласьцi i Паўднёва-Усходняй Прыбалтыкi неразрыўна звязаны з добра вядомай нарманскай тэорыяй, даследчыца ўключаецца ў гэту праблему з уласным поглядам на яе. Яна рэгулярна ўдзельнічае ў канферэнцыях, што прысвечаны Скандынаўскiм краінам, друкуе артыкулы ў Скандынаўскiх зборнiках, у якiх раскрывае ролю скандынаўскiх калонiй i культуры на тэрыторыi старажытных прусаў i славян.
Гэтай мiнiяцюрнай жанчыне быў уласьцівы сапраўдны навуковы азарт, які кiдаў яе на вывучэньне новых, невядомых яшчэ археалагiчных комплексаў i які вызначаў павароты яе навуковага лёсу. Так было з Калiнiнградскай вобласьцю, а ў 1956 г. яна зацiкавілася Заходняй Беларуссю, якая таксама адкрылася для палявых работ расійскіх вучоных толькі пасля Другой Сусветнай вайны. З тых часоў гэты рэгiён стаў асноўнай сферай навуковых iнтарэсаў Ф.Д. Гурэвiч. У басейне Верхняга Нёмана яна знайшла шэраг гарадзiшчаў, неўмацаваных паселiшчаў, курганных i грунтовых магiльнiкаў I тысячагоддзяя н.э. i Х1-Х1У стст. Выхад ў свет манаграфii “Древности Белорусского Понеманья” (М-Л., 1962) i навукова-папулярнай кнiгi “Древние города Белорусского Понеманья” (Минск, 1982), раздзелены перыядам у дваццаць гадоў, але тым не меньш абедзьве кнiгi цесна звязаны паміж сабой, iх можна разглядаць разам. Абедзьве прысвечаны гарадам Панямоньня, усе звесткi аб гiсторыi якiх абмяжоўвалiся вельмі скупымi ўспамiнамi ў летапiсах канца Х11 стагоддзя. Уважліва прааналiзаваўшы матэрыялы археалагiчных помнiкаў вельмі вялікага храналагiчнага дыяпазону - ад апошнiх стагоддзяў н.э. да сярэдзiны I-га тысячагоддзя н.э., супаставiўшы iх з дадзенымi археалагiчных раскопак Х1-Х1У стст. i з пiсьмовымi сведчаньнямi, аўтар прыходзiць да важных высноваў этнагенетычнага характару. Яна показвае, што засяленьне Беларусi ад старажытных часоў да ўтварэньня беларускай народнасьцi ішло неперарыўнымi хвалямi, якія складалiся з розных этнiчных кампанентаў, якія змешвалiся, злiвалiся i ўзаемадзейнічалi адзін з другім, а таксама адны з iх асiмiлявалi другiх. Гэта былi першабытныя плямёны, падобныя да насельнiцтва суседнiх тэрыторый — верхняга Падняпроўя, паўднёвай Прыбалтыкi, г.зн. славянскiя i ўсходне-лiтоўскiя плямёны. Ф.Д. Гурэвiч пераканаўча паказала, наколькі памылковая ўстойлівая думка гiсторыкаў аб тым, што славяне з’явiлiся на гэтай тэрыторыi не раней Х1 стагоддзя. Археалагiчны матэрыял сведчыць, што ўжо ў канцы I тысячагоддзя н.э. у Беларускім Панямоньні выразна ўстанавiлася славяна-лiтоўская этнiчная мяжа, якая захоўвалася на працягу некалькiх стагоддзяў. Ужо з канца Х - пачатку Х1 стст. Беларускае Панямоньне прадстае як адзiн з выразных асяродкаў старажытнарускай культуры, які ўвабраў у сябе шматлікія элементы культуры як суседняй паўднёва-заходняй Русi, так i Заходняга i Балтыйскага ўплыву.
У навукова-папулярнай кнiзе “Древние города Белорусского Понеманья” таксама шмат месца аддадзена характарыстыкам iнтэнсiўнага культурнага абмену. Тут сьцісла, у вельмі лаканiчнай форме падведзены вынікi археалагiчных даследваньняў старажытных гарадоў — Ваўкавыска, Гродна, Наваградка. Аўтар пераносіць ўглыб на 100-200 гадоў у параўнаньнi з летапiснымi звесткамі час iх узнiкненьня, аднаўляе этнiчнае i сацыяльнае аблiчча гэтых гарадоў, падкрэслівае, што гэта былi цэнтры высокаразвiтага рамяства i культуры, якія ажыцьцяўлялі сувязi як з суседнiмi гарадамi Кiеўскай Русi i Прыбалтыкi, так i з вельмі аддаленымi регiёнамi, аж да Вiзантыi, мусульманскага Усходу, Закаўказьзя. Прадставiўшы гарады Панямоньня ва ўсім багацьці iх гаспадарчага і культурнага развiцьця, Ф.Д. Гурэвiч зрабіла неацэнны ўклад у вывучэньне старабеларускай гарадской культуры Х11-Х111 стст, надала ёй новыя фарбы i новае гучаньне.
Археалагiчнае даследваньне Заходняй Беларусi стала стымулам для ўсталяваньня навуковых кантактаў з польскiмi вучонымi, якія адгукаюцца на яе публiкацыi, яна, у сваю чаргу, друкуе рэцэнзii на працы польскiх археолагаў у савецкіх навуковых выданьнях. Ф.Д. Гурэвiч прымала актыўны ўдзел у розных канферэнцыях i кангрэсах, што прысвечаны гiсторыi i культуры славян, шэраг яе работ надрукаваны ў беларускіх, польскiх і амерыканскiх часопісах.
У кожнага даследчыка ёсьць свае навуковыя сюжэты i помнiкi, якія маюць асаблівую прыцягальную сілу i праца над іх вывучэньнем выклікае стан вялізнага творчага ўздыму. Безумоўна такiм помнікам стаў для Ф.Д. Гурэвiч Наваградак — адзiн з найцікавейшых старажытных гарадоў, абъект напружанай барацьбы паміж самаўладцам Лiтоўскай зямлi Мiндоўгам i выдатным палiтычным дзеячам Русi Данiiлам Галiцкiм яшчэ ў Х111 ст. Раскопкi гэтага археалагiчнага помнiка пад кіраўніцтвам Ф.Д. Гурэвiч праводзiлiся з 1956 да 1985 г. Ужо першыя разведачныя доследы паказалi, што Наваградак рэзка адрозніваецца па асноўных археалагiчных параметрах ад тыповых гарадскiх пасадаў лясной паласы Х11-Х111 стст. Пазнейшыя сiстэматычныя стацыянарныя археалагiчныя даследваньнi шматкрат толькі падцвярджалi першапачатковыя назiраньні. Кнiга Ф.Д. Гурэвiч “Старажытны Наваградак” характэрызуе гэты непаўторны ў многiх адносiнах помнiк.
У першай частцы кнiгi чытачу прадстаўляецца крыніцавая база, на якой будуецца далейшае даследваньне, — апiсаны асаблівасьцi стратыграфii, выяўлены асобныя археалагiчныя комплексы, зроблена размяркаваньне рэчавага матэрыялу, вызначаны храналагiчныя рамкi асобных будаўнічых перыядаў. У другой частцы аўтар дэманструе, як гэты матэрыял працуе ў якасьці паўнавартаснай гiстарычнай крынiцы, на аснове якой робіцца рэканструкцыя гаспадаркі, побыту, штодзённага жыцьця гораду Х-Х111 стст., перш за ўсё яго рэдкiх i вельмі незвычайных па свайму вiду багатых кварталаў i жылых пабудоў з фрэскавым роспісам па сьценах. Археалагiчны матэрыял Наваградка дае падставы гаварыць аб наяўнасьцi ў ім своеасаблівых карпарацый рамеснiкаў. I ў гэтай сваёй рабоце Ф.Д. Гурэвiч прадстала як вучоны, які мае асаблівы даследчыцкi дар, ў якiм за скрупулёзным аналiзам канкрэтных рэчаў прадстае жывое аблічча цэлага гораду i яго пульсуючага жыцьця. Наваградак становiцца ў адзiн шэраг з выдатнымi гарадамi Старажытнай Русi, ў той жа час вылучаючыся сваёй непадобнасьцю i асаблівай спецыфiкай у параўнаньні з iмi. Гісторыя Наваградка, такiм чынам, упiсывае новую старонку ў культуру дамангольскага перыяду ў цэлым. Гісторыi Наваградскага Замку прадстаўлена ў кнiзе, якую чытач трымае ў руках i якая ёсьць вынікам шматгадовых даследваньняў аўтара. Апошнюю кропку ў ёй Ф.Д. Гурэвiч паставiла літаральна напярэдадні сваёй смерці.
Гэта апошняя савецкая археалагічная кніжка па беларускай археалогіі. I хіба што адна з наілепшых савецкіх археалагічных манаграфій. Тое, што яна спазнілася амаль на пятнаццаць гадоў не змяньшае вартасьці выданьня. Вынікі археалагічных раскопак Замкавай гары Наваградка нарэшце ўбачыць зацікаўлены чытач: гісторык, археолаг, культуролаг, краязнавец. Багатая эрудыцыя і велізарная працаздольнасьць аўтара, педантычнасьць і паслядоўнасьць яе палявой работы даюць магчымасьць “загаварыць” наваградскім узвышшам, а нам пацікаваць за працай, памкненьнямі і лёсам жыхароў аднаго з самых старажытных беларускіх гарадоў.
Вартасьць археалагічных матэрыялаў, якія прадстаўлены ў кнізе, непераходная. Што датычыць да інтэрпрэтацый і тлумачэньня тых ці іншых асобных знаходак ці комплексаў (рэчаў, пабудоў etc.), сёньня, напэўна, яны былі б трошку іншыя. Ф.Д. Гурэвіч уважліва сочыла за літаратурай па спецыяльнасьці і сумежных дысцыплінах і старалася ўлічваць усё, што дапамагае глыбей зразумець прыроду тае ці іншае з’явы, функцыі знайдзенай невядомай рэчы, прызначэньне раскапанай пабудовы. За апошнія гады, калі аўтара ўжа не было, а праца чакала свайго выдаўца — выйшла багата кніг па археалогіі Беларусі і сумежных краін — наіперш Летувы, таксама Польшчы, Расіі, Украіны. Актывізавалася работа гісторыкаў палітычнай гісторыі часоў Кіеўскай Русі і першых двух стагоддзяў існаваньня Вялікага Княства Літоўскага. Манаграфія Ф.Д.Гурэвіч стане ў гэты шэраг вельмі дарэчы. Хаця безумоўна шкада, што кнігі аднаго з галоўных апанентаў Фрыды Давыдаўны, выдатнага беларускага гісторыка Міколы Ермаловіча выйшлі ўжо пасля яе смерці: Ермаловіч М. I. Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае. Мн., 2000. Ён жа: Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. Мн., 1994. Ён жа: Старажытная Беларусь. Полацкі і новагародскі перыяды. Мн., 1990., іх палеміка пабудаваная толькі на невялічкіх раньніх артыкулах Міколы Іванавіча, які, у сваю чаргу, не меў магчымасьці бачыць невыдадзены рукапіс падагульняючай манаграфіі аб раскопках старажытнага Наваградка. Мікола Ермаловіч так ніколі не прыняў Наваградак – сталіцу Вялікага Княства Літоўскага - як горад Чорнай Русі, лічыўшы апошні тапонім пазнейшым стварэньнем гісторыяграфіі.
Тэкст і ілюстрацыі гэтай кнігі падрыхтавалі да друку калегi i сябры Ф.Д. Гурэвiч — удзельнiкi многiх палявых сезонаў у Наваградку — Марыяна Ўладзіміраўна Малеўская, Клаўдзія Васілеўна Паўлава, якая яшчэ са студэнцкiх часоў пачала ездзiць з Ф.Д. Гурэвiч у экспедыцыi ў Прыбалтыку i потым працавала i ў Навагрудку, нарэшце дзьве дачкі Ф.Д.Гурэвіч — Натальля Ўладзіміраўна Рэвуненкава і Лена Ўладзіміраўна Герцэнберг. Пераклад на беларускую мову зрабіў вучань Ф.Д.Гурэвіч і ўдзельнік раскопак у Наваградку напрацягу 15 палявых сезонаў, доктар філалагічных навук Мікалай Віктаравіч Нікалаеў. Першым вопытам перакладу тэкстаў Фрыды Давыдаўны быў для яго артыкул аб раскопках Замкавай гары для наваградскай раённай газеты “Новае жыцьцё”: артыкул замовіў тагачасны рэдактар, энтузіяст-краязнаўца Iван Iванавіч Казачонак. Фрыда Давыдаўна сама прапанавала Івану Іванавічу беларускі варыянт і папрасіла супрацоўніка экспедыцыі, мясцовага школьніка Колю Нікалаева зрабіць як скарэй гэту работу, сказаўшы, што наваградцы павінны лепш чым хто валодаць беларускай мовай. Бедалага ў тое лета першы раз спазнаў, што ведаць мову і быць перакладчыкам — розныя рэчы. I яшчэ — што свой патрыятызм трэба не толькі дэкляраваць, але і адрабляць цяжкай працай. Працуючы над апошняй кнігай аб раскопках Наваградка, перакладчык імкнуўся як мага бліжэй перадаць стыль Ф.Д. Гурэвіч, якая пісала вельмі вобразнай і жывой мовай, а таксама захаваць асаблівасьці мысленьня яе і як жанчыны-вучонага: “заходнееўрапейскі пярсьцёнак трапіў у Наваградак разам са сваёй уладальніцай” [sic! - не ўладальнікам!], і як савецкага вучонага: “Аналогii да iх [шкляных бранзалетаў-пер.] сустракаюцца на поўдні нашай краiны (Саркел, Тмутаракань, Херсанэс).” — Дзе тая наша краіна!
Працу па падрыхтоўцы рукапiсу рухала не толькі прызнаньне вялікай навуковай значнасьцi апошняй кнiгi Ф.Д. Гурэвiч i пачуцьцё абавязку, але i шчырая любоў i ўдзячнасьць да яе аўтара. Гэта пачуцьцё зведалi тыя, кто працаваў з Ф.Д. Гурэвiч, i не толькі ў навуковым асяроддзі. Яна была па-сапраўднаму дэмакратычная i ў кожным чалавеку, незалежна ад яго ўзросту цi прафесii, паважала яго асобу i гонар. Кругом яе заўсёды была атмасфера шчырасьцi, высокай добразычлівасьцi. Фрыда Давыдаўна з вялікай павагай ставілася да беларускай культуры, частыя госьці Наваградскай экспедыцыі былі нацыянальна арыентаваныя беларускія вучоныя і дзеячы культуры. Шмат увагі яна ў свой час аддала маладому аспіранту-археолагу Міхасю Ткачову, якому потым дапамагала і ў Ленінградзе. У яе на раскопе некаторы час працаваў малады Фэлікс Янушкевіч, цяперашні Прэзідэнт беларускай Акадэміі мастацтваў — з якім кранаючым цярпеньнем слухала яна безапеляцыйныя гістарычныя цьверджаньні гэтага вучня мінскай мастацкай школы і з якім захапленьнем разглядала ягоныя эцюды! А падчас разведак у Наваградскім раёне разам з Міхасём Чарняўскім, яна не саромелася (будучы ўжо тытулаваным і паважаным вучоным) па-добраму зайздросьціць уменьню маладога Міхала Міхалавіча вызначаць па сьпеву пароды птушак а па лістах альбо зрэзу дрэва — пароду дрэва. Сама яна была чалавекам шчодрай душы — шчодра дзялiлася сваiмi адкрыцьцямi ў навуцы, была шчодрая ў сяброўстве з людзьмi розных пакаленьняў. Яна была адкрытая для сумоўя, ёй было шмат што цікава ў жыцьцi ўвогуле, не толькі ў навуцы, яе пазнаньні ў лiтаратуры i мастацтве здзiўлялі многiх, з ёй было лёгка i весела працаваць i жыць. Калi ж гаварыць аб галоўным яе захапленьнi, то гэта, канечне, была навука. Карыстаючыся высокiм стылем, можна было б сказаць, што яна была выключна адданая навуцы, чэсна служыла ёй. Але высокi стыль не быў уласьцівы Ф.Д. Гурэвiч. Проста навука была яе жыцьцё, яе шчасьце, так сама была неабходная для адчуваньня радасьцi быцьця як дом, сям’я, дзецi, унукi. Па паходжаньню яна не належала да асяроддзя інтэлігенцыі, але будучы чалавекам вельмі адукаваным, далiкатным i чулым да людзей, яна несумненна належала да таго “культурнага слою”, да тае асаблівай пароды людзей, якую звычайна называюць пецярбургскiмi iнтэлiгентамi i якая ўжо амаль адыходзiць у нябыт. Гэта не можа не выклікаць тугі, i ў той жа час, многiя сябры i калегi Ф.Д. Гурэвiч i зараз адчуваюць вельмі светлыя пачуцьці ад таго, што лёс падараваў iм сустрэчу з гэтым незвычайным чалавекам.