Летапiсны Новгородок
(старажытнарускi Наваградак)
Гурэвiч Фрыда
Археалагiчныя работы на тэрыторыi Замкавай гары
Стацыянарныя даследваньні на тэрыторыi Замкавай гары адбывалiся напрацягу 12 сезонаў (1959, 1962, 1968-1971, 1973, 1974, 1977, 1983-1985 гг.). Да гэтых работ трэба прылiчыць зачыстку сьценак ямы на пляцоўцы ў 1956 гг., у вынiку якой былi адкрыты рэшткі культурнага слоя старажытнарускай пары. За час палявых доследаў былi разбiты тры раскопы агульнай плошчай 664 кв. м. у паўночнай, паўднёвай i паўднёва-усходняй частках пляцоўкi (раскопы 1-3) (мал. ).
З-за iнтэнсiўнай забудовы пляцоўкi Замкавай гары пачынаючы з XIV ст., раскопы прыйшлося разбiваць блiжэй да краёў пляцоўкi. Культурны слой старажытнарускага гораду ляжаў пад магутным слоем (месцамi дасягаў трох метраў) познесярэдневяковага гораду. Астаткi будаўнiцтва гэтага часу амаль паўсюды былi разбураны. У тых выпадках, калі комплексы XIV ст. i больш позняга часу захавалiся, яны ўключаны ў тэкст.
Стратыграфiя Замкавай гары ўпершыню была выяўлена пры зачыстцы сьценкi ямы ў 1956 г. Амаль пад дзёрнам паказаўся развал каменю i цэглы (28х15 см.), які сягаў на глыбiню да 1 м. Другi развал цэглы знаходзiўся на глыбiнi 1,60 м., а трэцi i чацьвёрты на глыбiнi 1,80 i 2, 20 м. На глыбiнi 3 м. паказалiся астаткi негарэлага дрэва i сустракаліся знаходкi XII-XIII стст. Глыбей немагчыма было працягваць зачыстку сьценкi.
Магутнасьць культурнага слоя ў раскопе 1, мяркуючы па разрэзах яго паўночнай i ўсходняй сьценак складала 3,40-3,60 м. У паўночнай сьценцы напластаваньнi з камянем i цэглай i знаходкамi XIV-XVII стст. складалi ад 1 да 1,80 м. пад iмi знаходзiлася напластаваньне таўшчынёй 1,40-1,50 м., насычанае будаўнiчымi рэшткамi i матэрыяламi XII-XIII стст., пад якiмi на падсыпцы з пяску адзначаецца культурны слой таўшчынёй 20-30 см. з матэрыяламi не пазней XI ст. У разрэз паўночнай сьценкi трапiла частка пясчанага насыпу, які засыпаны пазней за вал (мал. ).
У разрэзе ўсходняй сьценкi гэтага ж раскопа верхняе напластаваньне таўшчынёй 2.40 м. было iнтэнсiўна насычана абломкамi цэглы i другiмi будаўнiчымi рэшткамi. Сярэдняе напластаваньне з матэрыяламi XII-XIII стст. мела таўшчыню каля 1 м. Нiжняе, з матэрыяламi не пазней XI ст. адзначалася не па ўсім разрэзе. На працягу шасьцi метраў (кв. IКЛ) непасрэдна на мацярыку ляжала другое напластаваньне (мал. ).
Максiмальная магутнасьць культурнага слоя зафiксавана ў паўднёвым раскопе (2). Ён дасягаў амаль пяцi метраў. З iх да познесярэдневяковага гораду належыла напластаваньне да 1,20 м. Сярэдняе напластаваньне таўшчынёй да 2,40 м. з запушчанымi ў яго драўлянымi слупамi, было падсылана слоем пяску таўшчынёй 80 см., пад якiм знаходзiлася трэцяе напластаваньне. Апошняе ляжала на мацярыку. У разрэз трапiла яма глыбiнёй 40 см., запоўненая зямлёй з рэшткамі драўніны i камянямi (мал. ).
У заходняй частцы раскопа 3, плошча якога склала 240 кв. м., старажытнарускага культурнага слою не было. Аб яго iснаваньнi сведчыла керамiка, амфара, шкляныя бранзалеты i iншыя знаходкi XII-XIII стст. Слаi, што належалi да старажытнарускага гораду захавалiся ва ўсходняй частцы. Яны ляжалi пад слаямi познесярэдневяковага гораду, што мелi таўшчыню да 3 м. Культурны слой, які адносiўся да XII ст. (таўшчынёй да 40 см.), быў падасланы слоем пяску таўшчынёй да 60 см. Нiжэй знаходзiўся слой XI ст., насычаны шчэпкамі, якія ляжалі на мацярыку (мал. ). Напластаваньнi з матэрыяламi больш раньняга часу ў гэтых разрэзах не адлюстравалiся.
Стратыграфiя Замкавай гары паказвае на перапад магутнасьцi культурнага слоя з поўначы на поўдзень. Рознiца паміж яго таўшчынёй складае больш за 1,5 м. Напластаваньнi Замкавай гары адпавядаюць той самай карцiне, якая назіралася на Малым Замку, дзе таксама адзначана пры чляненьнi культурнага слою. Рознiца ў тым, што на Замкавай гары культурны слой позняга гораду быў больш магутны i адлюстроўвае актыўную забудову гораду ў перыяд развiтага i позняга Сярэдневечча. Сярод будаўнiчых астаткаў Замкавай гары XII-XIII стст. не было цэглы так характэрнай для слою гэтага часу на Малым Замку. Гэта тлумачыцца тым, што ў раскопе на апошнім стаялi багатыя дамы, у будаўнiчым матэрыяле якiх была цэгла. На Замкавай гары такiя комплексы ў нашы раскопы не трапiлi.
Пераходзiм да выкладу атрыманых матэрыялаў, пачынаючы апiсаньне з наiбольш раньнiх, як гэта мела месца пры характарыстыцы дадзеных Малага Замка.
Раскоп 1.
Астаткi першапачатковага паселiшча. Дзяцiнец XI ст.
Да бясспрэчных будаўнiчых астаткаў, якія звязаны з першапачатковым засяленьнем Замкавай гары мы залічаем участак, што ляжаў вузкай паласой пад насыпам старажытнага вала i прасочаны ў кв. кв. БД 17-22. На пясчанай падсыпцы мацярыка ляжаў вуглiсты слой таўшчынёй 25 см. У кв.кв. Б. на глыбiнi 147-169 см., шчыльна да паўночнай сьценкі адкрыты два рады абпаленых камянёў i скапленьнне залы. Пад камянямi знаходзiлiся абломкi двух згарэўшых бярвеньняў, якія былі, вiдавочна, вуглом пабудовы. У кв. В 20 сустракаюцца скапленьнi неабпаленай глiны. Вялiкае скапленьне неабпаленай глiны адкрыта на гранiцы кв.кв. ВГ 20-21, яно займала плошчу 130-50 см. Сярод другiх будаўнiчых астаткаў была абгарэлая дошка даўжынёй 120 см. Шчыльна да яе прытыкала пляма глiны 40х30 см.
У вуглiстым слоі знайдзена керамiка I, II, III i V тыпаў[1], даволi вялікі тачыльны камень са слядамi запрацаванасьцi, вялікі наканечнiк утульчатай двушыповай стралы i железны выраб невызначанага характару.
Культурны слой з будаўнiчымi рэшткамi i знаходкамi, што ляжаў пад валам, з’яўляецца наiбольш пераканаўчым матэрыялам, які сведчыць аб першапачатковым засяленьнi Замкавай гары. Супастаўляючы знайдзеную ў гэтым слоі керамiку з керамiкай Малага Замка, трэба адзначыць, што на апошнім гаршкi I тыпу характэрныя для пабудоў з мацярыка i некаторых ямаў, г.зн. для канца X ст. Гаршкi II тыпу з’яўляюцца ў пабудовах першай паловы XI ст., у Наваградскiм магiльнiку i iншых магiльных помнiках ваколіц Наваградка, а гаршкi V тыпу ўпершыню вядомыя ў пабудове 23 (першая палова XI ст.)[2]. Паколькі гаршкi V складаюць каля 40 % керамiкi першапачатковага паселiшча Замкавай гары, ёсьць падставы лiчыць, што апошняя была заселена не раней за XI ст.
Мяркуючы па разрэзах сьценак раскопа I, паселiшча аж да канца XI ст. сягала ад края пляцоўкi, прыкладна, на 20 м.
Як неўмацаванае першапачатковае паселiшча Замкавай гары iснавала вельмі кароткi тэрмін i хуткім часам было агароджана валам, які насыпаны ў 10 м. ад паўночнага краю пляцоўкi. Канструкцыя яго апiсана ў главе 3. Памежная дата iснаваньня гэтага валу сярэдзiна - першыя дзесяцiгоддзi другой паловы XII ст., калі вал быў перанесены на край пляцоўкi.
Пабудова вала i пераўтварэньне Замкавай гары ў крэпасьць не зрабілі заўважнага ўплыву на культуру паселiшча да пачатку XII ст. Комплексы другой паловы XI ст. невыразныя.
На слоі шэрага гумуса ў кв.кв. Ж 21-22 адкрытыя астаткi вогнiшча (110х89 см.) у выглядзе прапаленага пяску, камянёў i абпаленай залы. З вогнiшчам звязаны вугальны слой таўшчынёй да 4 см. i абпаленыя камянi. На вогнiшчы i паабапал яго было шмат лускi рыбы. 50 % знайдзенай керамiкi належыць да гаршкоў V тыпу, 30 % да IV, 15 % да II. Астатнiя 5 % не ўдалася вызначыць. Сустрэліся таксама два глiняныя i шыфернае праслiца, бронзавае колца i невыразныя железныя вырабы.
Сатлелыя пабудовы. Насьцiл.
На глыбiні ад 105 см. з нахілам на поўдзень i ўсход да тыльнага боку вала прытыкалiся рэшткi трох сатлелых пабудоў.
Пабудова 18 (кв.кв. БВ 16-17).
Значная частка пабудовы, што ляжала на глыбiнi 105-130 см. iшла пад каменна-цагляную кладку (“палаты феадала”). У захаванай яе частцы, на шэрым гумусе ляжала неабпаленая глiна таўшчынёй 6-10 см., якая мела ўхіл на паўднёвы ўсход. Глiну пакрывалi рэшткi насьцiлу з дошак, які арыентаваны з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Насьцiл быў пакрыты другiм слоям неабпаленай глiны, такой самай таўшчыні як i першы, у сваю чаргу пакрыты насьцiлам на лагах. Апошнiя — бярвеньнi дыяметрам 10 i 20 см., знаходзiлiся на адлегласьцi 35 см. адно ад другога. Дошкi гэтага насьцiлу нешчыльна прылягалi адна да другой. Шырыня iх 20-22 см. У паўночна-усходняй частцы пабудовы слаба намечана перакрыжаваньне з абломкаў двух бярвеньняў. Магчыма, гэта быў вугал пабудовы (мал. ).
Пры расчыстцы насьцiлаў знайдзена нешмат керамiкi — гаршкi V тыпу, абломак амфары з дробным рыфленьнем, жалезная булаўка з кальцавой галоўкай i некалькі цьвiкоў.
Пабудова 19 (кв.кв. ВД 17-19).
Размешчана на шэрым гумусе на адлегласьцi каля 2 м. на ўсход ад пабудовы 18. Арыентавана таксама як вышэйапiсаная пабудова. Маючы ўхіл на ўсход i полудзень, пабудова ляжала на глыбiнi 1,24-1,78 м.
На гумусе знаходзiлася падушка з неабпаленай глiны плошчай 4,6х4 м. таўшчынёй да 8 см. У паўднёвай частцы яе захавалася няшмат дравеснага вугалю. Краі падушкi роўныя, у паўднёвай частцы мелi тры акруглыя выступы. На глiне ляжалi валокны з насьцiлу падлогі. Захавалася частка зруба ад паўночнай, усходняй i заходняй сьценак пабудовы. Зруб рабіўся ў абло. Бярвеньнi заходняй i ўсходняй сьценак ўсечаны ў чашку да бярвеньняў паўночнай сьценкi (мал. ).
У паўночнай частцы пабудова тройчы перабудоўвалася, аб чым можна мяркаваць па двух радах дошак, якія прамазаныя глiнай, ляжалi на галоўным слоі глiнянай падушкi.
У больш позні час пабудова 19 была прарэзана канавай шырынёй 25 см., глыбiнёй да 80 см. i чатырма акруглымi ямамi дыяметрам 20-25 см. Тры ямы прабiлi бервяно паўночнай сьценкi, а чацвёртая была выкапана ў слоі глiны.
Пры разборцы пабудовы на драўляным тлене i глiне знайдзена шмат птушыных касьцей. Сярод керамiкi пераважалi гаршкi VI тыпу. Сустрэліся таксама абломак белаглiнянай пасудзіны з лiнейным арнаментам, донца бочачкі, адзiнкавыя абломкi шкляных бранзалетаў, палова дробнай пацеркі, абломак бронзавага званочка з крыжовай прорэзьзю i некалькі невызначаных жалезных вырабаў.
Пабудова 24 (кв.кв. ДЖ 19-22).
Плошча, якую займала пабудова не вызначана, бо яе паўднёвая частка прарэзана позняй траншэяй, а паўночная ссунута. Астаткi пабудовы ляжалi на шэрым гумусе. Як пабудовы 18 i 19, гэтая мела значны ўхіл на поўдзень i ўсход. Яе паўночная частка ляжала на глыбiнi 207-217 см.
У паўночнай частцы на гумусе ляжала неабпаленая глiна, якая захавалася асобнымi скапленямi таўшчынёй 10 см. З прычыны таго, што астаткi пабудовы былi змешчаны, у паўночнай частцы глiна выходзiла за зруб. Да заходняй сьценкі зруба належала бервяно дыяметрам 22 см., якое iшло пад бервяно паўночнай сьценкi, што цянулася на 4,2 м. На месцы ўсходняй сьценкi ляжалi бярвеньнi i дошкi. За межамi зруба глiну атачалi чатыры дошкi шырынёй 20 см. (мал.).
Пры разборцы пабудовы знайдзена шмат касьцей жывёлы. Сустракаецца таксама керамiка ад гаршкоў V i VI тыпаў. Амаль 10% масавага посуду прадстаўлена гаршкамi з прамым горлам. 70 абломкаў амфар належалi да двух пасудзін. Знайдзены маленькi тачыльны камень, адтулiна якога была прасвірлавана не да канца, наканечнiк абламанай касьцяной стралы (мал. ), бронзавая прывеска з вушкам i абломкi цьвiкоў.
Пабудова 25 (кв.кв. ГД 15-16).
Пабудова 25, якая стаяла шчыльна з пабудовай 19, належала да iншага шэрагу сатлеўшых пабудоў. Захавалася яна кепска. На шэрым гумусе ляжаў слой абпаленай глiны таўшчынёй 3 см., частка якой знаходзiлася на глыбiнi 1,45, а другая рэзко падала на поўдзень на глыбiню 185 см. На глiне ляжалi дзьве дошкi даўжынёй 118 i 60 см., шырынёй 24 см. з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. На дошках знаходзiўся другi слой глiны таўшчынёй 3 см. Пры разборцы верхняга i нiжняга слаёў глiны i дошак знайдзены косьцi птушак i няшмат керамiкi ад гаршкоў IV тыпу.
Пабудова 26 (кв. ВГ 16-17).
Паўночная частка яе часткова налягала на рэшткi пабудоў 18 i 19, ад якiх iх аддзяляў шэры гумусiраваны слой таўшчынёй 10-12 см. Захавалiся асобныя бярвеньнi дыяметрам 20 см. Дзе-нідзе прасочвалася сатлелае дрэва. Да рэштак пабудовы належалi косьцi жывёлы, наканечнiк жалезнай чарашковай стралы, два фрагменты амфар i абломак жалеза.
Амаль усю паўднёва-заходнюю частку раскопа (кв.кв. Ж-I 13-18) займалi сатлеўшыя насьцiлы, якiя ўваходзiлi ў заходнюю сьценку. Пераходзiм да iх апiсаньня.
Насьцiл V.
Ад насьцiлу ацалелі каля 20 дошак шырынёй 20 см., арыентаваных з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Дошкi ляжалi на мацярыку. Астатняя частка насьцiлу прадстаўляла з сябе тлен дрэва. Як i іншыя будаўнiчыя астаткi, насьцiл рэзко нахілены на паўднёвы ўсход. Глыбiня яго была 240-184 см. З поўначы да насьцiлу прытыкалi скапленьнi неабпаленай i абпаленай глiны i камянi (мал.). Асобныя кавалкi насьцiлу рамантавалiся. Так пад дошкамi ў кв. З 16 ляжалi астаткi зусім сатлелых дошак. Сярод знаходак разтрушаныя шкляные бранзалеты, а пры разчыстцы глiны i камянёў сустракаюцца фрагменты амфары.
Ад пазнейшага часу ў раскопе 1 захавалiся астаткi згарэўшых пабудоў i яшчэ адзiн насьцiл. Пабудовы, якія загiнулі ў пажары, звычайна разбiралi. Ад будынкаў ацалелi толькi асобныя бярвеньнi i дошкi. Пабудовы раскопу 1 выгаралi напрацягу пяцi разоў.
Будынкi, якія загiнулi ў першым пажары.
Пабудова 20/23 (кв.кв. ДЖ 17-18).
Будаўнiчыя астаткi, магчыма, ад двух пабудоў. З поўдня iх мяжа прасчвалася па шчыльнаму зляжаламу вугальнаму слою, насычанаму гарэлым зернем, змяшаным з саломай. Захавалiся астаткi зруба 3х2 м., які знаходзiўся на глыбiнi 185-213 см. У згарэлым слоі знайдзена шмат рэчаў (зброя, прадметы культу i iнш.). Аднак, гэтыя знаходкi не звязаны з пабудовамi i трапiлi туды, вiдавочна, пад час пажару.
Пабудова 21 (кв.кв. ДЖ 20-22).
Астаткi гэтай пабудовы, каторую ад пабудовы 20/23 адлучала паласа гумуса шырынёй да 80 см., ляжалi на глыбiнi 187-217 см. Тут адкрыты вугальны слой таўшчынёй да 3 см. Месцамi ён складаўся з двух праслоек, раздзеленых гумусам таўшчынёй 3-4 см. Сустрэлася згарэлае бервяно дыяметрам 10 см.
Пры зачыстцы слою вугаля паўсюдна сустракалiся абгарэлае зерне i гарох, больш за ўсё яны сустракалiся ў паўднёвай частцы. Там жа знайдзены адзiнкавыя абломкi керамiкi i шкляных бранзалетаў, два наканечнiкі касьцяных стрэлаў (мал.) i жалезныя пласцiнкi.
Пабудова 22 (кв.кв. Д 19-20).
На глыбiнi 173-204 см. ляжала шырокая дошка даужынёй 2,80 м., арыентаваная з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Верагодна, да гэтай жа пабудовы адносiлася яшчэ адна абгарэлая дошка даўжынёй 80 см., шырынёй 20 см.
Пры расчыстцы знайдзена гарэлае зерне.
Пад час пажару, які знiшчыў пабудовы 20-23, згарэлi гораднi валу. Пасля пажару вал быў засыпаны. Засыпка таўшчынёй да 1 м. складалася з гумусу, пяску, неабпаленай глiны i дробных вугельчыкаў. У засыпе знаходкi прадстаўлены гаршкамi V i VI тыпаў, амаль цэлай амфарай II тыпу, фрагментам бронзавага энкалпiёна (мал.), паловай пацеркi з горнага крышталя, фрагментамi шкляных бранзалетаў i вырабамi з жалеза. На засыпе валу былi ўзведены новыя пабудовы.
Будынкi, якія загiнулi ў другiм пажары.
Пабудова 9/14 (кв.кв. ДЖ[3] 20-23).
На шчыльнай гумусiраванай глебе, якая знаходзiлася на глыбiнi ад 100 да 150 см., ляжалi астаткi бярвенчатага зруба. Ад зруба захавалiся нiжнiя вянцы паўночнай, усходняй i заходняй сьценак. Паўднёвая частка пабудовы прарэзана позняй траншэяй. Дыяметр бярвеньняў 20 см. У сярэдзiне зруба на слоі попела ляжала згарэлае зерне (мал.). Гэта былi: жыта, пшанiца, авёс, ячмень i каноплі, а таксама гарох. Сярод зерня знайдзена даволi шмат рэчаў. У паўночна-ўсходняй частцы пабудовы стаяла лубяная скрыня, ад якой ацалела нiжняя частка. Другая скрыня стаяля ў паўднёва-заходняй частцы. Керамiка прадстаўлена гаршкамі V i VIII тыпаў. Знайдзены таксама: фрагмент амфары, палiваны гляк (мал.), донца драўлянай пасудзіны (мал.), тачыльны камень, дзьве бронзавыя матрыцы для цiсненьня бляшак (мал.), бронзавы пярсьцёнак, наканечнiк жалезнай чарашковай стралы (мал.), свiнцовая i чатыры бронзавых гiркi (мал.), абломкi двух верацёнаў з наматанымi нiткамi i два клубкі нiтак (мал.). У межах зруба над зернем i рэчамi, знаходзiўся другi ярус пабудовы. Да яго належаў насьцiл з сасновых дошак шырынёй 15-18 см., орыентаваных з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход i часткова пакрытых берастой. Насьцiл падтрымлiвалi лагi — бярвеньнi дыяметрам 15 см., якія ляжалi на адлегласьцi 60 см. адно ад другога. Месцамi на насьцiле адзначаны абпаленая глiна i попел (мал.). На ім амаль не было знаходак. Сустракаюцца адзiнкавыя абломкi керамiкi i шкляных бранзалетаў.
Пабудова 15 (кв.кв. БГ 17-19).
На плошчы каля 16 кв. м. на вуглiстым слоі з рэшткамi саломы ляжалi згарэўшае зерне i гарох. Над iмi знаходзiўся насьцiл iз дошак, шырынёй да 40 см., які падтрымлiвалі лагi — бярвеньнi 15-18 см. Насьцiл месцамi пакрывала бяроста. Сярод развалу пабудовы былi астаткi дзьверы вышынёй 1 м., шырынёй 1,5 м., з дошак, змацаваных драўлянай шпонкай. Сярод рэшткаў пабудовы было чатыры згарэўшыя слупы вышынёй 20 см. i такога ж дыяметру. У заходняй частцы адкрыта скапленьне глiны (мал.).
Пры разборцы пабудовы знайдзены фрагменты гаршкоў V, VII i IX тыпаў, берасьцянае донца, драўляныя абручы ад бочак, драўляная лыжка (мал.), абломак аплаўленай бронзы i фрагмент шклянога бранзалету.
Будынкi, якія загiнулi ў трэцім пажары.
Пабудова 9a (кв.кв. ДЖ 21-23).
Знаходзiлася над пабудовай 9/14. Яе развал на глыбiнi 0,8-1,2 м. чатырыхвугольнай формы, займаў плошчу 5х5 м. і быў прарэзаны той самай траншэяй, якая прарэзала нiжэйляжачую пабудову. На лагах дыяметрам 10 см. ляжаў насьцiл. Яго дошкi шырынёй 15 см., былi арыентаваны перпендыкулярна дошкам папярэдняй пабудовы. На насьцiле ляжалi асобныя бярвеньнi, абпаленая глiна i попел (мал. ). Знайдзены абломкi гаршкоў VII i VIIІ тыпаў, жалезны ключ (тыпы мал. 40,1), два тычыльныя камяні ( тыпу мал. 57,4,9), жалезныя вырабы i асобныя абломкi шкляных бранзалетаў.
Пабудова 10 (кв.кв. ВД 18-20).
Ляжала на глыбiнi 72-100 см., часткова перакрываючы пабудову 15. Развал пабудовы 10 займаў 6х5,5 м. яе нiжнюю частку займаў вугальны слой з рэшткамi саломы, на якiх ляжалi гарэлае зерне i гарох. Над гэтым слоям быў дашчаты насьцiл на лагах дыяметрам 10 см. Шырыня дошак 20 см. У паўночна-ўсходняй частцы развалу знайдзены астаткi дзьверы i дошак шырынёй 20-30 см., змацаваныя двума драўлянымi шпонкамi. Пасля гiбелi пабудовы ў пажары, на яе плошчы былi вырыты дзьве ямы i пакладзены камянi (мал. ).
Пры даследваньнi астаткаў пабудовы пад дзьвярыма быў знайдзены раздаўлены гаршок (тыпы мал. 51,2). Сярод iншых знаходак: абломкi лубяных скрыняў, верацяно з наматанымi нiткамi, жалезны наканечнiк чарашковай стралы (мал. ), невызначаныя вырабы з жалеза i фрагменты шкляных бранзалетаў.
Будынкi, якія загiнулi ў чацьвёртым пажары.
Пабудова 7/16 (кв. кв. БД 19-22.[4]
Ляжала на глыбiнi да 1 м. i прадстаўляла з сябе двухузроўневую пабудову, якая абмежавана з поўначы бервяном ад нiжняга вянца. Дыяметр бярвеньняў 22 см. Паўднёва-ўсходняя частка пабудовы прарэзана позняй траншэяй шырынёй 70 см. У нiжнiм ярусе на гумусе знайдзены днiшчы, клёпкi i абручы ад сямi драўляных бочак i астаткi трох лубяных скрыняў (мал. ). Каля адной з бочак ляжалi плады i абгарэлыя костачкi ад слiў, каля другой — косьцi жывёлы. Утулка адной з клёпак паказвае на тое, што гэта бочка прызначалася для вадкасьцi. Мяркуючы па астатках бочек, яны былi вышынёй ад 64 да 80 см. дыяметрам 35-65 см. Знаходак рэчаў, за выключэньнем абломкаў керамiкi, не было.
Над рэшткамi бочак i скрыняў знаходзiўся насьцiл з дошак шырынёй 22-35 см., арыентаваных з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Насьцiл, які падтрымлівалі лагi дыяметрам 18-20 см., месцамi быў пакрыты берастой (мал. ). Вялiкая колькасьць берасты, што знайдзена ў засыпе пад насьцiлам, дазваляе лiчыць, што ён быў цалкам пакрыты бяростай. Прастора паміж дошкамi запаўняла абпаленая да чырвонага глiна. Плошча, якую займаў насьцiл, складала каля 20 кв. м. (мал.).
На насьцiле сустрэлiся няшмат керамiкi ад гаршкоў V, VII i IX тыпаў, а таксама ад гаршкоў з прамым горлам. Акрамя таго знайдзены абломак мiсы, збанка i фрагмент белаглiнянай пасудзіны. Сустракаюцца наканечнiкi жалезнай i касьцяной стрэлаў (мал. ) i некалькі абломкаў шкляных бранзалетаў.
Пабудова 6 (кв. Е 20-21).
Рэшткi пабудовы ляжалi на глыбiнi 80-107 см. i захавалiся ў выглядзе развалу абпаленай глiны, попелу i вуглю. З паўночнага ўсходу i паўночнага захаду развал аточаны абгарэлымi бярвеньнямi дыяметрам 20 см. Яны ўтваралi вугал, але знакаў урубкi прасочыць не ўдалася. Завал пабудовы займаў плошчу няшмат большую за адзін кв. м. i ляжаў з ухілам на паўднёвы захад (мал. ). Абпаленая глiна ляжала двума слаямi, паміж якiмi былi попел i сажа таўшчынёй да 1,5 см. Пабудова была зрезана позняй траншэяй.
У развале пабудовы знайдзена некалькі невыразных абломкаў керамiкi, масiўны жалезны крук, два вялiкія тачыльныя камяні, язычок жалезнай спражкi, ключ ад замка (мал. ), жалезны вялікі цьвiк (мал. ) i тры абломкі шкляных бранзалетаў.
Пабудова 8 (кв. кв. ДЕ 18-20).
На глыбiнi 130 см. ляжалi кавалкi гарэлага дрэва i тры дошкi шырынёй 22 i 24 см., даўжынёй каля 180 см., а трошку вышэй дзве цагліны — плiнфы 27х23х5х4,5 см., якія ляжалi in situ на слоі тонкай абпаленай глiны. Там жа адзначаны развал бiтай цэглы i абпаленая глiна на плошчы 2х1,20 м., а таксама попел, кавалкi бярвеньняў i абломкi дошак (мал. ).
Над гэтым будаўнiчым развалам была вымастка з шчыльнай неабпаленай глiны чатырыхвугольнага абрысу, выцянутая з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Таўшчыня глiны ад 10 да 30 см. У глiне захавалiся абломкi цэглы i невялiкія камянi. Дзе-нідзе прасочвалася праслойка попелу i кавалкi гарэлага дрэва.
Пры расчыстцы гэтага развалу знайдзены косьцi жывёлы, абломкi сьценак глiняных пасудзiн, два нажы i некалькі абломкаў шкляных бранзалетаў.
Пабудова 11 (кв. ДЖ 15-16).
На глыбiнi 105-161 см. адкрыты рэшткi гарэлых дошак шырынёй 20-25 см., даўжынёй ад 20 да 170 см., арыентаваныя з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад, якiя мелi нахіл да паўднёвага захаду. З паўночнага ўсходу дошкi абрэзаны позняй траншэяй. Сустракаюцца асобныя дошкi, якія ляжалi перпендыкулярна. Частка дошак ляжала на рабры. Месцамi адзначаны тлен дрэва (мал. ).
Сярод дошак знайдзены: сьценкi глiняных пасудзiн, абломак амфары, донца i клёпкi ад бочак, два наканечнiка жалезных стрэлаў (тыпы мал. 66) i абломак шкляной усходняй пасудзіны.
Пабудова 17 (кв. кв. БВ 16-18).
На глыбiнi 26-40 см. ляжалi кавалкi абгарэлых бярвеньняў кепскай захаванасьцi, якія, вiдавочна, належалі да заходняга вянца пабудовы. Адно з бярвеньняў ляжала ў накiрунку з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Дыяметр яго 22 см. Канец бервяна ўваходзiў у сьценку раскопа. На адлегласьцi 15 см. ад канца гэтага бервяна ляжала пад прамым вуглом яшчэ адно бервяно каля 70 см. даўжыні і дыяметрам 12 см. Акрамя бярвеньняў у развале пабудовы захавалася нескалькі невялiкіх кавалкаў абгарэлых дошак, адна з якiх ляжала паралельна бервяну, а астатнія без парадку. Над рэшткамi бярвеньняў i дошак ляжала вугальная пляма больш 4 м. даўжынi i 3,6 м. шырыні са звычайным ухілам на паўднёвы захад. Таўшчыня вугальнага слою 1-2,5 см. У ім сустракаюцца гнёзды з абпаленага пяску. У некаторых месцах сустракаецца абпаленая салома.
Да будаўчага развалу належылі некалькі сьценак керамiкi i абломкаў шкляных бранзалетаў.
Насьцiл IV. (кв. кв. ЕI 13-18).
Паміж насьцiламі IV, які займаў трошкі большую плошчу чым нiжэйшы насьцiл V, і пятым, послядоўна ляжалi слой згарэлага зерня i слой шчэпак. Слой з гарэлым зернем быў нераўнамерны. Больш за ўсё зерня адзначана ў кв.кв. З 15-18 i I 18 на глыбiнi 2,60-2,82 м. Там жа сустракаюцца невялiкае авальнае на плане скапленьне пяску i асобныя вуглі. Яшчэ адно скапленьне зерня адкрыта ў кв.кв. Д 13-14 на глыбiнi 2,19-2,26 м. разам з вугалем.
Будаўнiчых астаткаў у слоі зерня не было. Разам са згарэлым зернем сустракаюцца абгарэлыя гарох i проса. У кв.кв. З 17-18 была авальная ў плане яма, запоўненая зернем i гарохам.
У слоі з зернем сустрэлiся шмат знаходак. Масавы глiняны посуд, абломак палiванай керамiкi, абломкi амфар, больш за 80 жалезных пласцiнак ад аднаго панцыра i асобныя пласцiны ад другога панцыра (мал.), скiпелыя матрыцы для цiсьненьня пацерак, бляшак i калодачак (мал. ), абломкi тыгляў (мал. ), тачыльныя камянi са знакамi работы (мал. ), утульчатыя i чарашковыя наканечнiкi жалезных стрэлаў (мал. ), жалезны замок (мал. ), ключы ад навяснога i ўразнога замкоў (мал. ), жалезная булаўка з кальцавой галоўкай (мал. ), рыбалоўны кручок (мал. ), жалезныя iглы i невызначаныя жалезныя вырабы, шмат моцна абпаленых шкляных бранзалетаў, бронзавая кнiжная зашпілька (мал. ) i iншыя знаходкi.
Над слоем з гарэлым зернем знаходзiўся слой шчэпак таўшчынёй каля 20 см. У ім сустрэлiся шмат зусім разложаных шкляных бранзалетаў.
Насьцiл IV, які ляжаў на слоі шчэпак з поўначы на полудзень сягаў на глыбiню 230-257 см., а з захаду на ўсход на глыбiню 243-266 см. Ад яго захавалася больш дошак чым ад больш раньняга насьцiлу. Дошкi шырынёй 22-25 см., таўшчынёй да 1 м. лепш захавалiся ў заходняй частцы насьцiлу, дзе побач з iмi сустракаюцца абломкi тоўстых плашак са слядамi апрацоўкi, якiя пакладзены там, дзе насьцiл патрабаваў рамонту ў той час, калі iм яшчэ карысталiся. Плахi ляжалi перпендыкулярна дошкам. Дошкi месцамi шчыльна прылягалi адна да другой, часам паміж iмi заставаўся невялікі зазор (мал.). На некаторых дошках захавалася сасновая кара, але вялiкая частка iх была з дуба.
Знаходак на насьцiле не было. Зрэдку сустракалася арэхавая шкарлупа.
Ямы ў мацярыку (мал.).
Мацярык прадстауляе з сябе характэрны для Наваградка светлы пясок з плямамi iржы. Залягае нераўнамерна. У паўночнай частцы раскопа ён паказаўся на глыбiнi 130-140 см., а ў паўднёвай падае на глыбiню больш за 315 см.
У мацярыку выкапана шмат ям. Iх не было толькi пад насьцiлам V, які ляжаў на роўным мацярыку.
Да наiбольш раньнiх ямаў належаць тыя з iх, якiя былi выкапаныя на ўчастку, што заняты культурным слоем першапачатковага паселiшча, якое пазней перакрыта старажытным валам (кв.кв. Б 16-18 В 18). У заходняй частцы раскопа адкрыта каля 10 такiх ям. Акруглыя ў плане, дыяметрам 10-25 см., глыбiнёй да 30 см., яны былi запоўненыя шэрым i цёмным гумусам, у якiм часам ляжалi кавалкi абгарэлага дрэва, асобныя камянi i неабпаленая глiна. Адна з ямаупа краі была абкладзена камянямi. Сярод знаходак нешматлiкія косьцi жывёлы i адзiнкавыя фрагменты кружальнага глiнянага посуду.
На астатняй тэрыторыi раскопа адкрыты яшчэ больш за 70 ямаў такой жа формы i запаўненьня, якiя характэрныя для ямаў пачатковага паселiшча. Мяркуючы па асобных знаходках (абломак жорна, кавалак бурштына, наканечнiк утульчатай бранябойнай стралы) падобныя ямы пабытавалi i на паселiшчы XII ст.
У главе 2 успамянутая вялiкая яма. Спынiмся на ёй больш падрабязна. Авальная ў плане яма, выкапаная ў мацярыку i арыентаваная з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад, гэта яма 4,8х2,5 (у наiбольш шырокай частцы) часткова iшла ў сьцяну раскопа. У нiжняй частцы ямы быў вялікі камень. У прыдоннай частцы на шэрым гумусе i праслойцы пяску, знаходзiлася паласа дрэўнага тлену, які пакрыты вугальным слоем. Апошнi пакрывала яшчэ адна паласа тлену таўшчынёй да 4 см. Верхняя палова запаўненьня ямы складалася з карычневага гумуса (мал. ). У нiжняй частцы запаўненьня ямы было даволi шмат керамiкi, сярод каторой гаршкi V тыпу складалi 50%, IV - 25%, II - 20% i I- 5%. У вугальным слоі знайдзены срэбны бранзалет i злiтак срэбра (мал. ). Каля гэтай вялікай ямы было некалькі звычайных акруглых.
У паўднёвай i паўднёва-усходняй частках раскопа, якiя былi вольныя ад будынкаў, побач са звычайнымi невялiкiмi акруглымi ямамi, сустракаюцца ямы такой жа формы, але большага памеру, а таксама авальныя i ямы, якія не мелi геаметрычных абрысаў. Такiх ямаў не шмат. Нiжэй прыводзiцца iх апiсаньне.
Паўднёва-усходняя частка раскопа.
Яма 54 (кв.кв. Ж 16-17). Неправiльнай авальнай формы 80х60 см., глыбiнёй 20 см. Запоўнена цёмным гумусам.
Яма 55 (кв. Ж 18). Акруглая дыяметрам 50 см. Запоўнена гумусам, які змяшаны з пяском. Знайдзены железны выраб.
Яма 57 (кв. кв. ЗI 18). Выцянутая 48х30 см., глыбiнёй 20 см. Запоўнена цёмным гумусам.
Паўднёвая частка раскопа.
Яма 1 (кв.кв. IК 20). Няправiльнай авальнай формы з выцянутым на поўнач канцом 60х30 см., глыбiнёй 10 см. У запаўненьнi ямы каменьне i гумус. Знайдзены косткі жывёлы i абломкi керамiкi з лiнейным арнаментам.
Яма 3 (кв. I 21). Авальная. Выцягнутая з поўначы на поўдзень 90х70 см., глыбiнёй 50 см. Сьценкi ступенчатыя. У верхняй частцы некалькі камянёў. Яма была запоўнена гумусам, у якiм былi косьцi жывёлы, два абломкі керамiкi i абломак амфары, а таксама жалезны стрыжань.
Яма 6 (кв.кв. КЛ 21). Акруглая. Дыяметрам 106 см., глыбiнёй 60 см. Частка сьценкi прыступкай. Запоўнена цёмна-шэрым гумусам. У верхняй частцы запаўненьня вялiкiя i дробныя камянi. У запаўненьнi фрагменты керамiкi, тры абломкі амфар, жалезны стрыжань i частка бронзавай пласцiнкi.
Да пытаньняў дацiроўкi матэрыялаў раскопа, акрамя тых, якія разглядалiся вышэй, нам прыйдзецца звярнуцца пасля таго, як будзе характэрызаваны ўвесь культурны слой Замкавай гары старажытнарускага часу.
На заканчэньнi каротка спынiмся на комплексах, якія змянiлi будаўнiчыя астаткi старажытнарускага часу.
Пабудова 12 (кв.кв. БВ 17-18 Г18).
Рэшткi пабудовы амаль прытыкалi да валу, які насыпаны на краі пляцоўкi пасля знiшчэньня старажытнага вала. У яе аснаваньнi, на 10 см. вышэй рэпера, ляжаў цёмны гумус з абломкамi цэглы, кавалкамi вапнавага раствору, вуглямi i абпаленым пяском. Ад пабудовы захавалася некалькі абгарэлых бярвеньняў дыяметрам 22 см. Адно з iх мела ў даўжыню 2.80 м. Бярвеньнi ляжалi перпендыкулярна адно да другога. Сустракаюцца асобныя гарэлыя дошкi шырынёй 20 см. Над развалам пабудовы ляжаў гумус, запоўнены бiтай цэглай.
Да пабудовы адносiлiся адзiнкавыя фрагменты керамiкi.
Пабудова 12а (кв. кв. БВ 17-19).
На ўзроўні пабудовы 12, у слоі цэглы i вапнавага раствору ляжалi асобныя абгарэлыя бярвеньнi дыяметрам 23 см. i адзначаны вугальны слой. Пабудова прарэзана позняй ямай. Знайдзены асобныя выразныя абломкi керамiкi.
Пабудова 13 (кв. кв. БВ 19-20).
На ўзроўні пабудоў 12 i 12а, шчыльна да валу ляжала вымастка з абпаленай глiны, змяшанай з пяском таўшчынёй да 15 см. На ёй знаходзiлiся астаткi згарэлай пабудовы, ад якой захавалася некалькі бярвеньняў дыяметрам 20 см., даўжынёй да 3 м., якія ляжалi ў наiрунку з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Сустрэта дошка даўжынёй каля 2 м. шырынёй 30 см. ад насьцiлу i больш тонкiя бярвеньнi (18-20 см.), верагодна ад лаг. У слоі пабудовы было шмат бiтай цэглы, знайдзены абломкi чарапiцы.
Пры расчыстцы развала пабудовы знайдзена некалькі абломкаў керамiкi, бронзавае кальцо i фрагмент бронзавай пластiнкi.
Насьцiл III.
Над насьцiлам IV сустрэлiся: у кв. З 15 на глыбiнi 223 см. ляжала чыстая неабпаленая глiна, да якой прытыкаў слой вугалю. У кв. З 16 на глыбiнi 222 см. - вугальны слой таўшчынёй да 20 см. i скапленьне неабпаленай глiны. У кв.кв. Е 15-16 дзьве абгарэлыя плашкi даўжынёй 28 см. В кв.кв. З 14 i 13-14 на глыбiнi да 216 см. ляжалі разбрасаныя шчэпкі добрай захаванасьцi. Там жа былi часткі драўляных рэчаў, клёпкi i абады ад бочак. Сярод гэтых астаткаў было даволi шмат касьцей жывёлы, няшмат керамiкi, абломак бронзы, бронзавая пласцiнка i цьвiк. У кв.кв. Е 15 Ж была ямка, запоўненая бiтай цэглай.
Над вышэйапiсанымi рэшткамi ляжаў насьцiл III, які займаў амаль такую ж плошчу, як нiжэйшыя насьцiлы. Ён складаўся з сатлелых даволi добра захаваных дошак шырынёй каля 25 см., таўшчынёй да 3 см. Асобныя дошкi захавалiся ў даўжыню да 6.5 м. Зазоры паміж iмi дасягалi 6 см.
Насьцiл III, арыентаваны так сама як і нiжэйлежавшiе насьцiлы. З поўначы на полудзень ён ляжаў на глыбiнi ад 180 да 214 см., з захаду на ўсход на глыбiнi ад 183 да 221 см. Насьцiл прылягаў да фундаменту царквы XIV ст. (мал.).
На насьцiле акрамя абломкаў цэглы знаходак не было. Там, дзе можна было замерыць таўшчыню цэглы, яна была 9,5 см.
Насьцiл II.
Над насьцiлам III, на глыбiнi 172-179 см. ляжаў слой жвіру таўшчынёй да 3 см., шэры гумус i кавалачкi неабпаленай глiны. У кв. Е 13 на глыбiнi 170 см. было скаплене камянёў, перамяшаных з бiтай цэглай i вапнавым растворам. Сустракаюцца косьцi жывёлы.
Насьцiл II, якi ляжаў на гэтым развале, падзеньне якога з поўначы на полудзень было ад 151 да 164 см., а з захаду на ўсход ад 154 да 185 см., складзены з кепска захаваных сатлелых дошак шырынёй 20 см. Арыентацыя насьцiлу такая ж як і насьцiлаў папярэдняй пары (мал.).
Насьцiл I.
Насьцiлы I i II раздзяляў тонкi слой шэрага гумуса (таўшчынёй да 4 см.). Насьцiл I, які складзены са згарэўшых дошак альбо гарбылёў, якія пакладзены зцясаным бокам дагары i мелi шырыню 20-22 см., у паўночнай частцы ляжаў на глыбiнi 143-144 см., у паўднёвай на глыбiнi да 190 см., а ў паўднёва-усходняй на глыбiнi больш за 200 см. Арыентаваны так сама, як усе нiжэйшыя насьцiлы. Аднак, у кв.кв. З 16-17 дошкi ляжалi перпендыкулярна астатняму насьцiлу. У паўднёвай частцы насьцiл прытыкаўся да каменнай выбрукоўкі каля храма, але не заходзiў пад яе.
Дошкi i гарбылi былi добра прыгнаны паміж сабой, але часам паміж iмi захавалiся невялiкія зазоры (шырынёй 1-2 см.). У кв.кв. Е 13-14 замест насьцiлу ацалеў толькi вугальны слой. У кв.кв. ЖЗ 13-14 безпарадкава ляжалi ўпаўшыя бярвеньнi дыяметрам 20 см. (мал. ).
На насьцiле ляжала бiтая цэгла, абломкi дахоўкi, вапнавы раствор. Апошнi пакрываў дошкi насьцiлу, якiя падыходзiлi да каменнай выбрукоўкі храму.
Раскоп 2.[5]
Раскоп плошчай 24 кв. м. быў закладзены ў 10 м. ад Брамнай вежы. Маленькая плошча раскопа i магутны культурны слой у гэтай частцы пляцоўкi Замкавай гары, далi магчымасьць дайсьцi да мацярыка на абмежаваным кавалку. Таму матэрыялы гэтага раскопа апiсваюцца ў храналагiчным парадку без падзелу яго на асобныя будаўнiчыя гарызонты.
На мацярыку, на глыбiнi да 4,8 м. быў культурны слой таўшчынёй да 60 см. з будаўнiчымi рэшткамi ў выглядзе абломкаў гарэлага дрэва, вугля, попелу i камянёў. У слоі знайдзена керамiка ад гаршкоў I i II тыпаў, касьцяная накладка, жалезны крук (мал.), жалезная спражка са срэбнай насечкай (мал.). З гэтым жа слоем трэба звязваць ляпны гаршчок (мал.) i дзьве пацеркi “лiмонкi”, якiя трапiлі ў верхнiя слаi ў вынiку перакопаў.
Над гэтым культурным напластаваньнем ляжаў слой шэрага пяску з уключэньнем камянёў таўшчынёй да 1 м. У сьценцы раскопа вiдаць запушчаныя ў гэты слой бярвеньнi са сплошчанымi канцамi. Знаходак у гэтам слоі не было i мы разглядаем яго як насып вала.
Над насыпам вала на глыбiнi 2,24-2,88 см., адкрыты астаткi плятня i сатлелых дошак, арыентаваных з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Сярод знайдзенай керамiкi гаршкi III i V тыпаў, донца гаршка з клеймом, абломак мiскi, фрагменты сьценак ад амфар, наканечнiк жалезнай стралы (мал. ), бронзавая накладка (мал. ), даволi шмат абломкаў шкляных бранзалетаў i асколак шкляной матавай пасудзіны з залатым роспiсам (мал. ).
Пабудова 4.
Над плятнём ляжаў шэры папялiсты слой i нiвелiровачныя пракладкi ў выглядзе шчапы i астаткаў дрэва, а таксама арганiчныя астаткi. Рэшткi пабудовы знаходiлiся на глыбiнi 220-230 см. у слоі перагною i шчапы. У раскоп увайшоў вугал дома з урубкай бярвеньняў у абло. Шчыльна да зрубу прытыкаў дашчаты насьцiл (шырыня дошак 20 см.). Пабудова арыентавана з паўнага-захаду на паўднёвы-усход (мал. ).
Да паўднёва-усходняй сьценкі прытыкаў насьцiл з шчыльна прыгнаных дошак, але без зруба. Уздоўж заходняй сьценкі сярод дошак насьцiлу захавалiся астаткi слупоў, у якiя, верагодна, былi забраны сьцены. На дошках ляжала жэрдка i частка дзьверы, якая мела з аднаго боку паўкруглае заканчэньне. Насьцiл быў пакрыты гноем, слой якога дасягаў 25 см. Прастора паміж зрубнай пабудовай i насьцiлам запоўнена гноем, шчапой i абломкамi дошак.
Да знаходак гэтага комплекса належаць абломкi гаршкоў V-IX тыпаў, драўляныя вырабы — абломак мiскi, рыдлёука (мал. ), крышка, лучыны. Сустрэлася даволi шмат шкляных бранзалетаў, асклепак сiняй пасудзіны з роспiсам, фрагмент бронзавага люстэрка (мал. ). Адзначым таксама абрыўкi скуранога абутку i рэмянёў. На падлозе пабудовы ляжалi таксама косьцi рыбы i шкарлупа гарэхаў.
Пабудова 3.
Гэтую пабудову, адкрытыую на глыбiнi 177-190 см. ад нiжэйшай адлучаў слой перагною i шчапы. У раскоп трапiлi бярвеньнi зруба, астаткi дашчатай падлогі i развал печкi. Апошняя з поўначы i захаду была ўмацавана буйнымi камянямi. Пад аморфным развалам печкi захавалiся чатыры глiнабiтныя пода, паміж якiмi былi праслойкi з дробных камянёў. Лепш захаваны нiжнi под меў дыяметр 120 см. і ляжаў на вымастцы з камянёў, якую падсьцілалi жэрдкi i плахi. Да ўсходняй часткі печкi прытыкаў слуп дыяметрам 60 см., умацаваны камянямi. Захавалася частка апечка ў выглядзе цясiн, пастаўленых на рабро (мал. ).
Да пабудовы належалi абломкi гаршкоў V-IX тыпаў, наканечнiк жалезной чарашковай стралы (мал.), жалезнае вушка ад драўлянай пасудзіны i адзiнкавыя абломкi шкляных бранзалетаў.
Пабудовы 1 i 2.
Амаль непасрэдна над рэшткамi пабудовы 3, на глыбiнi 150 см. знаходзiўся абвуглены венец ад усходняй i паўднёвай сьцен пабудовы i насьцiл з дошак, пакрыты сатлелым дрэвам i саломай. У непасрэднай блiзасьцi ад гэтай пабудовы была яшчэ адна зрубная пабудова, да якой належылi рэшткi печы. Яна займала, прыкладна, такое ж месца як i печ стратыграфічна нiжэйшай пабудовы, але была бліжэй да сьценкі. Ад печы захавалiся неабпаленая i абпаленая глiна, кавалкi пода i камянi, а пры вугле знаходзіўся слуп такога ж дыяметра як слуп пабудовы 3, якi падтрымліваў цясiну апечка. Супрацьлеглы бок апечка падтрымліваў маленькi слупок.
Сярод знайдзенай керамiкi пераважалi гаршкi IX тыпу. Знайдзена ручка амфары, з выдрапаным на ёй знакам (мал. ), шыфернае праслiца, жалезны выраб, палiваная галоўка аленя (мал. ) i шкляная пацерка.
Верхнi гарызонт культурнага слоя прадстаўляў з сябе шчыльную забiўку з камяню, глею i цэглы i быў насычаны бiтым посудм чырванавата шэрага колеру. Наiбольш устойлiвымi формамi былi гаршкi, мiскi, крышкi, патэльнi i iнш.
Раскоп 3.
Раскоп плошчай 240 кв. м. быў закладзены ў 20 м. на ўсход ад раскопа 2. У большей палове яго культурны слой in situ не захаваўся. Аднак, аб тым, што такі быў, сведчыць тыповая керамiка, абломкi амфар i шкляных бранзалетаў, наканечнiкi стрэлаў старажытнарускага часу i iншыя характэрныя знаходкi. Тамсама была знайдзена такая выдатная рэч, як лiцiк з выявай раства Хрыста (мал. ). Верагодна, што пры забудове гэтага месца ў познім Сярэднявеччы, пабудовы старажытнарускага часу былi знiшчаны. Рэшткi пабудоў старажытнарускага часу адкрыты паблiзу ўсходняй сьценкi раскопа.
Пабудова 27 (кв. кв. ЧШ 29-31).
На слоі шчэпак, што прыкрывалі мацярык, на глыбiнi 4,20 см. адкрыты вугал зруба з сатлелых бярвеньняў дыяметрам 20 см.; чашка была высечана ў нiжнiм бервяне. Па-за зрубам пачынаўся замошчаны дошкамi двор. Шырыня дошак 20-22 см., яны арыентаваны з паўночнанага захаду на паўднёвы усход. Пад гэтымi дошкамi ляжаў нiжнi слой дошак, прыкрываючы перадмацярыковы слой. Зруб i рэшткi двара агарожваў плецены плот, ад якога захаваліся восем калоў, аплеценых гальлём. У некаторых месцах пляцень быў умацаваны камянямi. Каля плоту знаходзiлася доўбленае карыта, прабiтае адным з калоў (мал. ). Карыта з падчасанымi ручкамi мела даўжыню 35 см., вышыню 22 см. (мал.).
На дошках i пад iмi шмат рыб’яй лускi, знайдзены косьцi жывёлы.
Да пабудовы належалi гаршкi VII i IX тыпаў, абломак мiскi i дробныя абломкi амфар. Знайдзены таксама невыразны драўляны выраб, рог жывёлы са знакамi работы i абрэзкi скуры. Тут жа знайдзены абломкi трох сасудаў вiзантыйскага альбо блiзкаўсходнега паходжаньня (мал.).
Пабудова 28 (кв. кв. ЧШ 28-31).
На глыбiнi ад 365 см., у слоі гумуса са шчапой была адкрыта частка нiжняга вянца зруба негарэлай пабудовы. Ад яго захавалася бервяно дыяметрам 25 см., што цянулася з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад больш чым на 6 м. i ўваходзiла ў сьценку раскопа, а таксама частка бярвеньняў, якія ляжалі перпендыкулярна. Рубка ў абло. Пабудова моцна панiжалася ў заходнім накiрунку, дзе бервяно знаходзiлась на глыбiнi 411 см. У месцы злучэньня абодвух бярвеньняў быў слупiк дыяметрам 10 см. Верагодна, да гэтай пабудовы належаць яшчэ два слупа ў 75 см. ад вялiкага бярвяна. Адзiн з iх, дыяметрам 20 см., захаваўся на вышыню 55 см. i быў падгранёны i ўмацаваны камянямi. Другi дыяметрам 15 см., меў вышыню 35 см. У верхняй частцы яго мелася выемка. З пабудовай трэба таксама звязаць абломак негарэлай дошкi шырынёй 22 см., якая ляжала адвольна (мал. ).
Пры разрэзе вялiкага бярвяна выяўлена некалькі бярвеньняў ад сьцяны. Знаходак пры расчыстцы гэтага комплекса амаль не было. Знайдзены асобныя сьценкi глiняных пасудзiн.
Пабудова 29 (кв.кв. ХШ 30-31). Глiняная вымастка (кв. кв. ХШ 27-29).
На iнтэнсiўна гарэлым слоі, якi знаходзiўся на глыбiнi да 346 см. ляжаў насьцiл з дошак шырынёй да 25 см. i арыентаваны з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход, якi ўваходзiў у паўночную i ўсходнюю сьценкi раскопу. Плошча, якую ён займаў у раскопе складала 5х2,15 м. На дошках перпендыкулярна iм ляжалi дзьве вузкiя плашкi на адлегласьцi 2 м. адна ад другой. Яшчэ дзьве плашкi ляжалi не in situ (мал. ).
Керамiка насьцiла прадстаўлена гаршкамi V, VI i IX тыпаў. Амаль усе фрагменты са слядамi нагару. Знайдзены некалькі сьценак амфар з рыфленьнем i донца збанка, цеста якога падобна да цеста амфар (мал. ). Сярод знаходак абломак жалезнага ключа, железная скаба, жалезная пласьцiнка са скругленымi краямi, абломак рогу са слядамi работы, фрагмент шклянога бранзалета i абломак шкляной пасудзіны, якая распiсана золатам i чырвонай i сiняй эмальлю (мал. ).
На адлегласьцi 1,20 м. на ўсход ад насьцiлу на глыбiні 294-325 см. на тым жа гарэлым слоі, на якім знаходзiўся насьцiл, ляжаў масiў неабпаленай глiны, які займаў плошчу 4х4 м. У глiну былi ўціснуты асобныя камянi. Гэты прамавугольнай формы масiў глiны, меў арыентацыю з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. З аднаго боку яго атачала вузкая паласа сатлелага дрэва.
На адлегласьцi 150 см. ад глiнянай вымасткi, на глыбiнi 323-333 см. былi адкрыты астаткi яшчэ адной вымасткi такой самай формы i арыентацыi i таксама абмежаванай вузкай плашкай сатлелага дрэва. Глiна другой вымасткi была толькi абпаленай, месцамi на ёй былi скапленьнi пяску (мал. ).
Пры разрэзе глiнянай вымасткi ў кв.кв. ЧШ 28-29 устаноўлена, што таўшчыня яе была 20 см. Глiну падсьцілаў цёмны гумус i ўжо ўспамянуты гарэлы слой.
Пры расчыстцы глiняных вымастак знайдзена керамiка ад гаршкоў IX тыпу i абломак шклянога бранзалета.
Комплексы гораду XIV ст. i больш позняга часу.
Над насьцiлам пабудовы 29 i вымасткай глiны, на глыбiнi ад 235 ???? у цэнтральнай, паўднёвай i ўсходняй частцы раскопа была вымастка з камянёў i асобныя камянi. У паўднёвай i цэнтральной частцы участку раскопа камянi ляжалi ў два а часам у тры слоі ў выглядзе суцэльнай выкладкi. Дыяметр камянёў ад 15 до 40 см. У цэнтры каменнай вымасткi былi пакладзены дзве цэглы шырынёй 14, таўшчынёй 8 см., тамсама адкрыты два слупкі абпаленай глiны. Каля паўночнай i ўсходняй сьценак раскопа ляжалi вялікія камянi (дыяметр больш за 50 см.). У кв. ХЦ 30-31 яны былi выкладзены ў два рады i арыентаваны з паўначнага ўсходу на паўднёвы захад. Уздоўж усходняй сьценкi безпарадкава ляжалi вялiкія камянi (мал.).
Сярод керамiкi , знайдзенай пры даследваньнi каменнай вымасткi гаршкi IX тыпу з атагнутым венчыкам, амаль без шыйкi з лiнейным арнаментам, часам у спалучэньнi з хваляй. Сустрэты абломак горла гаршка, фрагмент крышкi i некаторы iншы глiняны посуд. Зрэдку сустракаецца палiваная керамiка, сярод якой адзначым мiску з жоўта-карычневай палiвай. Знайдзены непалiваны абломак, магчыма, з больш верхняга слоя.
Акрамя керамiкi да знаходак, звязаных з каменнай вымасткай належаць жалезная крыца, авальна-прамавугольная жалезная спражка i вялікая прамавугольная спражка з жалеза. Сустракаюцца таксама абломкi бронзы i дробныя абломкi шкла.
Печы.
У паўднёвай частцы раскопа на адлегласьцi двух метраў адзiн ад другога адкрыты развалы двух iдэнтычных печак.
Печ 1 (кв. кв. ЧШ 27-29).
Над каменнай вымасткай i гумусам на ёй, на глыбiнi 2,30-2,60 м. стаялi рэшткi печы, захаваныя на вышыню да 40 см. Арыентаваная з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад, печка мела памеры 3,40х2 м. i была складзена з цэглы памерамi 27х12х5; 28х13х8; 29х12х7 см. У кладцы печы зрэдку сустракалася цэгла-пальчатка. У цэглы там-сям былі ўстаўлены камянi, змацаваныя вапнавым растворам.
Печ складалася з двух акруглых камер. Дыяметр Заходняй камеры 130 см., усходняй 150 см. Камеры, топачныя каналы якiх знаходзiлiся з палудня, былi раздзелены перамычкай подтревугальной формы шырынёй да 60 см. Слой унутры камер прадстаўляў з сябе чорны гумус са слядамi агню, у якiм не было знаходак (мал. ).
Каля краю Заходняй камеры ляжала група цаглін, якія не былi ва ўжытку i, верагодна, прызначаліся для рамонту печы.
Пасля таго як печка была расчышчана i абмерана, яе разрэз паказаў, што пад цаглянай кладкай ёсьць неабпаленая глiна, але вялiкая частка кладкi ляжала непасрэдна на гумусе.
Пры даследваньнi печы знайдзена няшмат рэчаў. Сярод нешматлiкай керамiкi абломак мiскi з ружовага цеста, на ўнутранай частцы якой маюцца поласы, полая ручка i цьвiк. Па ўсёй верагоднасьці з верхняга слоя трапiлі абломак ружовай дахоўкі i гаршок IX тыпу.
Печ 2 (кв. кв. ШЧЫЭ 27-29).
На глыбiнi 240-285 см., на слоі цёмнага гумуса стояла печка такой самай формы як печка 1, памерамi 3,9х2,4 м., арыентаваная з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад i выкладзеная з цэглы памерамi 28-29х13, 5-14х8-9 см. Часам цэгла мела памеры 27-30х12-16х4х6 см. У кутку пабудовы i паблiзу яе ляжалi камянi дыяметрам да 40 см. У паўночным куце яны былi змацаваны растворам з белай i жоўтай вапны з дамесам пяску (мал. ).
У двух акруглых камерах печы дыяметрам 1,20 i 1,40 см., уваходы былi з поўдня. На ўзроўні падлогі камер ляжала абпаленая глiна, якая пакрывала жоўта-шэры абпалены пясок. Камеры былi падзелены перамычкай таўшчынёй ад 40 до 80 см., выкладзенай з цэглы. Каля заходняй камеры печы адкрыта скапленьне цэглы, укладзенай насуха i невыкарыстанай. Скапленьне займала плошчу 1,4 кв. м.
Пры расчыстцы печы 2 знайдзена няшмат керамiкi, сярод якой была палiваная.
У 1 м. ад заходняй камеры на глыбiнi 305-310 см. ляжаў масiў неабпаленай глiны, плошчай 2,4 х 2,2 м. Добра атмучаная глiна ляжала тонкiм слоям, у якi ўключана бiтая цэгла. Цэгла, галоўным чынам, брусчатая, шырынёй 15 см., таўшчынёй 6,5-8,5 см.
Негледзячы на перапад у глыбiнях печы i масiву глiны, ободва комплексы, верагодна, звязаныя паміж сабой.
Насьцiлы.
На ўсходняй частцы раскопа, на мацярыку сустракалiся кавалкi дрэва i абгарэлы тлен. У квадратах Ю 22-23 на бруку, на глыбiнi 345 см. ляжалi дзьве сатлелыя дошкi шырынёй 22 см. пры расчыстцы знайдзены абломак керамiкi, фрагмент фаянсавай пасудзіны i каменнае ядро дыяметрам 28 см.
Над дошкамi, прыкрытымi слоем белага пяску, на глыбiнi 330 см. ляжаў насьцiл з негарэлых дошак (яны дасягалi шырыні 25 см.), арыентаваных з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Другi насьцiл займаў плошчу 3х3 м., заходзячы ў сьценку раскопа. На ім ляжалi косьцi жывёлы, а з перакопу трапiў абломак шклянога бранзалета.
Трэцi насьцiл ад другога адзяляў тонкi слой пяску. Ляжаў ён на глыбiнi 306-325 см. Арыенаваны таксама як нiжэйшы, гэты насьцiл складзены з сатлелых дошак дыяметрам 20 см. Частка дошак, рэзка падаючы на ўсход, ляжала перпендыкулярна асноўным дошкам. На гэтым насьцiле знайдзена няшмат касьцей жывёлы i пяць каменных ядраў дыяметрам 25-40 см (мал. ).
Пабудова з бітай цэглы (кв. кв. ЧШ 30-31).
На глыбiнi 150-260 см. адкрыта пабудова прамавугольнай формы, плошчай 4,80х1,80 м., да якой прымыкаў выступ таксама прамавугольнай формы, плошчай 1,80х).8 м. Матэрыялам для пабудовы былі бітая (крышаная) цэгла, вапнавы раствор, дробныя камяні i пясок (мал.). Пры разрэзе высветлiлася, што яна складалася з двух слаёў — нiжняга таўшчынёй 30 см., перакрытага светлым гумусам таўшчынёй 50 см. i верхняга таўшчынёй 20 см. Такiм чынам вышыня пабудовы складала 1 м. Абломкi цэглы ў ёй мелi шырыню 15 см., таўшчыню 8 см.
Пры разборцы пабудовы знайдзена керамiка — абломкi гаршкоў са скошаным манжэтападобным венчыкам i кароткай шыйкай. Знайдзена донца пасудзіны з ружовай глiны, з сярэдзіны пакрытай бароздкамi, абломкi палiвных пасудзiн, жалезнае кальцо, пласцінкi i абломкi бронзы i абломкi пацiнаванага шкла.
Яма (кв. кв. ЮШ 26).
У паўночную сьцяну раскопа iшла яма, вырытая ў мацярыку, глыбiня якой 3 м. Сьценкi яе вертыкальныя, але па меры наблiжэньня да дна рабiлiся ступенчатымi. У запаўненьнi ямы, асаблiва ў прыдонным слоі, знайдзена шмат абломкаў дрэва i шчапы. Сустракаецца шмат касьцей жывёлы. Другiх знаходак амаль не было.
Манеты.
У культурным слоі Замкавай гары знайдзены наступныя манеты: срэбная залатаардынская (1355 г.), вызначэньне А.А. Быкава, i больш познiя Аляксандра Ягелона (1492-1506), двайны дынарый, дзьве манеты Жыгімонта Аўгуста (1562 i 1570 гг.), шылiнг Густава Адольфа II Вазы (1621 г.), тры солiды Яна Казiмiра (60-е гг. XVII ст.) i бронзавая манета 1708 г. (вызначэньне В.М. Поцiна).
Аб датаваньні культурнага слою Замкавай гары.
Наiбольш раньнiя астаткi будаўнiцтва i археалагiчныя матэрыялы адкрыты ў раскопах 1 i 2. Яны знаходiлiся на невялікiх участках, перакрытых першапачатковым валам. Будаўнiчыя астаткi невыразныя. Што датычыць керамiкi, то набор глiнянага посуду на 1 i 2 раскопах некалькі адрознiваецца адзiн ад другога. У той час калі ў раскопе 1 керамiка прадстаўлена гаршкамi I-III i V тыпаў, на ўчастку раскопа 2 сустракаюцца гаршкi толькi I i II тыпаў. Аднак, гэтыя абставіны не перашкаджаюць таму, каб лiчыць абодва ўчастка, што ляжаць пад валам сiнхроннымi i бачыць у iх рэшткi пачатковага засяленьня Замкавай гары. Падобная карцiна назіралася на Малым Замку, калі ў адных комплексах, прыналежных да аднаго будаўнiчага перыяду сустракаецца керамiка I-V тыпаў, а в другiх толькi I i II тыпаў.[6] Дадзены будаўнiчы перыяд датуецца першай паловай XI ст.[7] Гэтым же часам трэба датаваць разгледжаныя ўчасткi Замкавай гары.
Сярод рэчавых знаходак першапачатковага паселiшча быў жалезны наканечнiк утульчатай стралы — буйнейшая знаходка сярод стрэлаў гэтага тыпу ў Наваградку (даўжыня 8 см., дыяметр утулкi - 2 см.). Па назiраньню Р.С. Мiнасяна, у наканечнiках гэтага тыпу, якія з’явiлiся ў абласьцях на поўначы ад Прыпяцi i Дзясны ў IX-X стст. (пазней чым на Правабярэжжы i Левабярэжжы Дняпра) адбіваецца паэтапнае засяленьне славянамi Ўсходняй Еўропы.[8] Даце раньняга паселiшча на Замкавай гары не супярэчыць раньняя знаходка жалезнага стрыжня з кручком, якi, як гаварылася ў тэксьце работы, быў распаўсюджаны ў арэале качэўнiкаў у пачатку II тысячагоддзя н.э.
Датаваньне раньняга паселiшча некалькі парушае знаходка жалезнай спражкi з насечкай. Вядомая ёй аналогiя паходзіць з каменнага могiльнiка Падляшша XII ст.[9] Застаецца мяркаваць, што падобныя вырабы сталi вырабляць у больш раньні час.
Як неаднаразова зазначалася, раньняе паселiшча на Замкавай гары было неўмацаваным i магло ў такім выглядзе iснаваць некалькі дзесяцiгоддзяў, а потым было ўмацавана валам. У засыпу вала раскопа 2 знаходак не было, а ў раскопе 1 пры разборцы астаткаў вала знайдзена керамiка ў выглядзе гаршкоў тых жа тыпаў, якiя характэрныя для раньняга паселiшча. Там жа знайдзены ўтульчаты наканечнiк двушыпнай стралы, нож i iншыя знаходкi, якiя таксама адначасовыя археалагiчным матэрыялам першапачатковага паселiшча. Такiм чынам, вал, які ўзведзены над неўмацаваным паселiшчам, быў насыпаны не пазней сярэдзiны XI ст.
З пабудовай вала, пляцоўка Замкавай гары інтэнсіўна забудоўваецца. Да комплексаў другой паловы XI ст. можна аднесьцi толькi агнішча i вялікую яму ў раскопе 1, дзе сярод керамiкi гаршкi V тыпу прадстаўлены паловай глiнянага посуду, а сярод знаходак сустракаюцца шыфернае праслiца i срэбны бранзалет. Форма апошняга адпавядае бранзалетам, якія з’явiлiся ў Ноўгарадзе ў XI-XII ст.[10]
Наступны этап у забудове Замкавай гары звязаны з сатлеўшымi пабудовамi раскопа 1, пастаўленымi пры вале пабудовамi 18, 19, 24, пабудовай 25, якая ўваходзiла ў другi шэраг гаспадарчых пабудоў, пабудовай 26, якая зроблена трошку пазней i насьцiлам V, што ляжаў на мацярыку, на раней незабудаванай частцы пляцоўкi. У раскопе 2 гэта была пабудова з плеценым плотам, пастаўленая на засыпе валу.
Масавая керамiка гэтага часу — гаршкi III-VI тыпаў. Сярод знаходак з’яўляюцца абломкi амфар i шкляных бранзалетаў, а ў пабудове з плеценым плотам быў знайдзены асколак вiзантыйскай шкляной пасудзіны з залатым роспiсам.
Мяркуючы па комплексах Малага Замка амфары ў Наваградку з’явiлiся некалькі раней чым шкляныя бранзалеты i вiзантыйскi шкляны посуд. Так у багатай пабудове 6 знайдзены фрагменты трох амфар, але не было нiводнага асколку шклянога бранзалета цi iмпартнага посуду, у той час як пабудаваныя крыху пазней жылiшчы мелi ў сваім iнвентары i тыя i другiя знаходкi. На гэтай падставе пабудова 6 была аднесена да самага пачатку XII ст., а жыльлё ў гэты ж будаўнiчы перыяд, але са знаходкамi шкляных бранзалетаў i вiзантыйскiх пасудзiн, да другой чвэрцi гэтага стагоддзя[11]. Пабудовы Замкавай гары, аб якiх iдзе размова, могуць быць таксама датаваны другой чвэрцю XII ст.
Над сатлелымi пабудовамi раскопа 1 захавалiся рэшткi згарэлых пабудоў 20/23, 21, 22, якiя былi пастаўлены яшчэ ў межах старажытнага валу. У раскопе 2 над пабудовай з плятнём ставіцца пабудова 4, аддзеленая ад нiжэйляжачай слоем дрэва i шчапы, а ў раскопе 3 пабудова 27, якая стаяла на слоі шчапы, на мацярыку.
Па стратыграфiчных умовах пабудовы ўсіх трох раскопаў, нiбыта сiнхронныя. Верхняя мяжа iснаваньня пабудоў раскопа 1 вызначаецца пажарам, які знiшчыў драўляныя канструкцыi першапачатковага валу i гаспадарчыя пабудовы, якія стаялi пад яго прыкрыццём. Для раскопа 2, уключыць пабудову 4 у дадзены будаўнiчы перыяд дазваляе тая акалiчнасьць, што яна замяняе пабудову з плеценым плотам, а пабудова 27 далучана на падставе падабенства яе iнвентара са знаходкамi ў пабудове 4.
Знаходак у пабудовах раскопа 1 няшмат i яны не адрознiваюцца ад керамiкi i другiх вырабаў нiжэйляжачых пабудоў. Час iснаваньня згарэлых пабудоў супадае са спыненьнем функцыянаваньня старажытнага валу, і прыходзiцца, мяркуючы па керамiцы (гаршкi V-VI тыпаў, амфары, частка бронзавага энкалпiёна i iншыя знаходкi) на сярэдзiну XII ст.
Сатлелыя пабудовы раскопаў 2 i 3, што ўзнiклi адначасова з вышэйназванымi, маглi фукцыянаваць толькi пазней. Аб гэтым сведчаць знаходкi гаршкоў IX тыпу i фрагменты шкляных пасудзiн блiзкаўсходняга паходжаньня. Такая керамiка i шкляны посуд на тэрыторыi Малага Замка з’яўляюцца ў жылых дамах другой паловы XII ст.[12]
Такiм чынам, разглядаемы будаўнiчы перыяд можна датаваць сярэдзiнай i першым дзесяцiгоддзем другой паловы XII ст.
У той час, калі ў раскопах 2 i 3 працягвалi стаяць пабудовы 4 i 27, у раскопе 1, на тэрыторыi засыпанага вала былi пастаўлены пабудовы 9/14 i 15, якія таксама загiнулі ў пажары. Знаходкi, якiя абiльна былi прадстаўлены ў нiжнiм ярусе пабудовы 9/14 даюць падставу лічыць, што абодва будынка належаць да комплексаў не пазней трэцяй чвэрцi XII ст.
Непасрэдна над пабудовай 9/14 у раскопе захаваўся згарэлы насьцiл пабудовы 9а, а згарэлая пабудова 10, часткова перакрывала пабудову 15. У раскопе 2 гэтым будынкам адпавядае пабудова 3, якая змянiла пабудову 4, а ў раскопе 3, такой была пабудова 28. Керамiку i iншыя знаходкi гэтых будынкаў цяжка адрознiць ад матэрыялаў папярэднiх пабудоў. Па стратыграфiчных дадзеных, комплексы гэтага будаўнiчага гарызонту трэба аднесьцi да апошняй чвэрцi XII i пачатку XIII стст.
Апошнi этап забудовы старажытнарускага гораду на Замкавай гары прадстаўлены ў раскопе 1 згарэлымi пабудовамi 6, 7/16, 8, 11, 17 i сатлелым насьцiлам IV. У раскопе 2 — гэта былi пабудовы 1 i 2, а ў раскопе 3 — пабудова 29 з вымасткай з глiны.
У керамiцы гэтых будынкаў пераважаюць гаршкi IX тыпу, а сярод знаходак шарападобная пацерка з хвалiстым роспiсам, фрагмент шкляной пасудзіны з Сiрыi (Алеппо) i iншыя вырабы, што з’яўляюцца не раней за XIII-е ст.
Наiбольш позднiя для старажытнарускага Наваградка будаўнiчыя астаткi i характар знаходак дазваляюць, такiм чынам, аднесьцi дадзены гарызонт да XIII ст.
Сведчаньне летапiсца, (якое можна аднесьці да Малога Замка) аб тым, што вакольны горад быў заваяваны князям Львом Данiлавiчам пад 1272 г., у свой час дало нам падставу датаваць верхнюю гранiцу старажытнарускага перыяду гэтай часткі гораду 70-мi гадамi XIII ст.[13] Дзяцiнец гораду, які быў на Замкавай гары, выстаяў пад гэтым нацiскам i таму няма падстаў удакладніць менавіта калi ў XIII ст. там заканчваецца гiсторыя старажытнарускага часу.
Культурны слой старажытнарускага Наваградка на Замкавай гары мае пераканаўчыя зыходную i канечную дату з першай паловы XI да канца XIII стст. Больш умоўны ўнутраны падзел гэтага перыяду, які заснаваны на дадзеных стратыграфii i знаходках. Аднак i ён не грашыць асаблівымi адхіленьнямi. Акрамя комплексаў з прыналежным iм iнвентаром, перыядызацыю культурнага слоя можна было кантраляваць масавымi i характэрнымi знаходкамi, што знайдзены па-за пабудовамі. Так, як паказана вышэй, паміж насьцiлам V першай паловы XII ст. i насьцiлам IV, якi адносiцца да XIII ст. ляжаў слой, звязаны з пажарамi, у якiм было шмат знаходак, датаваных XII ст. На ўсходняй частцы раскопа, у культурным слоі былi знайдзены матрыцы для цiсненьня крына i пацерак (мал. ), верагодна, сiнхронныя матрыцам, што паходзiлі з пабудовы 9/14. Пры расчыстцы рэштак пабудоў раскопа 3 знайдзена няшмат рэчаў, але ў культурным слое, які прылягае да гэтых пабудоў, iх было нашмат больш. Так на ўзроўні пабудовы 27 у слоі знайдзены цылiндрычны Замак (мал. ), абломак палiванай пасудзіны з гранёным вушкам. За межамi пабудовы 29 знайдзена сякера з шырокім лязом (мал. ), а ў паўночнай сьцяне раскопа на ўзроўні пабудовы — наканечнiк стралы ў форме лапатачкi, тыповы для XIII ст.
У выніку ўсё прадстаўляецца наступным чынам:
Таблiца. Культурны слой Замкавай гары ў старажытнарускі час.
Таблiцы толькі ў PDF файле
У святле гэтых дадзеных больш iнтэнсiўна чым iншыя, была заселена паўночная частка пляцоўкi, якая з XII ст. была гаспадарчай зонай дзяцiнца. Меньшая забудова ў яе паўднёвай частцы, магчыма, тлумачыцца невялiкiм раскопам. Што датычыць паўднёва-усходняй часткі (раскоп 3), то як сказана вышэй, познесярэдневяковай забудовай былi знiшчаны будынкі старажытнарускага часу. Там, дзе рэшткі будаўнiцтва захавалiся in situ, вiдавочна, што забудова яе пачалася на стагоддзе пазней, чым у паўночнай i паўднёвай частцы пляцоўкi.
Шматлiкія ямы раскопа 1, за выключэньнем вялікай ямы, можна датаваць шырока. Тыя з iх, якiя былi ў мацярыку паселiшча, што існавала да канца XI ст., датуюцца гэтым часам. Вялiкая частка ямаў выкарыстоўвалася ў XII i XIII стст.
На Замкавай гары як i на Малым Замку ў старажытнарускiм культурным слоі вылучаецца шэсьць будаўнiчых перыядаў. Разам з тым у абедзьвух частках гораду яны храналагiчна некалькі адрознiваюцца адзiн ад другога.
Заканчэньне старажытнарускага перыяду ў гiсторыi Замкавай гары праяўляецца, у першую чаргу, у тым, што знiкаюць тыповыя рэчы, якія прывезены з Кiева альбо праз яго пасрэднiцтва (шыферныя праслiцы, амфары, шкляныя бранзалеты i iнш.). Гэтыя iмпартныя вырабы, якія трапiлі ў Наваградак яшчэ да разгрому паўднёварускiх зямляў у 40-я гады XIII ст., служылi гарожанам аж да канца гэтага стагоддзя.
У забудове паўночнай часткі пляцоўкi Замкавай гары на мяжы XIII i XIV стст. i ў XIV стагоддзi адзначаецца пэўная пераемнасьць з забудовай гораду старажытнарускага часу. У пабудовах захоўваецца ранейшая арыентацыя. Упрытык да новага вала на краю пляцоўкi, які зрабілі пасля таго, як быў засыпаны стары вал, стаяць гаспадарчыя пабудовы зрубнай канструкцыi.
Насьцiлы гораду XIV ст. немагчыма адрозніць ад насьцiлаў старажытнарускага гораду. Насьцiл III, аддзелены ад насьцiла IV вугальным слоем, шчапой i выкінутымі драўлянымі рэчамі, па ўсiм нагадвае гэты апошнi. Аднак, знайдзеная на ім цэгла таўшчынёй 9,5 см., паказвае на яго больш познюю прыналежнасть. Гэта ж можна сказать i аб iншых насьцiлах, паложаных адзн на другі. Тут трэба вылучыць самы верхнi насьцiл 1, якi прылягаў да каменнага бруку пры царкве XIV ст., на якім ляжала цэгла, вапнавы раствор i абломкi дахоўкі.
У раскопе 3, храналагiчна блiзкай старажытнарускаму культурнаму слою была вымастка з камянёў, якая часткова перакрывала пабудову 29. Сярод керамiкi, знайдзенай пры разборцы вымасткi, побач з новымі формамi посуду, сустракаюцца абломкi гаршкоў IX тыпу. Знайдзеныя там крыцы паказываюць, што ў той час недалёка была кузня.
Такiм чынам пабудовы i насьцiл III раскопа 1 i каменную вымастку (забрукоўку) раскопа 3 трэба лiчыць комплексамi, якія непасрэдна замянiлi пабудовы старажытнарускага гораду. Да iх трэба далучыць насьцiлы 1 i II блiзкя па часу да насьцiла III i прыналежныя да храма XIV ст.
Наступны этап забудовы прадстаўлены печкамi, адкрытымi ў раскопе 3. Л.Г. Панiчава, характэрызуючы печку, адкрытыую ў 1983 г., вызначыла яе як горн XVI-XVII стст. на той паставе, што ў культурным слоі знайдзены сплаўленая бронза, жалезны малаток, чорналашчоная i палiваная керамiка[14]. Аднак, гэтыя знаходкi належаць да таго часу, калі печка ўжо перастала існаваць. Стратыграфiчнае яе становішча, (пабудавана над каменнай вымасткай i iдэнтычнасьць з другой печкай, а таксама прыналежныя да абодвух печаў знаходкi, дазваляюць мяркаваць, што яны не выходзяць за межы XIV ст., маючы, па ўсёй верагоднасьці, гаспадарчае прызначэньне. Памер цэглы печаў i iх вапна-пясчаны раствор, магчыма, паказвае на iх адначасовае iснаваньне з “палатамi феадала”, што адкрыла М.У. Малеўскай в паўночнай частцы пляцоўкi Замкавай гары, якія датуюцца сярэдзiнай альбо другой паловай XIV ст.[15]
Да наiбольш познiх будаўнiчых астаткаў належаць адкрытыя ў раскопе 3 драўляныя насьцiлы, пабудова з бiтай цэглы i яма, запоўненая познесяредневечнай керамiкай. У астатніх раскопах сiнхронныя iм комплексы не захавалiся.
У культурным слоі Замкавай гары XIV ст. i больш позняга часу шмат знаходак. Гэта чорная i палiваная керамiка, кафля, дахоўка, каменныя ядры, рэчы з жалеза, бронзы i шкла. Сабраная калекцiя рэчаў чакае свайго даследчыка. Знаходкi манет XIV-XVIII стст. сведчаць аб тым, што яны былi ва ўжытку на працягу многiх стагоддзяў.
[1] Мы выкарыстоўваем тыпалогію наваградскай керамікі, якую выпрацавала М.У. Малеўская для масавага посуда Малога Замка // ДН. С. 14-15.
[2] ДН. С. 26; Павлова К.В. 1) Раскопки могильника близ Новогрудка // КСИА. 19???. Вып. 104. Мал. 37; 2) Раскопки курганов у д. Городиловки // КСИА. 1973. Вып. 135. мал. 10.11.
[3] Павлова К.В. Хозяйственные постройки XII-XIII вв. на детинце древненого Новогрудка // КСИА. 1972. Вып. 129. С. 79-80.
[4] Павлова К.В. Op. cit. С. 81, 83.
[5] Зильманович И.Д. Раскопки в детинце Новогрудка в 1962 г. // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 93-98.
[6] ДН. С. 26.
[7] ДН. С. 117.
[8] Минасян Р.С. Втульчатые двушипные наконечники стрел // СГЭ. 1978. Вып. 43. С.37.
[9] Зильманович И.Д. Op. cit. С. 97.
[10] Седова М.В. Ювелирные изделия древнего Новгорода (X-XV вв.). М., С.96.
[11] ДН. С. 117.
[12] ДН. С. 57, 71, 78.
[13] ДН. С. 117.
[14] Паничева Л.Г. Раскопки Новогрудка // АО 1983 г. М., 1985. С. 402.
[15] Малевская М.В. Архитектурный комплекс новогрудского детинца XIII-XIV вв. // ДГС. С. 124.